Guidestar 10-2011

Het

GRATIS

digitale magazine van de Astro Event Group vzw - Jaargang 7 - Oktober 2011 - Redactie@aegvzw.be - www.aegvzw.be

E d i to r i a a l Patrick Jaecques

002

Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de diverse hemelse wonderen...

Redactioneel

Inhoudelijk 04 - Interview met Frank De Winne.

1 0 - Rubriek : Lancering in de kijker.

1 2 - Zijn we getroffen door... een ander heelal ?

1 4 - Rubriek : ESO. 1 6 - Rubriek : Boekbespreking.

1 7 - Rubriek : Zijn er nog vragen ?

20 - De Maan in het vizier.

22 - Rubriek : Observatoria wereldwijd.

26 - Rubriek : Astrofoto van de maand.

30 - Rubriek : ESA. 39 - Supernova zorgde voor radioactieve metalen.

40 - Zonnestorm kan satellieten voor tien jaar lamleggen.

41 - Steeds meer emigratie door klimaatsverandring.

42 - Rubriek : Woord van de maand.

46 - De kern van de Zon als zwaartekrachtsdetector.

50 - Rubriek : De AEG activiteitenkalender.

51 - Rubriek : Het sterrenbeeld van de maand.

52 - Zwarte gaten oorzaak van eerste melkwegstelsels.

54 - Rubriek : Sasteria onder de sterren.

60 - Spinozalaureaten zetten premie in voor educatie.

61 - Rubriek : Het AEG nieuws.

64 - Benelux kreeg kortstondig pollicht te zien.

65 - Sterren met een menselijke temperatuur.

68 - Kosmisch geweld blijkt goedmijn.

70 - Rubriek : Hemelkalender.

75 - Werkgroep kijkerbouw ondersteund schoolprojecten.

78 - Ontstaan van wolken blijft een mysterie.

Kris Christiaens Kris Christiaens Red. / P. Steinhardt ESO Redactioneel Redactioneel Red. / ESA Philip Corneille Bart Declercq ESA Red. / Willbold Redactioneel Red. / IPS Dirk Devlies Red. / J. Casanellas Redactioneel Dieter Janssoone Redactioneel Filip Feys NWO Redactioneel Sander Vancanneyt Red. / M. Muns Red. / M. Muns Marc van der Sluys Jean-Pierre Grootaerd B. van der Meer

Informatief Deze digitale publicatie, beschikbaar als PDF, Flash en iPad bestand, is een non-profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij een zo breed mogelijk publiek.

De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke (redactie), Kris Christiaens (redactie) en Sander Vancanneyt (redactie). De vaste rubrieken worden onderhouden door Philip Corneille, Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Dieter Janssoone, Filip Feys en Danny Van Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan via redactie@aegvzw.be.

De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze

digitale publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Er is een samenwerkingsverband met diverse websites. Deze digitale publicatie kan genieten van de steun van volkssterrenwacht AstroLAB Iris en de Koninklijke Sterrenwacht. Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de diverse sponsoren kunnen we deze digitale publicatie gratis verspreiden.

Deze digitale publicatie is volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.

Sir Patrick Moore, naast zijn grootste kijker, een 1 5 inch Newtonian reflector, gebouwd door Fullerscopes.

Deze telescoop staat in de Green Shed in de tuin van z’n woning “Farthings” in Selsey – GB. Bron: Sir Patrick Moore via Stephen Rundle.

Hierboven

Poollicht boven Groenland vastgelegd op de gevoelige plaat door Juan Carlos Casado. De heldere 'vlek' aan de rechterzijde is de Maan. Met rechts daarvan Jupiter.

Bron: APOD.

003

E e n i n te r v i e w m e t Frank De Winne Kris Christiaens

004

Op 30 oktober 2002 werd De Winne als boordwerktuigkundige gelanceerd aan boord van de Sojoez TMA-1 in het kader van de Odissea Missie.

De Winne werd vergezeld door gezagvoerder Sergei Zaljotin en boordwerktuigkundige Yuri Lonchakov. De Sojoez koppelde automatisch aan het internationaal ruimtestation (ISS), en diende als vervanging van de Sojoez TM-34 die sinds 27 april 2002 aan een andere poort van het ISS gekoppeld was. Er is altijd een Sojoez aan het ISS gekoppeld zodat de ISS-bemanning in geval van nood een mogelijkheid heeft om het ISS te verlaten, maar de Sojoez dient elke zes maanden vervangen te worden door een nieuwe. Bron: ESA. Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

Hoofdartikel

005

006

Frank De Winne bergt nieuw aangekomen wetenschappelijke experimenten op in het Kibo laboratorium aan boord van het internationale ruimtestation. Bron: ESA. Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

007

Telescopen

Meade DS 2130 Een 1 30mm deep-sky telescoop voor de beginnende amateur. Schitterende beelden voor minder geld dan u dacht ! Deze kijker scoorde onlangs een zeer goede recensie op www.weasner.com, een site bekend in de MEADE ETX community. De conclusie: Bottom line, it works, its cheap and its fun to use. Het geheim is een degelijk stuk optiek op een GoTo onderstel ...

449,50 euro Inclusief verzendings- en verpakkingskosten (België) !

Accessoires

AstroTrac 320X Set 2 De ultieme mobiele astrofotografie set bestaande uit : AstroTrac reismontering met Neodymium poolzoeker magneethouder, handleiding en 1 2 Volt stekker. Poolzoeker voor Neodymium magneethouder met verlichte onderdelen. Batterij pakket voor AstroTrac (voor 8 AA 1 ,5 Volt batterijen). Baader astro & nature statief met kop (tot 3 kg belastbaar). Reduceerschroef van 3/8".

894,50 euro

Telescopen

Explore scientific 102 mm f/6 APO Deze compacte apochromatische refractor heeft opening / objectieflens van 1 02mm en een brandpunt van 700 mm. Lenzen telescopen met premium ED-glas staan in de astronomie bekend om de zeer goede kleurcorrectie. Deze nieuwe drie-lenzen ED-apochromaat biedt briljante beeldscherpte en een superieur contrast en dat voor een prijs die tot nu toe ongebruikelijk laag is! Het bijzonder hoge contrast en een beeld zonder kleurfouten zal zelfs een beginner opvallen ...

1.395,50 euro

Inclusief verzendings- en verpakkingskosten (België) !

Accessoires

Baader Maxbright bino viewer Wilt u graag met beide ogen door de telescoop kijken? Dat kan met een binoculaire oculairhouder.

Een optisch systeem zorgt voor de verdeling van de lichtweg naar beide ogen. Om te voorkomen dat daarbij onnodig beeldverlies optreedt, moet de kwaliteit zeer hoog zijn. Voor optimaal gebruik worden de binoculairs gecombineerd met een Maxbright zenitspiegel, of de T2-90 met 35 mm opening....

199,50 euro

Inclusief verzendings- en verpakkingskosten (België) !

Inclusief verzendings- en verpakkingskosten (België) !

DVD

Accessoires

IMAX ­ Space Station 3D Onze sterrenkundige en ruimtevaartgerichte DVD en BluRay documentaire collectie is, met z'n 1 30 tal unieke producten van over de gehele wereld, wellicht ongeevenaard in de Benelux (en daarbuiten). En daar komen sinds heden ook nog eens 3D BluRay disks erbij. Redenen genoeg om deze rubriek te ontdekken...

All Sky Cam Deze uiterst gevoelige 'all sky' camera van Moonglow produceert over dag als 's nachts voortreffelijke resultaten. Zowel klimatologen als sterrenkundigen kunnen voortaan non-stop de hemel boven hen waarnemen van achter een computer of televisie. Exclusieve USA import !

39,50 euro

449,50 euro

Inclusief verzendings- en verpakkingskosten (België) !

Inclusief verzendings- en verpakkingskosten (België) !

Speelgoed

Discovery ruimteschip Dit volledig houten 'Discovery' ruimteschip ontsteekt beslist de verbeelding van elk kind. Afmetingen : 36 x 41 x 74 cm. Duurzaam, kindvriendelijk en reuze leuk ! Exclusieve USA import !

129,50 euro Inclusief verzendings- en verpakkingskosten (België) !

Prijzen geldig tot 31 -1 0-201 1 of zolang de voorraad strekt. Levering in gans de Benelux (+ buurlanden) !

Schaalmodellen

Ariane 5 (1/125) De Ariane 5 wordt ontwikkeld en geconstrueerd door de ESA, maar geëxploiteerd door Arianespace die ze gebruikt om commerciële kunstmanen te lanceren. De Ariane 5 wordt in Europa in delen gebouwd, waarna hij naar Frans-Guyana wordt verscheept en daar wordt geassembleerd.

Vervolgens wordt hij gelanceerd vanaf platform ELA-3 op het Centre Spatial Guyanais (CSP) bij Kourou. Exclusieve import !

29,50 euro

Inclusief verzendings- en verpakkingskosten (België) !

Raadpleeg geregeld onze website voor speciale promoties. Ontdek onze nieuwsbrief !

© Eurekashop

Ti p ! O n td e k e ve n e e n s on ze b oe i e n d e worksh op s, ka m p e n e n b i n n e n - e n b u i te n l a n d se d a g u i tsta p p e n !

S c i e n c e a n d f u n f or e v e r y on e ! www.eurekashop.be E -m a i l : i n fo@e u re ka sh op . b e - Te l . : 0 5 9 /5 1 . 8 3 . 8 8

O ffi ci ë l e ve rd e l e r va n oa :

ntvang EG en o van de A ro !s. ,00 eu 75 Wordt lid n ere prom otie twv1 2. va rbaar met and bon Niet cum ulee rden. Gel aa tot 31 -1 2-20 w dig n ee 1 .000,00 euro

Bij aan koop

van af

Kortnieuws De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA heeft een nieuwe online-zonnestelselsimulator ontwikkeld waarmee iedereen naar hartelust langs de planeten kan vliegen. In 'Eyes on the Solar System' zijn vluchtgegevens van tientallen planeetverkenners opgenomen, en gedetailleerde beelden van planeten en manen. Dankzij computergametechnologie is het mogelijk om zelf met een ruimtesonde mee te vliegen, eventueel sterk versneld, je eigen kijkpunt en -richting te kiezen, en in te zoomen op het oppervlak van andere werelden. Daarbij bewegen de planeten ook precies in overeenstemming met de werkelijkheid. 'Eyes on the Solar System' is nu in bèta-release; de komende tijd zal ongetwijfeld nog veel functionaliteit worden toegevoegd. Bron: NASAN / 01 -09-2011 .

Afgelopen woensdag is een supernova ontdekt die zich met een afstand van ongeveer 21 miljoen lichtjaar dichterbij bevindt dan de (vele) andere sterexplosies van dit type die de afgelopen 25 jaar zijn waargenomen.

Astronomen denken bovendien dat ze er snel bij waren: de supernova werd al binnen enkele uren na het begin van de explosie 'gesnapt'. De supernova-explosie, die de aanduiding PTF 11 kly heeft gekregen, speelt zich af in het sterrenstelsel M1 01 in de Grote Beer. Naar verwachting zal hij de komende weken in helderheid toenemen en ook waarneembaar zijn met kleine amateurtelescopen. De supernova is van type Ia, een soort sterexplosies dat een belangrijke rol speelt bij de bepaling van grote afstanden in het heelal.

De vroege ontdekking van zo'n supernova veroorzaakt dan ook de nodige beroering in de wereld van de sterrenkunde. Tal van professionele telescopen, waaronder ook de Hubble-ruimtetelescoop, zijn de afgelopen dagen op het object gericht. Het onderzoek van de supernova kan meer inzicht geven in de oorzaak ervan. Aangenomen wordt dat supernovae van type Ia worden veroorzaakt door witte dwergsterren die zoveel gas van een naburige ster opslokken, dat ze een kritieke massa bereiken en ontploffen. De laatste keer dat een nabije supernova van type Ia te zien was, was in 1 986. Bron: NU / 01 -09-2011 .

Astrofysici van de universiteiten van Zürich en Californië zijn er voor het eerst in geslaagd om de vorming van ons Melkweg-stelsel realistisch na te bootsen. Uit de computersimulaties blijkt onder meer dat er ook in de buitengebieden van de Melkweg sterren moeten zijn. Wetenschappers ondernemen al tientallen jaren pogingen om de vorming van sterrenstelsels na te bootsen, maar tot nu toe lukte dat niet goed.

De stelsels die de modellen voortbrachten, bevatten ofwel te veel sterren in hun kern of te veel stermassa als geheel. Het nieuwe model, dat uitgaat van een mengsel van normale en donkere (onzichtbare) materie, vertoont deze gebreken niet. Het model laat zien dat om op juiste hoeveelheid stermassa uit te komen, het noodzakelijk is dat veel normale materie uit de kern van het sterrenstelsel-in-wording verdwijnt. Dat zou het gevolg zijn van de vele supernova-explosies die daar aanvankelijk hebben plaatsgevonden. Ook voorspelt het model dat zich aan de rand van de halo van het Melkwegstelsel, 600.000 lichtjaar hier vandaan, sterren en gaswolken bevinden. Bron: NU / 01 09-2011 .

De stervorming in het Melkwegstelsel wordt op gang gehouden door de toevoer van nieuwe brandstof van buitenaf. Tot die conclusie komen wetenschappers van de universiteit van Notre Dam (VS) in de Science van vrijdag. Als de voorraad waterstofgas van het Melkwegstelsel

niet voortdurend werd aangevuld, zou het snel gedaan zijn met de vorming van nieuwe sterren. Daarom bestond al het vermoeden dat grote wolken van geïoniseerd gas die op veel plaatsen aan de hemel worden waargenomen ons Melkwegstelsel regelmatig van vers gas voorzien. Metingen met de Cosmic Origins Spectrograph (COS), een van de nieuwste instrumenten van de Hubble-ruimtetelescoop, bevestigen dat vermoeden. Met dat instrument zijn voor het eerst de afstanden van een aantal van die snel bewegende gaswolken gemeten.

En daaruit blijkt dat zij deel uitmaken van de verre buitengebieden van ons Melkwegstelsel en grote hoeveelheden gas bevatten. De metingen vormen verder een bevestiging van modellen die voorspelden dat gas dat naar het Melkwegstelsel toe valt, afremt naarmate het dichterbij komt en meer weerstand ondervindt van het daar al aanwezige gas. Gaswolken die zich dichterbij bevinden bewegen inderdaad minder snel dan hun verder weg gelegen soortgenoten. Bron: NU / 01 -09-2011 .

Energierijke deeltjes uit de ruimte kunnen de wolkenvorming in de aardatmosfeer beïnvloeden. Tot die conclusie komen onderzoekers van CERN in Genève. Al ruim een eeuw is bekend dat de aarde voortdurend wordt gebombardeerd met geladen deeltje uit de ruimte. Deze zogeheten kosmische straling, die voornamelijk uit snelle protonen bestaat, is afkomstig van supernova-explosies. Als deze protonen de aardatmosfeer binnendringen, kunnen ze daarin aanwezige vluchtige stoffen ioniseren, waardoor deze tot minuscule druppeltjes condenseren. En rond deze druppeltjes kunnen vervolgens wolken ontstaan.

De hoeveelheid kosmische straling die de aarde bereikt, is niet constant: ze wordt beïnvloed door de zon. Als de zon actief is, weert haar magnetische veld meer kosmische straling af dan tijdens rustige perioden. Sommige wetenschappers menen dat de hoge zonneactiviteit aan het eind van de twintigste eeuw een belangrijke rol heeft gespeeld bij de recente opwarming van de aarde. Simpel gezegd: meer zonneactiviteit = minder kosmische straling = minder bewolking = meer opwarming. Zo simpel lijkt het echter niet te liggen. Het CERN-experiment laat zien dat energierijke protonen inderdaad de vorming van aerosolen bevorderen. Maar de aerosolen die in de CLOUD-testopstelling werden geproduceerd zijn veel te klein om tot wolkenvorming te leiden.

Of dat betekent dat er geen verband is tussen kosmische straling en het klimaat op aarde zal nader onderzoek moeten uitwijzen. Bron: NU. Een veertig jaar oud raadsel met betrekking tot turbulentie in de zonnewind - de stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen - blijkt niet te bestaan, volgens astronomen van de Universiteit van Warwick. In 1 971 ontdekte de ruimtesonde Mariner 5 dat er een verband leek te bestaan tussen turbulentie in de zonnewind en de richting en snelheid van die wind. Volgens theoretische inzichten zou zo'n relatie er helemaal niet horen te zijn. De onderzoekers hebben nu nieuwe metingen van de Europese Cluster-satellieten geanalyseerd, en bovendien een gedetailleerd computermodel van de zonnewind gecreëerd, waar ze in allerlei richtingen 'virtuele' ruimtesondes doorheen lieten vliegen. Uit de combinatie van de nieuwe metingen en de modelberekeningen blijkt dat het door Mariner 5 gevonden verband zo goed als zeker een statistische toevalstreffer was. De resultaten worden gepubliceerd in Physical Review Letters. Bron: NU / 01 -09-2011 .

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be

CERN is een Europese organisatie die fundamenteel onderzoek doet naar elementaire deeltjes. De organisatie is gehuisvest ten westen van Genève op de grens van Frankrijk en Zwitserland. CERN was oorspronkelijk een afkorting voor Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire (Europese Raad voor Kernonderzoek). Op 29 september 1 954 werd de akte getekend die de raad ophief en verving door l'Organisation européenne pour la Recherche nucléaire (De Europese organisatie voor kernonderzoek). Niet veel later bleek dat ook deze naam de lading niet echt meer dekte (hoewel deze tot nog toe wel behouden is gebleven) en tegenwoordig wordt aan het CERN gerefereerd met: Laboratoire européen pour la physique des particules. http://public.web.cern.ch

009

Lancering in de kijker :

S ea L au n ch h ervat l an ceri n g en Kris Christiaens

01 0

Sea Launch is een lanceringsservice voor ruimtevaartuigen die gebruik maakt van een drijvend, mobiel half-afzinkbaar platform voor lanceringen vanaf de evenaar van commerciële ladingen met Zenit 3SL-raketten. Het bedrijf heeft tot nu toe 30 lanceringen uitgevoerd, waarvan twee faalden en één gedeeltelijk faalde. De eerste raket werd gelanceerd in maart 1 999. Bron: Sea Launch.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

Rubriek

011

Zijn we getroffen door... een ander heelal ?

Red. / P. Steinhardt

Donkere energie is een hypothetische vorm van energie in het heelal die verantwoordelijk zou zijn voor de versnelling van de uitdijing van het universum.

Donkere energie is overal en gelijkmatig verdeeld in het heelal. Het gedraagt zich alsof het een negatieve zwaartekracht uitoefent. Kosmologen hebben voor deze donkere energie nog geen enkele verklaring.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

01 2

Artikel

Zijn er nog vragen ?

Redactioneel

Rubriek Hebt u een vraag rond het thema sterrenkunde, klimatologie of ruimtevaart ? Laat het ons dan weten ! Wij proberen deze dan zo goed mogelijk te beantwoorden in deze rubriek.

Hebt u een praktische vraag ?

Stel deze dan op het forum op... www.spacepage.be

01 3

European Southern Observatory :

Opnieuw exoplaneten ontdekt ESO

01 4

De NTT telescoop aan de linkerzijde en de 3,6 meter telescoop, die met de HAPRS spectrograaf de nieuwe reeks planeten heeft gevonden, aan de rechterzijde. Bron: ESO. Artistieke voorstelling van ĂŠĂŠn van de vijftig ontdekte exoplaneten zijnde HD 8551 2 b.

Bron: ESO. Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

Rubriek

01 5

Boekbespreking Redactioneel

01 6

Zin om een gloednieuw sterrenkundig en / of ruimtevaartgericht boek te lezen en hiervan een korte boekbespreking over te schrijven ? Dan helpen wij u graag verder ! Kortom, neem contact op met de redactie via redactie@aegvzw.be.

Rubriek

G a a n n e u tr i n o ' s sn el l er d an h et l i ch t ?

Red. / B. van der Meer

Artikel CERN is een Europese organisatie die fundamenteel onderzoek doet naar elementaire deeltjes. De organisatie is gehuisvest ten westen van Genève op de grens van Frankrijk en Zwitserland. Het wereldwijde web ontstond bij CERN als een uitvinding van twee informatici, de Engelsman Tim Berners-Lee en de Belg Robert Cailliau.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

01 7

Kortnieuws Naar de ruimte kan je niet alleen met supersonische toestellen. Het Spaanse bedrijf 'Zero2infinity' biedt toeristen een alternatief met een heliumballon. De 'bloon' zal zo'n 36 km boven de aarde zweven waardoor de reizigers een subliem uitzicht hebben op onze planeet.

Volgens de Daily Mail wordt de heliumballon uitgerust met een soort gondel, waarin de toeristen in optimaal comfort kunnen meevliegen tijdens een tocht van vijf uur. Er is plaats voor vier passagiers en twee piloten.

Omdat er enkel helium gebruikt wordt, is er geen schadelijke uitstoot. Bovendien kan de ballon vanuit een opblaasbaar station gelanceerd worden gebruik makende van optimale condities waar ook ter wereld. Om terug naar de aarde te keren, koppelt men de gondel los van de ballon. Met een parachute bereikt de bloon opnieuw onze planeet. Je kan nu al jouw plaats in de bloon reserveren voor een vertrek in 201 3 maar daarvoor moet je wel zo'n 1 02.000 euro ophoesten. Volgens de uitvinders zal het zonder twijfel een onvergetelijke ervaring worden want ruimtetoeristen zullen de sterren, de zon en de aarde zien zoals nooit tevoren. Bron: KVE. Op de in 2009 gelanceerde en in België vervaardigde satelliet Proba-2 is succesvol nieuwe technologie uitgetest voor het vullen van de brandstoftank, zo heeft het Europese Ruimtevaartbureau ESA meegedeeld. Het gaat om de injectie van stikstof in de tank. Op 1 6 augustus werd een telecommando verzonden vanuit het grondstation in het Belgische Redu om de gasgenerator te starten in de experimentele 'resistojet' motor die draait op xenongas. Die dient om de baan van de microsatelliet op 600 km hoogte te handhaven. Uniek bij deze bijvuloperatie was dat het toegevoegde gas niet onder druk werd opgeslagen, maar afkomstig was van een bij kamertemperatuur opgeslagen vaste stof. Het ging om de eerste van vier 'koudgas-generatoren' op de door QinetiQ Space gebouwde Proba-2," zo citeerde ESA Laurens van Vliet van de Nederlandse onderzoeksorganisatie TNO, die de technologie ontwik-kelde.

De flesvormige gasgeneratoren zijn gevuld met een vaste stof die, éénmaal geactiveerd, stikstofgas produceert met meer dan 250 keer het volume van de vaste stof. Die generatoren "zijn een enorme stap voorwaarts, omdat ze kunnen worden bewaard zonder druk en zonder gevaar voor lekken. Ze vereisen bovendien geen onderhoud," aldus Berry Sanders van TNO. Aan de generatoren van Proba-2 is zes jaar niet geraakt. De drie andere worden later in de demonstratiemissie gebruikt. De technologie heeft vele andere potentiële toepassingen in de ruimte. TNO en partners zoeken ook naar aardse toepassingen waar het systeem slapend blijft onder normale condities, maar betrouwbaar moet functioneren tijdens noodsituaties: brandblussers, het opblazen van reddingsvlotten of airbags in voertuigen. Bron: Belga / VSV / 01 -09-2011 .

Na de mislukte lancering van een Russische ruimtecargo naar het Internationaal Ruimtestation ISS, stijgt de druk op het Amerikaanse privébedrijf SpaceX om te slagen in zijn eerste ambitieuze missie: de eerste koppeling van een private cargo aan de spacemeccano. Vorige week crashte de onbemande cargo Progress M-1 2M na een mislukte lancering met een Sojoez-draagraket van op Bajkonoer in Kazachstan. De Progress is na het op stal zetten van de Amerikaanse spaceshuttlevloot de enige geregelde leverancier van vracht voor het ISS. Space X, bouwer van de private draagraket Falcon, kan na het falen van de Sojoez vorige week des te meer dat "gat" opvullen en staat volgens zijn stichter en ceo Elon Musk nu nog meer onder druk. Het bedrijf wil met zijn Falcon-9 draagraket vanop Cape

Canaveral in Florida zijn onbemande Dragoncapsule naar het ISS slingeren. Het wordt dan de eerste koppeling van een privaat ruimtetuig aan het complex. Volgens de krant Florida Today betreft het een demonstratiemissie en zal de opgewaardeerde Dragon geen kritische lading voor het gigantische ruimtelab meevoeren. De koppeling is voor 9 december gepland. Het Amerikaanse ruimtevaartbureau NASA is ondertussen nog druk doende om alle systemen voor een veilige nadering en koppeling grondig uit te pluizen. In december zag SpaceX zijn Dragon tijdens een eerste demonstratiemissie al succesvol bijna drie banen rondom onze planeet draaien, om dan veilig in de Stille Oceaan te landen. Bron: Belga / VSV / 01 -09-2011 .

De raketvlucht die op 30 november onder meer de Nederlandse astronaut André Kuipers naar het ruimtestation ISS moet brengen, zou wel eens niet door kunnen gaan. Het neerstorten van de Russische Sojoezraket woensdag kan roet in het eten gooien. Voorlopig zijn namelijk alle Sojoezlanceringen gestopt. Sinds de laatste vlucht van het Amerikaanse ruimteveer de Atlantis vorige maand, zijn de Sojoez raketten de enige mogelijkheid om astronauten naar en van het ISS te brengen. De raket die Kuipers naar het ruimtestation ISS moet brengen is weliswaar van een ander type dan de raket die gisteren tegen de grond sloeg, maar wel van dezelfde 'familie'. Ruimtevaartorganisatie ESA wil nog niet reageren.

Bron: NU / 01 -09-2011 .

Een ruimtetuig van de NASA heeft de helderste foto's van het maanoppervlak ooit genomen.

Op de foto's zijn onder meer de sporen van de maanbuggy's én zelfs de voetstappen te zien van de astronauten die veertig jaar geleden op de maan wandelden.De Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO) slaagde erin scherpe foto's te nemen van de landingsplaats van de Apollomissies 1 2, 1 4 en 1 7 die eind jaren '60, begin jaren '70 werden uitgevoerd. Dat lukte door de LRO in een elliptische baan rond de maan te sturen, waarbij het laagst gelegen punt van die baan over de door de zon belichte kant van de maan hangt. Op een afstand van ongeveer 21 kilometer kon de camera op die manier haarscherpe foto's nemen.

NASA's Marswagentje Opportunity is begonnen met het onderzoek van de 22 kilometer grote krater Endeavour, waar het, na een rit van bijna drie jaar, drie weken geleden aankwam.

De eerste indrukken laten zien dat de bodemsamenstelling ter plaatse duidelijk afwijkt van die van de gesteenten die Opportunity de afgelopen zeven jaar heeft kunnen bekijken.

De eerste steen die het Marswagentje heeft onderzocht heeft een vlakke bovenkant en is zo groot als een voetenbankje. De steen, die de bijnaam Tisdale 2 heeft gekregen, is klaarblijkelijk blootgelegd bij een inslag aan de rand van Endeavour waarbij een krater ter grootte van een tennisbaan is gevormd. Tisdale 2 lijkt vulkanisch van oorsprong, maar bevat veel meer zink en broom dan doorgaans het geval is. Het ziet ernaar uit dat Opportunity een heel scala aan nieuwe bodemmineralen kan gaan onderzoeken. Een visuele verkenning van de omgeving heeft geleerd dat zich hier oude gesteenten bevinden die dooraderd zijn met materiaal dat mogelijk door water is afgezet.

Het onderzoek van deze gesteenten kan wellicht meer inzicht geven in het natte verleden van de inmiddels nogal dorre planeet.

Bron: NU / 02-09-2011 .

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be

De Lunar Reconnaissance Orbiter is een Amerikaanse ruimtesonde, die op 1 8 juni 2009 door de NASA werd gelanceerd en later in een baan om de Maan werd gebracht. Zijn taak is om het Maanoppervlak in hoge resolutie (tot 0,5 m) in kaart te brengen ter identificatie van eventuele toekomstige landingsplaatsen. www.nasa.gov

01 9

De Maan in het viezier ESA / Red.

David Scott, de commandant van de Apollo 1 5 missie, ontmoette Paul Van Hoeydonck op een eetfestijn. Scott wist dat Van Hoeydonck het thema ruimtevaart gebruikte in zijn kunst en besprak het idee van een beeldje met hem. Hieruit groeide de overeenstemming dat Paul Van Hoeydonck een beeldje zou maken om op de maan te plaatsen.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

020

Artikel

Observatoria wereldwijd :

S i r P a tr i c k Mo o r e ' s F a r th i n g s s te r r e n w a c h t Philip Corneille

De auteur aan de ingang van Sir Patrick Moore’s huis “Farthings” in Selsey – Sussex (GB). Bron: Philip Corneille.

Sir Patrick Moore, wereld’s meest bekende amateur astronoom poseert, met karakteristieke monocle, voor de foto.

Bron: Philip Corneille.

De auteur maakte een praatje met de 88-jarige Sir Patrick Moore over ondermeer radio astronomie en outreach. Bron: Philip Corneille.

022

Philip Corneille is AEG lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Interplanetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

Rubriek

023

De auteur nabij Sir Patrick Moore’s privé sterrenwacht met 1 5 inch reflector in de achtertuin van “Farthings”. Bron: Philip Corneille.

De wereldbekende windhaan op “Farthings” waarmee diverse afleveringen van “The Sky At Night” werden geopend. Bron: Philip Corneille.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

024

025

026

Astrofoto v/d maand Deze opname werd genomen door Bart Declercq in de vroege ochtend van 2 september (04.30 uur) bij uitzonderlijk goede seeing naar Belgische maatstaven. Voor het opnemen werd gebruik gemaakt van een 30cm F/5 Newton op Mesu-mount, een Basler Ace a640 camera, een filterwiel met Astronomik RGB-interferentie-filters en een Televue 5x Powermate - door de onderlinge positionering van camera, filterwiel en powermate werd een effectieve openingsverhouding van F/36 bereikt, of ongeveer 11 meter effectieve brandpuntsafstand. In elke kleur werd met FireCapture een film van 60 seconden gemaakt aan 30 beelden per seconde, deze films werden tot beelden verwerkt in Registax 6 en daarna geregistreerd met WinJupos, dat na de registratie ook de drie beelden tot ĂŠĂŠn kleurbeeld omtovert en daarbij ook corrigeert voor de rotatie van de planeet tussen begin en einde van de reeks opnames.

Astrofotografie is een specialisatie binnen de fotografie dat zich richt op het nemen van foto's van objecten aan de nachtelijke hemel, zoals planeten, sterren en zgn. Deep sky objecten. In West-Europa zijn er veel amateurs die zich bezighouden met astrofotografie.

Astrofotografie wordt gebruikt om objecten zichtbaar te maken die te zwak zijn om met het blote oog waar te nemen.

Dit is mogelijk omdat zowel klassieke als digitale camera's in staat zijn om over een langere periode voldoende lichtdeeltjes te verzamelen.

De eerste astrofoto wordt toegeschreven aan John William Draper, die in 1 840 een foto nam van de Maan. Zijn zoon, Henry Draper, fotografeerde in 1 880 als eerste de Orionnevel, wat in feite de eerste vastlegging was van een Deep Space Object. Sinds het begin van de jaren '90 zijn de meeste professionele observatoria overgeschakeld op het gebruik van CCD camera's. Door de technologische ontwikkeling wordt de ccd-camera ook meer en meer gebruikt door de amateurastronoom. Ook het gebruik van de digitale camera kent een sterke opkomst in de astrofotografie en heeft de klassieke emulsie vrijwel verdrongen. Door de lichtvervuiling is het maken van goede astrofoto's een moeilijke taak. Hierdoor zoeken vele amateurs regel-matig donkere hemels op. Enkel het gebruik van dure camera's, speciale filters, ... kunnen iets doen aan de lichtvervuiling, maar maken ook dat astrofotografie enkel weggelegd is voor de gegoede amateurs.

027

K o r tn i e u w s De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA heeft een nieuwe online-zonnestelselsimulator ontwikkeld waarmee iedereen naar hartelust langs de planeten kan vliegen. In 'Eyes on the Solar System' zijn vluchtgegevens van tientallen planeetverkenners opgenomen, en gedetailleerde beelden van planeten en manen. Dankzij computterie, vertoont deze gebreken niet. Het de aarde. Simpel gezegd: meer zonneactiviteit = minder kosmische straling = minder bewolking = meer opwarming. Zo simpel lijkt het echter niet te liggen. Het CERNexperiment laat zien dat energierijke protonen inderdaad de vorming van aerosolen bevorderen. Maar de aerosolen die in de CLOUD-testopstelling werden geproduceerd zijn veel te klein om tot wolkenvorming te leiden. Of dat betekent dat er geen verband is tussen kosmische straling en het klimaat op aarde zal nader onderzoek moeten uitwijzen. Bron: NU. Een veertig jaar oud raadsel met betrekking tot turbulentie in de zonnewind - de stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen - blijkt niet te bestaan, volgens astronomen van de Universiteit van Warwick. In 1 971 ontdekte de ruimtesonde Mariner 5 dat er een verband leek te bestaan tussen turbulentie in de zonnewind en de richting en snelheid van die wind. Volgens theoretische inzichten zou zo'n relatie er helemaal niet horen te zijn. De onderzoekers hebben nu nieuwe metingen van de Europese Cluster-satellieten geanalyseerd, en bovendien een gedetailleerd computermodel van de zonnewind gecreëerd, waar ze in allerlei richtingen 'virtuele' ruimtesondes doorheen lieten vliegen. Uit de combinatie van de nieuwe metingen en de modelberekeningen blijkt dat het door Mariner 5 gevonden verband zo goed als zeker een statistische toevalstreffer was. De resultaten worden gepubliceerd in Physical Review Letters. Bron: NU / 01 -09-2011 .

Het sterrenkundige kinderproject Universe Awareness (Unawe) en het workshopprogramma Deadly Moons hebben een educatieve prijs ontvangen van Science Magazine. Unawe is een binnen de Universiteit Leiden geïnitieerd mondiaal programma dat via sterrenkunde zeer jonge kinderen wil inspireren en opleiden.

Science Magazine introduceerde de zogeheten SPORE-award (Science Prize for Online Resources in Education) als een manier om de beste educatieve online-projecten bij een breder publiek bekend te maken. Unawe, dat wordt gecoördineerd vanuit de Leidse Sterrewacht, gebruikt de schoonheid en grootte van ons heelal om jonge kinderen in de leeftijd van 4-1 0 jaar te inspireren, in het bijzonder kinderen in een achterstandssituatie. Het programma verbreedt hun horizon, brengt hun wereldburgerschap bij en stimuleert hun interesse in wetenschap. Op de Unawe-website is materiaal bijeengebracht dat is geproduceerd door het netwerk van 500 opleiders en astronomen in 40 landen. Deadly Moons is een interactieve tekenworkshop waarbij kinderen veel leren over onze eigen maan en de andere manen in ons zonnestelsel. 02-09-2011 .

Astronomen hebben met behulp van de Europese Very Large Telescope een ster opgespoord die volgens velen niet zou mogen bestaan. De kleine, oude ster, die de aanduiding SDSS J1 0291 5+1 7292 draagt, bevat naast waterstof en helium bijzonder weinig andere chemische elementen. En dat is in strijd met een breed geaccepteerde theorie over het ontstaan van sterren. Er zijn sterke aanwijzingen dat de materie die kort na de oerknal (de geboorte van het heelal) werd gevormd vrijwel uitsluitend uit waterstof en helium bestond. Zwaardere elementen zouden

pas later door sterren zijn geproduceerd en door supernova-explosies in het interstellaire medium zijn terechtgekomen. De sterren die uit dit verrijkte gas voortkwamen, bevatten hierdoor meer zware elementen dan hun voorgangers. Omdat nu gebleken is dat SDSS J1 0291 5+1 7292 extreem weinig zware elementen bevat, moet de ster wel bijzonder kort na de oerknal zijn ontstaan. Maar volgens de huidige inzichten kunnen sterren die zo licht zijn als deze pas zijn ontstaan toen het interstellaire medium al een zekere hoeveelheid zware elementen bevatte. De reden hiervoor is dat zware elementen als een soort koelmiddel fungeren dat ervoor zorgt dat ook betrekkelijk kleine gaswolken in dit medium voldoende warmte kunnen wegstralen om tot sterren te kunnen samentrekken. Zonder dit 'koelmiddel' zou de druk ten gevolge van de opwarming die met dit samentrekken gepaard gaat te groot worden, waardoor de eigen zwaartekracht van de wolk te zwak zou zijn om deze tegendruk te overwinnen. De astronomen verwachten dat er nog meer van deze 'paradoxale' sterren gevonden zullen worden.

Bron: NU / 02-09-2011 .

Astronomen hebben aan de hand van opnamen die vanaf 1 994 met de Hubbleruimtetelescoop zijn gemaakt filmpjes samengesteld die het gedrag van jonge sterren laten zien. Tijdens hun eerste levensfase blazen sterren bundels van hete materie ('jets') de ruimte in. De filmpjes laten zien hoe het uitgestoten materiaal zich een weg baant door de interstellaire materie. Dat jonge sterren materiebundels produceren is al ruim een halve eeuw bekend. Maar het onderzoek ervan wordt bemoeilijkt door het feit dat de jet-fase van een ster niet veel langer dan honderdduizend jaar duurt. Dat lijkt lang, maar het is maar een oogwenk in het leven van een ster, dat miljarden jaren kan duren. Een ster ontstaat door het samentrekken van een grote wolk waterstofgas. Tijdens dat proces vormt zich een schijf van gas en stof rond de ster-in-wording van waaruit de verzamelde materie geleidelijk naar de ster spiraalt. Niet al deze materie komt uiteindelijk in de ster terecht: een deel ervan wordt met snelheden van meer dan 700.000 km/uur langs zijn rotatie-as weggeblazen. Hoe de jets precies ontstaan, en welke rol zij bij de geboorte van een ster spelen is nog onduidelijk. De Hubble-filmpjes moeten daar meer inzicht in geven. Uit de bewegende beelden blijkt alvast dat de materiestroom in de jets niet constant is: er zitten duidelijke onderbrekingen in, en de snelheid waarmee de materie wordt uitgestoten varieert. Bron : NU / 02-09-2011 .

Een Russische amateur-astronoom, student Artjom Novitsjonok, heeft een nieuwe komeet ontdekt. Dat meldde de Russische website Astronet zondag. De International Astronomical Union (IAU), de grootste internationale organisatie voor astronomen, heeft het nieuws bevestigd, berichtte persbureau RIA Novosti maandag (lokale tijd). Het is de eerste komeet die vanaf Russisch grondgebied is ontdekt sinds 1 989. De komeet is P/2011 R3 (Novitsjonok) genoemd, aldus het Ka-Dar observatorium nabij Moskou, waar Novitsjonok zijn ontdekking deed. Bron: ANP.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be

De Hubble ruimtetelescoop bestaat uit een aantal precisieinstrumenten voor astronomische waarnemingen. Hij is genoemd naar de Amerikaanse astronoom Edwin Hubble, en draait sinds de lancering door de NASA op 24 april 1 990 als een kunstmaan rond de aarde.

De Hubble wordt gebruikt voor optische waarnemingen. De telescoop bezit ook een infraroodcamera. Voor observaties in het röntgengolflengtegebied wordt gebruikgemaakt van het Chandra X-Ray Observatory. http://hubblesite.org

029

European Space Agency :

Hersch el b i ed t n i eu w e k i j k o p s te r r e n s te l s e l s ESA

030

De ruimtetelescoop Herschel werd samen met de Planck Observatory op 1 4 mei 2009 door de Europese Ruimtevaartorganisatie met een Ariane 5raket succesvol vanaf de lanceerbasis Centre Spatial Guyanais in Kourou (FransGuyana) in de ruimte gebracht.

De telescoop werd in een baan om het tweede Lagrangepunt gebracht. Vandaar doet de telescoop onderzoek naar het ontstaan van sterren, sterrenstelsels en planeten, waarbij ook het voorkomen van water in het heelal wordt bestudeerd. Deze telescoop is vernoemd naar de DuitsEngelse astronoom William Herschel. Bron: ESA. Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

Artikel

031

Supernova zorgde voor r a d i o a c ti e v e m e ta l e n Red. / Willbold

Artikel Een supernova (meervoud : supernovae of supernova's) is het verschijnsel waarbij een ster op spectaculaire wijze explodeert: een supernovauitbarsting is herkenbaar aan de enorme hoeveelheid licht die erbij wordt uitgestraald. De ster vlamt op met de lichtkracht van honderden miljoenen tot meer dan een miljard zonnen.

Supernovae ontstaan via twee mechanismen: ten eerste zijn ze het natuurlijk levenseinde van alle zware sterren (supernovae typen Ib, Ic en II); ten tweede kunnen witte dwergen in nauwe dubbelsterren zich ontwikkelen tot een supernova (type Ia). De chemische elementen met een atoomnummer groter dan dat van ijzer danken hun ontstaan aan supernova's.

Meer weten over dit thema ? www.starnights.be

039

Zonnestorm kan satellieten v o o r ti e n j a a r l a m l e g g e n Redactioneel

Een waterraket is een raket gemaakt van een petfles. De voortstuwing vindt plaats door de petfles voor ongeveer 1 /3 te vullen met water en de rest van de fles onder druk te zetten met behulp van een fietspomp.

De fles wordt ondersteboven gelanceerd. Een waterraket wordt wel gebruikt om te experimenteren met de aerodynamica, thermodynamica en andere vlakken van de natuurkunde.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

040

Artikel

S te e d s m e e r e m i g r a ti e d o o r k l i m a a ts v e r a n d e r i n g Red. / IPS

Artikel Emigratie is de actie waarbij mensen hun geboorteland verlaten om zich in het buitenland te vestigen. Er zijn verschillende redenen waarom mensen emigreren. Vaak zijn dat politieke of economische redenen. Soms heeft de betrokkene een partner in het buitenland gevonden en emigreert de persoon om bij zijn partner te kunnen zijn. Of beide partners vluchten naar een derde land om bij elkaar te m贸gen zijn. Zie b.v. de Belgi毛route. Ook het klimaat kan een rol spelen: soms emigreren met name oudere mensen naar een land met een warmer klimaat. In 2000 waren er wereldwijd ongeveer 1 75 miljoen emigranten (personen die geboren zijn in een ander land dan het land waar ze wonen).

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

041

Woord van de maand

Exoplaneet Dirk Devlies

042

Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van beheer. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woordenboek. Een omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

Rubriek

043

044

Varia: naar Gliese 581 e werden in 2008 501 berichten gestuurd.

De eerste extrasolaire planeet in een bolvormige sterrenhoop werd gevonden in M4. De eerste met een magnetisch veld is HR 1 79949 b. De eerste voorspelling van een overgang gebeurde voor HD 209458 b.

De NASA kondigde op 3/09/2008 aan dat ze een Carl Sagan Postdoctoral Fellowships in Exoplanet Exploration heeft gecreĂŤerd. Carl Sagan (1 934 - 1 996) stelde zich exoplaneten voor, lang voor de eerste werd ontdekt.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

045

De kern van de Zon als zwaartekrachtsdetector Red. / J. Casanellas

De zwaartekracht of gravitatie is een aantrekkende kracht die twee massa's op elkaar uitoefenen. De zwaartekracht is een van de vier natuurkrachten. Op het niveau van atomen is deze kracht zeer klein, maar hij neemt evenredig toe met de massa en is er dus de oorzaak van dat alles op aarde een neerwaartse kracht ondervindt. De zwaartekracht werkt ook op grote afstand, bijvoorbeeld tussen de aarde en de maan, tussen de zon en alle planeten en zelfs tussen sterrenstelsels, waardoor de uitdijing van het heelal tegengewerkt wordt. De zwaartekracht, die verantwoordelijk is voor het vallen van bijvoorbeeld een appel, zorgt er eveneens voor dat de maan of een satelliet in een baan om de aarde blijft, dat de aarde zelf in een baan om de zon blijft draaien, en dat de zon op zijn beurt samen met alle andere sterren van de Melkweg om een zeker middelpunt heen blijft draaien.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

046

Artikel

Kortnieuws Sinds het begin van de zomer heeft het Koninklijk Meteorologisch Instituut (KMI) al zestig regendagen geregistreerd op het Belgische grondgebied. Het recordaantal dagen over de hele zomerperiode dateert uit 1 860, toen er 68 regendagen waren. Vermits de zomer nog niet ten einde is, kan dat record nog verbroken worden.Toch is de zomer van 2011 voor het KMI niet extreem druilerig. "De temperatuur in augustus ligt slechts 0,3 graden lager dan de normale temperatuur. De onweders van de afgelopen weken geven een vertekend beeld", aldus een klimatoloog van het KMI. "Neem nu het onweer dat Pukkelpop getroffen heeft. Als dat vijf kilometer van de wei losgebarsten zou zijn, zou er niet over gesproken geweest zijn." "Tijdens de zomervakantie was er wel minder zonneschijn dan gemiddeld. Het aantal buien ligt ook hoger, met soms erg felle regenbuien, zoals bijvoorbeeld in Ukkel vorige week." Volgens het KMI zijn de zomerse onweersbuien geen uitzonderlijk fenomeen en mogen ze niet toegeschreven worden aan de opwarming van de Aarde. Bron: Belga / TMA / 01 -09-2011 .

De Verenigde Staten zijn de jongste acht maanden getroffen door tien grote global warming-gerelateerde natuurrampen die al meer dan 35 miljard aan schade hebben veroorzaakt. Verzekeraars stellen vast dat het aantal overstromingen, droogtes en zware stormen verdubbeld is in vergelijking met de jaren negentig. De jongste twee zomers waren in de VS ook de warmste sinds de metingen in de negentiende eeuw begonnen. Een "grote" weerramp betekent met schade die meer dan een miljard bedraagt. Zo waren er sinds 1 980 in totaal 99 in de VS, waarvan dus 1 0 alleen al in de jongste negen maanden. Terwijl de wonden van orkaan Irene nog worden gelikt, woeden in Texas 60 hevige bosbranden (in de staat is sinds eind 201 0 al 1 5.000 km² in bosbranden opgegaan) en bestookt tropische storm Lee New Orleans met 20 centimeter regen. Irene (7 miljard aan schade) en tornado's in mei (midwesten en south-east, 7 miljard) en april (Ohio Valley, south-east en midwesten, 9 miljard) spannen de kroon, maar de warmste zomer ooit gemeten in de VS, met absolute recordtemperaturen in 40 regio's zorgde ook voor 5 miljard aan schade, vooral in Texas en Oklahoma. Die 40 is overigens maar een richtgetal. Volgens Noaa, zowat het Amerikaanse KMI, "zijn er zoveel hitterecords gebroken deze zomer dat het eigenlijk onmogelijk is ze te quantifiëren". De directeur van Noaa, Jack Hayes, waarschuwde half augustus al dat de VS zich moet wapenen tegen "een nieuwe klimaatrealiteit". Daarnaast was er dit voorjaar de "Upper Midwest flooding", waarbij de Missouri en de Souris overstroomden in Montana, North Dakota, South Dakota, Nebraska, Iowa, Kansas en Missouri. De Mississippi overstroomde ook in de lente en de zomer. Een sneeuwstorm gijzelde in januari Chicago en de noordoostelijke staten. En dan waren er nog drie "runs" van tornado's: van Oklahoma tot Pennsylvania (1 4-1 6 april), 59 twisters in het midwesten en noord-oosten (8-11 april) en 46 stuks in de central en southern states (4 en 5 april). Elk van die drie veroorzaakte meer den 2 miljard aan schade. Bron: MVL / 06-09-2011 .

Brussel is bij de zeven slechtste van alle grootsteden in Europa wat de luchtkwaliteit betreft. Dat blijkt uit een nieuwe Duitse studie die The Guardian kon inkijken, eentje die overigens bevestigt wat twee andere studies eerder dit jaar concludeerden. Het rapport geeft onze hoofdstad een "F" (onvoldoende).

Brussel is ook bij de zes steden die geen vooruitgang maar achteruitgang boekten sinds

2005 wat betreft de luchtkwaliteit. Een andere studie, waar gekeken werd naar de gevolgen van de luchtkwaliteit op de gezondheid in de 25ste belangrijkste Europese steden zet Brussel op de derde plaats wat betreft het aantal gezondheidsproblemen dat voortvloeit uit verontreinigde lucht. Alleen in Barcelona en Valencia zouden er meer mensen hartproblemen, longziekten (ondermeer chronische bronchitis) en astma krijgen door de vieze lucht die ze inademen. Uit de Duitse studie blijkt dat Brussel de jongste zes jaar geen enkele doeltreffende maatregel heeft getroffen om de luchtkwaliteit te verbeteren.

De stad scoort ook een nul wat betreft het aanmoedigen van milieuvriendelijker verkeer.

Volgens het rapport nam onze hoofdstad ook geen enkele zinvolle economische aanmoedigingsmaatregel (incen-tive) om iets aan te doen aan luchtvervuiling. De steden die dat wel deden, Kopenhagen, Stockholm, Wenen, Amsterdam om er maar een paar te noemen, staan overigens allemaal wél hoog in de rangschikking. Brussel scoort ook een nul wat betreft het doen overschakelen van mensen op het openbaar vervoer. De grote boosdoener qua luchtvervuiling is overigens de auto, en dan in het bijzonder dieselwagens.

Berlijn blijkt de beste leerling in de klas, gevolgd door Kopenhagen en Stockholm.

Amsterdam staat op een gedeelde vijfde plaats, Parijs eindigt boven Brussel en krijgt een voldoende. Naast Brussel halen ook Londen, Madrid, Stuttgart, Düsseldorf, Milaan en Rome een onvoldoende. Uit de Aphekomstudie, die vooral naar de impact op de gezondheid keek in de 25 belangrijkste Europese steden, blijkt dat dat niet zonder gevolgen is. Er zouden jaarlijks 500.000 mensen in de slecht scorende steden vroegtijdig overlijden omdat ze voortdurend slechte lucht inademen. Bron: MVL / 07-092011 .

Orkaan Irene heeft vorige week voor heel wat schade gezorgd en dus stellen Amerikanen zich de vraag of ze zo'n storm niet kunnen vernietigen. Misschien met kernwapens? De suggestie klinkt humoristisch in de oren, maar het orkaancentrum (NOAA) heeft die piste zelfs al onderzocht. De mogelijkheid om een storm met kernwapens van koers te doen veranderen werd vorige week opgenomen in een artikel van de Huffington Post. De kritische website MotherJones kan de suggestie nauwelijks geloven, vooral omdat er zelfs al onderzoek naar gevoerd werd.

Atoombommen lijken een vaste waarde in het gamma oplossingen dat Amerikanen voor problemen voor ogen stellen. Vorig jaar passeerden de kernwapens ook de revue toen BP het olielek in de Golf van Mexico niet dicht kreeg. Het NOAA berekende dat een orkaan veel te krachtig is voor een atoombom en dat kernwapens bijgevolg geen effect zouden hebben op de storm. Daarnaast "houdt deze methode geen rekening met het radioactief materiaal dat door de wind vrij snel het vasteland zal bereiken en zo onvermijdelijk milieuproblemen zal veroorzaken". Het is maar dat u het weet... Bron: GB / 07-09-2011 .

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be

De National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) is in de Verenigde Staten de instantie die zich bezighoudt met meteorologie en oceanografie. De organisatie is als zodanig te vergelijken met het Nederlandse KNMI en het Belgische KMI. De NOAA beschikt echter over veel meer middelen, en heeft bijvoorbeeld haar eigen netwerk van weersatellieten. De NOAA is op 3 oktober 1 970 opgericht, nadat de Amerikaanse president Richard Nixon had voorgesteld een nieuwe organisatie in het leven te roepen voor een betere bescherming van bezittingen tegen natuurgeweld, voor een beter begrip van het milieu, en voor de exploratie en ontwikkeling van natuurlijke hulpbronnen op zee. www.noah.gov

049

De AEG activiteitenkalender Redactioneel

De volledige activiteitenkalender, die steeds tot het einde van het kalenderjaar loopt, kan men terugvinden op onze welbekende website.

Opgelet ! Vanaf oktober zullen onze publieke voordrachten plaatsvinden in de hypermoderne Forumzaal van de Openbare Bibliotheek van de stad Oostende. De toegang blijft, zoals de traditie het wil, volkomen gratis.

Meer weten over dit thema ? www.aegvzw.be

050

Rubriek

Sterrenbeeld van de maand Dieter Janssoone

Artikel Waterman (Aquarius, afkorting Aqr) is een tamelijk onopvallend sterrenbeeld aan de hemelequator. Het ligt tussen rechte klimming 20u36m en 23u54m en tussen declinatie +3ยบ en -25ยบ. De ecliptica loopt door Waterman, het maakt dus deel uit van de dierenriem. De zon staat in dit sterrenbeeld van 1 6 februari tot 1 2 maart.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

051

Zwarte gaten oorzaak van e e r s te m e l k w e g s te l s e l s Redactioneel

De meeste zwarte gaten zijn de overblijfselen van hypernova- of supernova-explosies.

Als de kern van de exploderende ster meer dan ongeveer 5 keer zo zwaar is als de zon (de OppenheimerVolkofflimiet), implodeert de kern van de ster uiteindelijk tot een zwart gat. Volgens de algemene relativiteitstheorie kan deze massa worden opgevat als geconcentreerd in een singulariteit. Dit kan een punt, een ring of een bol zijn daarover zijn de geleerden het niet in alle gevallen eens.

De zeer zware zwarte gaten die in de centra van sommige sterrenstelsels te vinden zijn en een massa van enkele miljoenen zonsmassa's hebben, zijn waarschijnlijk kort na de oerknal ontstaan. Sinds kort zijn er ook zwarte gaten bekend met een massa van enkele duizenden zonsmassa's maar hoe die ontstaan zijn is nog niet duidelijk. Het is niet bekend wat zich in en rond de singulariteit precies afspeelt, aangezien de algemene relativiteitstheorie op zulke kleine afstanden niet meer exact geldig is. Om dit probleem op te lossen, zal de relativiteitstheorie gecombineerd moeten worden met de kwantummechanica tot een nog onbekende theorie van de kwantumzwaartekracht. De snaartheorie en de daarvan afgeleide Mtheorie zijn hypothesen die dit proberen door ĂŠĂŠn universele basistheorie op te stellen.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

052

Artikel

053

Sasteria onder de sterren

Het o o g van G o d Filip Feys

054

Geboren in het jaar 1 961 te Tielt en opgegroeid in Meulebeke ben ik een West Vlamink in hart en ziel. Mijn schoolperiode heb ik dan ook doorgebracht in omstreken en later ook mijn beroep als hooggeschoold houtbewerker en later als leerkracht aan het VTI te Izegem. Ik ben getrouwd in 1 981 met Chantal en samen hebben we een dochter.

Sharon is afgestudeerd als Bachelor in Elektro-Mechanica en Chantal is professioneel kunstenares. Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij.

Gestart met een 50mm kijkertje en lid van de VVS en later van de werkgroep Deep-Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dagelijkse bezigheid. Bepaalde dromen om iets op te starten en mensen een kans te geven om de sterrenhemel te bewonderen heb ik altijd in mij gehad.

Griekenland lag ons beiden nauw aan het hart en de keuze was vlug gemaakt voor een locatie waar sterren kijken vele nachten verzekerd was. Nu voel ik mij thuis hier op Kreta en ben ik ĂŠĂŠn van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken. Het derde jaar komt eraan en we kijken er terug naar uit om jullie wegwijs te maken in de wonderen van het heelal hier op Kreta.

Rubriek

055

056

K o r tn i e u w s De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA heeft een nieuwe online-zonnestelselsimulator ontwikkeld waarmee iedereen naar hartelust langs de planeten kan vliegen. In 'Eyes on the Solar System' zijn vluchtgegevens van tientallen planeetverkenners opgenomen, en gedetailleerde beelden van planeten en manen. Dankzij computterie, vertoont deze gebreken niet. Het de aarde. Simpel gezegd: meer zonneactiviteit = minder kosmische straling = minder bewolking = meer opwarming. Zo simpel lijkt het echter niet te liggen. Het CERNexperiment laat zien dat energierijke protonen inderdaad de vorming van aerosolen bevorderen. Maar de aerosolen die in de CLOUD-testopstelling werden geproduceerd zijn veel te klein om tot wolkenvorming te leiden. Of dat betekent dat er geen verband is tussen kosmische straling en het klimaat op aarde zal nader onderzoek moeten uitwijzen. Bron: NU. Een veertig jaar oud raadsel met betrekking tot turbulentie in de zonnewind - de stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen - blijkt niet te bestaan, volgens astronomen van de Universiteit van Warwick. In 1 971 ontdekte de ruimtesonde Mariner 5 dat er een verband leek te bestaan tussen turbulentie in de zonnewind en de richting en snelheid van die wind. Volgens theoretische inzichten zou zo'n relatie er helemaal niet horen te zijn. De onderzoekers hebben nu nieuwe metingen van de Europese Cluster-satellieten geanalyseerd, en bovendien een gedetailleerd computermodel van de zonnewind gecreëerd, waar ze in allerlei richtingen 'virtuele' ruimtesondes doorheen lieten vliegen. Uit de combinatie van de nieuwe metingen en de modelberekeningen blijkt dat het door Mariner 5 gevonden verband zo goed als zeker een statistische toevalstreffer was. De resultaten worden gepubliceerd in Physical Review Letters. Bron: NU / 01 -09-2011 .

Bruine dwergen zijn 'mislukte sterren'; ze zijn veel zwaarder dan gewone reuzenplaneten zoals Jupiter, maar niet zwaar genoeg voor kernfusiereacties van waterstof, zoals die in de kern van de zon voorkomen. Daardoor zijn ze relatief koel, en kunnen er wolken van stofdeeltjes en chemische verbindingen voorkomen in hun buitenste dampkringlagen. Met een infraroodcamera op de 2,5-meter telescoop van de Las Campanas-sterrenwacht in Chili is gevonden dat de nabije bruine dwerg 2MASS 21 39 in minder dan acht uur helderheidsvariaties van dertig procent vertoont. De onderzoekers, onder leiding van Ray Jayawardhana van de Universiteit van Toronto, denken dat die variaties veroorzaakt worden door de rotatie van de bruine dwerg. Dat zou betekenen dat er in de dampkring een reusachtige, donkere storm woedt, vergelijkbaar met de Grote Rode Vlek op Jupiter, maar dan nog veel groter. Het is ook mogelijk dat er grote gaten in het wolkendek zijn die zicht bieden op de warmere, dieper gelegen delen van de atmosfeer. De helderheidsvariaties zijn niet constant, maar vertonen zelf ook weer veranderingen in de loop van weken en maanden. Dat doet vermoeden dat er sprake is van zeer actieve weersystemen. Onderzoek aan weer en wolken in de dampkring van een bruine dwerg biedt waarschijnlijk ook meer inzicht in het klimaat van reuzenplaneten bij andere sterren. De nieuwe resultaten worden binnenkort gepubliceerd in The Astrophysical Journal , en worden deze week ook gepresenteerd op het tweede Extreme Solar Systems-congres in Wyoming. Bron: NU / 1 2-09-2011 .

Een Amerikaanse astrofysicus heeft onlangs een supernova (ontploffende ster) ontdekt die astronomen in de handen doet wrijven, zo

meldt de Washington Post. Elke nacht nemen astronomen exploderende sterren waar. Op 24 augustus was het echter bingo voor Peter Nugent van het Lawrence Berkeley National Laboratory. Hij zag in het Spinwheel (Messier 1 01 ) sterrenstelsel, een spiraalvormige buur van onze Melkweg, een oude ster die 21 miljoen jaar geleden is ontploft. Supernova SN2011 FE is in kosmische termen dichter dan ooit. Ook omdat het licht van de explosie zo snel is gezien nadat het ons heeft bereikt, gewagen astronomen van de 'supernova van de generatie' en zelfs van de 'gebeurtenis van de laatste 40 jaar', aldus de Washington Post.

Meteen schoot een reeks andere telescopen aan het werk om het ding te bestuderen. De laatste keer dat er zo'n ophef was, was in 1 972.

Zelfs amateur-astronomen zouden nog tot woensdag of donderdag de supernova kunnen zien met een verrekijker, net boven het 'handvat' van de Grote Beer. Wetenschappelijk is SN2011 FE interessant omdat het een supernova van de klasse 1 a is. Alle supernova's van dit type vertonen bijna dezelfde helderheid, waardoor ze ideaal zijn om kosmische afstanden te meten. Hun helderheid leert ons meer over hun afstand tot ons.

Kosmologen hopen dankzij de knal ook meer te leren over de acceleratie van de uitdijing van het heelal, en zelfs over de aard van de mysterieuze donkere materie. Ook is iets op te steken over de precieze opeenvolging van gebeurtenissen die een supernova veroorzaken. Bron: Belga / LPB / 05-09-2011 .

Uit waarnemingen met het Solar Dynamics Observatory (SDO) blijkt dat bij sommige zonnevlammen, grote uitbarstingen op de zon, veel meer energie vrijkomt dan tot nu toe werd gedacht. Ze houden ook langer aan: tot vijf uur na zijn heldere beginfase kan een zonnevlam nog straling produceren. Eerdere waarnemingen leken erop te wijzen dat het vlamproces een kwestie van seconden of minuten was. De ontdekking is te danken aan de hoge frequentie waarmee SDO de zon waarneemt. Waar eerdere instrumenten slechts één meting per anderhalf uur deden of niet naar alle golflengten tegelijk konden kijken, verzamelt SDO elke tien seconden meetgegevens over een breed golflengtegebied.

Hierdoor kan een veel nauwkeurigere indruk worden verkregen van de hoeveelheid energie die bij een zonnevlam vrijkomt. In de uren na de heldere beginfase wordt alles bij elkaar soms meer energie geproduceerd dan tijdens de beginfase zelf. De nieuwe kennis zal worden gebruikt om betere voorspellingen te kunnen doen van de invloed van zonne-uitbarstingen op de atmosfeer en het magnetische veld van de aarde. Grote zonnevlammen kunnen onder meer storingen in communicatie- en navigatiesystemen veroorzaken. Bron: NU / 09-09-2011 .

Astronomen hebben een planeet ontdekt die niet om één, maar om twee zonnen cirkelt. Zij beschrijven hun ontdekking in een artikel in de editie van hetwetenschappelijke tijdschrift Science die vrijdag verschijnt. De wetenschappers vonden de planeet met de Keplertelescoop en doopten het hemellichaam Tatooine, naar een fictieve planeet met twee zonsondergangen in de Star Wars-films. De nieuwe planeet, ongeveer ter grootte van Saturnus, is een ijskoude onherbergzame wereld en cirkelt op zo'n tweehonderd lichtjaar afstand van de aarde om zijn zonnen. Het vermoeden bestond al langer dat er planeten moeten zijn die om twee sterren cirkelen, maar dit is de eerste keer dat dit vermoeden bevestigd wordt. Bron: NU / 1 6-09-2011 .

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be

Een zonnevlam (flare) is een explosie op het oppervlak van de zon, die ontstaat door het plotseling vrijkomen van de energie die wordt vastgehouden in de magnetische velden. Er ontstaat straling over het hele gebied van het elektromagnetische spectrum. www.poollicht.be

059

Spinozalaureaten zetten p r e m i e i n v o o r e d u c a ti e NWO

De NWO-organisatie omvat verschillende organisatieonderdelen. Acht wetenschapsgebieden schrijven nieuwe onderzoeksprogramma's uit, behandelen subsidieverzoeken en monitoren onderzoek dat NWO financiert. Dat geldt ook voor de NWO-stichting WOTRO, al ligt de focus hierbij op onderzoek ten bate van ontwikkelingslanden. Voor het gebruik van grootschalige onderzoeksfaciliteiten opereert NWO vaak als intermediair. In 1 990 werd de NWO-stichting NCF opgericht, die bemiddelt in rekenkracht. Om trends in de wetenschap en samenleving te ondervangen, zijn er regieorganen ingesteld. Dit zijn tijdelijke beleidsteams die de ontwikkeling van veelbelovende technologieĂŤn in een stroomversnelling moeten brengen. Verder beschikt NWO over acht onderzoeksinstituten met jarenlange expertise en hightech grootschalig materieel om onderzoek te doen naar de zeeĂŤn, de ruimte, de mens, de maatschappij, de natuur, de techniek, de bouwstenen van de wereld en de fundamenten van de wetenschap.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

060

Artikel

Het AEG kortnieuws Redactioneel

Rubriek Tip ! Ontdek de vele honderden foto's van onze activiteiten op onze Flicr pagina of kijk wat je de komende weken en maanden mag verwachten in onze werking via onze up-to-date Facebook pagina. Om nog maar te zwijgen van onze portaal website op... www.aegvzw.be

061

K o r tn i e u w s De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA heeft een nieuwe online-zonnestelselsimulator ontwikkeld waarmee iedereen naar hartelust langs de planeten kan vliegen. In 'Eyes on the Solar System' zijn vluchtgegevens van tientallen planeetverkenners opgenomen, en gedetailleerde beelden van planeten en manen. Dankzij computterie, vertoont deze gebreken niet. Het de aarde. Simpel gezegd: meer zonneactiviteit = minder kosmische straling = minder bewolking = meer opwarming. Zo simpel lijkt het echter niet te liggen. Het CERNexperiment laat zien dat energierijke protonen inderdaad de vorming van aerosolen bevorderen. Maar de aerosolen die in de CLOUD-testopstelling werden geproduceerd zijn veel te klein om tot wolkenvorming te leiden. Of dat betekent dat er geen verband is tussen kosmische straling en het klimaat op aarde zal nader onderzoek moeten uitwijzen. Bron: NU. Een veertig jaar oud raadsel met betrekking tot turbulentie in de zonnewind - de stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen - blijkt niet te bestaan, volgens astronomen van de Universiteit van Warwick. In 1 971 ontdekte de ruimtesonde Mariner 5 dat er een verband leek te bestaan tussen turbulentie in de zonnewind en de richting en snelheid van die wind. Volgens theoretische inzichten zou zo'n relatie er helemaal niet horen te zijn. De onderzoekers hebben nu nieuwe metingen van de Europese Cluster-satellieten geanalyseerd, en bovendien een gedetailleerd computermodel van de zonnewind gecreëerd, waar ze in allerlei richtingen 'virtuele' ruimtesondes doorheen lieten vliegen. Uit de combinatie van de nieuwe metingen en de modelberekeningen blijkt dat het door Mariner 5 gevonden verband zo goed als zeker een statistische toevalstreffer was. De resultaten worden gepubliceerd in Physical Review Letters. Bron: NU / 01 -09-2011 .

De ruimtemissie van de Nederlandse ESAastronaut André Kuipers gaat PromISSe heten.

De naam is voorgesteld door de 61 -jarige Nederlander Wim Holwerda, en is gekozen uit ruim tweehonderd voorstellen uit de ESAlidstaten. PromISSe staat voor 'Programme for Research in Orbit Maximising the Inspiration from the Space Station for Europe'. De ruimtevlucht van Kuipers naar het internationale ruimtestation ISS, oorspronkelijk gepland voor 30 november, zal overigens minimaal enkele weken vertraging oplopen als gevolg van de mislukte lancering van een Russisch Progress-vrachtschip. 05-09-2011 .

De Verenigde Staten hebben te weinig astronauten. Ze kunnen het daardoor mogelijk moeilijk krijgen om zich aan te passen aan de evolutie van bemande vluchten, zo blijkt uit een vrijgegeven rapport van de onafhankelijke Nationale Wetenschapsraad. In 1 999, in de beginjaren van de bouw van het Internationaal Ruimtestation ISS, had de NASA 1 50 astronauten. Twaalf jaar later heeft het Amerikaanse ruimtevaartbureau zijn drie resterende spaceshuttles op stal gezet en heeft de organisatie nog 61 astronauten. In het rapport zegt ex-astronaut en ex-functionaris van de NASA Frederick Gregory dat de astronauten voor heel specifieke missies en taken zijn opgeleid. Ze zijn moeilijk te wisselen. Tot 201 6 streeft de NASA ernaar minimaal 55 tot 60 astronauten te behouden die klaar zijn voor een ruimtevlucht. Tegen dan hopen private bedrijven capsules te hebben uitgetest die mensen in een lage baan rondom de Aarde moeten brengen. Tegen 2025 liggen er bemande missies naar Mars in het verschiet.

Dergelijke vluchten eisen buitengewoon veel.

De trainingen moeten nog rigoureuzer zijn en

vormen een groter risico voor de gezondheid van de astronauten. Mogelijk verlaten ze de NASA vroeger of stoppen ze na slechts enkele missies. Bron: Belga / ADV / 08-09-2011 .

Trappen van twee van vier reeds naar de Europese lanceerbasis Kourou in FransGuyana overgebrachte Russische Sojoez raketten moeten terug naar huis omdat ze dezelfde motor hebben als de Sojoez-U die er eind augustus niet in is geslaagd een onbemande Russische cargo naar het Internationaal Ruimtestation te slingeren, zo heeft het Russische persbureau Interfax op gezag van een anonieme Russische ruimtevaartbron gemeld. In het kader van het programma om in de toekomst Russische Sojoezzen ook van op Kourou te lanceren, zijn er daar reeds vier stuks aangekomen. Het betreft twee van het type Sojoez-ST-A en twee Sojoez-ST-B. De derde trap van de twee STA's moet terug naar Rusland voor een onderzoek van de RD-011 0 motor. Een verstopte brandstofleiding van die motor heeft voor de mislukking met de Sojoez-U gezorgd.

Na het ongeluk is een controle van het hele Russische arsenaal draagraketten bevolen.

Daarbij wil men ook uitmaken of de productiefout bij de falende Sojoez-U al dan niet een alleenstaand geval was. De voor 20 oktober voorziene lancering van de eerste Sojoez komt niet in het gedrang, want die heeft niet de verdachte motor. De nuttige lading bij die maidenvlucht uit Kourou bestaat uit de eerste twee operationele kunstmanen voor het Europees satellietnavigatiesysteem Galileo. De voor 1 6 december geplande lancering van de Franse militaire satelliet Pleïades-1 zou wel vertraging oplopen. Bron: Belga / ADV / 1 3-092011 .

Van op Cape Canaveral in Florida heeft een Delta-raket twee onbemande sondes naar de Maan gelanceerd, zo heeft de NASA meegedeeld. Beide vrijwel identieke tuigen moeten onderzoek zonder voorgaande doen naar de zwaartekracht van de Wachter van de Aarde. Een Delta-II Heavy draagraket van Boeing vertrok om 1 5.08 uur Belgische tijd.

Anderhalf uur later waren de GRAIL-sondes uitgezet op een traject naar de Maan die ze binnen drie à 4 maanden zullen bereiken. De zustersondes zullen uiteindelijk dezelfde lage en bijna polaire baan rondom onze natuurlijke satelliet volgen. Wanneer zij over gebieden met grotere of mindere gravitatie zullen vliegen, zullen zij lichtjes naar en van elkaar vliegen.

Een instrument aan boord zal 82 dagen lang de veranderingen in hun relatieve snelheid zeer precies meten. Wetenschappers zullen daardoor een hogeresolutiekaart van het graviatieveld van het hemellichaam kunnen maken wat meer moet leren over zijn interne en thermale geschiedenis, aldus de NASA die eraan toevoegt dat de gebruikte technologie dezelfde is als op de Grace die sinds 2002 de aardse zwaartekracht onderzocht. Beide ruimtetuigen zijn ongeveer zo groot als een wasmachine. Zij verschillen enkel wat van elkaar door het feit dat de GRAIL-A achter GRAIL-B zal moeten vliegen. De missie kost 496 miljoen dollar. GRAIL staat voor "Gravity Recovery and Interior Laboratory". Het was de laatste lancering in Florida van de Delta-II die 22 jaar in dienst is geweest. Bron: Belga / KVE / 1 0-09-2011 .

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be

De Delta II is een door Boeing gebouwd rakettype dat sinds 1 989 onder meer door de NASA wordt gebruikt om objecten te lanceren. Per augustus 2004 zijn er al meer dan 11 0 ruimtesondes, kunstmanen en andere ruimtevaartuigen mee gelanceerd. www.boeing.com

063

Benelux kreeg kortstondig poollicht te zien Sander Vancanneyt

Het poollicht is een lichtverschijnsel in de aardatmosfeer dat bij duisternis kan worden waargenomen. Men ziet het vooral op hoge geografische breedtes en dat betekent dat het verschijnsel vooral 's winters zichtbaar is.

Andere namen zijn noorderlicht (aurora borealis) en zuiderlicht (aurora australis). Als het poollicht zich voordoet zien we vaak een lichte gloed of is het licht zichtbaar als bewegende bogen, stralenbundels of gordijnen van licht en heel zelden is het zelfs vlammend.

Soms staat aan de noordelijke horizon een boog waaruit de lichtstralen als zoeklichten omhoog schieten.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

064

Artikel

S te r r e n m e t e e n m e n s e l i j k e te m p e r a tu u r Red. / M. Muns

Artikel Bruine dwergen worden op dezelfde wijze gevormd als een ster, dat wil zeggen door contractie van een wolk waterstofgas. Bij een bruine dwerg is de massa van het samentrekkende gas echter onvoldoende om fusie van protonen op gang te brengen.

De bruine dwerg is slechts in staat tot fusie van deuteronen.

De naam 'bruine dwerg' wil overigens niet zeggen dat ze daadwerkelijk bruin van kleur zijn, ze zijn voor het blote oog van een eventuele toeschouwer rood van kleur. De naam rode dwerg heeft echter al een andere betekenis: Het is een ster, dus met interne kernfusie, groter dan een bruine dwerg, maar met minder dan de helft van de massa van de zon. De grens tussen bruine dwergen en rode dwergen ligt bij ongeveer 0,08 zonnemassa.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

065

Kortnieuws In het Melkwegstelsel komen duizenden 'tikkende tijdbommen' voor: snel roterende witte dwergsterren die als supernova zullen exploderen wanneer hun draaisnelheid in de loop van lange tijd geleidelijk afneemt. Die conclusie trekken Rosanne Di Stefano (Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics), Joke Claeys (Universiteit Utrecht) en Rasmus Voss (Radboud Universiteit Nijmegen) in een recent artikel in The Astrophysical Journal. De drie sterrenkundigen hebben berekend op welke manier de draaisnelheid van witte dwergen van invloed is op hun stabiliteit. Witte dwergen zijn de compacte overblijfselen van zonachtige sterren. Als ze meer dan veertig procent zwaarder worden dan de zon, door materie-overdracht van een begeleidende ster, zijn ze niet langer bestand tegen de zwaartekracht en komen ze aan hun eind in een catastrofale supernova-explosie van het type Ia. In sommige gevallen kan een witte dwerg echter toch zwaarder zijn, namelijk wanneer hij snel om zijn eigen as draait. Als gevolg van de middelpuntvliedende kracht is de kritische massa waaraoven de witte dwerg explodeert dan hoger dan 1 ,4 zonsmassa's.

Zo'n snelle rotatie kan ontstaan door dezelfde materie-overdracht die ook verantwoordelijk is voor de massatoename van de witte dwerg.

Wanneer die materie-overdracht tot stilstand komt, door welke reden dan ook, zal de rotatiesnelheid van de witte dwerg echter heel langzaam weer afnemen, onder andere door het uitzenden van zwaartekrachtsgolven.

Uiteindelijk is de rotatiesnelheid dan zo laag dat de ster alsnog explodeert. Volgens Di Stefano, Claeys en Voss kan dat echter vele tientallen of honderden miljoenen jaren duren. Tegen die tijd zijn alle sporen van materie-overdracht van de begeleider al verdwenen. Op die manier verklaren de drie astronomen dat er in het licht van supernova-explosies van type Ia vrijwel nooit aanwijzingen worden gevonden voor het bestaan van een begeleider. Bron: NU / 07-092011 .

Met de NASA-satelliet Kepler is een planeet ontdekt die niet met constante snelheid om zijn moederster draait: soms beweegt hij wat sneller, soms wat trager. Daaruit leiden astronomen af dat er nóg een planeet om de ster moet draaien, al is deze niet direct waarneembaar. Zowel de waargenomen als de 'onzichtbare' planeet draait om de zonachtige ster Kepler-1 9, die zich op een afstand van 650 lichtjaar in het sterrenbeeld Lier bevindt. De Kepler-satelliet spoort planeten bij zulke sterren op, door te letten op de kleine, regelmatige helderheidsdipjes die optreden als een planeet - vanaf de aarde gezien - bij elke omloop eventjes vóór zijn ster langs beweegt. Op die manier heeft ook planeet Kepler-1 9b zijn bestaan verraden. Kepler-1 9b draait met een periode van ruim negen dagen op een afstand van ruim dertien miljoen kilometer om zijn moederster. Hij is ruim twee keer zo groot als de aarde. Als Kepler-1 9b de enige planeet was die om de ster draaide, zou hij met de regelmaat van de klok voor deze langs gaan.

Maar die planeetovergangen komen soms een paar minuten te vroeg, soms een paar minuten te laat. Zulke variaties ontstaan als er een tweede planeet om de ster draait, die met zijn zwaartekracht de baanbeweging van Kepler1 9b beïnvloedt. Hetzelfde effect leidde in 1 846 tot de ontdekking van de planeet Neptunus, die de baanbeweging van Uranus verstoort. Over de tweede planeet, Kepler-1 9c, is verder niet veel bekend. Zeker is alleen dat hij niet genoeg massa heeft om zijn ster heen en weer te trekken, en ook niet bij elke omloop voor zijn ster langs beweegt. Het zou een kleine planeet in een krappe omloopbaan kunnen zijn, maar ook een grotere planeet in een wijdere baan.

Japanse radioastronomen hebben met ongekende precisie de positie bepaald van het superzware zwarte gat in de kern van het grote sterrenstelsel M87. Daaruit blijkt dat het helderste deel van de 'jet' van materie die deze kern uitstoot dichter bij het zwarte gat ligt dan tot nu toe werd gedacht (Nature, 8 september).

De meeste sterrenstelsels hebben een zwart gat in hun kern dat honderden miljoenen of, zoals bij M87, zelfs miljarden zonsmassa's zwaar is. Hoewel zwarte gaten bekend staan als kosmische veelvraten die alles wat in hun buurt komt opslokken, zijn het nogal slordige eters. De materie die zij aantrekken verzamelt zich in eerste instantie in een schijf rond het zwarte gat. Een deel van de materie van deze 'accretieschijf' verdwijnt uiteindelijk in het zwarte gat, de rest wordt weer terug de ruimte in geblazen in de vorm van twee bundels van snelle deeltjes: de jets. Volgens een veel gebruikt model wordt het jetmateriaal uit de schijf opgetild door het sterke magnetische veld in de buurt van het zwarte gat. Het opgetilde materiaal wordt vervolgens door schokgolven of een ander mechanisme tot grote snelheden versneld. Observationele bewijzen voor dit model ontbraken echter. Met behulp van de Very Long Baseline Array (VLBA), een groot netwerk van radiotelescopen, hebben de astronomen nu ontdekt dat het helderste deel van de jet op minder dan 0,02 lichtjaar van het zwarte gat ligt. Dat is een veel kleinere afstand dan bestaande modellen voorspellen. Bron: NU / 08-09-2011 .

Computersimulaties van onderzoekers van het Max-Planck-Institut für Astrophysik laten zien wat de meest waarschijnlijke bron is van de zwaarste elementen in het heelal, zoals lood en goud. Deze elementen zijn waarschijnlijk ontstaan uit de materie die vrijkomt als twee neutronensterren met elkaar in botsing komen.

De meeste zware elementen zijn gevormd bij kernreacties in sterren. Maar uit deze reacties kunnen geen elementen zwaarder dan ijzer voortkomen. Om lood of goud te maken, moeten atoomkernen worden bestookt met grote aantallen neutronen. De vraag was wáár in het heelal de juiste omstandigheden voor dit proces te vinden zijn. Aanvankelijk werd gedacht supernova-explosies de meest waarschijnlijke bron van deze elementen waren, maar latere modellen trokken dat in twijfel. De nieuwe computersimulaties wijzen erop dat botsingen tussen neutronensterren het ontstaan van zware elementen beter kunnen verklaren. Neutronensterren zijn de uiterst compacte restanten van zware sterren die als supernova zijn ontploft. Waar twee zware sterren een dubbelster hebben gevormd, kunnen dus twee om elkaar heen wentelende neutronensterren overblijven. In de loop van de miljoenen jaren spiralen deze naar elkaar toe, wat uiteindelijk tot een botsing leidt. Volgens de computersimulaties zijn de omstandigheden in de relatief kleine hoeveelheid materie die daarbij vrijkomt heel geschikt voor de vorming van zware elementen. De hoeveelheden die uit de berekeningen komen, zijn ook in goede overeenstemming met de waargenomen hoeveelheden in het heelal. Bron: NU / 09-092011 .

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be

Een neutronenster is het eindstadium van een ster waarvan de kernmassa voor de implosie tussen 1 ,4 en 3 maal die van de zon bedraagt.

Omdat aan het eind van de levensduur tijdens het supernovastadium van de ster een aanzienlijk deel van de massa wordt weggeblazen is de neutronenster zelf wat minder zwaar. De straal is in de orde van grootte van 1 0 kilometer.

067

Kosmisch geweld blijkt goudmijn Red. / M. Muns

Afbeeldingen tonen stappen uit een computersimulatie van de botsing tussen twee neutronensterren. Tussen deze stappen zitten slechts enkele honderden van seconden. In het gele plasma ontstaan goud en andere zware elementen.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

068

Artikel

Hemelkalender

Deze maand te zien a a n d e s te r r e n h e m e l . . .

Marc van der Sluys

070

De maand oktober is zeer geschikt om de open clusters NGC869 en NGC884, samen bekend als de Dubbelcluster, op te zoeken. De twee objecten staan in het sterrenbeeld Perseus, hebben ieder een helderheid van 4,0m en hun schijnbare afmeting bedraagt 30,0’. Dit zijn circumpolaire objecten en zij staan om 00:30 uur aan het hoogste punt, op een hoogte van 85°, dus vrijwel in het zenit. Helder weer en een donkere, maanloze hemel zijn belangrijker voor het waarnemen van deepskyobjecten dan de precieze datum. Een donkere locatie en een datum rond Nieuwe Maan zijn aan te raden, bijvoorbeeld in de week rond 26 oktober.

Om een relatief helder en scherp object als een open cluster waar te nemen is een verrekijker op statief al voldoende, maar met een kleine telescoop zijn uiteraard meer details te zien.

Marc van der Sluys is postdoctoraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zijn werk richt zich op de evolutie van compacte dubbelsterren en het waarnemen van gravitatiegolven van witte dwergen, neutronensterren en zwarte gaten met LIGO / Virgo en LISA. Hij geeft regelmatig populaire lezingen en maakt daarnaast de populair-wetenschappelijke website hemel.waarnemen.com Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

Rubriek

071

Elke zomer trekt de aarde door de Perse誰den-meteorenzwerm, dit is een wolk van stofdeeltjes achtergelaten door de komeet Swift-Tuttle. De naam Perse誰den is afgeleid van het sterrenbeeld Perseus dat rond middernacht aan de noordoostelijke sterrenhemel te vinden is. De meteorenzwerm heeft zijn oorsprong schijnbaar in dit sterrenbeeld. Vele stofdeeltjes komen dan in botsing met de dampkring van de aarde en veroorzaken kortstondig een lichtstreep aan de hemel. Dit verschijnsel noemen we een vallende ster of meteoor. In het vroege Europa werd deze meteorenzwerm de 'Tranen van Laurentius' genoemd. De naamdag van deze heilige valt op 1 0 augustus, op die datum in het jaar 258 zou hij op een gloeiend rooster doodgemarteld zijn. In sommige landen, vooral die waar naamdagen gevierd worden, gebruikt men deze naam nog steeds.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

072

073

Een bolvormige sterrenhoop (of bolhoop) is een bolvormige groep sterren die rond een melkwegstelsel draait (zoals een satelliet). Bolhopen hangen goed aaneen door zwaartekracht – vandaar hun typische bolvorm – en zijn zeer dicht (relatief gezien) in de buurt van hun kern. Hierdoor komen sterren soms heel dicht bij elkaar. Enkele zeer exotische stersoorten (blauwe achterblijvers, milliseconde-pulsars en lichte rÜntgendubbelsterren (LMXB's)) komen veel meer voor in bolvormige sterrenhopen. Bolvormige sterrenhopen bestaan meestal uit honderdduizenden oude sterren, vergelijkbaar met het centrum van een spiraalstelsel, maar beperkt tot een volume van slechts enkele kubieke parsecs.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

074

Werkgroep kijkerbouw ondersteund schoolprojecten Jean­Pierre Grootaerd

Artikel Een telescoop is, net als een verrekijker, een optisch instrument waarmee verre voorwerpen vergroot kunnen worden waargenomen. De naam komt uit het Grieks en betekent „verkijker”. Terwijl een verrekijker bedoeld is om op relatief korte afstanden te kijken, is een telescoop vooral bedoeld voor astronomische waarnemingen, dus op zeer grote afstanden.

Een telescoop bestaat uit minstens twee lenzen of groepen van lenzen, het objectief en het oculair. Een andere naam voor een telescoop met twee lenzenstelsels is refractor, omdat lichtstralen worden gemanipuleerd door breking.

Een kleine uitvoering van een refractor is de verrekijker.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

075

Kortnieuws Op het Pacific Islands Forum in Nieuw-Zeeland heeft de president van Kiribati een uitzonder-lijke oproep gedaan om zijn land van de ondergang te redden. De eilandengroep in de Stille Oceaan ondervindt aan den lijve de gevolgen van de stijging van de zeespiegel door de opwarming van de aarde, maar beschikt niet over financiële middelen om de nodige maatregelen te treffen om het land en zijn bewoners te redden. Om alleen maar de infrastructuur van het land te beschermen tegen de gevolgen van de verandering van het klimaat, kijkt het arme land al aan tegen een factuur van 71 4 miljoen euro.

Maar Kiribati kijkt al verder, en denkt aan alternatieven om een deel van de bevolking te verhuizen. Een kunstmatig eiland, vergelijkbaar met een boorplatform, werd in overweging genomen maar de kostprijs van anderhalf miljard euro is een struikelblok. "En het is zo'n vooruitstrevend idee, haast science-fiction, dat ik vrees dat mijn landgenoten er niet willen wonen", vertelde president Anote Tong op het Forum in Auckland."Maar we moeten elke optie bekijken, omdat er bijna geen opties meer overblijven", aldus Tong, die ook vertelde dat hij zijn oog heeft laten vallen op een deel onbewoond gebied van Nieuw-Zeeland. "Elke keer als ik naar Auckland vlieg, zie ik massa's verlaten eilanden waar niemand woont. We zouden ze graag hebben. En tegen Tasmanië zeggen we ook niet 'nee'", zei hij tot groot jolijt van de aanwezige journalisten. Toch is het Tong bittere ernst wat verhuizen betreft. "Ik heb van onze buurlanden in de Stille Oceaan nog geen aanbiedingen gekregen, hoewel er heel veel kleine eilanden beschikbaar zijn." Al voegde hij er wel aan toe dat de eilandengroep niet volledig verlaten zou worden. "Dit kan niet het einde van ons land betekenen. We hebben gewoon hulp nodig om de gevolgen van global warming in te perken." Kiribati bestaat uit 32 atollen en een koraaleiland. De eilanden zijn in totaal 71 7 vierkante kilometer groot maar liggen verspreid over een gebied van 3,5 miljoen vierkante kilometer. Er wonen ongeveer 1 00.000 mensen.

Bron: HLN / SPS / 04-09-2011 .

De arctische ijskap heeft deze week zijn kleinste omvang bereikt sinds het begin van de satellietobservaties in 1 972. Dat hebben Duitse wetenschappers gemeld. De ijskap is een van de belangrijkste elementen voor de temperatuurregeling van onze planeet. Op 8 september was de ijskap van de Noordpool nog slechts 4,24 miljoen vierkante kilometer groot, aldus de universiteit van Bremen. "Het gaat om een historisch minimum, dat ongeveer 0,5 procent lager ligt dan het vorige record van september 2007", luidt het. Het smelten van het ijs tijdens de zomer is volgens wetenschappers een indicator van de opwarming van het klimaat, met negatieve effecten voor de Noordpool en de planeet. De temperatuur aan de Noordpool is de voorbije vijftig jaar twee keer zo snel opgewarmd dan gemiddeld elders ter wereld. Bron: AFP. De zomer in Texas was dit jaar de warmste die ooit een in een Amerikaanse staat gemeten werd. De gemiddelde temperatuur brak het record van de staat Oklahoma uit 1 934. In Oklahoma was de gemiddelde temperatuur tussen juni en augustus 77 jaar geleden 29,6 graden Celsius. In Texas stond het kwik na de laatste dag van augustus op 30,4 graden Celsius. Het record uit 1 934 werd dit jaar zelfs naar de derde plaats teruggeslagen, want ook Oklahoma kende z'n warmste zomer ooit gemeten. Daar was de gemiddelde temperatuur voor de drie zomermaanden 30,3 graden Celsius. En ook nummer 4 in de ranglijst is afkomstig van dit jaar: in Louisiana was het gemiddeld 29,2 graden Celsius. Dat het een extreem hete zomer was, moeten we de bevolking van Texas niet vertellen. Vorige week

moesten ze er weer tegen hevige bosbranden vechten. Een tropische storm bracht geen verkoeling, integendeel, de wind wakkerde de bosbranden alleen maar aan. "De mensen hebben het daar heel moeilijk", zegt klimatoloog Mark Svoboda aan msnbc.com. Texas maakt op dit ogenblik de ergste droogte uit zijn geschiedenis mee. Bosbranden krijgen er dan ook vrij spel door het droge weer in combinatie met temperaturen die vaak gemakkelijk rond 38 graden Celsius liggen. Dit jaar werden al 1 8.71 9 bosbranden geteld, die samen duizenden huizen vernielden. De schade zou volgens de staat oplopen tot meer dan vijf miljard dollar.

Bron: GB / 1 2-09-2011 .

Vanaf vandaag moet de mensheid het rooien met natuurlijke grondstoffen die er eigenlijk niet zijn, want in de eerste negen maanden van het jaar hebben de aardbewoners al de grondstoffen opgebruikt die de aarde hen op een jaar kan bieden. Dat meldt de ngo Global Footprint Network. "Dat is alsof je jouw jaarsalaris volledig hebt opgebruikt drie maanden voor het jaar ten einde is en je jaar na jaar moet putten uit jouw spaargeld", zo zegt de voorzitter van Global Footprint Network, Mathis Wackernagel. De ngo berekent jaarlijks de ecologische voetafdruk van de mensheid. Daaruit blijkt dat de datum waarop we de grondstoffen hebben uitgeput telkens vroeger op het jaar komt: in 2000 was dat nog begin november, nu dus eind september. Bron: Belga / SG / 27-09-2011 .

Per jaar sterven wereldwijd meer dan twee miljoen mensen aan ziektes die veroorzaakt zijn door luchtvervuiling. Dat blijkt uit een studie die de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft gepubliceerd. Het probleem situeert zich vooral in stedelijk gebied: 1 ,3 miljoen doden zijn het gevolg van de vervuiling in steden, zowel in ontwikkelingslanden als industrielanden.

Volgens de WHO konden 1 ,1 miljoen van de 2 miljoen doden vermeden worden als de normen gerespecteerd werden. "Vervuilde lucht kan doordringen tot de longen en de bloedcirculatie en daardoor hartproblemen, longkanker, astma en luchtwegeninfecties veroorzaken", aldus de organisatie, die gegevens van 1 .1 00 steden in 91 landen verzamelde en analyseerde. Uit die gegevens blijkt dat 80 van de 91 landen de referentiewaarden van de WHO voor vervuilde lucht niet respecteren. "In veel steden is de luchtvervuiling op een gevaarlijk niveau voor de gezondheid aanbeland", zo zei doctor Maria Neira, directrice van de afdeling volksgezondheid en milieu van de WHO. De gevaarlijkste zones bevinden zich in groeilanden zoals India en China, waar de gemeten waarden soms tot 1 5 keer hoger liggen dan de drempel.

Bron: Belga / GB / 27-09-2011 .

Een Londense avonturier is na twee jaar reizen thuiskomen van zijn tocht door 25 landen. Op zich niets bijzonder, ware het niet dat Andy Pag dat deed in een 22 jaar oude minibus die reed op gebruikt frietvet en een zonnepaneel. De 36jarige Pag reed 29.000 kilometer met het busje dat hij redde van het stort. "Ik wilde testen of ik al recyclerend de wereld rond kon reizen", verklaart Pag bij zijn thuiskomst. "Ik ben even verbaasd als de rest van de wereld dat het me gelukt is, zonder één druppel fossiele brandstof in de tank." Natuurlijk heeft de Brit nu genoeg anekdotes te vertellen om de rest van zijn leven niet meer zonder gespreksstof te zitten. Over die keer dat hij in een Indiase gevangenis belandde voor illegaal gebruik van een satelliettelefoon.

En over hoe hij de vrouw van zijn leven ontmoette: een journaliste die daarna met hem meereisde. Bron: ADB / 27-09-2011 .

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be

De Ecologische voetafdruk (ook Mondiale voetafdruk of kortweg voetafdruk) voor een bepaald jaar is een getal dat weergeeft hoeveel biologisch productieve grond- en wateroppervlakte een bepaalde bevolkingsgroep in dat jaar gebruikt om zijn consumptieniveau te kunnen handhaven en zijn afvalproductie te kunnen verwerken.

Het gaat om een hypothetisch getal, gemeten in mondiale hectares. www.footprintnetwork.org

077

O n ts ta a n v a n w o l k e n b l i j ft e e n m y s te r i e B. van der Meer

De Britse apotheker Luke Howard maakte in 1 802 een wereldwijd geaccepteerde classificatie van wolken. Hij gebruikte hiervoor een systeem dat erg leek op het classificatiesysteem van planten- en dierensoorten dat Linnaeus al eerder ontwierp. Hij ontleende de namen voor de verschillende wolken aan het Latijn.

Sinds 1 802 hebben er verschillende wijzigingen plaatsgevonden in het systeem van Howard. Het belangrijkste kenmerk voor de determinatie is de hoogte van de wolk. In de praktijk is het niet zo gemakkelijk om de hoogte van een wolk vast te stellen. Elke hoogte heeft zijn specifieke wolkensoorten. Zo kun je ook andersom van bepaalde bekende wolkentypen de hoogte van de wolk ongeveer afleiden.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

078

Artikel

079

17

01

02

03 04

06

08

18

23

09 11

13

12

24

10

19

22

31

35

34

36

16

15

32

14 07

20

21

28

33 29

05

30

26

27

37 38

25

Astro­links Ons land telt heel wat sterrenkundige (rood) en ruimtevaartgerichte (blauw) initiatieven.

Gaande van verenigingen voor jongeren en / of volwassenen, al dan niet in een overkoepelende structuur (VVS, CBAA of FFAAB), tot planetaria's en volkssterrenwachten (zwart). Private sterrenwachten, overkoepelende verenigingen en bedrijven in de ruimtevaartsector werden niet opgenomen in deze lijst.

Staat uw vereniging nog niet in deze lijst ? Breng ons dan snel op de hoogte via : redactie@ aegvzw.be. Wij zorgen dan dat uw gegevens worden opgenomen. Hoe nauwkeuriger deze pagina, hoe meer promotie we kunnen maken voor onze favoriete hobby !

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

West­Vlaanderen

01 - Astro Event Group vzw (Oostende) 02 - JVS Quasar (Oostende) 03 - Jeugdwerkgroep Ruimtevaart vzw (Brugge) 04 - JVS Vigilia (Brugge) 05 - Astronomische Vriendenkring (Harelbeke) 06 - Volkssterrenwacht Beisbroek (Brugge) 07 - Volkssterrenwacht AstroLAB Iris (Ieper) Oost­Vlaanderen

08 - Spacepage (Adegem) 09 - De Polderster (Assenede) 1 0 - Werkgroep Sterrenkunde Ugent (Gent) 11 - VVS Scheldeland (Lokeren) 1 2 - Antares (Sint Niklaas) 1 3 - Mercator (Bazel) 1 4 - JVS Sirius (Aalst) 1 5 - Volkssterrenwacht Armand Pien (Gent) Antwerpen

1 6 - VVS Brabantse Kouters (Londerzeel) 1 7 - Asterion (Wuustwezel) 1 8 - ASH Polaris (Herentals) 1 9 - Andromeda (Mol) 20 - VVS Cygni (Lille) 21 - Zonnewijzerkring Vlaanderen (Antwerpen) 22 - JVS Oberon (Hove) 23 - Kon. Sterrenkundig Genootschap Ant. (Antwerpen) 24 - Volkssterrenwacht Urania (Hove) Vlaams Brabant & Brussel

082

25 - Mercurius (Halle) 26 - Wega (Leuven) 27 - Sterrenwacht Altair (Zoutleeuw) 28 - Helios (Averbode) 29 - Astroclub Véga (Brussel) 30 - Koninklijk Planetarium (Brussel) 31 - Vlaamse Raket Organisatie (Mol)

32 - Preventie lichthinder (Leest) 33 - Volkssterrenwacht Mira (Grimbergen) Limburg

34 - Noorderkroon (Hamont-Achel) 35 - LVWS Aquila (Lommel) 36 - JVS Stella Videns (Hechtel-Eksel) 37 - JVS Descartes (Genk) 38 - Volkssterrenwacht Europlanetarium (Genk) Waals Brabant & Brussel

39 - Astroclub Véga (Bruxelles) 40 - Cercle des Amateur d'Astronomie (Waterloo) 41 - Club d'Astronomie d'Ottignies (Louvin la Neuve) 42 - Astro Kot (Louvin la Neuve) 43 - Centre de Culture Scientifique ULB (Bruxelles) Luik

44 - Groupe Astronomie de Spa (Spa) 45 - Société Astronomique de Liège (Liège) Namen

46 - Astronamur (Namur) 47 - Cercle Astronomique Mosan (Dinant) Henegouwen

48 - Cercle Astronomique de Tournai (Tournai) 49 - Cercle Astronomie Olympus Mons (Mons) 50 - Cercle d'Astronomie Tycho (Mons) 51 - Cercle Scientific de Charleroi (Charleroi) 52 - Astro Laïka (Florenne) 53 - C.D.P.A. (Sivry) Luxemburg

54 - Astronomie Centre Ardenne (Neufchâteau)