Guidestar 11-2010

Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw 足 Jaargang 6 足 November 2010

Editoriaal Patrick Jaecques

002

Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine ook oprichter en voor足 zitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie ge足 dreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de hemelse wonderen.

Redactioneel

Inhoudelijk 06 ­ ESA ­ Olie industrie zoekt toepassingen uit de ruimtevaart.

07 ­ Media ­ Is de X­37B vermist ?

08 ­ VVS Werkgroep meteoren: Meteoren in het najaar 2010.

10 ­ Nieuwe IMAX film over de Hubble Space Telescope.

12 ­ ESO ­ Over traag groeiende sterrenstelsels.

14 ­ Rubriek ­ Het AEG nieuws.

16 ­ Serie ­ Licht in de sterrenkunde.

20 ­ Sterke signalen uit draaikolk rond zwart gat.

21 ­ Rubriek ­ Zijn er nog vragen ?

22 ­ Museum met bestemming Mars...

24 ­ ESO ­ Vista en het geheim van de eenhoorn.

26 ­ Een kijk hoe het er voor de oerknal uit zag...

28 ­ Rubriek ­ Lancering in de kijker.

30 ­ De Maansteen van Drees.

34 ­ ESA ­ Galliumnitride zal getest worden door Proba V. 35 ­ Media ­ Opnieuw bewijzen voor de klimaatsverandering.

36 ­ 25 jarig jubileum Nederlandse astronaut.

37 ­ Rubriek ­ Astrofoto van de maand.

38 ­ Serie ­ Ruimteweer waarnemen met een Belgische satelliet.

42 ­ Volkssterrenwacht Armand Pien heeft het druk.

44 ­ Rubriek ­ De hemelkalender.

49 ­ Media ­ Reizen we binnenkort interstellair ?

50 ­ Sasteria onder de sterren.

52 ­ Rubriek ­ Woord van de maand.

56 ­ Rubriek ­ Observatoria wereldwijd.

60 ­ Rubriek ­ De AEG activiteitenkalender.

62 ­ Fotoreportage ­ 20 jaar geleden.

72 ­ Hotels in de ruimte.

76 ­ Waarnemen tijdens de herfstvakantie.

78 ­ De K/T grens en het uisterven van de dinosauriërs.

Red. / ESA Redactioneel Michel Vandeputte Redactioneel Red. / ESO Patrick Jaecques Philippe Vercoutter Red. / RuG Redactioneel Patrick Jaecques Red. / ESO M. Hulsplas Kris Christiaens Red. / F. Beunk Red. / ESA Red. / IPS Red. / ESA Koen Van Gorp P. Vanlommel & E. D'Huys Red. / UGent Marc van der Sluys Redactioneel Filip Feys Dirk Devlies Philip Corneille Redactioneel Danny van Hoecke Kris Christiaens Kurt Christiaens Dr. Philippe Claeys

Informatief Deze digitale nieuwsbrief is een non­profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten naar een zo breed mogelijk publiek.

De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Kris Christiaens (redactie ruimtevaart) en Sander Vancanneyt (redactie sterrenkunde). Vaste rubrieken worden voorzien door Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Philippe Vercoutter, Philip Corneille en Danny Van Hoecke. Werkten mee aan dit nummer: Petra Vanlommel, Elke D'Huys, Michel Vandeputte, Koen Van Gorp, Filip Feys, Philippe Vercoutter, Kurt Christiaens, An Van Der Eecken en Dr. Philippe Claeys. Zin om ook een artikel te schrijven of rubriek te onderhouden ?

Contacteer dan de hoofdredacteur via info@astro­event­group.be.

De Astro Event Group vzw noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die

benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Er is een samenwerkingsverband met de websites: www.desterren.net en www.astrono­ mie.be. Met de steun van volkssterrenwacht AstroLAB Iris en de Koninklijke Sterrenwacht.

Door de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de sponsoren kunnen we deze digitale nieuwsbrief gratis verspreiden.

Deze nieuwsbrief is volledig ontworpen met gratis open­source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink­scape en Paint.net.

Ook een enthousiaste lezer van ons magazine?

Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaar­ basis, bedraagt slechts 15,00 euro. Alvast van harte dank !

Alle artikels, foto's en reclame­blokken voor de volgende editie moeten bij de redactie binnen zijn tegen uiterlijk maandag 26 november. Gelieve deze datum te respecteren !

Voorpagina: Een artistieke impressie gemaakt door Ed Hengeveld van het uitzetten van de Hubble Space Telescoop door de Space Shuttle.

Een nieuwe opname van ESO’s surveytelescoop VISTA toont een uitzonderlijk landschap van gloeiende gasslierten, donkere wolken en jonge sterren in het sterrenbeeld Monoceros (Eenhoorn).

Dit stervormingsgebied, dat bekend staat als Monoceros R2, is ingebed in een enorme donkere wolk. In zichtbaar licht wordt dit gebied door interstellair stof vrijwel geheel aan het zicht onttrokken, maar in het infrarood is het een spectaculaire verschijning. Bron: ESO.

003

Kortnieuws De ontdekking van een mogelijke nieuwe Aarde fascineert wetenschappers over de hele wereld. Een astronoom van de universiteit van West­Sydney ontving twee jaar geleden al een signaal uit de buurt van de planeet. De recente onthullingen doen het vermoeden groeien dat we misschien toch niet alleen in het heelal zijn.

Dr. Ragbir Bhathal heeft de ontwikkelingen van de voorbije dagen met veel aandacht gevolgd.

Al twee jaar geleden merkte hij een lichtstraal op die uit de buurt van deze zogenaamde nieuwe Aarde ­ die rond de ster Gliese 581 draait ­ afkomstig was. Op dat ogenblik wisten astronomen nog niet dat Gliese 581 mogelijk omringd werd door bewoonbare planeten.

Bhathal is lid van een organisatie die op zoek gaat naar signalen en communicatie op andere planeten. Dat het vreemde signaal in december 2008 afkomstig was van de locatie van Gliese 581g is wel een heel opvallend toeval. Enkele maanden na zijn ontdekking maakten wetenschappers bekend dat ze een gelijkaardige, maar minder bewoonbare planeet gevonden hadden: Gliese 581e. Deze week raakte bekend dat er zich nog een planeet in de buurt van de ster bevindt: Gliese 581g.

Nooit eerder hebben ze een planeet ontdekt die zo sterk op de Aarde lijkt. Bhathal was twee jaar geleden al zeer opgewonden over zijn ontdekking. "Op een heldere nacht ga ik naar het observatorium en onderzoek ik de sterren.

Toen ik naar één van die sterren keek, merkte ik plots een signaal op", zegt hij. "Ik wilde het signaal meteen onderzoeken. We beschikken over speciale software, want we ontvangen ook veel lawaai. Maar dit was een heel scherp signaal. En dat is precies waar we naar op zoek zijn." Uiteraard ging Bhathal in de volgende maanden op zoek naar een tweede signaal, maar hij vond niets meer. De ontdekking dat er rond de ster bewoonbare planeten konden bestaan, maakte het verhaal plots populair bij het bredere publiek. In Oekraïne werd zelfs een signaal met 500 boodschappen van de bevolking uitgezonden in de richting van Gliese 581. Gisteren liet hoofdonderzoeker Dr. Steven Vogt al weten dat hij "100 procent zeker is" dat er leven is op de ontdekte planeet. De planeet ligt in een zone in de ruimte waar het noch te warm, noch te koud is voor water om oceanen, meren en rivieren te vormen. De planeet beschikt bovendien over een atmosfeer en zwaartekracht.

De wetenschappers vermoeden dat er nog bewoonbare planeten rond de ster draaien.

"Anders hadden we deze planeet nooit zo snel ontdekt", stellen ze. Bron: GB / 01­10­2010.

De befaamde ijsfonteinen van de Saturnusmaan Enceladus worden mogelijk aangedreven door een oceaan van zout bronwater die schuilgaat onder zijn ijskorst. Dat opperden Amerikaanse wetenschappers gisteren tijdens een bijeenkomst van planeetdeskundigen die deze week in Pasadena (Californië) wordt gehouden. Het idee van een 'onderijse' oceaan op Enceladus is niet nieuw. Maar tot nog toe kon geen enkel model alle waargenomen eigenschappen van de Saturnusmaan verklaren. Het grootste knelpunt was het ogenschijnlijk ontbreken van zout (natriumchloride) in de ijsfonteinen, dat in strijd lijkt met het vermoeden dat Enceladus de bron is van het natrium dat in de buitenste ringen van Saturnus aanwezig is. Volgens de wetenschappers is het ontbreken van zout verklaarbaar als de oceaan van Enceladus gasbelletjes bevat. Dit zoute bronwater heeft een geringere dichtheid dan ijs en kan dus via barsten in de ijskorst gemakkelijk naar de oppervlakte stijgen. Daar aangekomen, zouden de gasbelletjes uit elkaar spatten en een fijne mist van zout verspreiden, terwijl de eigenlijke ijsfontein zoutvrij blijft. Bron: NU / 05­10­2010.

Astronomen uit Groningen hebben een radiobundel van ruim een miljoen lichtjaar lang ontdekt. Deze bundel transporteert als een soort gigantische kosmische rivier geladen kosmische deeltjes waarna deze in een enorme radiowolk terecht komen. Dat heeft de Nederlandse Onderzoekschool voor Astro­ nomie (NOVA) dinsdag laten weten. De Groningse astronomen Seyit Hocuk en Peter Barthel hebben met de Amerikaanse Very Large Array radiotelescoop gedetailleerde radio­opnames gemaakt van de radiobundel en kosmische rivier, ofwel de ‘quasar 4C34.47’.

Quasars zijn perioden van extreme energie­ uitbarstingen in het inwendige van sterrenstelsels. In dit geval gaat het om een extreem grote quasar. De bundel was overigens in de jaren ‘80 al ontdekt, maar de waarnemingen zijn nu pas in detail uitgewerkt.

‘Er was wel een vermoeden dat deze radioquasar zo'n enorme bundel zou vertonen, maar het is fantastisch dat we hem nu ook ‘zien', met radio­ogen dan wel te verstaan’, zegt Hocuk. Bron: ANP / 05­10­2010.

Een van de lege zones in het ringenstelsel van Saturnus wordt mogelijk veroorzaakt door Titan, de grootste maan van de planeet. Uit een nieuwe analyse van de gegevens van de ruimtesonde Cassini blijkt namelijk dat Titan in een deel van het ringenstelsel een getijdengolf veroorzaakt. Het ringenstelsel van Saturnus bestaat uit ontelbare kleine brokjes ijs en vormt geen aaneengesloten geheel. Her en der zitten lege zones, die ook wel scheidingen worden genoemd. Veel van deze scheidingen worden in stand gehouden door kleine maantjes die om de planeet cirkelen. Maar niet alle scheidingen laten zich op die manier verklaren. Een van die 'onverklaarbare' scheidingen ligt in de zogeheten C­ring. Deze leek bij zijn ontdekking door de ruimtesonde Voyager 1 in 1980 wel vijftien kilometer breed, maar toen 25 jaar later Cassini zijn camera op de scheiding richtte, was dat nog maar 2,5 kilometer. Soms leek de scheiding zelfs geheel te verdwijnen. Met het getijdengolfmodel laat dit vreemde gedrag zich gemakkelijk verklaren. In werkelijkheid is de scheiding in de C­ring waarschijnlijk nog geen kilometer breed. De deeltjes in dit deel van de ring golven door de zwaartekrachtsinlvoed van Titan echter enkele kilometers op en neer. En daardoor lijkt de scheiding, afhankelijk van het standpunt van de waarnemer, breder of smaller dan hij in werkelijkheid is. Bron: NU / 05­10­ 2010.

Adaptieve optiek is een tech­ niek die de kwaliteit van optische systemen verbetert door het effect van bestaande, snel veranderende storingen – vooral atmosferische trillingen – zo goed mogelijk te reduceren resp. te compenseren. Deze techniek werd in de jaren 1970 voor militaire toepassingen ontwikkeld. Pas een kleine twintig jaar later werd deze techniek bij astronomische waarnemingen vanaf de aarde toegepast. Bron: Wikipedia.

De ijskorst van de Jupitermaan Europa verbergt misschien niet alleen een oceaan.

Waarschijnlijk vinden er, ondanks de extreem lage temperaturen, ook opmerkelijk snelle chemische reacties plaats tussen bevroren water en zwavel. Dat stellen wetenschappers van NASA's Goddard Space Flight Center, die de omstandigheden op Europa in het laboratorium hebben nagebootst.

De temperaturen in het ijs van Europa liggen dicht bij de 150 graden onder nul. Doorgaans wordt aangenomen dat chemische reacties onder deze omstandigheden alleen kunnen optreden als er energie beschikbaar is in de vorm van (deeltjes)straling of licht. En dat is alleen het geval in het toplaagje van de dikke ijskorst van de Jupitermaan. Als er zwavel in het ijs zit, en dat is op Europa het geval, blijkt die extra energiebron echter niet nodig te zijn. Ook diep in de ijskorst van deze en andere Jupitermanen kunnen dus chemische reacties plaatsvinden.

Bron: NU / 05­10­2010.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

005

ESA 足 Olie industrie zoekt toepassingen uit de ruimtevaart ESA

006

Een foto genomen door het MERIS (Medium Resolution Imaging Spectrometer) instru足 ment aan boord van de Europese Envisat kunstmaan van de olievlek in de Golf van Mexico (22足04足2010). Bron: ESA.

Artikel

Media 足 Is de X足37B vermist ?

Redactioneel

Rubriek

Kurt Christiaens is voormalig werkgroepleider deep足sky van de Vereniging Voor Sterrenkun足 de en huidig lid van...

007

VVS Werkgroep meteoren: Meteoren in het najaar 2010 Michel Vandeputte

008

De Leoniden storm boven de Middenlandse zee (2002) vast足 gelegd door Juan Carlos en Isabel Graboleda.

Artikel

De mondiale temperatuur足 veranderingen van 1600 tot 2000 berekend uit de gletsjer足 fluctuaties. De temperatuur is gegeven als de afwijking ten opzichte van de gemiddelde wereldtemperatuur tussen 1961 en 1990. De verticale balkjes geven de onzekerheid van de berekening aan. De werkelijke temperatuur ligt met 95% zekerheid tussen de uiteinden van de balkjes, de dikke lijn is de meest waarschijnlijke temperatuur.

Voorbeelden van de tijdreek足 sen van veranderende gletsjer足 lengte. Een hokje naar beneden op de verticale as betekent dat de gletsjer een kilometer korter is geworden. De datapunten zijn met elkaar verbonden tot een lengte veranderingsreeks.

009

Nieuwe IMAX film over de Hubble Space Telescope Redactioneel

Ook in BelgiĂŤ (Heizel / Brussel) hebben we een IMAX bioscoop die echter, sinds enkele jaren, niet langer wordt gebruikt. En dat is een regelrechte schande.

Net daarom, als ook het feit dat 3D vertoningen steeds meer de regel worden, hebben we het heft in eigen handen genomen en uitbater Kinepolis gevraagd of hier, in de nabije toekomst, verandering in zal komen. We zullen zien...

010

Artikel

Kortnieuws Een Russische Molniya­raket heeft vandaag succesvol een Russische militaire satelliet gelanceerd, zo heeft bevelhebber Oleg Ostapenko van de Russische raketstrijd­ krachten gemeld. De Molniya­M vertrok om 19.01 uur Belgische tijd op de in het noorden van Rusland gelegen lanceerbasis Plessetsk, om volgens luitenantgeneraal Ostapenko een militaire satelliet "perfect" uit te zetten. Niet gezegd is wat de Cosmos­satelliet precies zal doen. De Molniya zal uiteindelijk veld moeten ruimen voor onder andere de Sojoez­2 die een opwaardering is van de huidige Sojoez, zei Ostapenko wel. Het was de eerste lancering van een Molniya van op Plessetsk sinds 2 december 2008, aldus het Russische staatspersbureau Ria Novosti. Bron: TASS / Belga / Ka / 01­10­2010.

Met een stemming in het Huis van Afgevaardigden heeft het Amerikaanse Congres de begroting 2011 van het Ameri­ kaanse ruimtevaartbureau NASA goedgekeurd.

Het nieuwe budget voorziet onder meer commerciële ruimtevaart en een extra shuttlevlucht. NASA ontvangt de komende drie jaar 60 miljard dollar (44 miljard euro). De tekst ­een compromis tussen beide kamers van het Congres en de regering Obama­ luidt een nieuwe aanpak voor de NASA in. De stemming kwam er na maanden van debat en hevige kritiek op de nieuwe ruimtevaartbenadering van Obama. Daarbij werd het Constellation­ programma geschrapt, dat onder meer voorzag in nieuwe bemande vluchten naar de Maan.

Het Congres laat ­naast de twee op stapel staande missies­ de NASA toe nog een shuttle te lanceren. Nieuw is dat de privésector betrokken wordt in het ontwikkelen van commerciële draagraketten die astronauten en vracht in een lage baan kunnen brengen.

Meteen start ook de ontwikkeling van een nieuwe draagraket die astronauten naar een asteroïde of Mars kan schieten, of hen naar het Internationaal Ruimtestation ISS kan brengen.

Daarvoor zijn in de komende drie jaar zowat 7 miljard dollar voorzien. De nieuwe raket zou ten laatste in 2016 klaar moeten zijn. NASA­hoofd Charlie Bolden, in 1992 de gezagvoerder van Dirk Frimout tijdens diens historische ruimtevlucht, heeft de nieuwe begroting toegejuicht en het Congres bewierookt voor zijn "inzichten, ideeën en richting". Hij benadrukt dat de NASA meer geld krijgt, dat het Congres de levensduur van het ISS heeft verlengd en dat er "duizenden nieuwe jobs worden gecreëerd". Bron: Belga / SVM / 01­10­2010.

De Amerikaanse infraroodsatelliet WISE zit zonder koelmiddel. Maar dat betekent nog niet het einde van zijn missie. Twee van zijn vier detectors van infraroodstraling werken ook bij hogere temperaturen. Vanaf januari van dit jaar is WISE voornamelijk bezig geweest met het in kaart brengen van de vrijwel complete infraroodhemel. De detectoren waarmee dat gebeurt, worden met behulp van bevroren waterstof afgekoeld tot ongeveer 260 graden onder nul. Dat is nodig om storende beeldruis ten gevolge van de warmte van de satelliet zelf te voorkomen. Nu de temperatuur van de satelliet is opgelopen tot 203 graden onder nul, zal de focus van het onderzoek een beetje verschuiven. De aandacht gaat nu vooral uit naar kometen en planetoïden in ons zonnestelsel (waarvan WISE er overigens al negentien, respectievelijk meer dan 33.500 heeft ontdekt). Ook zal worden uitgekeken naar nabije bruine dwergen ('mislukte sterren').

Ondertussen zijn de wetenschappers van het WISE­team druk bezig met de analyse van de miljoenen objecten die de satelliet de afgelopen periode heeft vastgelegd. De eerste gegevens zullen in het voorjaar van 2011 aan de

astronomische gemeenschap ter beschikking worden gesteld. Bron: NU / 05­10­2010.

China heeft vrijdag een onbemande maansonde gelanceerd. De sonde werd vanuit de zuidwestelijke provincie Sichuan gelanceerd en de lancering werd uitgezonden op de staatstelevisie. De sonde moet apparatuur gaan testen ter voorbereiding op een onbemande maanlanding die in 2012 moet plaatsvinden. Mogelijk volgt er in 2017 een bemande missie naar de maan. China wil tevens volgend jaar het eerste deel van een ruimtestation lanceren en kort daarna een bemand ruimteschip aan het station koppelen.

China lanceerde in 2003 voor het eerst een bemande ruimtevlucht en is samen met Rusland en de Verenigde Staten het enige land dat mensen in de ruimte brengt. Na de eerste missie volgden nog twee andere, waarvan de laatste in 2008 plaatsvond. Bij deze missie werd voor het eerst een ruimtewandeling uitgevoerd. Bron: NOVUM / 01­10­2010.

Toeristen die van comfort en een originele locatie houden, kunnen over vijf jaar vakantie vieren in een luxe ruimtehotel. Het Russische bedrijf Orbital Technologies is van plan een comfortabele module te maken die in een baan rond de aarde gaat. Dat maakte het bedrijf woensdag (lokale tijd) bekend. Ruimtetoerisme bestond al, maar tot nog toe was het voor de recreërende ruimtereiziger behelpen met een oncomfortabele plek in het International Space Station (ISS), te midden van astronauten. Het toeristenprogramma van de ISS werd eerder dit jaar stopgezet wegens ruimtegebrek. De plannen voor het hotel, die volgens het bedrijf al in de ontwerpfase zijn, moeten in 2015­2016 zijn gerealiseerd. ''Een aantal Russische en Amerikaanse investeerders is geïnteresseerd in het project, dat honderden miljoenen dollars zal kosten'', aldus directeur Sergej Kostenko. De eerste module moet twintig kubieke meter groot worden en vier cabines bevatten, geschikt voor zeven passagiers. Het Russische bedrijf Energia moet het ruimtehotel gaan bouwen, laat Orbital Technologies weten op de website.

Hoe duur een ruimtevakantie moet worden, is niet duidelijk. Wel zegt het bedrijf zich te richten op rijke toeristen en privébedrijven die onderzoek in het heelal willen doen. Bron: ANP / 01­10­2010.

Afgelopen weekend heeft het Marswagentje Opportunity de donkere 'steen' onderzocht die hij ruim een week daarvoor in het vizier kreeg.

Alle kenmerken van het object duiden er op dat het om een ijzermeteoriet gaat. Daarmee komt het aantal meteorieten dat Opportunity op Mars heeft ontdekt op vijf. Maar het heeft er alle schijn van dat daar binnenkort nog eentje bij komt. Tijdens het onderzoek van meteoriet nummer vijf zagen NASA­wetenschappers enkele tientallen meters verderop namelijk nóg een potentiële meteoriet liggen. Ook de zesde meteoriet zal door Opportunity van nabij worden bekeken. Daarna vervolgt hij zijn lange weg naar de krater Endeavour, die waarschijnlijk zijn eindbestemming zal zijn.

Bron: NU / 01­10­2010.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

SELENE (Selenological and Engineering Explorer), ook bekend onder de Japanse bijnaam Kaguya, was het tweede Japanse ruimtevaartuig dat in een baan rond de maan werd gebracht. De SELENE was geproduceerd door de Institute of Space and Astronautical Science en NASDA (nu beide onderdeel van de Japan Aerospace Exploration Agency, JAXA). De lancering vond plaats op 14 september 2007. In totaal draaide SELENA een jaar en 8 maanden om de maan, waarna men op 10 juni 2009 het voertuig bewust liet neerstorten op het maanoppervlak nabij de krater Gill. De naam SELENE is afgeleid van de gelijknamige Griekse maangodin.

De bijnaam Kaguya komt uit het oude Japanse volksverhaal Taketori Monogatari. Bron: Wikipedia.

011

ESO 足 Over traag groeiende sterrenstelsels Red. / ESO

012

Artistieke impressie van de scheervlucht van New Horizons langs de dwergplaneet Pluto.

Bron: Ed Hengeveld / Philip Corneille.

Artikel

013

Het AEG nieuws Patrick Jaecques

014

De Astro Event Group vzw is een non足profit vereniging uit Oostende voor volwassenen die ge誰nteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie of ruimtevaart. Naast de diverse activiteiten voor haar eigen leden, zoals voordrachten, kampen, uitstappen, enz..., organiseren ze ook diverse zaken voor een breed publiek.

Van deze nieuwsbrief tot de organisatie van de 'Starnights' star足party. Kortom, waarom bent u nog geen lid ?

Rubriek

Kortnieuws De Amerikaanse president Barack Obama wil zonnepanelen op zijn huis plaatsen. Het Witte Huis wordt in de toekomst dus het groene huis van Amerika.Het bekendste huis van Amerika nam al eerder groene initiatieven. Maar zonnepanelen installeerde Obama nog niet.

Volgend jaar zal het dak van het Witte Huis wel vol panelen staan die het water zullen verwarmen en elektriciteit zullen voorzien voor Barack en zijn gezin. Obama is de eerste president die zonnepanelen gebruikt voor het woongedeelte van het gebouw. Eerder had Jimmy Carter al een systeem gekocht om het water van de West Wing te verwarmen met zonne­energie. En George W. Bush gebruikte de zon om een onderhoudsgebouw van energie te voorzien en om het zwembadwater te verwarmen. Vorige maand deden activisten al een oproep aan Obama om zonnepanelen te installeren. Over enkele maanden zal het Witte Huis dus eindelijk echt het goede voorbeeld geven. Bron: GB / 01­10­2010.

De klimaattop in Kopenhagen draaide vorig jaar uit op een teleurstelling. Tijd voor een herkansing eind november. Dan mag het Mexicaanse Cancun de wereldleiders ontvangen. De vooruitzichten zijn niet geweldig en een EU­diplomaat waarschuwt dat de interesse bij het brede publiek zal verdwijnen als de top in Cancun een nieuw fiasco zou worden.

Het zal in Mexico vooral een kwestie zijn om de violen tussen alle landen te stemmen. Dat was een groot probleem in Kopenhagen en het verhoopte bindende klimaatakkoord bleek onmogelijk. Volgens EU­onderhandelaar Artur Runge­Metzer kan een mislukking in Cancun fataal worden voor toekomstige onderhandelingen. "We moeten in Cancun een stevig resultaat boeken waarmee we een stap voorwaarts zetten in de strijd tegen global warming. Anders kan de problematiek onbelangrijk worden in de ogen van de wereld", zegt Runge­Metzer. "We ontmoeten elkaar op prachtige plaatsen en reizen de halve wereld af om er te geraken. Dan is het logisch dat mensen je in twijfel gaan trekken als er geen vooruitgang is." Andere onderhandelaars zijn dezelfde mening toegedaan. Ze kwamen deze week samen in het Chinese Tianjin in een poging de geloofwaardigheid en het vertrouwen te herstellen na het debacle van Kopenhagen.

"Een regering kan vooruit bewegen of blijven stil staan. Nu is het ogenblik aangebroken om een keuze te maken", zei VN­klimaathoofd Christiana Figueres bij de opening van de zitting. Deze week zullen de onderhandelaars alvast nog veel werk hebben. Ze moeten een tekst van 70 bladzijden afslanken en de 1.630 haakjes (met doelen en kwesties waarover nog geen akkoord bestaat) wegwerken. In Cancun moet landen ook verduidelijken hoe ze de beloofde financiële steun voor getroffen landen gaan betalen. Die belofte werd in Kopenhagen gedaan, zonder veel details. Bron: GB / 05­10­ 2010.

Dawa Sherpa heeft al twee keer de top van de Mount Everest gehaald, maar hij kijkt niet echt uit naar de volgende beklimming. Alleen al de tocht naar het basiskamp, op 5.380 meter hoogte, laat zien wat de gevolgen zijn van de stijgende temperaturen, zegt hij.

"De sneeuwlaag neemt af, er ontstaan kloven in de gletsjers", zegt Dawa. "De laatste twee jaar doen zich vaker lawines voor." Dit jaar verloor hij een lid van zijn sherpateam in een lawine.

Hij wijst er ook op dat Appa Sherpa, die al twintig maal de Everest beklom sinds 1990, vorig jaar kleine waterpoelen zag op een hoogte van 8.000 meter. De ironie is dat Nepal zelf bijna geen broeikasgassen uitstoot. China en India daarentegen, de twee reuzen waartussen Nepal geprangd ligt, zijn twee van

de snelst groeiende economieën ter wereld en behoren daardoor ook tot de landen met de grootste CO2­uitstoot. Eerder dit jaar wreven klimaatsceptici zich in de handen toen bleek dat het rapport van het VN­klimaatpanel (IPCC) een fout bevatte over het smelten van de Himalaya­gletsjers. Er stond dat ze tegen 2.035 verdwenen zouden zijn. Het klimaatpaneel heeft ondertussen toegegeven dat het jaartal fout was maar dat het zich niet vergist had over het smelten zelf. "We hebben ruimschoots wetenschappelijke bewijzen dat de klimaatwijziging de Himalaya­gletsjers doet krimpen", zegt Madan Shrestha van de Nepalese Academie voor Wetenschap en Technologie. Shrestha bestudeert de Nepalese gletsjers sinds 1974, toen hij deel uitmaakte van de Glaciologische Expeditie naar Nepal, een gezamenlijk project van Japan en Nepal.

Hij zegt dat hij geschokt was toen hij een foto van de Yalagletsjer (op 5100 tot 5700 meter hoogte) te zien kreeg die in oktober 2009 was genomen. "De foto bewees dat de gletsjermassa verminderd was en dat de terminus aanzienlijk achteruitgegaan was." Een vergelijkende analyse van foto's die in verschillende periodes gemaakt zijn, tonen dat andere gletsjers, zoals de AX010 (op 4950 tot 5390 meter hoogte) een gelijkaardig lot ondergaan.Ook de Nepalese land­ en tuinbouw voelt de klimaatwijziging, zegt Jagadish Chandra Baral van het ministerie van Bossen en Bodembeheer. Zo kan men in het district Mustang, bij de grens met Tibet, op steeds grotere hoogte appels kweken. Dhe, een dorp in Mustang, werd onlangs het eerste "klimaatvluchtelingendorp" genoemd in de Nepalese pers. Men is van plan het hele dorp, ongeveer 150 mensen, naar een lager gelegen gebied te verhuizen, onder meer omdat de waterbronnen opdrogen en de flora snel verdwijnen waadoor voor de graasdieren, vooral voor de geiten, bijna niets meer te eten overblijft. Bron: IPS / GB / 04­10­2010.

Binnen 20 tot 30 jaar is tijdens de zomer het ijs van de Noordpool volledig weggesmolten. "Alles wijst erop dat het ijs op zee de komende decennia verder vermindert", zo heeft het Sneeuw­ en IJsdatacentrum (NSIDC) in Boulder maandag (plaatselijke tijd) meegedeeld. Volgens observaties van deze zomer op de geografische noordpool is het dikste, meer dan vijf jaar oude ijs, bijna volledig verdwenen. In september bleef daarvan slechts 60.000 vierkante km over. In de jaren tachtig was dat op hetzelfde tijdstip nog twee miljoen vierkante km. Het afsmelten van ijs maakt het poolijs nog kwetsbaarder voor warm weer. Hoewel er dit jaar meer twee­ en driejarig ijs is, blijft de prognose dat de Noordpool binnen 20 tot 30 jaar ijsvrij is, aldus NSIDC­directeur Mark Serreze. Bron: Belga / GB / 05­10­2010.

Sinds het begin van de twintigste eeuw is de gemid­ delde temperatuur met onge­ veer 0,74 °C gestegen. Deze temperatuurstijging wordt zeer waarschijnlijk veroorzaakt door menselijke activiteiten: door het verbranden van fossiele brand­ stoffen, ontbossing en bepaal­ de industriële en landbouw­ activiteiten is de concentratie aan broeikasgassen in de aardatmosfeer sterk gestegen sinds 1750.

Modelbereke­ ningen geven aan dat de gemiddelde temperatuur op Aarde tussen 1990 en 2100 met 1,1 °C tot 6,4 °C stijgt. Met name temperatuurstijgingen van meer dan 2 °C zouden grote veranderingen met zich meebrengen voor mens en milieu, door zeespiegelstijging, toename van droogte­ en hitteperioden, extreme neer­ slag en andere effecten.

De afbraak in de ozonlaag boven de Zuidpool is dit jaar veel minder dan in de afgelopen vijf jaar.

De afname bedraagt tussen de 40 tot 60 procent.

Dat blijkt uit metingen van het Nederlands/Finse Ozon Monitoring Instrument aan boord van de Amerikaanse AURA­satelliet. Het KNMI meldt dat vrijdag op de website. Vermindering van de afbraak van de ozonlaag is volgens verwachting, door de afname van het gebruik van chloorfluorkoolstofverbindingen (cfk's) die de laag aantasten. De ozonlaag zal zich de komende decennia waarschijnlijk geleidelijk aan herstellen.

De sterke vermindering van de afbraak dit jaar is niet het gevolg van de langzame afname van zogeheten stratosferisch chloor van 0,5 tot 1 procent per jaar, maar komt door een plotselinge snelle opwarming in de ozonlaag. Dat was in juli en augustus. Bron: ANP. Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

015

Licht in de sterrenkunde Philippe Vercoutter

016

Philippe Vercoutter is voorzitter van volkssterrenwacht AstroLAB Iris te Ieper waarvan de Astronomische Contact Groep vzw deel van uitmaakt. Hij is een zeer ervaren waarnemer gespecialiseerd in het fotogra足 feren van deep足sky objecten.

Serie (2/5)

Een polarisatiefilter zoals AstroLAB IRIS in gebruik de helderheid van een exact in te stellen.

Philippe Vercoutter.

dit bij is om beeld Bron:

017

Voorbeeld van een zonnespec足 trum met haar typische absorptie足 en emissielijnen.

Drie soorten spectra met bovenaan een continu spec足 trum, in het midden een emissie足spectrum en onderaan het absorptiespectrum.

018

Deze opname van de Zon in H­ alfa licht werd door AstroLAB IRIS lid Sébastien Kersten op 21 mei 2004 gemaakt. In H­alfa ziet de Zon er normaal rood uit maar door speciale digitale beeld­ bewerkingstechnieken wordt dit specifieke rood omgezet naar oranje. In H­alfa zijn zaken te zien die in het gewone licht onzichtbaar blijven zoals bijvoor­ beeld daar zijn protuberansen (uitbarstingen te zien aan de rand van de Zon) en filamenten (dit zijn protuberansen waar we recht op kijken boven het zonneop­ pervlak).

019

Sterke signalen uit draaikolk rond zwart gat Redactioneel / RuG

Het bezoekerscentrum (toe­ gang, winkel en cafetaria) met bovenaan rechts de gigan­ tische koepel van 'La coupole'.

Bron: Eureka.

Onder de koepel is er een zeer indrukwekkende tentoonstel­ lingsruimte terug te vinden met daarin oa een échte V1 en V2.

Oude en nieuwe technologie ontmoeten er elkaar, dankzij het gebruik van een heuse 3D televisie en twee overmaatse tablet 'touch­screen' computers.

Bron: Eureka.

020

Artikel

Zijn er nog vragen ?

Redactioneel

Rubriek

De pas ontdekte 'buckyballs' bestaan uit zestig koolstof atomen en zijn reeds meer dan een kwart eeuw geleden voorspeld te bestaan in het heelal.

Deze boeiende ontdekking werd gedaan door het team van de Belg Jan Cami met behulp van de Spitzer ruimte足telescoop van de NASA. Bron: NASA.

021

Museum met bestemming Mars...

Patrick Jaecques

Het bezoekerscentrum (toe­ gang, winkel en cafetaria) met bovenaan rechts de gigan­ tische koepel van 'La coupole'.

Bron: Eureka.

Onder de koepel is er een zeer indrukwekkende tentoonstel­ lingsruimte terug te vinden met daarin oa een échte V1 en V2.

Oude en nieuwe technologie ontmoeten er elkaar, dankzij het gebruik van een heuse 3D televisie en twee overmaatse tablet 'touch­screen' computers.

Bron: Eureka.

022

Artikel

023

ESO ­ Vista en het geheim van de eenhoorn ESA

024

Met zijn hoofdspiegel van 4,1 meter is de VISTA de grootste surveytelescoop ter wereld. Hij is bovendien uitgerust met de grootste infraroodcamera van alle telescopen (67 megapixel).

VISTA is speciaal gemaakt voor het uitvoeren van hemelkarteringen, die begin 2010 van start zijn gegaan. De telescoop staat op een bergtop naast de Cerro Paranal, de thuisbasis van ESO’s Very Large Telescoop in het noorden van Chili. VISTA profiteert dus van dezelfde buitengewoon goed waarnemingsomstandig­ heden in dit deel van de Atacama­woestijn – een van de droogste gebieden op aarde.

De slechts twintig kilometer verderop gelegen Cerro Paranal is onlangs geselec­ teerd als locatie voor de toekomstige European Extremely Large Telescope. Bron: ESO.

Artikel

025

Een kijk hoe het er voor de oerknal uit zag...

M. Hulsplas

De locatie van de krater bij Boltysh in Oekraïne die mede verantwoordelijk was voor het uitsterven van de bekende T­ rex dinosauriër.

026

Artikel

Kortnieuws De meeste energierijke deeltjes die vanuit het heelal de aarde bombarderen, komen uit schokgolven die ontstaan als gigantische sterrenclusters met elkaar botsen. Leidse astronomen hebben zo’n schokgolf waargenomen (Science Express, 23 september). De botsing vindt plaats op een afstand van ruim twee miljard lichtjaar, in het sterrenbeeld Lacerta (Hagedis).

Hij resulteert in een schokgolf die ruim 6 miljoen lichtjaar lang is, honderd maal de diameter van ons hele melkwegstelsel. Sterrenclusters zijn grote groepen van soms wel duizenden sterrenstelsels. Ze behoren tot de grootste structuren in het heelal en ontstaan door het met elkaar versmelten van kleinere, oudere voorlopers. Tijdens zulke ‘botsingen’, die één tot twee miljard jaar in beslag nemen, bewegen de afzonderlijke sterrenstelsels in de clusters meestal langs elkaar heen. In het ijle gas ertussen ontstaan wel schokgolven. Daarbij ontstaat radiostraling en die is nu waargenomen met onder andere de radiotelescoop in Westerbork. De radiowaarnemingen tonen een dunne, boogvormige structuur die zich op een afstand van bijna 5 miljoen lichtjaar van het botsingscentrum bevindt. Aan de tegenovergestelde kant van het clustergebied is een wat kleinere en bredere schokgolf te zien. De schokgolven bewegen met een snelheid van rond de 1.000 kilometer per seconde van het botsingscentrum af. De astronomen denken dat er in het heelal vele clusters zijn die zulke schokgolven produceren, maar dat de meeste te zwak zijn om ze waar te nemen. Theoretische modellen voorspellen dat in zulke schokgolven elektrisch geladen deeltjes worden opgezwiept tot snelheden van bijna die van het licht. Daarmee leveren deze schokgolven ook een verklaring voor de herkomst van de meest energetische deeltjes die uit het heelal op de aarde af stormen. Deze deeltjes hebben een energie van 1019 elektronvolt, meer dan een miljoen maal die van de meest krachtige deeltjesversneller op aarde, de Large Hadron Collider van CERN in Genève. De schokgolven van exploderende sterren zijn niet in staat om zulke hoge energieën te produceren, maar de schokgolven van clusters zouden daar wel toe in staat zijn. Bron: G. Beekman / 02­10­2010.

De bubbel die onze afzondert van de rest van het Melkwegstelsel is verrassend actief. De tweede overzichtskaart die de Amerikaanse satelliet IBEX heeft gemaakt laat zien dat deze buitenste begrenzing van het zonnestelsel sneller en drastischer verandert dan wetenschappers verwachtten. Of anders gezegd: de bestaande theoretische modellen voor de interactie tussen de zonnewind en de interstellaire ruimte zaten er gewoon naast. IBEX brengt de grens van het zonnestelsel in beeld door snelle neutrale atomen op te vangen die van de beschermende bubbel afketsen.

Deze bubbel, die officieel de heliosfeer wordt genoemd, wordt in stand gehouden door de zonnewind ­ de aanhoudende stroom deeltjes die de zon uitzendt. De heliosfeer werkt als een afweerscherm tegen de geladen deeltjes uit de ruimte die anders de planeten zouden bestoken. Op de eerste INEX­kaart, die vorig jaar werd gepresenteerd, was geheel onverwacht een smalle gordel van neutrale deeltjes rond het zonnestelsel te zien. Hoe deze gordel ontstaat, is nog onduidelijk, maar hij vertoont wel duidelijke veranderingen. Dat betekent dat het krachtveld dat ons zonnestelsel tegen straling beschermt veel wispelturiger is dan gedacht. Volgens astronomen is het denkbaar dat de snelle veranderingen in de heliosfeer verband houden met het afzwakken van de zonnewind. Uit waarnemingen met twee andere satelliet blijkt namelijk dat de kracht van de zonnewind ­ en daarmee ook de grootte van de bubbel ­ de afgelopen achttien jaar is gehalveerd.

Dat betekent dat de kosmische straling ons nu gemakkelijker kan bereiken. Bron: NU / 01­10­2010.

Zweedse en Canadese astronomen hebben een ster opgespoord die als twee druppels water op de zon lijkt. De ster bevindt zich in de open sterrenhoop M67, op een afstand van 3000 lichtjaar. Dat M67 qua chemische samenstelling en leeftijd veel op de zon lijkt, was al langer bekend. Het onderzoek van de afzonderlijke sterren van deze sterrenhoop is echter een tijdrovend en moeizaam proces. Bij een voorselectie, die in 2008 plaatsvond, werden uiteindelijk tien kandidaten uitgekozen die op het eerste gezicht het meest op de zon leken. Een van die sterren, M67­1194, is in het eerste kwartaal van 2009 nauwkeurig onderzocht met de Europese Very Large Telescope in Chili. Uit de analyse van de metingen blijkt dat de chemische samenstelling van de ster verbluffend veel op die van de zon lijkt ­ meer nog dan die van zonachtige sterren die veel minder ver van ons verwijderd zijn.Volgens de onderzoekers zijn de

overeenkomsten tussen M67­1194 en de zon zelfs dermate treffend, dat je haast zou denken dat de zon bij haar ontstaan, 4,5 miljard jaar geleden, tot M67 heeft behoord. Helemaal onmogelijk is dat niet: uit computersimulaties blijkt dat tachtig procent van de sterren van M67 in de loop van de tijd uit de sterrenhoop is ontsnapt. Maar gezien de nogal verschillende banen die M67 en de zon in het Melkwegstelsel volgen, lijkt het niet erg waarschijnlijk dat onze zon dit scenario heeft gevolgd. Wel lijkt het aannemelijk dat de zon is ontstaan in een omgeving die veel op die van sterrenhoop M67 lijkt. Bron: NU / 01­10­2010.

De Magelhaense Stroom, een lange staart van waterstofgas die achter twee, kleine naburige sterrenstelsels aan sleept, is wellicht niet veroorzaakt door de zwaartekrachtsaantrekking van ons Melkwegstelsel. Uit een nieuwe computersimulatie door astronomen van het Harvard­Smithsonian Center for Astrophysics blijkt dat de 'gasstaart' het resultaat is van de interactie tussen de kleine stelsels zelf. Van de beide dwergstelsels, de Grote en de Kleine Magelhaense Wolk, is lang gedacht dat ze al van oudsher in een wijde baan om het Melkwegstelsel heen cirkelden. Enkele jaren geleden bleek echter dat dit waarschijnlijk niet het geval is: de twee zouden toevallige passanten zijn die relatief kort geleden door ons stelsel zijn ingevangen. Deze conclusie bracht echter een probleem met zich mee. Als de beide stelsels nog niet zo lang om het Melkwegstelsel cirkelen, waar komt dan die lange gasstaart vandaan?

Om daar achter te komen, hebben de astronomen een computersimulatie opgezet waarbij de twee Wolken als stabiel 'dubbelstelsel' onze kant op kwamen. De simulatie laat zien dat de interacties tussen de beide dwergstelsels sterk genoeg kunnen zijn geweest om al vóór aankomst bij het Melkwegstelsel een lange sleep van gas te hebben hebben gevormd. Dat betekent overigens niet dat het Melkwegstelsel geen rol heeft gespeeld bij de totstandkoming van de huidige Magelhaense Stroom.

Zijn sterke zwaartekrachtsveld oefent inmiddels wel een grote invloed uit op de beide Magelhaense Wolken en is daarmee ook bepalend voor de vorm van hun 'staart'.

Bron: NU / 01­10­2010.

Volgens onderzoekers van het Finse Meteorologische Instituut is er de afgelopen eeuw nog nooit zo weinig poollicht te zien geweest als nu. Met name de laatste vijf jaar is het aantal poollichtverschijningen sterk gedaald. Poollicht is een kleurrijk hemelverschijnsel dat vooral rond de poolcirkel vaak waarneembaar is.

Het ontstaat als deeltjes van de zogeheten zonnewind via het aardmagnetisch veld naar de polen van onze planeet worden geleid en hoog in de atmosfeer in botsing komen met de daar aanwezige gasatomen.

Een sterke afname van het poollicht wijst op een geringe zonneactiviteit. Dat laatste kan kloppen. Het laatste zonneminimum werd in 2008 bereikt, en pas sinds een half jaar komt er weer wat leven in de brouwerij. Sindsdien neemt ook het aantal poollichtverschijningen weer toe. Volgens de Finse onderzoekers is het nog zeer onzeker of zon en poollicht de komende tijd de draad van hun normale 11­jarige activiteitscyclus weer zullen oppakken. Het volgende maximum wordt in de loop van 2013 verwacht. Bron: NU / 01­10­2010.

De LCROSS (afkorting van Lunar Crater Observation and Sensing Satellite) was een robot­ruimteschip van de NASA. Het belangrijkste doel van dit ruimteschip was om aan de hand van het door een Centaur draagraket opge­ worpen stof vast te stellen of er zich al dan geen water nabij een van de polen van de maan bevond.

Inderdaad heeft LCROSS nabij de zuidelijke maankrater Cabeus ca. 90 liter bevroren water aangetroffen.

Bron: NASA.

In 2008 ontdekte de Italiaanse mineraloog Vincenzo De Michele via Google Earth een waarschijnlijke inslagkrater in de woestijn van Egypte. Een expeditie naar de plek van het kosmische onheil, die begin dit jaar plaatshad, heeft bevestigd dat de Kamil­krater door een inslag is veroorzaakt. De krater is enkele duizenden jaren geleden ontstaan door het neerploffen van een tien ton wegende ijzermeteoriet met een middellijn van ruwweg anderhalve meter. Het brok ijzer sloeg een 45 meter breed, 16 meter diep gat in het stenige terrein. Door de droge omstandigheden ter plaatse, is de Kamil­krater bijzonder goed bewaard gebleven. In de omgeving van de krater is meer dan duizend kilogram aan metaalfragmenten gevonden, waaronder een brokstuk van 83 kilogram dat mogelijk kort voor de inslag van de meteoriet is afgebroken: het werd namelijk tweehonderd meter verderop gevonden. Bron: NU / 01­10­2010.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

027

Lancering in de kijker: Sojoez TMA足01M Kris Christiaens

028

Kris Christiaens is reeds sinds jeugdige leeftijd gepassioneerd door ruimtevaart. Hij is tevens de beheerder van de populaire www.spacepage.be en www. belgiuminspace.be websites.

Rubriek

029

De Maansteen van Drees Red. / F. Beunk

De ‘Maansteen van Drees’ met tekstkaart ter gelegenheid van de donatie door de Ameri­ kaanse ambassadeur in 1969.

Bron: Rijksmuseum Amsterdam Microscopische opnamen van het slijpplaatje, in doorvallend, gepolariseerd licht. Links: Op een oppervlak van ca. 4,3 bij 5,4 mm (schaalbalk is 0,5 mm lang) zien we in de lichte, overstraalde delen een matrix van kleine (kwarts)kristallen, tot ca. 20 micrometer (0,02 mm) groot. De bruine partijen bestaan ook uit kwarts, maar zijn geïmpregneerd met Fe­ (hydr)oxide ­roest­ en bevatten een goed bewaard rasterwerk van oorspronkelijke houtcellen.

De zwarte materie van de celwanden bestaat waar­ schijnlijk deels uit zeer fijn­ korrelige magnetiet (zie ook volgende afbeelding) en vermoedelijk ook uit koolstof.

De structuur is waarschijnlijk ontstaan door gedeeltelijke rotting van het oorspronkelijke hout, gevolgd door verkie­ zeling. Rechts: Detailopname van de vaatstructuur, ca. 0,35 bij 0,43 mm. Schaalbalk 0,1 mm.

030

Artikel

SEM­opnamen, met schaalbalk van 0,1 mm. Links het oorspronkelijk oppervlak van het monster. Behalve idiomorfe kwartskristalletjes steken wanden van houtcellen boven het oppervlak uit. Rechts een oppervlak van een vers breukvlak, met een mozaïek van idiomorfe kwartskristal­ letjes, onder en rechts deels bedekt met roesthuidjes.

‘Backscattered electron image’ van een oppervlak van ca. 1 bij 1,4 mm. De schaalbalk is 0,1 mm lang. Donkergrijze vlekken links en midden zijn met kwarts gevulde roestvrije en houtvrije rottingsgaten in de hout­ structuur. De lichter grijze delen bevatten de roestige impregnatie – vanwege hun ijzergehalte is de gereflec­ teerde electronenintensiteit daarin wat hoger. Binnen deze houtresten ziet men de wanden van iets lichter getinte houtcellen die een doorsnede van ca. 0,03 mm hebben. De celwanden zijn bezet met zeer fijnkorrelige (~1 micrometer) deeltjes ijzeroxide, waar­ schijnlijk magnetiet, te zien als minuscule witte stipjes.

031

Ruimtevaart in China Voordracht

Door dhr. Kris Christiaens

Op 15 oktober 2003 werd China het derde land in de wereld dat op eigen kracht mensen in de ruimte kan brengen.

Alvorens de Aziatische grootmacht hierin slaagde, bracht het in 1970 zijn eerste kunstmaan in de ruimte en ontwikkelde het land een hele reeks draagraketten. Vandaag de dag behoort China tot één van de grote ruimtevaartnaties en heeft het land bijzonder grote ambities. Tijdens de voordracht 'Ruimtevaart in China' leert ruimtevaart­kenner Kris Christiaens ons meer over de rijke geschiedenis van de Chinese ruimtevaart en werpen we een blik in de toekomst.

Waar ? Ooststraat 29, 8400 Oostende (B).

Wanneer ? Van 20.00 uur tot 22.30 uur (+ pauze) op vrijdag 5 november 2010.

Meer info: info@astro­event­group.be ­ www.astro­event­group.be ­ Tel.: 059/51.83.88.

In een organisatie van de Astro Event Group vzw. Deelname is GRATIS.

Kortnieuws NASA, de European Space Agency (ESA) en de Russische Federale Ruimtevaart Organisatie (Roscosmos) zijn een nieuw lanceerschema voor het internationaal ruimtestation (ISS) overeengekomen.

De lancering van de laatste spaceshuttle vlucht, STS­ 134 op Endeavour, staat nu gepland voor 27 februari en het Automated Transfer Vehicle­2 (ATV­2) voor 15 februari. Roscosmos houdt voortdurend de Sojoez lanceer­ en landingsmogelijkheden in de gaten om zich aan het schema te kunnen houden. Deze afspraken zijn door de organisaties overeengekomen tijdens de Internationale Astronautical Conferentie in Praag. Arianespace heeft bevestigd dat ATV­2 op 15 februari vanuit Frans­Guyana gelanceerd zal worden.

De Ariane 5 raket brengt dan ATV­2 in een baan om de aarde.

De STS­134 vlucht brengt de Alpha Magnetic Spectrometer (AMS) naar het ISS. De AMS is een uiterst geavanceerde deeltjesfysica detector, dat op zoek moet gaan naar verschillende types ‘ongewone’ materie door meting van kosmische straling. Het is ontworpen om onderzoek te doen naar fundamentele kwesties zoals materie en het ontstaan en structuur van het heelal. Tijdens deze vlucht worden er drie ruimtewandelingen uitgevoerd en de installatie van de AMS aan de buitenkant van het ISS door gebruik van de shuttle en de robotarmen. ATV­2 – vernoemd naar Johannes Kepler – staat op schema om op 26 februari aan het ruimtestation gekoppeld te worden. Het vrachtschip is ontworpen om meer dan zeven ton experimenten, stuwstof, water, voedsel en andere bevoorrading van de aarde naar het ruimtestation te brengen. Terwijl het ATV­2 aan het ISS gekoppeld is, wordt het aandrijfsysteem van het ATV­2 gebruikt om de hoogte van het ISS te compenseren voor het natuurlijk verval als gevolg van de atmosferische wrijving. Indien nodig is het ATV­2 ook in staat om, in geval van nood, uitwijkmanoeuvres uit te voeren om het station uit het pad van mogelijk gevaarlijk ruimteafval te bewegen. Hiermee wordt bespaard op stuwstof van het ISS, waar uiterst zuinig mee omgegaan moet worden. Na ongeveer drie en een halve maand wordt het ATV­2 van het ruimtestation ontkoppeld. Het verbrandt dan gevaarloos in de atmosfeer boven een onbewoond gebied in the Stille Oceaan. Het eerste ATV, Jules Verne, werd in maart 2008 gelanceerd en keerde in september 2008 terug in de atmosfeer. Bron: ESA / 05­10­2010.

Van op de basis Bajkonoer in Kazachstan heeft een Sojoez­draagraket vanochtend vroeg succesvol een opgewaardeerde versie van een Sojoezcapsule met drie nieuwe bewoners naar het Internationaal Ruimtestation (ISS) geslingerd.De Sojoez­FG draagraket vertrok om 01.11 uur Belgische tijd. Zowat negen minuten later maakte de Sojoez TMA­01M zich los om autonoom naar het ISS te vliegen en daar zondag om 02.02 uur Belgische tijd te koppelen aan de Pojskmodule. Opvarenden van de nieuwe Sojoez zijn de Amerikaan Scott Kelly en de Russen Aleksandr Kaleri and Oleg Skripotsjka. Het ontvangstcomité in het ISS bestaat uit de Amerikanen Doug Wheelock en Shannon Walker, en de Rus Fjodor Joertsjichin. De Sojoez TMA­01M is de 'gedigitaliseerde' versie van de klassieke Sojoezcapsule. De TMA (zonder ­01M) kwam pas in dienst in 2002, toen Frank De Winne ermee naar het ISS vloog.Het nieuwe type Sojoez, dat ook als de 'Serie 700' bekendstaat, bevat nieuwe apparatuur voor vluchtgeleiding, navigatie en besturing, niewe apparatuur voor gegevensverwerking en betere koeling voor de 'avionics'. Bron: Belga / TW / 08­10­2010.

Een van de toeschouwers op Bajkonoer was Anna Chapman, een van de 10 Russische spionnen die onlangs uit de VS zijn gezet, zo heeft de BBC gemeld.

De Sojoez­FG draagraket vertrok afgelopen nacht om 01.11 uur Belgische tijd. Zowat negen minuten later maakte de Sojoez TMA­01M zich los om autonoom naar het ISS te vliegen en daar zondag om 02.02 uur Belgische tijd te koppelen aan de Pojskmodule. Sinds haar deportatie heeft Chapman, ook bekendstaand als Anya Koesjtsjenko, zich op de achtergrond gehouden.

Het was dan ook een verrassing dat zij opdook bij de lancering van de gloednieuwe Sojoez. Zij legde bij haar eerste publieke optreden sinds haar terugkeer naar Rusland geen verklaringen af. In mediaberichten luidt het dat zij de lancering bijwoonde als adviseur van de voorzitter van een Russische bank, aldus de Britse openbare omroep. Bron: Belga / DEA / 08­10­ 2010.

Het Japanse ruimteagentschap JAXA heeft bekendgemaakt dat de capsule die de ruimtesonde Hayabusa in juni op aarde afleverde, een stuk of honderd stofdeeltjes bevatte. Of daar ook deeltjes van

de door Hayabusa bezochte planetoïde Itokawa tussen zitten, staat nog niet vast. Maar onmogelijk is dat niet. De Japanse ruimtesonde is in november 2005 tweemaal afgedaald naar het oppervlak van Itokawa. Het was de bedoeling om daarbij kogeltjes op het oppervlak af te schieten en het daardoor opspattende gruis op te vangen. Deze opzet mislukte echter en tot zijn terugkeer naar de aarde was het onduidelijk of er ook maar iets in Hayabusa's opvangcapsule terecht was gekomen.

De aangetroffen stofdeeltjes zijn buitengewoon klein: ruwweg een duizendste millimeter. Ze zijn met een elektronenmicroscoop onderzocht, waarbij is vastgesteld dat het geen metaaldeeltjes van de capsule zelf betreft. Nader onderzoek met een deeltjesversneller zal moeten uitwijzen of het inderdaad om planetoïdenmateriaal gaat. 08­10­2010.

Het Amerikaanse ruimteagentschap NASA heeft groen licht gegeven aan een nieuwe onbemande missie naar Mars. Deze missie, de Mars Atmosphere and Volatile Evolution Mission (MAVEN), zal onderzoek doen aan de atmosfeer van de rode planeet of beter gezegd: naar het grotendeels verdwijnen van die atmosfeer. De lancering van de ruimtesonde staat gepland voor november 2013. De aanwezigheid van droge rivierbeddingen en waterhoudende mineralen wijst er op dat er ooit vloeibaar water was op Mars. En dat is alleen mogelijk als de atmosfeer van de planeet in het verleden veel dichter is geweest dan nu. Door te onderzoeken hoe het momenteel met de afbraak van de Marsatmosfeer gesteld is, zal MAVEN proberen vast te stellen wat de belangrijkste oorzaak van dit proces is. Hoofdverdachte is de zonnewind ­ de aanhoudende stroom geladen deeltjes die de zon uitblaast. Anders dan de aarde heeft Mars vrijwel geen magnetisch veld (meer) dat de atmosfeer tegen deze deeltjes beschermt. 08­10­2010.

China heeft woensdag twee satellieten gelanceerd.

Die moeten onder meer de straling in de ruimte rond de aarde in kaart brengen. Dat meldde staatspersbureau Xinhua. Met het onderzoek van de beide satellieten bereidt China zich voor op een aantal ambitieuze projecten die op stapel staan. Zo wil China over enkele jaren een onderzoeksvoertuig naar de maan sturen. Rond 2020 zou voor het eerst een Chinees voet op het oppervlak van de maan moeten zetten. Bovendien heeft China vergevorderde plannen voor een eigen ruimtestation. Vorige week lanceerde het land zijn tweede maansatelliet, de Chang'e 2. Die is de opvolger van de Chang'e 1. Na de lancering in augustus 2007 bracht de sonde in een jaar tijd het oppervlak van de maan in kaart. 08­10­2010.

De NARO­1, voordien bekend als de Korea Space Launch Vehicle (KSLV), werd voor het eerst gelanceerd op 25 augustus 2009. Deze beschei­ den draagraket is gebaseerd op de eerste trap van de Russische Angara raket. Beide lanceringen zijn tot op heden mislukt. Bron: KARI.

Veertig jaar na de eerste maanlanding zijn nieuwe beelden opgedoken van de historische 'small step for man'. De beelden zullen volgende week in Australië voor het eerst te zien zijn. In de opname van een paar minuten is Neil Armstrong te zien op het moment dat hij in 1969 de ladder van de landingsmodule afdaalt om als eerste mens zijn voetafdruk op het maanoppervlak achter te laten. De beelden werden opgenomen door de NASA in Australië, toen Armstrong besloot wat eerder dan gepland de maan op te wandelen. Het signaal kon niet goed meer worden opgepikt door de NASA in de Verenigde Staten omdat dat gedeelte van de wereld achter de horizon verdween, waarna de Australiërs het overnamen. Volgens historicus en astronoom John Sarkissian zijn de beelden van veel betere kwaliteit dan tot nu toe gezien van de maanlanding. "In opnames die we tot nu toe beschikbaar hadden kun je Armstrong nauwelijks zien. De nieuw gevonden beelden zijn van de beste kwaliteit van de afdaling van Armstrong," zo zei Sarkissian tegen AFP. De opname werd de afgelopen veertig jaar als verloren beschouwd, maar dook na speurwerk van de onderzoekers op en is hersteld van de effecten die de tijd heeft gehad op de beelden. Ze zullen volgende week voor het eerst getoond worden tijdens een door de Australian Geographic Society georganiseerde uitreikingsavond, waar Buzz Aldrin aanwezig zal zijn.

Bron: P. Van der Ploeg / 01­10­2010.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

033

ESA 足 Galliumnitride zal getest worden door Proba V ESA

De deelnemers aan het Eureka Space Camp te Ieper samen met edutainer Dieter Janssoone en gastspreker Bianca Nowak.

Zin om er de volgende keer bij te zijn ? Duid dan alvast 25 t/m 29 juli 2011 aan in je agenda.

Bron: Eureka.

034

Artikel

Media 足 Opnieuw bewijzen voor de klimaatsverandering Redactioneel

Rubriek

De pas ontdekte 'buckyballs' bestaan uit zestig koolstof atomen en zijn reeds meer dan een kwart eeuw geleden voorspeld te bestaan in het heelal.

Deze boeiende ontdekking werd gedaan door het team van de Belg Jan Cami met behulp van de Spitzer ruimte足telescoop van de NASA. Bron: NASA.

035

25 jarig jubileum eerste Nederlandse astronaut Red. / ESA

Fysicus dr. Peter Schall, Van der Waals足Zeeman Instituut, Universiteit van Amsterdam.

Bron: Bob Bronshoff.

036

Artikel

Koen van Gorp is er opnieuw in geslaagd om een prachtige astrofoto aan te leveren. Deze keer heeft hij de komeet 103P/Hartley op de gevoelige plaat vastgelegd. Dit met een gemodde Canon 20D op 800 ISO, Canon EF 300mm f/2.8 op f/3.2 op een Losmandy GM8 zonder guiding. Verwerkt in DeepSkyStacker en Photoshop CS5.

037

Ruimteweer waarnemen met een Belgische satelliet Petra Vanlommel & Elke D'Huys

PROBA2 oriënteert zich aan de hand van de 2 star­trackers aan boord van de satelliet. Om te voorkomen dat die verblind worden door het zonlicht, voert de satelliet vier keer per omloop (dus elke 24 minuten) een rotatie uit over een hoek van 90º (zie rechts onderaan).

Iedere rotatie neemt een paar minuten in beslag, zodat er in totaal per omloop onge­ veer 20 minuten verloren gaan aan manoeuvres om de satelliet te stabiliseren. Door het autonoom verzamelen van baaninformatie is de satelliet zelf in staat om het beste moment te kiezen voor het uitvoeren van deze rotaties.

038

Deze boeiende serie, die ook gratis verkrijgbaar is als PDF document, is geschreven door Elke D'Huys en Petra Vanlommel van het K.U. Leuven Acade­ misch Vormingsinstituut voor leraren ism de Koninklijke Sterrenwacht van België.

Serie (4/5)

De voorspellingspagina van het SIDC waarop de kans op zonnevlammen (flares) wordt ingevuld.

Deze grafieken helpen de voor­ speller bij het geven van een waarde voor de 10,7 cm flux voor de komende drie dagen.

Het ruimteweerbericht zoals het werd opgesteld door het SIDC op 7 februari 2010. Er wordt melding gemaakt van de zonnevlam en de bijbehorende halo CME die op de boven­ staande beelden en grafieken te zien was. De CME kwam uiteindelijk iets later aan op Aarde dan oorspronkelijk verwacht. Dit werd vermeld in het ruimteweerbericht van 11 februari 2010: “The plasma cloud associated with the M­ flare of Feb 7 possibly arrived late Feb 10. This can be concluded from images taken by the helio­ spheric imagers onboard STEREO A and B. The influence is negligible: Kp reached only a maximum value of 2.”

039

De LYRA radiometer, steeds verder gedemonteerd. LYRA (Lyman Alpha Radiometer) is een zonneradiometer met vier ultraviolette banden, die zo gekozen zijn voor hun relevantie voor de zonnefysica, aeronomie en het ruimteweer.

Hij maakt deel uit van de PROBA2足missie en is ontworpen door de Koninklijke Sterrenwacht van Belgi谷. Lyra gebruikt bandgapdetectoren gebaseerd op diamant.

Diamanten sensoren maakt het instrument resistent tegen de effecten van de straling die PROBA2 waarschijnlijk gaat tegenkomen. PROBA2 houdt de stabiliteit en de opspoor足 baarheid van de synchrotron足 bronstandaard in het oog. Op deze manier kan mogelijke degradatie van de detectoren en filters opgemerkt worden.

040

Op het grondgebied van Redu is ook een volgstation van de ESA. In het nabijgelegen dorp Transinne is het Euro Space Center gevestigd.

041

Volkssterrenwacht Armand Pien heeft het druk Red. / UGent

De Australische wetenschap足 pers gebruikten de Europese Very Large Telescope in Chili om hun waarnemingen mee te doen. Bron: ESO.

042

Artikel

Kortnieuws Het oppervlak van de aarde verschuift heel langzaam in noordelijke richting. Dat blijkt uit een nieuwe analyse van gegevens van satellieten. Het aardoppervlak beweegt ieder jaar ongeveer 0,88 millimeter in de richting van de Noordpool. Die verschuiving wordt veroorzaakt door de veranderingen in de watermassa op aarde. Dat melden weten­ schappers van het NASA Jet Propulsion Laboratory en de TU Delft in het wetenschappelijk tijdschrift Nature Geoscience.

Vooral het smelten van gletsjers sinds het einde van de laatste IJstijd draagt bij aan de beweging van het aardoppervlak. Doordat gletsjers aan massa verliezen, neemt het gewicht van de ijskappen af en komt het land onder het ijs iets omhoog. Als gevolg daarvan beweegt de buitenste schil van de aarde heel langzaam naar het noorden ten opzichte van het massacentrum van de aarde, zo blijkt uit verschillende rekenmodellen. “De nieuwe schatting van de verschuiving is aanzienlijk groter dan de verschuivingen die eerdere modellen suggereerden”, verklaart hoofdonder­ zoeker Xiaoping Wu op Livescience.com “De verplaatsing van het centrum van de aarde zal ons dagelijks leven niet beïnvloeden. Het is een beweging van minder dan een millimeter per jaar. Pas als het een centimeter zou zijn, zouden we een groot aantal veranderingen zien”, aldus Wu. De wetenschappers verzamelden voor hun model verschillende gegevens over de zwaartekracht op aarde, het aardoppervlak en de massa van de oceanen.

Daarbij maakten ze gebruik van satellieten en het GPS­systeem. Een mogelijk gevolg van de verschuiving van het aardoppervlak is wel dat er veranderingen ontstaan in metingen waarmee we wetenschappers bewegingen van satellieten in kaart brengen. “Satellieten die rond de aarde bewegen verzamelen informatie vanuit de ruimte, maar onze meetinstrumenten staan op aarde. De verschuiving van het aardoppervlak beïnvloed dus de metingen van de bewegingen van satellieten", verklaart Wu. Bron: NU / 01­10­2010.

Met de eerste telescoop van het Panoramic Survey Telescope & Rapid Response System (Pan­STARRS) is een planetoïde ontdekt die de aarde half oktober op een veilige afstand van ongeveer 6,5 miljoen kilometer zal passeren. Het bijzondere aan de ontdekking is dat de planetoïde, die slechts ongeveer dertig meter meet, is opgespoord toen hij meer dan 30 miljoen kilometer van de aarde verwijderd was. Volgens de wetenschappers van Pan­ STARRS is hun surveytelescoop momenteel het meest gevoelige instrument is voor het opsporen van nieuwe planetoïden die de aarde (ooit) dicht kunnen naderen. Weliswaar zijn de meeste grote planetoïden die in de buurt van onze planeet komen inmiddels wel bekend, maar het vermoeden bestaat dat er nog vele exemplaren kleiner dan anderhalve kilometer op ontdekking wachten. Ook die 'kleine' ruimterotsen kunnen bij inslag een verwoestende uitwerking hebben. De kans dat de nu ontdekte planetoïde, die de aanduiding 2010 ST3 draagt, binnen afzienbare tijd frontaal op de aarde afstevent, is overigens gering. Maar de verwachting is dat met Pan­ STARRS de komende jaren nog meer dan een miljoen kleine planetoïden worden opgespoord.

Bron: NU / 02­10­2010.

Het merkwaardige object Phaethon, dat aanvankelijk als een planetoïde en later als een inactieve komeet werd beschouwd, werd in juni 2009 plotseling tweemaal zo helder. Dat suggereert dat Phaethon niet zo 'dood' is als doorgaans wordt aangenomen. Kometen bestaan uit een mengsel van ijs en gesteente.

Steeds als zij in de buurt van de zon komen,

verdampt een deel van dat ijs en laat de komeet een lang spoor van fijn gruis achter. Zo lang de voorraad strekt, natuurlijk. Ook Phaethon heeft zo'n gruisspoor, dat steeds in december door de aarde wordt doorkruist. Het waarneembare gevolg daarvan is de jaarlijks terugkerende meteorenzwerm van de Geminiden. Afgezien van het gruis dat hij achterliet, vertoonde Phaethon eigenlijk nooit 'kometengedrag'. Totdat zijn helderheid op 30 juni vorig jaar, kort na het bereiken van zijn kleinste afstand tot de zon, plotseling tweemaal zo groot werd. Volgens de astronomen David Jewitt en Jing Li van de universiteit van Californië in Los Angeles was die helderheidstoename het gevolg van de uitstoot van een wolk stofdeeltjes. Omdat Phaeton vrijwel zeker geen ijs meer bevat, achten Jewitt en Li het echter onwaarschijnlijk dat opwarming door de zon de directe oorzaak van het verschijnsel is geweest. Volgens hen moet de stofuitstoot worden toegeschreven aan de stralingsdruk van de zon, die fijne stofdeeltjes van het oppervlak van Phaethon wegblaast.

Een uitbarsting in de zonneatmosfeer, die een halve dag eerder plaatsvond, kan dit effect versterkt hebben. Bron: NU / 02­10­2010.

Een team Amerikaanse wetenschappers heeft vastgesteld dat het bevroren oppervlak van Eris, voor zover bekend de grootste dwergplaneet van ons zonnestelsel, voornamelijk uit stikstofijs bestaat. In dat opzicht lijkt hij sterk op de langst bekende dwergplaneet, Pluto. De ontdekking is niet alleen gebaseerd op waarnemingen van Eris en Pluto, maar ook op onderzoek in het nieuwe 'ijslaboratorium' van Northern Arizona University. In dat lab worden de ijzige omstandigheden op de verre dwergplaneten (­ 390 graden Fahrenheit oftewel ­234 graden Celsius) nagebootst. Vervolgens worden ijsmonsters gemaakt door mengsels van gassen zoals stikstof, methaan en argon te laten bevriezen. Door de ijsmonsters met licht te beschijnen, kan worden vastgesteld welke 'chemische vingerafdrukken' (spectraallijnen) de diverse gasmengsels in het licht achterlaten.

Deze vingerafdrukken worden ten slotte vergeleken met telescoopwaarnemingen van Eris en Pluto. De conclusie is dat het ijsoppervlak van Eris voor negentig procent uit bevroren stikstof en voor tien procent uit bevroren methaan bestaat. 05­10­2010.

Op de Amerikaanse website www.ifitwasmyhome.com kan men niet alleen zien hoe groot de olie vlek (aan het oppervlak) reeds is, maar ook het oppervlak hiervan vergelijken met waar men woont. Een beeld zegt, ook deze keer, meer dan woorden...

Astronomen hebben met de Hubble Ruimtetelescoop (HST) ontdekt dat de kosmos 11 miljard jaar geleden oververhit is geraakt, zo heeft de NASA, vooruitlopend op een publicatie in het wetenschappelijke vakblad Astrophysical Letters meegedeeld. Tijdens die periode hebben quasars als de heldere kern van actieve sterrenstelsels zo veel straling geproduceerd dat de groei van sommige dwergstelsels gedurende bijna 500 miljoen jaar werd geremd. Tussen 11,7 en 11,3 miljard jaar geleden ontdeed het ultraviolette licht van actieve sterrenstelsels heliumatomen van hun elektronen. Door dit ionisatieproces werd het intergalactisch helium van zowat 10.000 graden celsius tot meer dan het dubbele verhit. Dit verhinderde dat het gas gravitationeel in elkaar klapte om in kleine sterrenstelsels nieuwe generaties sterren te doen ontstaan. Bron: Belga / GB / 07­10­2010.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

043

De hemelkalender Marc van der Sluys

Marc van der Sluys is Natio足 naal Fellow van het Canadees Instituut voor Theoretische Astrofysica (CITA) aan de Universiteit van Alberta. Hij werkt aan de evolutie van dubbelsterren en het waarne足 men van gravitatiestraling van neutronensterren en zwarte gaten met LIGO en Virgo.

044

NGC 1555 is een reflectienevel in het sterrenbeeld Stier. Het werd op 11 oktober 1852 ontdekt door de Britse astro足 noom John Russell Hind.

Rubriek

045

Gegevens van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en BelgiĂŤ. Kolom 1 geeft de plaatsnaam aan.

Intrede: (kolo

046

Meteorenzwermen zijn zwer足 men van meteoren, vaak afkomstig van stof en gruis achtergelaten door kometen.

Wanneer een komeet in de buurt van de zon komt, gaat het ijs verdampen en via geisers door de korst van de komeet breken. Het stof dat hierbij vrijkomt, kan later een meteorenzwerm veroorzaken.

Interessant bij een meteoren足 zwerm is dat alle deeltjes uit dezelfde richting komen. Door het perspectiefeffect lijkt dan alsof de trajecten van de veroorzaakte meteoren, bij achterwaartse verlenging, uit een zelfde punt lijken te komen (net zoals de sporen van een lange, rechte spoorweg). Dit punt noemt men de radiant van de zwerm. Meteorenzwermen worden doorgaans genoemd naar het sterrenbeeld waarin hun radiant gelegen is. Omdat in de paar dagen dat een zwerm te zien is de aarde verder trekt in zijn baan verschuift de radiant enigszins.

047

Fides is een planetoïde in een baan om de zon, in de planetoïdengordel tussen de banen van de planeten Mars en Jupiter. Fides heeft een ellipsvormige baan, die iets meer dan 3° helt ten opzichte van de ecliptica. Tijdens een omloop varieert de afstand tot de zon tussen de 2,175 en 3,108 astronomische een­ heden. Fides werd op 5 oktober 1855 ontdekt door de Duitse astronoom Robert Luther in Düsseldorf. Luther had eerder al vier planetoïden ontdekt en zou in totaal 24 planetoïden ontdekken. Fides is genoemd naar Fides, in de Romeinse mythologie de godin van het vertrouwen en de personificatie van de loyaliteit.

048

Media: Reizen we binnenkort interstellair ?

Redactioneel

Rubriek

SETI, de "Search for Extrater足 restrial Intelligence" (De zoektocht naar buitenaardse intelligentie) is een project waarbij door gevoelige radio足 telescopen wordt gezocht naar signalen uit de ruimte die kenmerken hebben waaruit blijkt dat ze veroorzaakt zouden kunnen zijn door een buitenaardse beschaving.

Bron: Wikipedia.

049

Sasteria onder de sterren...

Filip Feys

Het gat in de ozonlaag boven Antarctica waargenomen door het SCIAMACHY instrument op 1 september 2005. Bron: KNMI / ESA.

050

Artikel

De AEG leden samen met en足 kele sympatisanten alsook de schepen Yves Mirroir en bur足 gemeester Jean Vandecasteele tijdens de viering van onze tiende verjaardag. Bron: De Zeewacht.

051

Woord v/d maand: Lagrangepunten Dirk Devlies

A

052

Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van beheer. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woorden足 boek. Een omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.

B

Rubriek

053

De afbeelding toont de OB足 associaties tot ongeveer 1.500 parsec die voor Hipparcos bekend waren. Met N wordt het aantal sterren aangegeven met een absolute magnitude helderder dan 足5. Voor een verklaring van magnitudes, zie Guidestar februari 2010..

054

Kortnieuws Na negen jaar is een einde gekomen aan een baanbrekend wetenschappelijk onderzoek in de ruimte. De WMAP heeft zijn vaste plaats op 1,5 miljoen kilometer van de aarde verlaten en draait nu voorgoed in een baan rond de zon.

Dat meldde de Amerikaanse ruimtevaart­ organisatie NASA woensdag. Met de WMAP wisten astronomen in 2003 de leeftijd van het heelal nauwkeuriger dan ooit tevoren te bepalen: 13,75 miljard jaar, met een foutmarge van slechts één procent. Het gezaghebbende wetenschappelijke tijdschrift Science noemde de ontdekking de belangrijkste doorbraak van het jaar 2003. De in 2001 gelanceerde WMAP deed onderzoek naar de zogeheten kosmische achtergrondstraling. Dit is het restant van de oerknal waarmee het heelal ontstond. Door de satelliet ontdekten astronomen ook dat de eerste sterren eerder zijn ontstaan dan gedacht. Bron: ANP / 06­10­2010.

De toeristische racket SpaceShipTwo van Virgin Galactic heeft in de Amerikaanse staat Californië zijn eerste solovlucht gemaakt.

SpaceShipTwo werd gisterochtend lokale tijd tot op zo'n 13.700 meter hoogte gebracht door het moederschip en boven de Mojave­woestijn losgelaten. Volgens een woordvoerder van het bedrijf landde het ruimteschip achteraf op een landingsbaan van de luchthaven, gevolgd door het moederschip. De volledige vlucht van de SpaceShipTwo bedroeg zo'n 25 minuten. Het tuig ondergaat momenteel zware tests vooraleer het toeristen tot in de ruimte kan brengen. In de jongste test werd de raketmotor, waarmee het schip tot in de ruimte kan stijgen, nog niet gebruikt. Bron: HLN / TW / 11­10­ 2010.

James C. Tilton, een wetenschapper bij NASA’s Space Flight Center, deed 25 jaar geleden al onderzoek naar de pixels in bepaalde afbeeldingen. Hij bedacht een algoritme dat afbeeldingsegmentatie – het groeperen van pixels op verschillende detailniveaus – veel hoger tilde. Hij vond niet alleen regionale objecten, maar ook gespatieerde gebieden en groepeerde die in regionale klasses. Met andere woorden: op een satellietfoto kon hij niet alleen meren van verschillende diepte van elkaar onderscheiden, hij kon ook meren onderscheiden van andere klassen flora zoals bomen. Hij noemt de techniek recursive hierarchical segmentation. Deze wordt al volop gebruikt om foto’s van NASA’s Landsat­ en Terraruimtetuigen te analyseren. Het resultaat wordt bijvoorbeeld gebruikt om sneeuw­ en ijskaarten te verbeteren of potentiële archeologische graafplekken te vinden. Nu wordt de techniek ook gebruikt om mammografieën, echografieën, röntgenfoto’s en meer te ondersteunen. “Mijn originele concept was volledig gericht op de wetenschap van de aarde”, zegt Tilton, die in het begin vrij sceptisch tegenover de mogelijke verbetering van bijvoorbeeld mammografie was. “Ik had nooit gedacht dat mijn algoritme de medische wereld zou kunnen bijstaan.” Bewerkte afbeeldingen van lichaamscellen tonen details die nooit zichtbaar kunnen zijn in onbewerkte foto’s. “De celeigenschappen zijn erg duidelijk zichtbaar”, aldus Tilton. “Bartron is iets goed op het spoor.” Bartron Medical Imaging uit Connecticut heeft sindsdien het MED­SEG­ systeem ontwikkeld, dat onlangs nog werd goedgekeurd door de Amerikaanse Food and Drug Administration. Diezelfde FDA zegt wel dat het systeem niet (of niet meteen) primair gebruikt zal worden om diagnoses te stellen.

Bartron, dat de software bestudeerde dankzij Goddards Innovative Partnerships Program Office, kreeg in 2003 een licentie om de gepatenteerde technologie te gebruiken in een systeem dat moeilijk zichtbare delen in

medische foto’s aan het licht brengt. Het bedrijf begon een intensieve samenwerking met dokters om CAT­scans, MRI­scans, echo­ grafieën en andere te analyseren. De techniek helpt vooral vrouwen met een hoge borst­ dichtheid, of families met een borstkanker­ geschiedenis. Zij moeten momenteel onder de MRI­scanner. Die zijn niet alleen duur en oncomfortabel, maar leveren ook erg veel valse positieven op, waardoor een hele hoop onnodige biopsies plaatsvinden. Het MED­SEG­ proces onderzoekt de afbeelding, waardoor dokters veel meer detail kunnen zien.De software kan patiënten een hoop geld besparen door het aantal dure en onnodige tests terug te dringen. Bron: ZDNET / 15­10­2010.

Twee Duitse radarsatellieten vliegen sinds kort in tandemformatie om de aarde. Samen zullen zij gaan werken aan de meest gedetailleerde driedimensionale kaart die ooit van onze planeet is gemaakt. TanDEM­X en TerraSAR­X zijn elkaar genaderd tot op 350 meter en vliegen met een snelheid van zeven kilometer per seconde op een hoogte van ruim vijfhonderd kilometer. Doordat zij vanuit iets verschillende 'standpunten' omlaag kijken, kunnen de beide satellieten hoogteverschillen op het aardoppervlak meten. De gemeten hoogtes zijn tot op minder dan twee meter nauwkeurig. TerraSAR­X werd al in 2007 gelanceerd, maar TanDEM­X pas in juni van dit jaar. Sindsdien zijn de beide satellieten steeds dichter naar elkaar toe gemanoeuvreerd. De komende drie jaar zullen zij bij elkaar in de buurt blijven. Hun nieuwe hoogtekaart van de aarde moet in 2014 gereed zijn. Bron: NU / 16­ 10­2010.

In november 2001 was de be­ manning van het internationale ruimtestation ISS getuige van de Leoniden meteorenstorm.

Bron: NASA..

De astronauten die als eerste naar Mars vertrekken, zullen er nadien geen stoere verhalen over kunnen vertellen. De eerste missie naar de rode planeet ­ goed voor een trip van 8 maanden ­ wordt volgens twee Amerikaanse wetenschappers namelijk een 'enkele reis'. Dat vertellen ze in het blad Journal of Cosmology. "De kosten om de astronauten weer veilig terug naar de aarde te brengen, zijn te hoog om een reis naar Mars binnen afzienbare tijd uit te voeren", zeggen natuurkundige Paul Davies en geoloog Dirk Schulze­Makuch. "Daarnaast kan de exploratie alleen maar plaatsvinden op basis van enkele reizen. Er moet een permanente basis komen die constant bemand wordt. Zie het als een missiepost.

Denk aan de eerste ontdekkingsreizigers die Europa verlieten. Zij hadden ook weinig kans op een terugkeer."

Bron: HLN / 21­10­2010.

Inflatie kent geen grenzen, zo blijkt uit een waarschuwing van een Russische ruimte­ vaartfunctionaris. De prijs van een maaltijd in het Internationaal Ruimtestation ISS is dit jaar met 40 procent gestegen.Per bemanningslid is de gemiddelde kost van het dagelijks eten naar zowat 15.000 roebel (350 euro) gestegen, zo is wetenschapper Viktor Dobrowolsvi in Moskouse media geciteerd. In 2009 bedroeg de prijs 11,000 roebel (250 euro). De gestegen kost heeft volgens Dobrovolski te maken met de inflatie die de prijzen heeft getroffen van de producten om ruimtemaaltijden te maken.

Opvarenden van het ISS verorberen overwegend vooraf klaargemaakte maaltijden die zij met water erbij opwarmen in een microgolfoven. Het gaat om 1,6 à 1,75 kilo per dag. Een maaltijdrotatie duurt acht dagen.

Dobrovolki is directeur van het instituut dat verantwoordelijk is voor de voeding van kosmonauten in de ruimte. Bron: DPA. Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

055

Observatoria wereldwijd 4,2m William Herschel telescoop Philip Corneille

Philip Corneille is AEG lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Inter足 planetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

De auteur aan de cassegrain focus onderin de imposante 4.20m WHT. Het blauwe instrument is de Auxiliary Camera met juist daaronder de LIRIS spectrograaf.

Bron: Philip Corneille.

056

De indrukwekkende 4.2m William Herschel telescoop met de Cassegrain focus onderin en beide Nasmyth focii boven op de groene alt足azimuth mon足 tering. Bron: Philip Corneille.

Rubriek

057

Het WHT­gebouw toornt hoog boven de wolken op de 2366 m hoge Pico Fuente Nueva – La Palma, terwijl de GLAS laser guide star wordt getest. Bron: Javier Mendez / ING.

058

De AEG activiteitenkalender Redactioneel

Het gat in de ozonlaag boven Antarctica waargenomen door het SCIAMACHY instrument op 1 september 2005. Bron: KNMI / ESA.

060

Rubriek

Kortnieuws Sterrenkundigen weten zich nog steeds niet goed raad met het kleine hemellichaam Phaethon. Komt uit het ene onderzoek dat hij nog het meest op een komeet lijkt, stellen andere sterrenkundigen weer vast dat het waarschijnlijk toch een planetoïde betreft. Net als een komeet laat Phaethon een spoor van deeltjes achter, dat op aarde een jaarlijks terugkerende 'meteorenregen' veroorzaakt.

Maar sterrenkundigen uit Spanje, Griekenland, Frankrijk en de VS hebben nu vastgesteld dat zijn samenstelling opvallend sterke overeen­ komsten vertoont met Pallas, een grote planetoïde die tussen de banen van de planeten Mars en Jupiter om de zon draait. Ook de baaneigenschappen van Phaethon laten de mogelijkheid open dat hij een brokstuk is dat zich van Pallas heeft losgemaakt. 11­10­2010.

De atmosfeer boven de polen van de planeet Venus is ruimschoots de helft ijler dan tot nog toe werd aangenomen. Dat blijkt uit onderzoek met de Europese ruimtesonde Venus Express, die een tiental keren door de hoogste regionen van deze atmosfeer gevlogen is om de luchtweerstand te kunnen meten. De Venusatmosfeer reikt tot een hoogte van ongeveer 250 kilometer. De ruimtesonde is er op een hoogte van ongeveer 175 kilometer doorheen gevlogen. Dat had niet alleen tot doel om meer te weten te komen over de structuur van de Venusatmosfeer, maar ook om de mogelijkheid te onderzoeken om Venus Express nog dieper de atmosfeer in te laten duiken. Dat zou het mogelijk maken om de omloopbaan van de ruimtesonde te verkleinen en de duur van zijn succesvolle missie te verlengen. De huidige baan van Venus Express is zeer langgerekt. Het verste punt ligt met 66.000 kilometer zo ver van de planeet, dat de ruimtesonde een beetje uit koers wordt getrokken door de zwaartekracht van de zon.

Om dat de corrigeren moet eens in de veertig tot vijftig dagen worden bijgestuurd, wat uiteraard brandstof kost. In het huidige tempo zal de tank van de ruimtesonde in 2015 opraken, tenzij hij in een lagere omloopbaan kan worden gebracht. Volgende week duikt Venus Express nogmaals de Venusatmosfeer in. Ditmaal zal hij nog eens tien kilometer dichter bij het planeetoppervlak komen. Bron: NU / 06­10­2010.

Met zowel de Hubble­ruimtetelescoop als de infraroodsatelliet WISE zijn opnamen gemaakt van komeet 103P/Hartley 2. De opnamen zijn bedoeld voor de missie van de ruimtesonde Deep Impact, die begin november op een afstand van slechts 700 kilometer langs de komeet moet scheren. Uit analyse van de Hubble­beelden blijkt dat de kern van de komeet ongeveer anderhalve kilometer groot is, wat in overeenstemming is met eerdere schattingen. Ook is vastgesteld dat de coma, de reusachtige wolk van waterdamp rond de komeetkern, opmerkelijk gelijkvormig is. Het lijkt er op dat er geen specifieke gebieden op de komeetkern zijn waar grote hoeveelheden waterdamp en stof de ruimte in worden geblazen. De verdampingsactiviteit van Hartley 2 lijkt over zijn hele oppervlak verdeeld te zijn.

De WISE­opname geeft een goede indruk van de bijna twee miljoen kilometer lange staart die achter de komeet aan sleept. Deze staart bestaat uit de ontelbare stofdeeltjes die de komeet bij nadering van de zon verliest. Bron: NU / 06­10­2010.

Nieuw onderzoek door een student van de universiteit van Victoria (Canada) vormt een uitdaging voor de bestaande theorie over de vorming van het buitengebied van ons zonnestelsel. Tijdens de bijeenkomst van planeetdeskundigen die deze week in

Pasadena wordt gehouden, heeft Alex Parker bewijs laten zien dat de planeet Neptunus geen grote aantallen planetoïden heeft 'weggepest'.

Tot nog toe is dat het idee achter de vorming van de zogeheten Kuipergordel buiten de baan van Neptunus. De Kuipergordel is een platte ring die zich uitstrekt van zes miljard tot zeven miljard kilometer van de zon. In deze gordel bevinden zich duizenden ijsachtige planetoïden groter dan honderd kilometer, die worden beschouwd als een overblijfsel uit de tijd dat de planeten van ons zonnestelsel werden gevormd.Een flinke aantal van deze ijsdwergen ­ ruwweg één op de drie ­ draait in paren om de zon. Uit Parkers computersimulaties blijkt dat veel van die dubbele ijsdwergen van elkaar gescheiden zouden zijn als de Kuipergordel inderdaad door de zwaartekrachtswerking van Neptunus naar zijn huidige locatie verbannen was. Het lijkt er sterk op dat de ijsdwergen gewoon in de buurt van hun huidige locatie zijn ontstaan. Bron: NU / 06­10­2010.

Sterrenstelsels ter grootte van het Melkweg­ stelsel ontstaan gemakkelijk en zijn al ruim drie miljard jaar lang de grootste spiraalstelsels in het heelal. Dat blijkt uit nieuw onderzoek door astronoom Kambiz Fathi van de universiteit van Stockholm.

Astronomen denken dat sterrenstelsels ontstaan door een ingewikkelde combinatie van processen waarbij niet alleen sterren en gaswolken zijn betrokken, maar ook superzware zwarte gaten en de mysterieuze donkere materie waarin elk sterrenstelsel gehuld is. Grote sterrenstelsels zoals ons Melkwegstelsel zwemmen in een zee van vele kleinere stelsels en groeien door zo nu en dan een van die kleintjes op te slokken. Sinds de jaren zeventig is bekend dat het aantal sterren in het deel van een spiraalstelsel waar de spiraalstructuur het duidelijkst is, nooit veel groter is dan in het Melkwegstelsel. Dat wordt ook wel de wet van Freeman genoemd, naar de Australische astronoom die dit gegeven ontdekte. Tot nog toe was de wet van Freeman slechts voor enkele tientallen stelsels geverifieerd. Fathi heeft dat aantal nu opgevoerd tot dertigduizend. Deze veel grotere steekproef bevestigt de door Freeman ontdekte wetmatigheid niet alleen voor nabije spiraalstelsels. Hij blijkt ook te gelden voor stelsels op afstanden tot 3,4 miljard lichtjaar, die we dus zien zoals ze 3,4 miljard jaar geleden waren. Bron: NU / 12­10­2010.

Het beeld op de achtergrond is een optisch beeld van Hanny's Voorwerp en nabijgelegen sterrenstelsel IC2497 (copy­ right: William Keel, Anna Manning, 3.5­m WIYN Teles­ cope). Op de voorgrond zijn de hoge resolutie beelden te zien (oranje en paars) die in het onderzoek zijn verkregen.

Twee hele compacte bronnen zijn waargenomen in de kern van sterrenstelsel IC2497 met het Europese netwerk van radiotelescopen, waaruit blijkt dat er een heel zwaar zwart gat aanwezig is in de kern van het stelsel.

De omliggende radiogolven zijn ontstaan uit een zogenoemde "nuclear starburst", een enorme uitbar­ sting van sterren in de kern van IC2497. Bron: Astron.

Astronomen hebben met de South Pole Telescope een grote cluster van sterrenstelsels ontdekt op een afstand van 7 miljard lichtjaar.

De cluster, die de aanduiding SPT­CL J0546­ 5345 draagt, telt honderden afzonderlijke stelsels en bevat ruwweg 800 biljoen zonsmassa's aan materie. Daarmee is het een van de zwaarste clusters die op deze afstand zijn ontdekt. Doordat het licht van de cluster er 7 miljard over doet om ons te bereiken, zien we de sterrenstelsels dus zoals ze 7 miljard jaar geleden waren. Het heelal was toen ongeveer half zo oud als nu: ons zonnestelsel bestond nog niet eens. Toch was de verre cluster op dat moment al zo zwaar en omvangrijk als de grote clusters die we in onze omgeving waarnemen.

Geschat wordt dat hij inmiddels al vier keer zo groot geworden is, maar vanaf de aarde kan dat pas in de verre toekomst worden vastgesteld. Cluster SPT­CL J0546­5345 bestaat uit volgroeide sterrenstelsels. Dat betekent dat zijn vorming al in de eerste twee miljard jaar na de oerknal moet zijn begonnen.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

061

Kortnieuws De NASA heeft dinsdag in de Nepalese hoofdstad Kathmandu een nieuw systeem gelanceerd waarmee het effect van klimaat­ verandering in de Himalaya gecontroleerd kan worden. Wetenschappers, regeringen en hulporganisaties hebben onlinetoegang tot satellietbeelden van de regio en kunnen zo vroeg zien of er overstromingen of andere rampen op handen zijn. Ook bedreigingen voor de biodiversiteit en ijsmassa's worden in de gaten gehouden. ''Dit is belangrijk voor rampenmanagement en de toekomstige verkrijgbaarheid van water'', aldus een vertegenwoordiger van Nepalese instantie voor bergontwikkeling Icimod, die het systeem genaamd Servir met de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie opzette. Ongeveer 1,3 miljard mensen zijn afhankelijk van smeltwater van de Himalaya­gletsjers, die volgens experts razendsnel wegsmelten. Hierdoor dreigen in het gebied in eerste instantie overstromingen te ontstaan en later grote droogte. Er is relatief weinig bekend over het effect van klimaatverandering in het uitgestrekte gebied, vergeleken met de Noord­ en Zuidpool.

Milieuactivisten noemen het de derde pool vanwege de enorme waterreserves in de vorm van ijs en sneeuw. Bron: ANP / 05­10­2010.

De hittegolf die Rusland afgelopen juli en augustus trof, heeft duizenden mensenlevens gekost. Ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar werden er bijna 56.000 doden meer geregistreerd. Dat blijkt uit cijfers van het Russische statistiekbureau Rosstat. Volgens de statistieken van Rosstat, die online te raadplegen zijn op www.gks.ru, registreerde Rusland 191.951 overlijdens in augustus, dat zijn er 41.262 meer dan in augustus 2009. De gegevens voor juli spraken van 14.474 extra doden. De nooit geziene hittegolf lag eveneens aan de basis van de zware bosbranden die het land teisterden. Bron: AFP / LPB / 07­10­2010.

Brussel heeft meer dan 6.000 ton C02 niet uitgestoten. Dat is te wijten aan 'P.L.A.G.E.' of 'Plan voor Lokale Actie en Gebruik van Energie'. Dat maakte de Brusselse minister voor Leefmilieu, Energie en Stadsvernieuwing, Evelyne Huytebroeck, bekend. P.L.A.G.E. moet de gebruikers van grote gebouwen goede gewoonten aanleren op het vlak van zuinig energieverbruik. De eigenaars die bij het plan aansluiten kunnen rekenen op technische steun door het aanwerven van een energie­ verantwoordelijke, en op een financiële steun van 35.000 tot 135.000 euro naargelang het project. De eerste fase liep over de periode 2006­2009 en was gericht op gemeenten en ziekenhuizen. In de gemeenten werden 70 gebouwen geselecteerd. Het gasverbruik daalde er met 15,8 procent en het elektriciteitsverbruik met 4,3 procent. Dat komt neer op een besparing van 1,3 miljoen euro en een vermindering van de CO2­uitstoot met 2.695 ton CO2.In de ziekenhuizen verminderde het gasverbruik met 14,3 procent en dat van elektriciteit met 0,6 procent, tegenover een jaarlijkse verhoging met 2 procent. De CO2­ uitstoot verminderde met 4.000 ton. Wat de volgende fase van het project is, werd niet bekend gemaakt. Bron: Belga / EDP / 06­10­ 2010.

Het zal steeds vaker voorkomen dat oogsten op grote schaal mislukken, zoals Rusland onlangs met zijn tarwe heeft meegemaakt. De oorzaak is de toename van extreme weerfenomenen als gevolg van de klimaatwijziging, zegt een Britse studie. Maar de onderzoekers zeggen ook dat oplossingen mogelijk zijn. Rusland kreeg dit jaar af te rekenen met grote droogte en zware bosbranden. Een aanzienlijk deel van de

tarweoogst ging daardoor verloren. Rusland, een van de grootste graanuitvoerders ter wereld, stopte meteen de uitvoer van tarwe.

Dat leidde tot forse prijsstijgingen op de internationale grondstoffenmarkten. Volgens onderzoekers van de universiteiten van Leeds en Exeter en het Met Office Hadley Centre zal dit steeds vaker gebeuren naarmate de klimaatwijziging meer voelbaar wordt. "Het heeft gevolgen voor iedereen op de planeet, niet alleen voor landbouwregio's", zegt hoofdauteur Andy Challinor van de School of Earth and Environment van de Universiteit van Leeds. De studie onderzocht tarweoogsten in het noordoosten van China. Op basis vanklimaatmodellen doet het oogstvoorspel­ lingen tot het einde van deze eeuw. De onderzoekers zijn van plan deze methode nu ook op andere regio's toe te passen. Volgens de onderzoekers kan de landbouw zich aan de nieuwe situatie aanpassen. Eén zaligmakende oplossing is er niet. Maar de combinatie van de ontwikkeling van nieuwe gewassen die beter tegen warmte en droogte kunnen, en sociaaleconomische maatregelen zoals grotere investeringen kunnen de ergste gevolgen temperen, zeggen ze. Volgens medeauteur Evan Fraser (Universiteit van Leeds) zullen armere regio's meer hulp nodig hebben om ook zich tegen die extreme weerfenomenen te wapenen. De nieuwe studie verscheen in de Britse vakpublicatie Environmental Research Letters. Bron: IPS / KVE / 10­10­2010.

Op de Wereldluchtvaarttop in het Canadese Montréal is voor het eerst een resolutie over klimaatverandering aangenomen na druk van het België, dat sprak in naam van 44 landen.

Dat meldt staatssecretaris voor Mobiliteit Etienne Schouppe. "Deze resolutie is een primeur: voor de eerste maal wordt een wereldwijde resolutie over co2­uitstoot aanvaard, waardoor er meteen een belangrijke bijdrage is geleverd aan de doelstellingen van Cancun". Schouppe was op de top aanwezig in zijn functie van voorzitter van de Europese transportministers. "Ik ben zeer verheugd dat ik deze fantastische primeur kan aankondigen. Ik beschouw dit als een van de belangrijkste realisaties van mijn voorzitterschap van de Europese transportministers." België kon spreken met een mandaat van 44 Europese landen (27 lidstaten van de EU en de leden van de European Civil Aviation Conference). Wat de resolutie precies inhoudt, en waartoe de luchtvaarsector zich werkelijk heeft geëngageerd blijft vaag. Bron: Belga / EDP / 10­10­2010.

Een zwakke maar constante nachtelijke blootstelling aan licht kan het gewicht doen toenemen. Dat concluderen onderzoekers van de Universiteit van Ohio in het Amerikaanse wetenschappelijke blad Proceedings of the National Academy of Science.

De onderzoekers stelden jonge muizen acht weken lang elke nacht bloot aan zwak licht. In deze weken werden de jonge muizen 50 procent zwaarder dan hun soortgenoten die een normale hoeveelheid licht te verduren kregen.

Volgens de onderzoekers aten de proefdieren onder invloed van het nachtelijke licht op het verkeerde moment. ''Iets in het licht zorgde ervoor dat de muizen aten op het moment dat ze het eten juist zouden moeten verteren", zei onderzoeker Randy Nelson. Het team denkt dat de constante lichtvervuiling in westerse steden bijdraagt aan overgewicht. Bron: ANP / 11­10­ 2010.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

Hubert Degroote heeft vanuit Marius, z'n private sterren­ wacht in Vlamertinge, deze prachtige opnames gemaakt van de rode planeet. Dit met z'n 250 mm telescoop op f/6 NT en oculair projectie (met 10 of 16mm oculairs al naar gelang de seeing). Camera betreft een DMK 21 AU 04 met rood of IR filter. Bron: Hubert Degroote.

069

Hotels in de ruimte Kris Christiaens

072

De Amerikaans schrijver Edward Everett Hale vertelt, reeds in 1869, in het kortverhaal The Brick Moon over een van bakstenen gebouwd ruimte足 station, bedoeld als hulp bij de navigatie op zee. Het was de eerste fictieve beschrijving van een ruimtestation.

Artikel

De Amerikaanse vliegtuigbouwer Boeing is een alliantie aange­ gaan met het ruimtetoerisme bedrijf Space Adventures voor het verkopen van reizen aan ruimetetoeristen,privébedrijven, organisaties en Amerikaanse overheidsdiensten. De toekom­ stige ruimtecapsule zal tegen het midden van het decennium zijn eerste testvluchten maken.

Space Adventures zal plaatsen verkopen in het ruimteschip CST­100, dat zeven plaatsen telt. Boeing heeft de capsule samen met Bigelow Aerospace aan de Amerikaanse ruimte­ vaartorganisatie NASA voorge­ steld om astronauten naar het Internationaal Ruimtestation te brengen.

073

Zin gekregen om de koffers te pakken en op reis te gaan naar een boeiende sterrenkundige bestemming ? Ga dan met Eureka mee naar het Astrofest 2011 en het Royal Observatory.

Alle informatie, alsook een PDF brochure, kan u terugvinden op www.eurekashop.be.

074

Kortnieuws Een Europees team van astronomen heeft met behulp van ESO’s Very Large Telescope (VLT) de afstand tot het verst bekende sterrenstelsel gemeten. Uit analyse van de zeer zwakke lichtgloed van het stelsel blijkt dat we dit object zien op een moment dat het heelal nog maar ongeveer 600 miljoen jaar oud was. Daarmee zijn dit de eerste bevestigde waarnemingen van een sterrenstelsel waarvan het licht de ondoorzichtige waterstofmist die het heelal destijds vulde oplost (Nature, 21 oktober). Het onderzoeken van zulke vroege sterrenstelsels is uiterst moeilijk. Tegen de tijd dat hun aanvankelijk heldere licht de aarde bereikt, lijken zij zeer zwak en klein. Bovendien valt dit licht grotendeels in het infrarode deel van het spectrum, omdat de golflengte ervan is uitgerekt door de uitdijing van het heelal, een effect dat roodverschuiving wordt genoemd.

Nog erger is dat in die vroege periode, minder dan een miljard jaar na de oerknal, toen het heelal nog niet volledig doorzichtig was: het was voor een belangrijk deel gevuld met een mist van waterstofgas die de intense ultraviolette straling van jonge sterrenstelsels absorbeerde. De periode waarin deze mist nog door deze uv­straling moest worden opgelost, staat bekend als het tijdperk van de reïonisatie.

Ondanks deze belemmeringen ontdekte de nieuwe Wide Field Camera 3 van de Hubble­ ruimtetelescoop van NASA en ESA in 2009 enkele veelbelovende objecten waarvan het vermoeden bestond dat het sterrenstelsels in het reïonisatietijdperk betrof. Het vaststellen van de afstanden van zulke zwakke, verre objecten vormt een enorme uitdaging en is alleen mogelijk door met behulp van spectroscopie met zeer grote telescopen op aarde de roodverschuiving van het licht van de stelsels te meten. Na een speciaal verzoek aan de algemeen directeur van ESO kreeg het team waarneemtijd op de VLT om het kandidaatstelsel UDFy­38135539 zestien uur lang te observeren. Na twee maanden van zeer nauwkeurige analyse en verificatie van de resultaten, kon ondubbelzinnig worden geconcludeerd dat een zwakke gloed van waterstof bij een roodverschuiving van 8,6 was gedetecteerd. Daarmee is dit sterrenstelsel het verste object ooit waarvan de afstand door middel van spectroscopie is vastgesteld.

In het sterrenstelsel M33 wentelen een zwaar zwart gat en een nog zwaardere ster op zeer korte afstand om elkaar. Merkwaardig genoeg geeft de ster veel te weinig licht voor een ster van deze omvang. Amerikaanse sterren­ kundigen denken nu te weten waardoor dat komt (Nature, 21 oktober). Het model dat de astronomen hebben opgesteld, gaat ervan uit dat het object (M33 X­7) is begonnen als een 'normale' dubbelster van twee zware sterren: eentje van honderd zonsmassa's en eentje van dertig zonsmassa's. De zwaarste van de twee evolueerde het snelst en zwol daarbij zo ver op, dat hij een groot deel van zijn materie overdroeg aan zijn lichtere begeleider. Deze laatste bereikte daardoor een massa van zeventig zonsmassa's. De kern van voorheen de zwaarste ster stortte ineen tot een zwart gat van ruim vijftien zonsmassa's. De overgebleven ster geeft om verschillende redenen niet zo veel licht. Op de eerste plaats kreeg hij zo snel materie van zijn soortgenoot te verwerken, dat hij zich nog niet aan zijn nieuwe, grotere massa heeft kunnen aanpassen. Zijn kern produceert in feite nog de hoeveelheid energie die past bij een ster van dertig zonsmassa's. Een tweede factor is dat de ster vervormd is door de nabijheid van het zwarte gat. Hierdoor is hij aan de evenaar ­ het gedeelte waar we vanaf de aarde tegenaan kijken ­ minder heet en helder dan aan zijn polen. De bijzondere dubbelster is nog volop in ontwikkeling. De ster draagt

momenteel weer materie over aan het zwarte gat (de voormalige eigenaar dus). Deze materie bereikt in de buurt van het zwarte gat zulke hoge temperaturen, dat zij röntgenstraling uitzendt. 20­10­2010.

De maan bevat ijs, kwik en mogelijk zelfs zilver, zo heeft de Amerikaanse ruimtevaart­ organisatie NASA gemeld. De stoffen zijn ontdekt toen een onbemande raket vorig jaar op de achterkant van de maan ploften. De NASA had de onderzoeksraket afgevuurd om te zien welke stoffen zouden opstuiven.De instrumenten ontdekten relatief grote hoeveelheden lichte materialen, zoals natrium, kwik en mogelijk zelfs zilver. Zo'n 20 procent van het materiaal bleek te bestaan uit methaan, ammoniak, CO2 en andere vluchtige materialen. Het zilver op de maan zou in zeer kleine deeltjes zijn, niet in een vorm voor mijnbouw. Het vele kwik was een onprettige verrassing voor de onderzoekers. De giftigheid van kwik is een minpunt voor menselijke expedities. De materialen zijn waarschijnlijk op de maan beland door kometen en asteroïden, stelde NASA­wetenschapper Anthony Colaprete. De raket landde in oktober vorig jaar in de krater Cabeus. Die ligt op een plaats op de maan waar nooit zonneschijn komt. De inslag van de raket zorgde voor zo'n vier­ tot zesduizend kilo aan opdwarreld stof en damp, schatten de NASA­onderzoekers. Colaprete schat dat zo'n 5,6 procent van de massa in de krater Cabeus bestaat uit ijs. Dat er water op de maan ligt was al eerder ontdekt. Nieuw is wel het inzicht dat de watermoleculen niet gelijkmatig zijn verdeeld over het oppervlak. De moleculen liggen in een soort putjes. Het bestaan van zuiver ijswater is nuttig voor toekomstige mensen op de maan, meent de NASA. De organisatie stelt bovendien dat de overvloedige aanwezigheid van waterstofgas, ammoniak en methaan kan worden gebruikt om brandstof te produceren. Bron: ANP / 22­10­2010.

Tijdens een bijeenkomst van Europese amateurastronomen die dit weekend in Groningen werd gehouden, heeft Georg Comello uit Roden een bijzondere onderscheiding ontvangen van de American Association of Variable Star Observers (AAVSO). De bijbehorende oorkonde werd overhandigd door sterrenkundige Arne Henden.

Comello staat in de top 5 van de wereld met meer dan 150.000 waarnemingen van veranderlijke sterren, aldus Henden. En dat is gezien het klimaat in Nederland uitzonderlijk. De Europese waarnemers van veranderlijke sterren kwamen in Groningen bijeen vanwege het 50­jarig bestaan van de Nederlandse Werkgroep Veranderlijke Sterren, waar Comello al sinds de oprichting lid van is.

Wetenschappers breken zich het hoofd over een verschijnsel dat de ruimtesonde Deep Impact heeft waargenomen bij de komeet Hartley 2.

Deep Impact is momenteel onderweg naar dat kleine ijsachtige object, en zal daar op 4 november op een afstand van ongeveer 700 kilometer langs scheren. In de loop van september begon Hartley 2 opeens vijf keer zo veel cyanidegas uit te stoten als voorheen.

Normaal gesproken gaan dit soort uitbarstingen gepaard met de uitstoot van aanzienlijke hoeveelheden stof, maar daar is ­ om onduidelijke redenen ­ ditmaal geen sprake van.

Cyanide is een koolstofhoudende verbinding die vaker bij kometen is waargenomen.

Aangenomen wordt dat kometen miljarden jaren geleden belangrijke leveranciers zijn geweest van de koolstofhoudende stoffen die aan de basis staan van het leven op aarde.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

Hubert Degroote heeft vanuit Marius, z'n private sterren­ wacht in Vlamertinge, deze prachtige opnames gemaakt van de rode planeet. Dit met z'n 250 mm telescoop op f/6 NT en oculair projectie (met 10 of 16mm oculairs al naar gelang de seeing). Camera betreft een DMK 21 AU 04 met rood of IR filter. Bron: Hubert Degroote.

075

Waarnemen tijdens de herfstvakantie Kurt Christiaens

Het gat in de ozonlaag boven Antarctica waargenomen door het SCIAMACHY instrument op 1 september 2005. Bron: KNMI / ESA.

076

Artikel

077

De K/T足grens en het uitster足 ven van de dinosauri谷rs.

Dr. Philippe Claeys

De Chicxulubkrater was decennia lang onopgemerkt gebleven, doordat hij door 1000 meter jongere gesteenten verborgen werd. Aan het oppervlak is vandaag niet zo veel op te merken, op de ring van ondergrondse poelen (cenotes) na, die langs de hele oude kraterrand te vinden zijn.

De krater werd uiteindelijk gevonden doordat door geologisch onderzoek onder andere afwijkingen in het zwaartekrachtsveld aan het licht kwamen.

Bovenstaande kaart toont gebieden met een verhoogde iridium concentraties veroor足 zaakt door meteorietinslagen.

078

Serie (1/2)

Afbeeldingen van de mag­ netische verstoringen in het gebied van de Chicxulub­ krater. Hoewel de krater zelf niet meer zichtbaar is, leveren ‘magnetische kaarten’ als deze wel een kraterachtig beeld op.

Bron: U. Meyer, GFZ Potsdam.

Met geschokte kwarts (Engels: shocked quartz) worden in de geologie kwartskristallen bedoeld waarin schuifzones voorkomen langs glijvlakken in het kristalrooster. Deze struc­ turen zijn het gevolg van deformatie onder relatief gezien extreem hoge druk maar lage temperatuur. De schuifzones worden schok­ lamellae of planar deformation features genoemd.

079

Het mineraal coesiet (spreek uit coësiet) bestaat uit siliciumdioxide (SiO2). Het is een hoge druk polymorf van kwarts, dat ontstaat bij een temperaturen boven de 700°C en drukken hoger dan 3 GPa. Zulke omstandigheden komen in de Aarde normaal gesproken alleen voor op dieptes van meer dan 80 km, in de mantel.

Het mineraal wordt daarom gebruikt als een indicator voor ultra hoge druk (UHP) omstan­ digheden in gesteente.

Coesiet werd voor het eerst synthetisch geproduceerd in 1953 door Loring Coes Jr, naar wie het mineraal genoemd is.

In 1960 vond de geoloog Eugene Shoemaker coesiet in gesteente uit de Barringer­ krater, waardoor hij kon bewijzen dat de krater gevormd was door een meteorietinslag.

Coesiet kan ook gevormd worden bij kernproeven.

080

Kortnieuws Ongeveer één op de vier zonachtige sterren heeft planeten ter grootte van de aarde. Dat schrijven onderzoekers van de universiteit van Californië in Berkeley vrijdag in Science. De astronomen baseren deze conclusie op een vijf jaar durende waarnemingscampagne met de 10­meter Keck­telescoop van 166 zonachtige sterren op afstanden van minder dan tachtig lichtjaar. Bij slechts 22 van deze sterren zijn één of meer planeten ontdekt (33 in totaal), maar de massaverdeling van deze exoplaneten laat wel iets bijzonders zien. Uit statistische analyse van de steekproef blijkt dat maar één à twee procent van alle zonachtige sterren planeten ter grootte van Jupiter heeft, zes procent heeft één of meer planeten ter grootte van Neptunus en twaalf procent heeft 'superaardes' met massa's van drie tot tien aardmassa's.

Kleinere exoplaneten zijn momenteel nog niet waarneembaar, maar de trend is duidelijk: bij zonachtige sterren komen lichte planeten vaker voor dan zware.

Extrapolatie van deze getallen leert dat iets minder dan een kwart van alle zonachtige sterren planeten ter grootte van de aarde zal hebben. Daarbij gaat het overigens alleen om exoplaneten met omlooptijden van minder dan vijftig dagen. Het is niet ondenkbaar dat er op grotere afstand van deze sterren procentueel nog meer aardachtige planeten te vinden zijn.

Bron: NU / 28­10­2010.

Een team astronomen, onder wie de Nederlander Jason Hessels (ASTRON/UvA), heeft met de Green Bank Telescope in West Virginia de zwaarste neutronenster tot nu toe gevonden. Deze ontdekking zet verschillende theorieën binnen de natuur­ en sterrenkunde op hun kop. Het resultaat wordt op 28 oktober in Nature gepubliceerd. Neutronenster PSR J1614­2230, die samen met een witte dwergster een bijzonder dubbelstersysteem vormt, is bijna twee keer zo zwaar als onze zon. Dit is verrassend', zegt hoofdauteur Paul Demorest van het Amerikaanse National Radio Astronomy Observatory (NRAO), 'want veel theoretische modellen voor de inwendige samenstelling van zulke sterren hadden zo'n grote massa niet voorspeld.' Een neutronenster is de ineengestorte kern van een zware ster, die overblijft als de ster aan het eind van zijn leven als supernova explodeert. Al zijn massa is samengeperst in een bol met een diameter van slechts ongeveer twintig kilometer, waardoor de protonen en elektronen zijn samengesmolten tot neutronen. Een theelepel neutronenster­materie weegt meer dan 500 miljoen ton. Om de massa van neutronenster PSR J1614­2230 te kunnen meten, hebben de astronomen gebruik gemaakt de regelmatige flitsen radiostraling die deze uitzendt. Elke keer als deze radiopulsen vanaf de aarde gezien vlak langs de begeleidende dwergster gaan, worden ze een beetje vertraagd. Dit relativistische effect kan worden gebruikt om de massa van zowel de pulserende neutronenster als zijn begeleider te meten. Vooraf hadden de astronomen de massa van de neutronenster geschat op 1,4 zonsmassa. Ze waren dus verbaasd dat hij in werkelijkheid 1,97 keer zo zwaar is als de zon. Zelfs de theoretische modellen die stellen dat neutronensterren ook exotische deeltjes zoals hyperonen of kaonen bevatten, kunnen dit meetresultaat niet verklaren. Bron: ANP / 27­10­2010.

Een internationaal gezelschap van weten­ schappers die gebruik maken van gegevens van de NASA­satelliet Kepler, is meer te weten gekomen over de grootte, leeftijd en evolutie van allerlei soorten sterren. De nieuwe inzichten komen voort uit waarnemingen van oscillaties of 'bevingen' bij duizenden sterren.

Het onderzoek van zulke sterbevingen is

vergelijkbaar met het onderzoek van aardbevingen, waaruit seismologen informatie afleiden over het inwendige van onze planeet.

Van de best onderzochte ster, KIC 11026764, is nu bekend dat hij tweemaal zo groot is als onze zon en ruim een miljard jaar ouder. De ster is momenteel bezig om op te zwellen tot een rode reus. Ook onderzocht is de veranderlijke ster RR Lyrae. Van deze ster is al meer dan honderd jaar bekend dat hij met een periode van ongeveer 13,5 uur in helderheid toe­ en afneemt. Ontdekt is nu dat er bovenop die oscillatie van 13,5 uur nog een tweede regelmatige variatie optreedt, die precies twee keer zo lang duurt. De onderzoekers vermoeden dat de beide cycli verband met elkaar houden. Bron: NU / 27­10­2010.

Astronomen van het Space Telescope Science Institute in Baltimore (VS), onder wie de Nederlander Roeland van der Marel, hebben tienduizend jaar in de toekomst gekeken. In de toekomst van de bolvormige sterrenhoop Omega Centauri althans. Omega Centauri bestaat uit bijna tien miljoen sterren die allemaal om het centrum van de sterrenhoop heen zwermen. Hoewel deze sterren met grote snelheden bewegen, is daar door hun grote afstand op het eerste gezicht weinig van te merken. Pas na jaren zijn kleine verplaatsingen waarneembaar, en dan nog alleen met een instrument als de Hubble­ruimtetelescoop.

Door Hubble­opnamen uit de periode 2002­ 2006 met elkaar te vergelijken, hebben de astronomen de snelheden en bewegings­ richtingen van meer dan honderdduizend sterren van Omega Centauri in kaart gebracht.

Met behulp van deze gegevens hebben zij een filmpje gemaakt dat laat zien hoe deze sterren de komende tienduizend jaar door elkaar krioelen. De analyse moet meer inzicht geven in de manier waarop sterrenhopen als deze zijn ontstaan. Ook kunnen eventueel aanwezige zwarte gaten met massa's van ruwweg tienduizend zonsmassa's worden opgespoord.

Bron: NU / 27­10­2010.

De inslag van een minder dan een kilometer grote planetoïde in de oceaan kan catastrofale gevolgen hebben voor de ozonlaag van onze planeet. Dat zeggen onderzoekers van de Planetary Science Institute in Arizona (VS).

Doorgaans gaat bij het doorrekenen van zulke inslagen alle aandacht uit naar de tsunami's die deze veroorzaken.

Maar volgens de Amerikaanse onderzoekers moet er ook worden gekeken naar de gevolgen van de grote hoeveelheden zeewater die de atmosfeer in worden geblazen. De daarin aanwezige zouten zouden de chemische balans van de aardatmosfeer zodanig verstoren dat er in feite een wereldomvattend ozongat ontstaat. Zo'n grootschalige aantasting van de ozonlaag resulteert in een sterke toename van de ultraviolette zonnestraling op het aardop­ pervlak. De schadelijke gevolgen daarvan ­ voor de gezondheid van mens en dier, maar ook voor de opbrengsten van landbouw­ gewassen ­ zouden jarenlang merkbaar zijn.

Bron: NU / 27­10­2010.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

Hubert Degroote heeft vanuit Marius, z'n private sterren­ wacht in Vlamertinge, deze prachtige opnames gemaakt van de rode planeet. Dit met z'n 250 mm telescoop op f/6 NT en oculair projectie (met 10 of 16mm oculairs al naar gelang de seeing). Camera betreft een DMK 21 AU 04 met rood of IR filter. Bron: Hubert Degroote.

081

Boek

Telescoop

Sterrengids 2011

Meade DS­2080 AT­LNT

De Sterrengids is misschien wel het ultieme Nederlandstalige jaarboek over hemelverschijn­ selen die in het betreffende jaar zichtbaar zijn vanuit de Benelux, met het blote oog, met een verrekijker of met een kleine of grote telescoop.

Een absolute aanrader !

Unieke refractor met GoTo positionering. Gemak­ kelijker kunnen we het niet maken ! Het geheim van deze lenzenkijker is een degelijk stuk optiek op een GoTo onderstel. De computer kent de hemel en na een korte inregelprocedure is de telescoop in staat u een rondleiding te geven. U ziet meer objecten op één nacht dan Galileo in heel zijn leven, zoals Saturnus, Jupiter, sterren­ hopen, nevels melkwegstelsels en meer...

27,50 euro

254,50 euro

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

DVD / Boek

BluRay

Ruimtevaart box

IMAX documentaires

Geschiedenis van de ruimtevaart is de meest complete collectie over alles wat zich de laatste 50 jaar binnen de ruimtevaart heeft afgespeeld. Deze ruimtevaart box bevat maar liefst negen indruk­ wekkende DVD's goed voor vele uren kijkplezier.

Daarnaast ontvangt u in deze collectorsbox het enige echte ruimtevaart naslagwerk 'In het spoor van Spoetnik' van Piet Smolders. 257 pagina's vol ongekende tekstuele en geïllustreerde verdieping in de ruimtevaart. Volledig Nederlandstalig !

Herbeleef uw favoriete IMAX documentaires in HD beeldkwaliteit en dit aan een ongeloofelijke spotprijs.

Want u krijgt twee documentaires voor de prijs van één (Blue planet + The dream is alive, Cosmic voyage + Destiny in space en Space Station + Mission to Mir). Ideaal voor scholen, volkssterren­ wachten of de échte sterrenkunde en / of ruimte­ vaart fanaat. Rechtstreekse US import op regio vrije BluRay dragers !

49,50 euro

31,50 euro

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Accessoire

Groene laserpenen

EDW N UCT P RO

Deze laserpen beschikt over een constante aan / uit knop wat noodzakelijk is voor gebruik als zoeker op een telescoop. Een groene laserpen heeft, bij hetzelfde vermogen als bij een rode laserpen, tot zes maal meer licht. Deze laserpen is krachtig met en produceert een duidelijk zichtbare groene stip. Ook op lange afstanden. Inclusief luxe opbergdoos en gratis batterijen. Beschikbaar van 5 mW tot 500 mW (op aanvraag) !

WT NE O DUC PR

Accessoires

Starlite mini zaklamp Eureka is officiële Benelux verdeler van de befaamde Starlite mini zaklamp. De ultieme zaklamp met de in lichtsterkte verstelbare rode leds. Compact en stevig. Met draagkoord. De meest nagemaakte astronomische zaklamp in de wereld ! Lengte: 9 cm. Exclusieve USA import !

Review: "This is the most deluxe flashlight of its type I've seen..." Sky and Telescope Magazine.

32,50 euro

29,50 euro

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Planetarium

Bordspel

Bresser planetarium II

De ruimteschepen van Catan

Spelenderwijs de sterrenhemel ontdekken ? Dit kan dankzij het gloednieuwe Bresser planetarium.

Deze projecteert namelijk maar liefst 8.000 sterren. Het verschil tussen dit planetarium en de meeste andere in deze prijsklasse is dat deze instelbaar is voor datum en uur. Deze gloednieuwe versie beschikt over een motor om de hemel­ bewegingen nog nauwkeurig weer te geven. Ook meteoren worden geprojecteerd. Deze maand met gratis ' Space Odyssey ' DVD !

Twee ruimteschepen uit Catan zijn in het heelal verdwaald. De bemanningen hebben geen idee hoe ze naar de aarde zullen terugkeren: de grondstoffenvoorraad is bijna uitgeput. Net op tijd ontmoeten de kosmonauten vreemde volken die hen helpen om een handelspost op te zetten.

Ideaal vertier voor tijdens de koude wintermaanden.

Ontdek ook onze andere ' space ' bordspelen !

69,50 euro

24,50 euro

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Prijzen geldig tot 31­11­2010 of zolang de voorraad strekt. Levering (momenteel) uitsluitend in België.

Raadpleeg geregeld onze website voor speciale promoties.

Science and fun for everyone ! e U al onz e Ontdek Nproducten in onzef ! e w u wsbri ie u n ie e n k ij e lr s jk ta eewekeli gratis tw

www.eurekashop.be E­mail: info@eurekashop.be ­ Tel.: 059/51.83.88

© Eurekashop