Guidestar 11-2012

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw - Redactie@aegvzw.be - www.aegvzw.be - Jaargang 8 - November 2012

Editoriaal

Guidestar | 11-2012

Patrick Jaecques

Dromen, en dan realiseren...

002

Info - Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine, ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de diverse hemelse wonderen...

Foto - Deze nieuwe opname van de ESO-sterrenwacht op La Silla toont een gedeelte van een stellaire kraamkamer die de bijnaam Zeemeeuwnevel draagt. Deze gaswolk, ook bekend als Sh 2-292, RCW 2 en Gum 1, lijkt qua vorm een beetje op de kop van een meeuw. Zijn dieprode gloed wordt veroorzaakt door de energierijke straling van de zeer hete, jonge ster in zijn centrum. De detailrijke opname is gemaakt met de Wide Field Imager van de 2,2meter MPG / ESO-telescoop. Bron: ESO.

Onze vereniging is destijds, zo'n twaalf jaar geleden, ontstaan uit pure noodzaak. Omdat een groot deel van de leden van JVS Quasar, de Jongerenvereniging Voor Sterrenkunde uit Oostende, stilaan te oud begonnen te worden.

Maar de drang er nog steeds was om in groep aan sterrenkunde te doen. Ondanks de hogere studies, de eerste ernstige liefdes en / of het werk. Ook vonden we dat de man in de straat nog steeds te weinig af wist van wat er zich allemaal boven z'n hoofd afspeelde en aldus onze educatieve taak, of roeping, er nog niet op zat...

onze tijd besteden in het zoeken naar sponsoren en het opstellen, realiseren en afwerken van projectsubsidiedossiers blijkt een relatief stabiel inkomen meer dan een wens.

Een noodzakelijkheid om verder te kunnen groeien. Hiervoor heb je, volgens ons alvast, een stevige financiële duw in de rug nodig waarna je zelf, door wellicht nog harder te werken, de vruchten van je arbeid hopelijk kan plukken.

Aan dit nieuwe hoofdstuk zijn we ondertussen zo'n twee jaar geleden begonnen. Door goed na te denken wat onze noden zijn. Wat we kunnen en wat we willen gaan doen. En vooral wat de realistische mogelijkheden zijn.

Ondertussen zijn we volwassen geworden.

Zowel de leden, met eigen kinderen, carrieres en hypotheken alsook de vereniging. Die meerEen nieuw, en vooral ruimer, lokaal stond al dere succesvolle websites beheert, geregeld een eind bovenop onze lijst. Omdat het pand uitstappen organiseert, een eigen maandblad waarin we heden gehuisvest zijn niet echt uit geeft en elke week een activiteit voorziet voldoet om bezoekers te ontvangen. Ook een voor de eigen leden en / of het publiek in het klein gebouw, ergens in het eigen bescheiden lokaal of op weinige groen rond de stad andere locaties. En dat nog waarin we wonen met daarop steeds zonder enige werkingsonze twee meter koepel bleek subsidies. Maar met de steun “I am enough of an armeer een behoefte dan een van de leden via hun onuitputtist to draw freely upon droom. Dus maakten we plantelijke inzet, hun lidgeld, de my imagination. Imaginen en contacteerden we burdiverse sponsoren en af en toe nation is more imporgemeester en schepenen. Die, een projectsubsidiedossier. tant than knowledge. gezien ze onze verdiensten al Knowledge is limited. jaren volgen, wel oren hadden Is dit het dan ? Of mogen we Imagination encircles naar onze ideeën. Nu, twee nog steeds dromen. Evolueren. the world.” jaar later, beginnen de planWelnu, dat mag maar is zeker nen concrete vormen aan te geen evidentie. Want elke stap nemen. En werden ze zelfs vooruit betekent heel wat tijd Albert Einstein opgenomen in het groene lint en energie steken in een idee, dat men momenteel rond de een project, waarvan je eigenstad aan legt. En de burgelijk nooit zeker bent dat je er meester, tijdens de voorbije verkiezingscamooit in zal slagen. Door de constante verandepagne, openlijk praatte en schreef over ons ring van het ledenbestand, interne en externe gezamenlijke project. Zijnde een eigen heuse discussies en de blijkbaar eeuwig durende sterrenwacht ! zoektocht naar de nodige fondsen. Toch wie niet vooruit kijkt, droomt en doet blijft ter Vanzelfsprekend zijn besprekingen slechts een plaatse trappelen. En sterft vroeg of laat een deel van het werk. En zijn we ondertussen al eenzame dood. Zo is het in het leven, en aldus enkele fasen later en hopen we, als alles zo ook in de microcosmos die een vereniging is. verder verloopt, we de deuren van onze eigen stek te kunnen openen binnen enkele jaren...

Gezien het feit dat we een groot deel van

Inhoudelijk 04 - Toekomstige raketten - Antares (3/3).

07 - Space Night II - 2012.

09 - Kortnieuws - Sterrenkunde.

10 - Belgisch Operation Center krijgt het ISS gedraaid.

11 - Stonehenge geeft nieuwe geheimen prijs.

12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO).

14 - Atlantische oceaan (ont)regelt klimaat Europa.

15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast - Hemelkalender 2013.

16 - Rubriek - Astrofoto van de maand.

19 - Kortnieuws - Sterrenkunde.

20 - Rubriek - Lancering in de kijker - ISS krijgt nieuwe bewoners.

22 - Recordsprong vanuit (bijna) de ruimte.

24 - Rubriek - Observatoria wereldwijd - 1,93 m OHP / Frankrijk.

29 - Kortnieuws - Ruimtevaart.

30 - Nacht van de duisternis.

31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand.

32 - Rubriek - Amateurastronoom in de kijker - Peter Henderickx.

34 - Rubriek - Woord van de maand - Paul Henri Stroobant.

37 - Superzwaar zwart gat blaast enorme bel.

39 - Kortnieuws - Klimatologie.

40 - Rubriek - Space History - Atlantis STS-45 (3) 47 - 100 kindervragen over...

49 - Kortnieuws - Sterrenkunde.

50 - N1 - De Russische Maanraket.

54 - Rubriek - European Space Agency (ESA).

56 - Rubriek - Het AEG nieuws.

59 - Kortnieuws - Sterrenkunde.

60 - Rubriek - Hemelkalender.

65 - Komeet 209P/LINEAR zorgt wellicht voor schowspel.

66 - ATM - Zelfbouw OAG (2/2).

69 - Kortnieuws - Ruimtevaart.

70 - Software: SkyTools 3.

73 - Van steen tot sterren...

76 - Rubriek - Sateria onder de sterren.

Kris Christiaens Philip Corneille Div. / Redactioneel Tim Somers Maarten Muns ESO / Rodrigo Alvarez Adiël Klompmaker Redactioneel Sven de Deyne Div. /Redactioneel Kris Christiaens Barry van der Meer Philip Corneille Div. /Redactioneel Patrick Jaecques.

Kris Christiaens Philip Corneille Dirk Devlies ASTRON Div. /Redactioneel Danny van Hoecke Vincent Verhoeven Redactioneel Kris Christiaens ESA / Redactioneel Div. /Redactioneel Redactioneel Marc van der Sluys Div. / Redactioneel Willie Buning Div. / Redactioneel Stefaan Cappelle Hillechien Prins Filip Feys

Informatief Dit digitale magazine, beschikbaar als PDF en Flash bestand, is een non-profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij een zo breed mogelijk publiek.

De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke (redactie), Kris Christiaens (redactie) en Sander Vancanneyt (redactie). De vaste rubrieken worden onderhouden door Philip Corneille, Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en Danny Van Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan via redactie@aegvzw.be.

Er is een samenwerkingsverband met diverse websites.

Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de diverse sponsoren kunnen we deze digitale publicatie gratis verspreiden.

Deze digitale publicatie is volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.

Ook een enthousiaste lezer van ons magazine? Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt slechts 15,00 euro. Alvast van harte dank !

De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voor volwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / of ruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van harte welkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende, leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby.

Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft er baat bij om lid te worden. Want de vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites, tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evenementen tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00 euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermelding van "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Info - Je zou makkelijk verdwalen wanneer je probeert de ragfijne filamenten te volgen in deze detailrijke mozaïekafbeelding van de zwak oplichtende supernovarest Simeis 147 (S147). De ook als Sh2240 gecatalogiseerde nevel bestrijkt bijna 3° aan de hemel (6 maal de hoek die een Volle Maan opspant).

Op de geschatte afstand van de stellaire puinwolk van 3000 lichtjaar komt dat overeen met zo'n 150 lichtjaar. Het tafereel wordt, rechts, verankerd door de heldere ster Al Nath, te vinden vrijwel op de grens van de sterrenbeelden Taurus en Auriga, en bijna precies tegenover het Melkwegcentrum aan de hemel.

Deze scherpe composiet omvat ondermeer opnamen door smalbandfilters die de emissie benadrukken van waterstofatomen in gebieden van geschokt, opgloeiend gas. De supernovarest heeft een schijnbare leeftijd van ongeveer 40.000 jaar — wat betekent dat het licht van de ontploffing van de massieve ster de Aarde 40.000 geleden bereikte —, maar deze uitdijende puinwolk is niet het enige wat achterbleef. De kosmische katastrofe liet ook een rondtollende neutronenster of pulsar achter, al wat resteert van de kern van de oorspronkelijke ster. Bron: Apod.

Guidestar | 11-2012

De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze digitale publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens

heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

003

Hoofdartikel

Kris Christiaens

Toekomstige raketten: A n t a re s ( 3 / 3 ) Info - Orbital Sciences Corporation, kortweg Orbital, is een Amerikaans bedrijf dat gespecialiseerd is in het bouwen en lanceren van kunstmanen. Bekende door hen ontworpen kunstmanen zijn GeoEye en de Maghellan GPS reeks. Het bedrijf heeft al 569 draagraketten op z'n naam staan alsook 174 kunstmanen.

Meer informatie : www.orbital.com

In dit derde en laatste deel over toekomstige draagraketten hebben we het ditmaal over de nieuwe Amerikaanse Antares raket. Dit zogenaamde ‘medium expandable launch system’, dat soms ook wel ‘Taurus II’ genoemd wordt, werd ontwikkeld door het Amerikaanse commerciële ruimtevaartbedrijf Orbital Sciences Corporation (OSC) met als doel vrachten tot vijf ton in een lage baan om de Aarde te brengen.

Orbital Sciences Corporation werd in 1982 opgericht en groeide uit tot een belangrijke fabrikant van satellieten, draagraketten en militaire raketten. De nieuwe Antares draagraket lijkt op het eerste zicht niet erg speciaal maar toch kan dit in de toekomst een belangrijk lanceermiddel worden doordat de Antares de commerciële Cygnus cargomodule op weg naar het ISS-ruimtestation moet brengen.

Oekraïense en Russische technologie

Guidestar | 11-2012

De 40 meter lange Antares raket bestaat uit twee rakettrappen met eventueel daar bovenop een optionele derde trap naargelang de soort vracht die moet gelanceerd worden.

Wat de Antares ondermeer zeer uniek maakt is dat de onderste rakettrap uitgerust wordt met twee raketmotoren waarvan het ontwerp en de technologie gebaseerd zijn op dat van de Russische NK-33 motoren.

004

Maanraket maar de technologie achter de raketmotoren faalde niet. Zo bleken de aangepaste raketmotoren uit de N1 raket, de NK-33 en NK-43, elk op zich zeer succesvol te zijn wanneer deze afzonderlijk werden gebruikt. Ongeveer 150 van deze raketmotoren overleefden het stopzetten van het Sovjet-Maanprogramma en 36 motoren werden vervolgens voor 1,1 miljoen dollar per stuk verkocht aan het Amerikaanse propulsiebedrijf Aerojet. Drie raketmotoren werden door Aerojet geleverd aan Japan dat ze gebruikte voor hun J-1 en J-2 raketten.

Vandaag de dag heeft Orbital Sciences Corporation twee NK-33 raketmotoren, onder de naam ‘AJ26’, opgenomen in het ontwerp van de onderste rakettrap van de Antares draagraket. Hierdoor zal de technologie van de Sovjet-Maanraket ook in de toekomst nog aanwezig blijven in de ruimtevaart.

Doordat Orbital Sciences Corporation weinig of geen ervaring heeft met rakettrappen die functioneren op vloeibare brandstoffen werd de bouw van sommige onderdelen van de onderste trap uitbesteed aan het Oekraïense ruimtevaartbedrijf Yuzhnoye Design Bureau.

Dit bedrijf, dat al in de ’50 werd opgericht, ontwikkelt en bouwt satellieten en de bekende Zenit raketten. Toeval of niet, net als de Zenit raketten heeft de Antares raket ook een diameter van 3,9 meter. Bovenop de onderste rakettrap van de Antares bevindt zich een kleinere tweede trap die aangedreven wordt door de op vaste brandstof werkende Castor 30 motor. Deze raketmotor werd ontwikkeld door het Amerikaanse propulsiebedrijf ATK als opvolger van de Castor 120.

Tijdens de eerste twee Antares lanceringen zal de raket uitgerust worden met een Castor 30A raketmotor in de tweede trap terwijl latere vluchten zullen uitgevoerd worden met een verbeterde Cator 30B. De optionele derde rakettrap voor de Antares kan aangedreven worden door de zogenaamde ‘Bi-Propellant Third Stage’ (BPS) of de Star-48 motor. Terwijl de BPS ontwikkeld werd door Orbital Sciences Corporation om vrachten zeer nauwkeurig in de juiste baan om de Aarde te brengen, zal de door ATK geleverde Star-48 motor gebruikt worden wanneer een vracht in een hogere baan moet uitgezet worden.

ISS-bevoorrader

Deze, op vloeibare brandstof functionerende, raketmotoren werden oorspronkelijk in de jaren ’60 ontwikkeld voor de N1 SovjetMaanraket. De Sovjet-Unie verloor uiteindelijk de strijd om de Maan met de Verenigde Staten omwille van ondermeer een falende N1

Ondanks het feit dat de Antares ontwikkeld werd om middelzware satellieten in de ruimte te brengen, zal deze nieuwe draagraket in eerste instantie gebruikt worden voor het lanceren van de Cygnus cargomodule. Net als SpaceX kreeg ook Orbital Sciences Corporation van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA in het kader van het Commercial Orbital Transportation Services (COTS) programma

Guidestar | 11-2012

005

Foto - Bovenstaande foto toont de Cygnus PCM volgepropt met simulatie cargo zoals ook gebruikt wordt bij ISS operaties. Bron : Orbital.

Guidestar | 11-2012

Meer informatie : www.orbital.com

006

een contract voor het bevoorraden van het internationaal ruimtestation ISS met eigen middelen. Hiervoor ontwikkelde Orbital Sciences Corporation de Cygnus cargomodule die tot twee ton vracht naar het ruimtestation kan brengen.

worden met afval waarna de vrachtmodule zal opbranden in de atmosfeer van de Aarde.

Deze cilindervormige module heeft een diameter van 3,97 meter, is 3,6 meter lang en heeft een onder druk gebrachte cargoruimte die 18,9 kubieke meter groot is. Na de eerste bevoorradingsvluchten plant Orbital Sciences Corporation een grotere versie van de Cygnus die 2,7 ton cargo naar het ISS moet kunnen brengen. Elke Cygnus zal bestaan uit een onder druk gebrachte Pressurized Cargo Module (PCM) en Service Module (SM) waaraan zich twee zonnepanelen bevinden die geleverd worden door het Nederlandse Dutch Space. Eenmaal in de ruimte zal de Cygnus zich op eigen kracht naar het ISS brengen waarna het bevoorradingstuig door middel van een robotarm zal vastgehecht worden aan het ruimtestation. De ISS-bewoners zullen daarna de cargo, die zal bestaan uit voedsel, kledij, experimenten en apparatuur, uit de Pressurized Cargo Module kunnen overladen naar het ruimtestation. Op het einde van elke bevoorradingsmissie, die ongeveer dertig dagen zal duren, zal de Cygnus volgeladen

In oktober 2012 werd de onderste rakettrap van de Antares een eerste maal naar het LP-0A lanceercomplex gebracht waar men tijdens een test de rakettrap in november 2012 gedurende dertig seconden tot ontbranding zal brengen. Na deze cruciale test moet een volledig geassembleerde Antares raket, met aan boord de Cygnus Mass Simulator en enkele kleine CubeSat satellieten, uiteindelijk een eerste maal gelanceerd worden. De Antares zal uiteindelijk de grootste raket zijn die men ooit lanceerde vanop NASA’s Wallops Flight Facility. Het testen van de rakettrap op het lanceercomplex had oorspronkelijk al veel eerder moeten plaats-vinden maar werd omwille van problemen tijdens het bouwen van het complex uitgesteld. In het contract dat Orbital Sciences Corporation afsloot met NASA, dat een waarde heeft van 1,9 miljard dollar, staat dat het commerciële bedrijf tegen 2016 twintig ton vracht moet geleverd hebben aan het ISS tijdens acht AntaresCygnus vluchten.

Mid-Atlantic Regional Spaceport

Op 10 juni 2008 maakte Orbital Sciences Corporation bekend dat de thuishaven van de nieuwe Antares raket de Mid-Atlantic Regional Spaceport (MARS) wordt. Deze kleine en niet zo vaak gebruikte commerciële lanceerbasis bevindt zich aan de Atlantische Oceaan in de staat Virginia en maakt deel uit van NASA’s Wallops Flight Facility. Orbital Sciences Corporation lanceert vandaag de dag ook al de Minotaur draagraketten vanop de Mid-Atlantic Regional Spaceport. Vanop het LP-0A lanceercomplex zal de Antares uiteindelijk gelanceerd worden richting ISS-ruimtestation.

Dit complex is eigendom van de Virginia Commercial Space Flight Authority dat in 1995 opgericht werd. Op 10 december 2009 testte ATK de Castor 30 raketmotor die zal gebruikt worden in de tweede rakettrap en drie maanden later werden door Orbital Sciences Corporation en Aerojet de NK-33 motoren getest. Om deze gloednieuwe draagraket uitvoerig te testen en te analyseren werd beslist om eind 2012 een eerste testvlucht te organiseren. Indien deze testvlucht succesvol is, zal de Orbital COTS Demonstration missie, met aan boord de eerste Cygnus cargomodule, enkele maanden later worden uitgevoerd.

Artikel

S p a c e N ig h t I I - 2 0 1 2 De AEG vzw kreeg opnieuw de conferentiezaal van het stadhuis van Oostende ter beschikking en enkele leden toverden deze om tot een mooie expo-ruimte dankzij de 25 ESO tentoonstellingspanelen die de geschiedenis en de werking van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht belichtten.

Alvorens over te gaan tot een korte pauze, gaf AEG-lid Philip Corneille een korte voorstelling van beide boeken die ter gelegenheid van de 50ste verjaardag van ESO werden gepubliceerd. Hij werkte mee aan beide boeken en duidde vooral op de hoge kwaliteit van beide publicaties.

Na de pauze was het de beurt aan Professor Christoffel Waelkens, programma directeur sterrenkunde van de faculteit wetenschappen

Foto - Vanaf volgend jaar zal dit Space Night evenement plaatsvinden in maart / april om zo de drukte van het najaar (Nacht van de duisternis, JVS / VVS Weekend en Sterrenkijkdagen) wat te verlichten. Meer foto's van dit evenement kan u overigens terugvinden op onze Facebook pagina's alsook op onze welbekende website. Zeker doen !

Meer informatie : www.aegvzw.be

Prof. Waelkens belichtte tevens enkele van de belangrijkste wetenschappelijke ontdekkingen en hij was vooral geïmpressioneerd door de gedetailleerde warnemingen van het zwarte gat in het midden van ons Melkwegstelsel. De recente ontdekking van een exoplaneet rond de dichtstbijzijnde ster Alpha Centauri B kwam eveneens aan bod.

Prof. Waelkens besloot zijn voordracht met een vooruitblik op ESO’s toekomstige 40m klasse telescoop, de E-ELT die werelds grootste telescoop zal zijn in 2022.

Na de voordrachten vernamen de aanwezigen meer informatie over de diverse telescopen die waren opgesteld door de AEG-werkgroep kijkerbouw onder leiding van Jean-Pierre Grootaerd. De avond werd afgesloten met een gezellige babbel nabij de bar en een stand van EurekaShop.

Guidestar | 11-2012

Als eerste gastspreker kwam Hanny Van Arkel aan de beurt. Hanny is de Nederlandse school lerares die in augustus 2007, tijdens het online classeren van sterrenselsels in Zoo Galaxy, een blauwachtig “voorwerp” ontdekte op een foto van het IC2497 sterrenstelsel. De 24-jarige onderwijzeres startte een discussie over het object op het Zoo Galaxy forum. In 2008 werd dit “Hanny’s Voorwerp” gedoopt en trok het de aandacht van de sterrenkundige gemeenschap wereldwijd. Hanny’s Voorwerp werd door de grootste telescopen ter wereld geobserveerd hetgeen in januari 2011 culmineerde in een waarneming door de Hubble Space Telescope. Het object bleek groen te zijn en is een reflectienevel met een temperatuur van 16000° C op een afstand van 650 miljoen lichtjaren in het sterrenbeeld Kleine Leeuw. In de voorbije vijf jaren werden diverse weten-schappelijke papers over “Hanny’s Voorwerp” geschreven en Hanny gaf haar persoonlijk relaas over een boeiende periode in haar leven waarbij ze uitgroeide tot een wereldberoemde ambassadrice voor de sterrenkunde en citizen science.

aan de Universiteit Leuven. Hij gaf een overzicht van een halve eeuw ESO waarbij zijn persoonlijke ervaringen op de Chileense sterrenwacht La Silla aan bod kwamen. Hierbij werd vooral gewezen op de verwezenlijkingen die een Europese samenwerking mogelijk maakten en de manier waarop ESO een wereldleider werd op het gebied van astrofysica.

Philip Corneille FRAS

Op zaterdagavond 27 oktober organiseerde Astro Event Group vzw de tweede Space Night, deze keer in het teken van sterrenkunde.

007

Kortnieuws Astronomen hebben voor het eerst zwarte gaten in een bolvormige sterrenhoop in onze Melkweg ontdekt, zo heeft het wetenschappelijke vakblad Nature bericht. In de majestueuze sterrenhoop M22 stootte een internationaal onderzoeksteam op twee zwarte gaten met telkens 10 tot 20 keer de massa van onze Zon. Het team rond Laura Chomiuk van de Michigan State University gewaagt van een verrassing. Bolvormige sterrenhopen behoren tot de oudste structuren van het universum. Zij omvatten duizenden sterren en zijn met een leeftijd tot 13 miljard jaar bijna even oud als de kosmos. Astronomen gaan ervan uit dat in dergelijke stelsels al vroeg talrijke zwarte gaten zijn ontstaan, maar eruit zijn gecatapulteerd. Tot de vondst met de Very Large Array van het Amerikaanse radioastronomiedienst NRAO was er echter nog geen enkel zwart gat in een bolvormige sterrenhoop waargenomen. Bron: Belga / 03-10-2012.

Na jaren van voorbereiding is de Australian SKA Pathfinder (ASKAP) op 5 oktober 2012 officieel in werking getreden. De radiotelescoop bestaat uit 36 schotels op een afgelegen terrein in West-Australië.

ASKAP is een voorloper van de Square Kilometer Array, een gigantische radiotelescoop waarvoor antennes in Australië en Zuid-Afrika zullen worden geplaatst. Op zijn beurt is onder meer het Lofar-project van Astron, in noordoost Nederland, een voorganger van ASKAP. De meetsignalen van de schotelantennes van ASKAP, elk met een doorsnede van twaalf meter, kunnen samen een ‘snapshot’ van de hemel opleveren ter grootte van 150 keer het oppervlak van de Volle Maan. Daartoe hebben de ingenieurs in Australië een techniek ontwikkeld die ze phase array feed noemen en die de opnametijd flink inkort. De schotels leveren elke twee seconden een hoeveelheid gegevens die een dvd vult.

Daarom moeten de softwaresystemen de gegevens synchroon met de waarnemingen verwerken en vastleggen. In 2013 kan de ASKAP gaan inzoomen op verre sterrenstelsels. Astronomen hopen dat ze met de telescoop meer informatie verwerven die helpt bij het oplossen van de grote raadsels in de sterrenkunde, zoals donkere materie, donkere energie en het ontstaan van de eerste sterren en sterrenstelsels. De veel krachtiger Square Kilometer Array moet vanaf 2020 nog preciezer de hemel kunnen bestuderen. Die telescoop zal vijftig keer krachtiger zijn dan bestaande radiotelescopen, en tienduizendmaal sneller metingen kunnen uitvoeren. Bron: Erick Vermeulen / 03-10-2012.

Met de Spitzer-ruimtetelescoop is het astronomen gelukt om de uitdijing van het universum preciezer te bepalen dan ooit te voren. Het blijkt dat de uitdijing iets sneller gaat dan werd gedacht: elke megaparsec aan ruimte (ongeveer 3 miljoen lichtjaar) wordt per seconde 74,3 kilometer langer. Hoewel dat slechts marginaal sneller is dan de oude waarde van 74,2 is het astronomen wel gelukt de onzekerheid in dit getal te verkleinen van 3,6 naar 2,1. Een behoorlijke verbetering, aldus kosmologen. Deze precisie is mogelijk doordat de Spitzer-telescoop in het infrarode spectrum dwars door kosmische stofwolken heen kan kijken. Op die manier kon de afstand tot tien zogenoemde cepheïde-sterren met grote nauwkeurigheid worden bepaald. De bepaling van de uitdijingssnelheid van het universum vindt plaats aan de hand van deze cepheïden. Bijzonder is dat zo’n ster met een vaste regelmaat pulseert. Het tempo waarin die pulsen voorkomen is bovendien direct gekoppeld aan de gemiddelde helderheid van de ster. Door de

waargenomen helderheid te vergelijken met de helderheid die het op basis van het pulstempo zou moeten hebben, kunnen astronomen de afstand tot de cepheïde bepalen. Over de loop van meerdere afstandsbepalingen kan vervolgens de uitdijing van het universum worden berekend. Bron: Roel van der Heijden / 03-10-2012.

Op 125 kilometer hoogte in de dampkring van Venus is een atmosferische laag ontdekt met een temperatuur van 175 graden onder nul, koud genoeg voor de vorming van bevroren kooldioxide. De extreem koude laag komt alleen voor boven de dag-nachtgrens van de planeet. De vondst is opmerkelijk omdat Venus als gevolg van een sterk broeikaseffect de heetste planeet in het zonnestelsel is. Zelfs in de aardatmosfeer komen zulke lage temperaturen niet voor. De koude laag is ontdekt door een team wetenschappers onder leiding van Arnaud Mahieux van het Belgische Instituut voor Ruimte-aëronomie in Brussel, op basis van metingen van de Europese planeetverkenner Venus Express, die in een baan rond Venus beweegt. De ontdekking wordt gepubliceerd in Journal of Geophysical Research. Het ontstaan van de koude laag wordt nog niet volledig begrepen. Wel is bekend dat de opbouw van de Venusdamprking aan de dagzijde van de traag roterende planeet heel anders is dan die aan de nachtzijde. Rond de dag-nachtgrens bevindt zich daardoor een overgangsgebied waarin de koude laag zich kennelijk vormt, tussen twee warmere lagen in.

Bron: GS / 03-10-2012.

Europa en Rusland werken samen aan een onbemande ruimtemissie die in 2020 of 2022 bevroren bodemmonsters bij de noord- of zuidpool van de maan moet ophalen. Doel van de missie Lunar Polar Sample Return (LPSR) is om meer inzicht te krijgen in de samenstelling van die bodem. Er bestaan sterke aanwijzingen dat er in diepe kraters rond de polen van de maan bevroren water te vinden is. De bodems van deze kraters zijn in eeuwige duisternis gehuld en daardoor zó koud dat water dat er ooit belandt bijna niet kan verdampen. Idealiter zou zo'n donkere kraterbodem dus dé plek zijn voor nader onderzoek, maar dat is met de huidige technologie niet haalbaar.

Daarom is ervoor gekozen om de LPSR-sonde in vrijwel permanent door de zon verlichte maanbodem te laten boren. Door de boormonsters onmiddellijk tot een temperatuur van meer dan 100 graden onder nul af te koelen, hopen wetenschappers meer te weten te komen over de aanwezigheid van vluchtige stoffen op de maan. Bron: EE / 08-10-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Sinds de oudheid speculeerden filosofen en astronomen over het bestaan van andere werelden, of planeten rond andere sterren. Deze werelden worden exoplaneten genoemd. Twintig jaar geleden bevestigden radio astronomen Aleksander Wolzczcan en Dale Frail het bestaan van een exoplaneet rond de pulsar PSR B1257 +12 in het sterrenbeeld Maagd. Aangezien het om dode werelden rond een uitgedoofde ster met dodelijke straling ging, kwam de ontdekking niet in de actualiteit en moest het grote publiek wachten tot 1995 om het bestaan van exoplaneten te vernemen. In oktober 1995 kondigde het Zwitserse astronomen team van Michel Mayor en Didier Queloz de allereerste ontdekking aan van een exoplaneet rond een normale ster; Pegasi 51b in het sterrenbeeld Pegasus. Sindsdien ontstond een gespecialiseerde tak binnen de sterrenkunde en volgden de ontdekkingen elkaar in snel tempo op, zelfs van complete exoplanetenstelsels!

Datum - Vrijdag 2 november 2012. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS. Locatie - Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). www.aegvzw.be.

Guidestar | 11-2012

Voordracht : Exoplaneten - Stand van zaken na 20 jaar door Philip Corneille

009

Artikel

Tim Somers

Belgisch Operations Center k r ijg t h e t I S S g e d r a a id Foto - Het internationale ruimtestation (International Space Station, ISS) is een ruimtestation dat in een baan om de aarde draait, en door verschillende landen wordt gebouwd, bemand en bekostigd. Op 20 november 1998 werd de eerste module gelanceerd en sinds 2 november 2000 is het station permanent bewoond. Gedurende het eerste decennium van de 21e eeuw is het station continu uitgebreid. Op 27 mei 2011 werd de bouw van het ISS voltooid met de installatie van de Alpha Magnetic Spectrometer (AMS), hoewel er nog twee Russische modules komen: Nauka, of de Multipurpose Laboratory Module (MLM), en de Nodal Module.

In december 2012 zal het Internationaal Ruimtestation (ISS) voor de allereerste keer in zijn bestaan om puur wetenschappelijke redenen van oriëntatie veranderen. Het is het Belgische controlecentrum B.USOC dat deze primeur op zijn naam mag schrijven.

B.USOC is verantwoordelijk voor het SOLAR platform, dat bevestigd zit aan de buitenkant van de Europese Columbus-module. Het SOLAR platform huisvest drie instrumenten die de zon bestuderen. Eén van deze instrumenten, SOLSPEC, is ontwikkeld door het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie (BIRA), in samenwerking met het Franse LATMOS.

SOLAR werd op Columbus geïnstalleerd op dezelfde dag dat de Columbus module aan de ISS-constructie werd bevestigd. Dit gebeurde in februari 2008, en dus viert SOLAR binnenkort zijn 5de verjaardag. "En dat is heel wat", zegt Nadia This, operations engineer bij B.USOC, "als je weet dat het oorspronkelijk slechts de bedoeling was om 18 maanden metingen te doen."

Guidestar | 11-2012

De SOLAR-instrumenten observeren de zon, en vanwege de beweging van het ISS moeten deze instrumenten actief op de zon gericht worden gehouden door een draaiend platform, SOLAR. Maar de exacte baan van het ISS rond de aarde varieert ook binnen een maand, zodat SOLAR de zon gemiddeld slechts 2 weken per maand kan zien. Om onder deze beperking uit te komen, zal het ISS tijdelijk gedraaid worden. "We wilden die periode van 2 weken verlengen, om een volledige rotatie van de zon te kunnen observeren. Dat duurt ongeveer 25 dagen aan de zonne-evenaar", aldus Nadia This.

010

Het is niet evident om zo'n rotatie te verkrijgen. Nadia This: "Als ik het mij goed herinner, zit er zeker 2 jaar tussen het eerste idee, en de uiteindelijke goedkeuring door het Space Station Program Control Board". Het idee werd eerst aangebracht bij ESA door B.USOC en de wetenschappers verbonden met de verschillende instrumenten, en eens zij overtuigd waren van de wetenschappelijke nood aan deze extra metingen, konden verschillende studies starten.

Info - Het B.USOC is een controlecentrum, beheerd door het Federaal Wetenschapsbeleid (BELSPO) / R&D division en het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aeronomie (BIRA).

Bron: BIRA. Meer informatie : www.busoc.be

Een oriëntatie-verandering van het ISS heeft invloed op verschillende aspecten: zonnepanelen en antennes zullen anders gericht moeten worden, de temperatuurgradiënt zal anders zijn, etc. Er moest dus uitgebreid geanalyseerd worden wat de noden van SOLAR juist waren (hoe lang is de rotatie nodig, wanneer is de rotatie nodig, ...), wat de invloed daarvan op het hele ISS is, en pas toen dat allemaal duidelijk was en haalbaar bleek te zijn, konden NASA en de andere internationale partners gecontacteerd worden. "Het idee is

besproken op verschillende meetings bij NASA, enkel op het hoogste niveau kan men toestemming geven voor zo'n 'attitude change'. Het is dankzij de goede voorbereiding van het SOLAR team, en de toegewijde steun van ESA, dat we erin geslaagd zijn.", zegt Nadia This.

De instrumenten op het SOLAR platform meten de energie die de Zon uitstoot van de infrarode tot de ultraviolette golflengtes. Het Frans-Belgische SOLSPEC instrument is een spectro-radiometer die zowel de infrarode, visuele als ultraviolette straling opvangt, terwijl het Duitse SolACES focust op the extreem ultraviolette golflengtes. Dan is er ook nog SOVIM (Zwitsers-Belgisch), dat de totale energie van de Zon zou meten, maar dit instrument is sinds 2008 buiten werking.

De observaties van beide instrumenten worden gebruikt voor 2 doeleinden. Uiteraard wordt de Zon als ster bestudeerd. Wetenschappers onderzoeken de samenstelling, de temperatuur en de dichtheid van de zonneatmosfeer, en hoe deze grootheden variëren in de tijd. Continuë observaties van de zon zijn nodig om de modellen die wetenschappers zo opstellen aan de realiteit te toetsen. Nu het maximum van de 11-jarige zonnecyclus eraan zit te komen, in 2013, zijn deze metingen eens zo waardevol.

Aan de andere kant zijn er ook aardse toepassingen. De Zon is onze belangrijkste bron van energie, en is dus ook een belangrijke factor bij het onderzoek naar de aardatmosfeer. Aangezien de accuraatheid van aardatmosfeer-modelleringen steeds verbetert, zowel op korte als op lange termijn, zijn nauwkeurige metingen van de zonnestraling aan de bovenlagen van de atmosfeer nodig.

Dit is van belang voor het verbeteren van klimaatmodellen.

Door deze nauwkeurige metingen biedt SOLAR dus bijdragen aan zowel het ruimte- als het aardse onderzoek.

Van 1 december tot 11 december zal het ISS dus gedraaid worden, louter en alleen voor wetenschappelijke redenen. "We hebben opgevangen dat veel mensen bij ESA in het begin nogal skeptisch waren over onze kans om goedkeuring te krijgen voor zo'n manoeuvre.

Voor geen enkel ander instrument heeft men ooit zo'n oriëntatie-verandering uitgevoerd", aldus Nadia This. Met deze rotatie kan SOLAR observaties doen van 19 november tot 23 december. Zoals gewoonlijk, zullen de B.USOC operatoren 24/7 beschikbaar zijn om voor een maximale hoeveelheid data te zorgen.

Artikel

S t on e h e n g e g e e f t n ie u w e g e h e im e n p r ijs

Voor wie 4500 jaar geleden tijdens de zonsondergang op de kortste dag van het jaar (winterzonnewende) via de toegangsweg aan de noordoostkant richting Stonehenge wandelde moet het een prachtig gezicht geweest zijn. Toeschouwers zagen langzaam de laatste ijle zonnestralen verdwijnen achter de grootste en fraaist afgewerkte stenen van het mysterieuze monument. Die zonsondergang luidde het moment in dat de dagen weer langer werden.

Onbekende details

In opdracht van de Britse erfgoedorganisatie English Heritage onderzochten wetenschappers met grote precisie het oppervlak van de prehistorische stenen. Ze deden dat met de modernste 3D-lasertechnieken. Dat leverde onbekende details op die met het blote oog niet zichtbaar zijn.

Zowel tijdens de winterzonnewende als tijdens de zomerzonnewende, wanneer op de langste dag van het jaar de zon precies in het noordoosten opkomt en de stenen doet glimmen, moet het effect van deze afwerking schitterend zijn geweest. Overigens was al langer bekend dat Stonehenge gebouwd is op de assen van de zomer- en winterzonnewendes.

Volgens Britse deskundigen toont het resultaat van dit onderzoek vooral aan hoeveel moeite de bouwers deden om tijdens de zonnewendes een spectaculair effect te bereiken. Dat toont aan dat met name de winterzonnewende een belangrijke betekenis had voor de bouwers. Wat deze betekenis precies inhield is, net als zoveel aan Stonehenge, nog niet duidelijk.

Foto - Stonehenge is een prehistorisch bouwwerk in Zuid-Engeland dat bestaat uit een cirkelvormige aarden wal. Hierbinnen is een cirkel gebouwd van enorme staande stenen. Stonehenge is ongeveer 2300 jaar voor Christus gebouwd.

Over de precieze functie van Stonehenge zijn wetenschappers het nog steeds niet met elkaar eens. Eén theorie is dat het een astronomische kalender betreft. Een ander is bijvoorbeeld dat Stonehenge vroeger een rituele heilige plaats was waar belangrijke religieuze evenementen plaats vonden. Weer ander recent onderzoek wijst erop dat Stonehenge vooral een begraafplaats was.

Meer informatie : www.stonehenge.co.uk

Graffiti

Naast nieuwe aanwijzingen over het belang van Stonehenge tijdens de jaarlijkse zonnewendes, troffen de onderzoekers ook allerlei kleine inscripties aan. In de latere prehistorie kerfden bezoekers tientallen kleine afbeeldingen van bijltjes of andere werktuigen in de stenen. Stonehenge was toen al ruim duizend jaar oud. De onderzoekers noemen het opvallend dat deze prehistorische graffiti ook op de afgewerkte kant van de stenen werd aangebracht. “Alsof de mensen toen al niet meer het belang van het monument kenden en hoe het werkte”, zegt een van de onderzoekers in de Britse krant The Guardian.

Naast prehistorische graffiti ontdekten de onderzoekers ook veel ‘vervuiling’ van het monument uit de negentiende eeuw, toen veel rijke Engelsen uit de Victoriaanse tijd het monument bezochten. Ze krasten vaak hun namen, herkomst en bezoekdatum in het steen. Dat geeft weer waardevolle informatie over de functie van Stonehenge als toeristische trekpleister in latere eeuwen.

Guidestar | 11-2012

Onderzoekers konden eruit opmaken dat de stenen aan de noordoostkant niet alleen het grootst en het meest uniform zijn, maar tevens dat die stenen ooit prachtig afgewerkt waren. De bouwers hadden de grove, bruine en grijze buitenkant van de stenen verwijderd zodat een fijne, bijna glanzende witgrijze laag zichtbaar werd. Ook de grote dwarsliggende stenen waren nauwkeurig bewerkt. Aan de tegenoverliggende buitenkant van de cirkel namen de bouwers veel minder moeite om de stenen mooi af te werken. Van de megalieten aan de zuidwestkant en in het centrum van

Stonehenge bleek alleen die kant van de stenen bewerkt te zijn die zichtbaar was vanuit het midden van de cirkel of vanuit het noordoosten. Het lijkt erop dat Stonehenge in het geheel niet bedoeld was om vanuit andere richtingen te worden bekeken.

Maarten Muns

Nog altijd zit het wereldberoemde Stonehenge vol geheimen. Uit nieuw onderzoek blijkt nu dat het mysterieuze monument in de prehistorie maar uit één specifieke richting bekeken en benaderd moest worden. En dat is weer een nieuw bewijs dat Stonehenge een belangrijke astronomische functie had.

011

Rubriek - European Southern Observatory

Rodrigo Alvarez

ESO ontdekt Aardse pla

Info - De Europese Zuidelijke Sterrenwacht is een Europese organisatie die zich bezighoudt met astronomisch onderzoek. Het hoofdkantoor is gevestigd in Garching, nabij München. De ESO beheert twee sterrenwachten in Chili, een op La Silla, ten oosten van La Serena, de ander op Paranal, ten zuiden van Antofagasta. Op Paranal bevindt zich de Very Large Telescope (VLT).

Op dit moment wordt een derde faciliteit gebouwd op de hoogvlakte van Chajnantor, op 5000 m hoogte, in de buurt van San Pedro de Atacama, waar de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) zal verrijzen.

Meer informatie :

Guidestar | 11-2012

eson-belgium@eso.org

012

Europese astronomen hebben een planeet van ongeveer één aardmassa opgespoord die rond een ster van het nabije Alfa Centauri-stelsel draait. Het is de lichtste exoplaneet die tot nu toe bij een zonachtige ster is ontdekt. De planeet is gedetecteerd met het instrument HARPS van de 3,6-meter telescoop van de ESO-sterrenwacht op La Silla, Chili. Dit onderzoeksresultaat wordt op 17 oktober 2012 online gepubliceerd in het tijdschrift Nature.

Alfa Centauri is een van de helderste sterren aan de zuidelijke hemel en, met een afstand van slechts 4,3 lichtjaar, tevens de meest nabije buur van ons zonnestelsel. Hij bestaat in werkelijkheid uit drie sterren: een stelsel van twee zonachtige sterren die op geringe afstand om elkaar draaien, Alfa Centauri A en B geheten, en een zwakke rode ster op grotere afstand: Proxima Centauri [1]. Al sinds de negentiende eeuw speculeren astronomen over mogelijke planeten bij deze sterren, de meest nabije locatie voor leven buiten het zonnestelsel, maar de diverse zoekacties leverden niets op. Tot nu toe dan.

‘Onze waarnemingen met het HARPSinstrument, die zich over meer dan vier jaar uitstrekken, hebben een klein, maar echt signaal opgeleverd van een planeet die elke 3,2 dagen een rondje om Alfa Centauri B volbrengt,’ zegt Xavier Dumusque (Sterrenwacht Genève, Zwitserland, en Centro de Astrofisica da Universidade do Porto, Portugal), hoofdauteur van het onderzoeksartikel. ‘Het is een buitengewone ontdekking die het uiterste van onze techniek heeft gevergd!’

Het Europese team heeft de planeet opgespoord door de kleine schommelingen in de beweging van de ster Alfa Centauri B te detecteren die het gevolg zijn van de zwaartekrachtsaantrekking van de eromheen cirkelende planeet [2]. Dat effect is heel klein: het zorgt ervoor dat de ster met een snelheid van slechts 51 centimeter per seconde (1,8

km/uur) heen en weer gaat – ongeveer de snelheid van een kruipende baby. Dit is de hoogste meetnauwkeurigheid die ooit met deze methode is bereikt.

Alfa Centauri lijkt sterk op de zon, maar is iets kleiner en minder helder. De nu ontdekte planeet heeft een massa die een beetje groter is dan die van de aarde [3] en draait op ongeveer zes miljoen kilometer om zijn ster – een afstand die aanzienlijk kleiner is dan de afstand van Mercurius tot de zon in het zonnestelsel. De andere heldere component van de dubbelster, Alfa Centauri A, staat honderden keren verder weg, maar moet toch een zeer heldere verschijning zijn aan de hemel boven de planeet.

Sinds hetzelfde onderzoeksteam in 1995 de eerste exoplaneet bij een zonachtige ster ontdekte, zijn meer dan achthonderd exoplaneten opgespoord. De meeste daarvan zijn echter veel groter dan de aarde, vele zo groot als Jupiter [4]. De uitdaging waar astronomen nu voor staan is om een planeet op te sporen die ongeveer dezelfde massa heeft als de aarde en in de leefbare zone [5] om een andere ster draait. De eerste stap is nu gezet [6].

‘Dit is de eerste planeet van vergelijkbare massa als de aarde die ooit bij een zonachtige ster is ontdekt. Zijn omloopbaan ligt heel dicht bij zijn ster, waardoor het er veel te heet is voor leven zoals wij dat kennen,’ aldus medeauteur en teamlid Stéphane Udry (Sterrenwacht Genève). ‘Maar het is mogelijk dat er meer planeten om deze ster cirkelen. Onze andere HARPS-resultaten en nieuwe ontdekkingen van Kepler laten duidelijk zien dat de meeste lichte planeten deel uitmaken van stelsels met meerdere planeten.’

‘Dit resultaat is een belangrijke stap in de richting van de detectie van een tweeling van de aarde in de onmiddellijke nabijheid van de zon. We leven in opwindende tijden!,’ besluit Dumusque.

a n e e t b ij A lf a C e n t a u r i B ESO zal een online persconferentie houden waarbij journalisten de gelegenheid krijgen om het resultaat en de implicaties ervan met wetenschappers te bespreken. Voor deelname zie onze media advisory.

Noten

[2] HARPS meet heel nauwkeurig de radiale snelheid van een ster – de snelheid waarmee deze op ons af komt of van ons weg beweegt.

Een rond de ster cirkelende planeet zorgt ervoor dat de ster afwisselend naar de aarde toe en van de aarde weg beweegt. Door het dopplereffect veroorzaakt deze verandering in radiale snelheid een verschuiving in het spectrum van de ster: naar langere golflengten als de ster zich verwijdert (de zogeheten roodverschuiving) en naar kortere golflengten als de ster nadert (blauwverschuiving). Deze kleine verschuivingen van het sterspectrum

[3] Met behulp van de radialesnelheidsmethode kunnen astronomen slechts een ondergrens bepalen voor de massa van een planeet, omdat de massabepaling mede afhangt van de hoek waaronder we tegen het baanvlak van de planeet aan kijken. En die hoek is onbekend. Statistisch gezien ligt de ondergrens echter vaak dicht bij de werkelijke planeetmassa.

[4] NASA’s Kepler-missie heeft met behulp van een andere methode 2300 kandidaat-planeten opgespoord. Deze satelliet zoekt naar kleine helderheidsafnamen in de helderheid van een ster, die ontstaan doordat er regelmatig een planeet voorlangs schuift die een deel van sterlicht tegenhoudt. De meeste kandidaatplaneten die op deze manier zijn ontdekt, zijn erg ver van de aarde verwijderd. De planeten die HARPS opspoort draaien juist om nabije sterren – de nieuwe ontdekking zelfs om een van de meest nabije. Dit maakt deze planeten tot betere doelwitten voor vervolgonderzoek, bijvoorbeeld van hun atmosfeer.

[5] De leefbare zone is de smalle gordel rond een ster waar, onder de juiste omstandigheden, vloeibaar water kan bestaan.

[6] Eind 2016 of begin 2017 wordt ESO’s Very Large Telescope uitgerust met ESPRESSO, de Echelle SPectrograph for Rocky Exoplanet and Stable Spectroscopic Observations, een instrument dat zich nu nog in de ontwerpfase bevindt. ESPRESSO kan radiale snelheden meten met een precisie van 0,35 km/uur of beter. Ter vergelijking: de aarde veroorzaakt een radiale snelheid van 0,32 km/uur bij de zon. ESPRESSO zou dus in staat moeten zijn om planeten van ongeveer één aardmassa in de leefbare zone van een andere ster op te sporen. Het ESPRESSO-consortium wordt geleid door teamleden die voor de hier beschreven ontdekking verantwoordelijk zijn.

Foto - Deze artist’s impression toont de planeet die om de ster Alfa Centauri B cirkelt. Deze ster maakt deel uit van een drievoudig stelsel, bestaande uit de meest nabije buursterren van ons zonnestelsel.

Alfa Centauri B is het helderste object aan de hemel boven de planeet, Alfa Centauri A is het andere heldere object. Onze eigen zon is rechtsboven te zien. Het bestaan van de planeet is ontdekt met de HARPS-spectrograaf van de 3,6-meter telescoop van de ESOsterrenwacht op La Silla in Chili.

Bron: ESO.

Guidestar | 11-2012

[1] De componenten van een meervoudige ster krijgen een hoofdletter achter hun naam.

Alfa Centauri A is de helderste component, Alfa Centauri B de iets zwakkere en Alfa Centauri C is de veel zwakkere Proxima Centauri. Deze laatste staat iets dichter bij de aarde dan B en C en staat formeel bekend als de meest nabije ster.

kunnen met een nauwkeurige spectrograaf als HARPS worden gemeten en worden gebruikt om het bestaan van een planeet aan te tonen.

013

Artikel

Atlantische oceaan (ont)regelt klimaat Europa

Adiël Klompmaker

Klimaatverandering heeft niet één oorzaak.

Misschien denken we dat alles komt door de broeikasgassen, maar dan doen we andere factoren zoals bijvoorbeeld de zon en El Niño tekort. Ook de Atlantische Oceaan speelt een zeer belangrijke rol, vooral voor Europa.

Foto - De temperatuur van het oppervlaktewater van de warme fase van de AMO (1996-2010) ten opzichte van de koude fase (19641993). Rood tot geel betekent dat het oppervlaktewater van 19962010 warmer was ten opzichte van 1964-1993; bij blauw is het kouder.

Bron: Sutton & Dong (2012).

Sutton en Dong keken eens goed naar de natuurlijke variatie in de watertemperatuur van de noordelijke Atlantische Oceaan, de zogenaamde Atlantic Multidecadal Oscillation (AMO), die samenhangt met Atlantische oceaanstromingen. Die blijkt te variëren met een periode van circa 70 jaar. We zitten nu in een warme fase daarvan sinds de jaren ’90, maar met name in de jaren ’70 en ’80 was de koude periode hiervan.

014

Het onderzoek spitst zich vooral toe op Europa, maar uit eerder onderzoek bleek dat variatie in de AMO ook het klimaat in NoordAfrika, de Amerika’s en Oost-Azië beïnvloedt: soms wordt het kouder, soms warmer.

CO2 of Atlantische Oceaan?

Je zou je kunnen afvragen of de AMO niet gewoon dé oorzaak is van de klimaatveranderingen sinds de jaren ’90 in Europa. En niet de verhoging van de CO2-concentraties en mist. Dat lijkt te gemakkelijk gezegd: gemiddeld gesproken stijgt de Europese (en wereldwijde) temperatuur namelijk al sinds 1860 ondanks de koude fasen van de AMO. De AMO zorgt er alleen voor dat de stijgende lijn golft in Europa.

De AMO-index, zoals hierboven weergegeven, zorgt ervoor dat de temperatuur in de Atlantische Oceaan varieert met een periode van circa 70 jaar. De algehele opwarming van het oceaanwater sinds 1860 is hier niet meegenomen.

Guidestar | 11-2012

Meer informatie : www.ipcc.ch

Al decennia hebben we het over de opwarming van de aarde. We merken het hier in Nederland nu echt koude winters (met Elfstedentochten) zeldzaam zijn geworden. De grote boosdoener zijn de verhoogde concentraties aan broeikasgassen die te veel extra warmte vasthouden. Maar klopt dat eigenlijk wel voor Europa? Rowan Sutton en Buwen Dong (beiden University of Reading, Engeland) vertellen over een verrassende andere oorzaak in Nature Geoscience.

droog is in Zuid-Europa met meer dan 1°C warmer ten opzichte van de koude fase van 1964-1993. In de lente is het vooral warm in West-Europa (meer dan 1°C warmer), en in de herfst juist in Scandinavië (meer dan 1°C warmer). Hoe kan het oceaanwater in de Atlantische Oceaan het continent Europa nou beïnvloeden? Dat heeft te maken met de atmosfeer: warmte (en vocht regionaal) worden namelijk getransporteerd naar het Europese vasteland.

De warme fase van de AMO kan nog wel even doorgaan, want we zitten nog maar op de helft. Over enkele decennia kan de omslag snel zijn volgens de wetenschappers. Als het eenmaal zo ver is, zullen de temperaturen in Europa mogelijk iets zakken of in ieder geval stabiliseren.

Regionale gevolgen

In de warme periode van de AMO is het effect duidelijk te merken in Europa: de zomers zijn nat in noordelijk Europa, terwijl het heet en

Bron: R. Sutton & B. Dong, Atlantic Ocean influence on a shift in European climate in the 1990s, Nature Geoscience (7 oktober 2012, online) / Kennislink.

Rubriek

Nieuw in de boekenkast...

Elke maand stellen wij u een digitaal of traditioneel klassiek papieren boek voor dat beslist uw aandacht verdiend zoals...

Door Vereniging Voor Sterrenkunde

Jaarlijks publiceert de Vereniging Voor Sterrenkunde vzw een jaarboek over al datgene wat er aan de nachtelijke hemel gedurende een volledig jaar te bewonderen valt. Het jaarboek gaat overigens vergezeld van een wandkalender. De HEMELKALENDER 2013 is net van de persen gerold en vertelt ons wat er in de loop van volgend jaar allemaal te zien zal zijn.

Een van de blikvangers van 2013 is een kleine maansverduistering op 25 april. Maar het meest veelbelovend is zeker de komeet C/2011 L4 Panstarrs die – als alles volgens plan verloopt – in maart (en misschien ook nog een stuk in april) 2013 met het blote oog te zien zou moeten zijn in onze streken!

Verduisteringen - Op vlak van verduisteringen worden we in 2013 in ons land niet verwend.

De ringvormige zonsverduistering van 10 mei en de ringvormig-totale van 3 november zijn bij ons helemaal niet te zien. Op de avond van 25 april zien we wel een zeer kleine maansverduistering, en in de nacht van 18-19 oktober 2013 een maansverduistering in de bijschaduw.

Meteoren en kometen - Omstreeks 12 augustus gaat de Aarde door een zwerm nietige lichaampjes met afmetingen variërend tusseneen tiende millimeter tot enkele decimeter. Wanneer zo'n deeltje de aardse dampkring binnenkomt, wordt het door de heftige botsing met de lucht tot smeltens toe

Meer informatie : redactie@aegvzw.be

Dit jaar wordt in de HEMELKALENDER extra aandacht besteed aan de (niet-periodieke) komeet C/2011 L4 (PANSTARRS), die bij ons in maart zichtbaar wordt. Als de voorspellingen uitkomen, dan zou deze komeet in die periode (en tot in april 2013) mooi met het blote oog zichtbaar moeten zijn! Alvast iets om naar uit te kijken!

Sterrenkaarten - De HEMELKALENDER 2013 bevat een reeks van sterrenkaarten om samen met de opgenomen gegevens uw weg aan de hemel terug te vinden. Uren van zons- en maansopkomsten en -ondergangen staan netjes gerangschikt.

Wandkalender en jaarboek - De HEMELKALENDER wordt begeleid door een supplement in de vorm van een wandkalender op formaat A1. Zo wordt dagelijks de aandacht getrokken op belangrijke hemelverschijnselen, waarover de geïnteresseerde lezer dan meer uitleg kan vinden in het 116 bladzijden tellende jaarboek zelf.

Auteur - Met de uitgave van 2013 is de HEMELKALENDER aan zijn 39ste jaargang toe.

Auteur van de HEMELKALENDER 2013 is zoals steeds de Vlaamse amateur-astronoom Jean Meeus. Hij geniet reeds jaren internationale bekendheid omwille van zijn vele berekeningen van astronomische verschijnselen. Hij is lid van astronomische verenigingen in binnenen buitenland en is auteur van diverse wetenschappelijke publicaties. Voor zijn vele bijdragen, voor zowel de sterrenkundige amateur- als beroepswereld, werd er door de Internationale Astronomische Unie een planetoïde naar hem genoemd.

Bestelling - Het boek wordt u toegestuurd na overschrijving van 12,50 euro op rekening IBAN BE04 7340 2146 8331 (BIC KREDBEBB) van de Vereniging voor Sterrenkunde vzw, Oostmeers 122 C, 8000 Brugge. Voor het buitenland bedraagt de prijs 16,00 euro (inclusief verzending).

Guidestar | 11-2012

De dans der planeten - De HEMELKALENDER 2013 beschrijft ook de zichtbaarheid van de planeten in 2013. Zo is Mercurius zichtbaar aan de avondhemel in februari, eind mei en de eerste helft van juni, terwijl de planeet ’s morgens waarneembaar is eind juli, begin augustus en in november. Venus is begin januari morgenster; de planeet is zichtbaar ná zonsondergang vanaf midden mei. Mars is ‘s avonds waarneembaar in januari, en dan ’s morgens vanaf juli. Jupiter is tot midden mei ’s avonds zichtbaar, dan ’s morgens vanaf midden juli tot november. Ten slotte is Saturnus van januari tot maart ’s morgens te zien, in april en mei vrijwel de hele nacht, daarna 's avonds tot augustus en ’s morgens in december.

Info - Zin om een door ons aangeleverd sterrenkundig en / of ruimtevaartgericht boek te lezen en kort te bespreken ? Neem dan contact op met onze reactie...

Redactioneel

Hemelkalender 2013

verhit. Wanneer het deeltje het aardoppervlak tot ongeveer 110 kilometer is genaderd, begint een lichtflits die we meteoor of – populair – vallende ster noemen. De meeste meteoren die we rond half augustus kunnen waarnemen, lijken uit de richting van het sterrenbeeld Perseus te komen; men noemt deze zwerm dan ook de Perseïden. Tijdens het maximum van de zwerm (dat in 2013 valt in de nacht van 12 op 13 augustus) kan wel iedere minuut een Perseïde te zien zijn.

Info - Winnaar van het ESO boek 'Europe to the stars' is Jan Verbeke uit Grobbendonk. Het boek wordt u spoedig opgezonden !

015

Rubriek

Guidestar | 11-2012

Astrofoto van de maand

016

De voorlaatste week van september zijn we met een groep gepassioneerde astronomen naar Montlaux getrokken... een klein dorpje midden in de provence.

Info - Sven De Deyne is één van de twee werkgroepleiders astrofotografie op de sterrenwacht van Urania te Hove (Antwerpen).

Zeker een bezoek meer dan waard !

Meer informatie : www.urania.be

De lichtpollutie is daar zo goed als nihil, waardoor het een uitgelezen plek is om waar te nemen, alsook voor astrofotografie. De eerste nacht was het zéér helder en toen heb ik dit object gefotografeerd. Aangezien ik met een enorm lichtsterke lens werk kon ik het nodige beeldmateriaal op één nacht verzamelen. Het betreft een oude Canon FD 400 mm f2.8 L lens, die ik zelf heb omgebouwd om terug te kunnen gebruiken op digitale body's.

Omdat zulke lichtsterke lenzen extreem gevoelig zijn qua scherpstelling, werd er wel op f3.3 gewerkt. Uiteindelijk werd er in totaal een kleine twee uur belicht ( 55 frames van elks 2min) op ISO 1600. De opnames werden

gemaakt met een gekoelde omgebouwde canon EOS 40D. Alle opnames werden gestackt in Nebulosity zonder darkframes, maar wel met 50 flats, 50 flatdarks en 99 biasframes. De nabewerking gebeurde in Photoshop CS4.

Wat is NGC 7822 ?

Deze verhitting gebeurt meestal door jonge sterren die net uit het gas en stof van de nevel zijn ontstaan. De verhitting zorgt er voor dat het gas en stof energie opnemen. Deze energie wordt vervolgens weer vrijgegeven door het uitzenden van straling: vandaar de naam emissienevel (van de emissie van straling). Omdat interstellaire materie veelal uit waterstof bestaat wordt het licht in H-II-

Guidestar | 11-2012

NGC 7822 is een emissienevel in het sterrenbeeld Cepheus. Het hemelobject werd op 16 november 1829 ontdekt door de Britse astronoom John Herschel. Een emissienevel is een diffuse nevel die aan de hemel zichtbaar is doordat het aanwezige gas en stof in de nevel door sterren in de buurt wordt verhit en ge誰oniseerd.

gebieden vooral in de lijnen van het waterstofspectrum uitgezonden. De Halphalijn van de Balmerreeks bij 656,3 nm geeft HII-gebieden hun karakteristieke rode kleur. In planetaire nevels is het zichtbare licht een combinatie van verschillende spectraallijnen.

In bijgaande afbeelding van de Ringnevel is het heetste gas (blauw) geioniseerd helium bij 469 nm, groen is koeler dubbel geioniseerd zuurstof bij 500,7 nm, en rood nog koeler geioniseerd stikstof bij 658 nm. In supernovaresten zoals de Krabnevel wordt het zichtbare licht deels veroorzaakt door synchrotronstraling (blauw) uitgezonden door bewegingen van electronen in het magneetveld van de neutronenster en door resten van de uitgestoten schil, zichtbaar in verschillende spektraallijnen. Voorbeelden van emissienevels zijn H-II-gebieden, planetaire nevels, en supernovaresten.

017

Kortnieuws De Swift-satelliet van de NASA heeft midden september een object ontdekt dat een tevoren onbekend zwart gat kan zijn. Dat heeft het Amerikaanse ruimtevaartbureau bekendgemaakt. De Swift nam een uitbarsting van enkele dagen in het röntgengebied van elektromagnestische straling waar.

Het ging om een object dat de naam Swift J1745-26 meekreeg. Het bevindt zich een paar graden van het centrum van onze Melkweg, tegen het sterrenbeeld Boogschutter aan. Wellicht is met Swift J1745-26 een zeldzame röntgen-nova ontdekt, een nova die afwijkt van de gewone nova. Normaal ontstaat een nova wanneer een witte dwerg een uitbarsting meemaakt.

Röntgen-nova daarentegen zijn uitbarstingen van neutronensterren of zwarte gaten. In het geval van Swift J1745-26 is dat waarschijnlijk een zwart gat.

Maar dan gaat het om een stellair zwart gat, als overblijfsel van het turbulent leven van een zware ster.

Het zwarte gat van Swift J1745-26 hoort nog een begeleider, een gewone ster, te hebben. Maar hier lijkt iets misgelopen. Door zijn gravitatie slorpt een zwart gat materie van een ster op. Die materie stapelt zich op in een accretieschijf rondom het zwarte gat. Normaal zendt zo'n schijf geleidelijk een zachte en constante gloed van röntgenstraling uit. Maar bij Swift J1745-26 is het materiaal niet in de binnenste regionen van de accretieschijf beland, maar is het daarbuiten opgestapeld. Plotseling is er iets als een soort kosmische dijkbreuk gebeurd en kwam al dat materiaal in één keer in de accretieschijf terecht, met een uitbarsting in hard röntgenlicht, duizenden keren krachtiger dan zichtbaar licht als gevolg. Bron: Belga / 06-10-2012.

De Nobelprijs voor natuurkunde gaat dit jaar naar de Fransman Serge Haroche en de Amerikaan David Wineland. Twee relatief onbekende fysici die baanbrekend werk hebben verricht op het gebied van het meetbaar maken van kwantumverschijnselen (met dank aan Wikipedia want de webserver van het Nobelprijscomité heeft een probleem). Geheel volgens verwachting heeft Peter Higgs de prijs dus nog niet gekregen. ‘Zijn’ Higgsdeeltje mag eerder dit jaar waarschijnlijk ontdekt zijn, helemaal vast staat dat nog niet.Haroche doceert aan het Collège de France in Parijs en is vooral bekend omdat hij kwantumdecoherentie experimenteel wist te bewijzen. Wineland, verbonden aan het National Institute of Standards and Technology, heeft zijn sporen vooral verdiend met het vastleggen (‘trappen’) van ionen met behulp van lasers. De kwantumkorting geldt dit jaar overigens voor álle Nobelprijzen: wegens pech met beleggingen heeft het organiserend comité 20 procent van het prijzengeld af moeten doen. Bron: nobelprize.org / 09-10-2012.

Astronomen van de Amerikaanse universiteit Yale hebben ontdekt dat de oppervlakte van de planeet 55 Cancri e voor een deel uit diamanten bestaat. De planeet ligt op veertig lichtjaren van de aarde. Volgens hoofdonderzoeker Nikku Madhusudhan is het voor het eerst dat op een bergachtige planeet een compleet andere bodemsamenstelling dan op aarde wordt aangetroffen. De onderzoekers hebben vastgesteld dat zeker een derde van de oppervlakte van de planeet uit diamanten bestaat. De blootstelling van de op de planeet aanwezige koolstoffen aan hoge druk en temperatuur hebben de kostbare stenen vermoedelijk gecreëerd. De 55 Cancri e is ongeveer twee keer zo groot en zeker acht keer zo zwaar als de aarde. De planeet cirkelt samen met vier andere planeten rondom een ster die vergelijkbaar is met de zon, ongeveer

veertig lichtjaren van de aarde. De wetenschappers spreken van een 'super-aarde'. Niet alleen vanwege de grootte en het enorme gewicht, maar ook door de grote draaisnelheid. Een jaar duurt op 55 Cancri e nog geen achttien uur. De planeet ligt relatief dichtbij de aarde, maar geïnteresseerden in de dure stenen zullen goed tegen hoge temperaturen moeten kunnen. De gemiddelde temperatuur op de planeet ligt rond de 2150 graden celsius. Bron: Servaas van der Laan / 1110-2012.

Astronomen hebben een planeet ontdekt die zijn rondjes draait onder invloed van de zwaartekrachtvelden van vier zonnen. Het is voor het eerst dat een dergelijk fenomeen is waargenomen. De vondst wordt beschreven in een wetenschappelijk artikel op de pre-publicatie server Arxiv. Het verschijnsel werd als eerste ontdekt door vrijwilligers van de site planethunters.org. Astronomen van onder andere Yale University hebben de vondst bevestigd en zijn coauteur van het artikel. De planeet heet PH1 en is daarmee vernoemd naar de website. PH1 is 5000 lichtjaar van de aarde verwijderd en is zes keer zo groot.De aarde draait rondjes om het massamiddelpunt van ons zonnestelsel. De locatie daarvan is ongeveer het midden van onze zon. PH1 is onderhevig aan een complexer krachtenveld. Elk van de vier zonnen heeft een zwaartekrachtveld dat invloed uitoefent op de baan van de planeet. Het gewogen gemiddelde van die velden vormt het massamiddelpunt van PH1's zonnestelsel. Het is dát punt, in de lege ruimte, waaromheen de planeet haar rondjes draait. Van vijftien planeten in het universum was al duidelijk dat hun rondjes niet door één maar door twee zonnen worden bepaald, dit worden dubbelsterren genoemd.

Een planeet die het met vier zonnen doet is nog niet eerder waargenomen. De site planethunters.org verschaft publieke toegang tot data die verzameld zijn met de Kepler ruimtetelescoop van de NASA. Het doel is om mensen patronen te laten herkennen in de lichtsterkte die afkomstig is van andere zonnestelsels.

Dit om planeten te herkennen die gelijkenis vertonen met de aarde. In sommige gevallen doen mensen dit beter dan computers. Dat is bij deze weer bevestigd.

De vondst doet onderzoekers vermoeden dat er de afgelopen jaren meer vergelijkbare verschijnselen door de vingers van computeranalyses zijn geglipt. Bron: NU / 16-10-2012.

België heeft de 'Gecoördineerde Universele Tijd' als officiële tijd erkend. Dat delen minister van Binnenlandse Zaken Joëlle Milquet en minister van Wetenschapsbeleid Paul Magnette vandaag mee. De Gecoördineerde Universele Tijd, kortweg UTC, geldt sinds 1972 als basis van de officiële tijd in de wereld.

In België was de wettelijke tijd tot nog toe de 'Greenwich Mean Time', de universele tijd op basis van de omwentelingen van de aarde. Zij wordt nu vervangen door de UTC, het gemiddelde van driehonderd atoomklokken in de hele wereld, waarvan er vijf zich bevinden op de Koninklijke Sterrenwacht van België. De UTC is intussen wereldwijd aanvaard.

Dankzij de ingreep van Milquet en Magnette geldt de UTC nu ook als de wettelijke tijd in België, een systeem dat volgens beide ministers "uitermate precies" is. Bron: Belga / 25-10-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Bemande ruimtevaart is duur en risicovol. Daarom wordt voor de verkenning van het zonnestelsel gebruik gemaakt van onbemande sondes. Zo werden niet enkel alle planeten van dichtbij bekeken, maar ook enkele kometen en asteroïden. Op Mars rijden zelfs wagentjes rond en de twee Voyagers die eind jaren '70 gelanceerd werden staan nu zelfs op punt om ons zonnestelsel te verlaten. Tijdens de voorstelling die Frank Deboosere vanavond geeft kom je meer te weten over wat die sondes ons zoal geleerd hebben en wat de toekomst brengt op dit vlak. Er zijn al heroïsche episodes geschreven in het grote boek van de onbemande ruimtevluchten, maar er staat ons - ondanks budgettaire beperkingen - ook in de toekomst nog veel boeiende ruimtevaartprojecten te wachten.

Datum - Vrijdag 30 november 2012. 19.30 uur t/m 22.00 uur. Toegang: 6 euro.

Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be.

Guidestar | 11-2012

Voordracht : Ruimtesondes - Op avontuur in het zonnestelsel door Frank Deboosere

019

Rubriek - Lancering in de kijker

Guidestar | 11-2012

Kris Christiaens

I S S k r ijg t n ie u w e b e w o n e r s

020

Info - Kris Christiaens is al sinds jeugdige leeftijd gepassioneerd door ruimtevaart. Door zijn gedrevenheid en kennis over ruimtevaart werd hij enkele jaren terug medebeheerder van de populaire websites Spacepage en Belgium In Space. Daarnaast schrijft Kris Christiaens ook artikelen voor het maandblad van de Vereniging Voor Sterrenkunde en werd hij in 2010 secretaris van de Astro Event Group vzw.

Foto - De eerste Sojoezraket werd in 1966 gebouwd en was gebaseerd op de R7-raket, die ook al werd gebruikt voor het lanceren van de Vostokruimtevaartuigen. De eerste versies bestonden uit drie trappen.

De latere Molniyavariant bestond uit vier trappen, waardoor een grotere hoogte kon worden bereikt. In het begin van de jaren 80 rolden er jaarlijks zo'n 60 Sojoezraketten van de band.

Meer informatie : www.roscosmos.ru

Vanop de legendarische lanceerbasis Bajkonoer in Kazachstan zijn op dinsdag 23 oktober 2012 drie ruimtevaarders vertrokken naar het internationaal ruimtstation ISS. Deze lancering had normaal al op 15 oktober 2012 moeten plaatsvinden maar werd toen uitgesteld omwille van een technisch probleem tijdens een test. Naast twee onervaren Russische kosmonauten en één ervaren Amerikaanse astronaut werden ook nog 32 kleine visjes in de ruimte gebracht die aan boord van het ISS zullen gebruikt worden voor wetenschappelijk onderzoek.

Zo willen wetenschappers onderzoeken hoe de visjes zich in een speciaal aquarium aanpassen aan de afwezigheid van zwaartekracht.

De 7,1 ton zware Sojoez TMA-06M ruimtecapsule vertrok om 14u51 Belgische tijd vanop lanceercomplex 31 in de verlaten steppe van Kazachstan. De lancering werd uitgevoerd op het moment dat de rotatie van de Aarde de Sojoez ruimtecapsule in de juiste baan bracht waarin het ISS zich bevindt. Het was geleden van juli 1984 dat nog eens een bemande Sojoez ruimtecapsule gelanceerd werd vanop de LC31 lanceerinfrastructuur. Normaal vertrekken ruimtevaarders op Bajkonoer aan boord van Sojoez-draagraketten vanop het legendarische lanceercomplex LC1 vanwaar Joeri Gagarin 51 jaar geleden begon aan ’s werelds eerste bemande ruimtevlucht. Zoals gepland zette de vijftig meter lange en 305 ton zware Sojoez draagraket de Sojoez TMA06M ruimtecapsule iets minder dan negen minuten na de start van de lancering uit in een lage baan om de Aarde. Enkele minuten later werden ook de twee zonnepanelen van de Sojoez ruimtecapsule succesvol opengevouwen. In de dagen die volgden op de lancering bracht de ruimtecapsule, met aan boord de drie ruimtevaarders, zich tot bij het ISS waar het zich op 25 oktober 2012 probleemloos aan vasthechtte. Dit was de 115de maal dat Rusland een Sojoez ruimtecapsule in de ruimte bracht sinds dit ruimtetuig in 1967 voor het eerst gelanceerd werd.

Aan boord van de Sojoez TMA-06M bevonden zich de Russische kosmonauten Oleg Novitskiy (41) en Evgeny Tarelkin (37). Beiden zijn gewezen gevechtspiloten bij de Russische luchtmacht en werden in 2006 en 2003 door het Russische federale ruimtevaartagentschap geselecteerd als kosmonaut waarna ze startten met hun opleiding. De twee hebben geen ruimte-ervaring en gaan aan boord van het internationaal ruimtestation ISS deel uitmaken van de Expedition 33/34 crew. Zij zullen zes maanden werken en leven aan boord van het ISS waarvan de eerste weken samen met de Amerikaanse astronaute Sunita Williams, de Japanse ruimtevaarder Akihiko Hoshide en de Russische kosmonaut Yuri Malenchenko. Aan boord van de Sojoez TMA06M was Oleg Novitskiy gezagvoerder en Evgeny Tarelkin vluchtingenieur.

De derde ruimtevaarder die tijdens deze lancering in de ruimte werd gebracht, was de 52-jarige Amerikaanse astronaut Kevin Ford.

Deze gewezen luchtmachtpiloot bij de United States Air Force werd in juli 2000 door het Amerikaanse ruimtevaartagentschap NASA geselecteerd als astronaut waarna hij een opleiding startte die twee jaar duurde. Kevin Ford is een zeer ervaren piloot met meer dan 4000 vlieguren op zijn naam en behaalde tijdens zijn militaire loopbaan verschillende onderscheidingen en decoraties zoals de Air Force Meritorious Service Medal, de Air Force Commendation Medal, de Aerial Achievement Medal en de Armed Forces Expeditionary Medal. Van januari 2004 tot januari 2005 werkte Kevin Ford als Director of Operations in het Gagarin Cosmonaut Training Center in Rusland. In juni 2008 stapte hij met de graad van kolonel uit het Amerikaanse leger.

Uiteindelijk ging Ford in augustus 2009 een eerste maal de ruimte in toen hij piloot was van het ruimteveer Discovery tijdens de STS128 ruimtemissie. Ford verbleef uiteindelijk dertien dagen en twintig uur in een baan om de Aarde. Na zijn eerste ruimtemissie werkte Ford in het Space Station CAPCOM van NASA’s Mission Control Center.

Guidestar | 11-2012

021

Artikel

Guidestar | 11-2012

Barry van der Meer

Recordsprong vanu

012

Gestoord volgens de één, een heldendaad volgens de ander. Hoe dan ook, de sprong die skydiver Felix Baumgartner zondag maakte, met een recordhoogte van 39 kilometer, is een unieke prestatie. Als eerste mens ging hij door de geluidsbarrière. Vijf vragen over de sprong der sprongen.

1. Wat is Baumgartner van plan?

Felix Baumgartner is geen watje. De Oostenrijker wil de hoogste parachutespring ooit maken, van 36,576 kilometer hoogte. Het huidige record staat op naam van de Amerikaan Joe Kittinger (die Baumgartner overigens bijstaat). Hij sprong in 1960 van iets meer dan 31 kilometer hoogte veilig naar beneden. Baumgartner zal dus vanuit de stratosfeer springen – waar de naam van zijn project ‘Red Bull Stratos’ aan refereert – wat zo hoog is dat hij de kromming van het aardoppervlak kan zien.

Naast de hoogte zal de sprong in andere opzichten uniek zijn. Baumgartner zal de eerste mens zijn die de geluidsbarrière – zonder hulp van een voertuig – doorbreekt. Kittinger slaagde daar nét niet in, hij kwam tot 988 kilometer per uur (ongeveer Mach 0.9). Door de iets grotere hoogte verwacht Baumgartner na 40 seconden vrije val 1110 kilometer per uur te halen, en dus de geluidsbarrière te doorbreken. Over de vrije val gesproken, die zal ook van recordlengte zijn. Kittinger viel vier en een halve minuut vrijuit naar beneden, Baumgartner hoopt dat ruim een minuut langer vol te houden. Op 1500 meter hoogte zal hij zijn parachute openen en langzaam naar beneden dwarrelen. Alles bij elkaar moet zijn sprong in tien minuten geklaard zijn. Eigenlijk stond zijn sprong al voor maandag 8 oktober gepland, maar door slechte weersomstandigheden moest deze telkens uitgesteld worden.

Aanstaande zondag om 14.00 uur Nederlandse tijd staat momenteel de eerstvolgende poging gepland, welke live te volgen is.

2. Sneller dan het geluid, kan dat?

In theorie, ja. Als een skydiver naar beneden springt werken er twee krachten op zijn lichaam: de zwaartekracht naar beneden en de luchtweerstand omhoog. Aan het begin van de sprong ‘wint’ de zwaartekracht en val je steeds sneller. Maar de luchtweerstand neemt steeds meer toe, totdat deze gelijk is aan de zwaartekracht. Vanaf dat moment val je met constante snelheid naar beneden. Voor iemand die uit een vliegtuig springt ligt die terminale snelheid op ongeveer 120 kilometer per uur. Maar omdat op de hoogte waarvan Baumgartner springt de lucht zeer dun is, heeft hij veel minder last van luchtweerstand en bereikt hij in korte tijd een veel hogere snelheid. Daarbij komt dat de lucht op die hoogte erg koud is, waardoor de geluidssnelheid lager is dan op aarde. Uit berekeningen volgt dat hij ongeveer een minuut lang ‘supersonisch’ gaat.

Goed, dat zegt de theorie, maar wat merkt hij daarvan? In alle eerlijkheid: niemand weet het precies. Dat maakt het ook zo spannend. We kunnen wel speculeren. Geluid is niets anders dan drukgolven die zich voortplanten door de lucht. Baumgartner duwt gedurende zijn val de lucht voor zich uit, en veroorzaakt in zekere zin ook drukgolven. Als hij de geluidssnelheid nadert kunnen de drukgolven die hij produceert en geluidsgolven over elkaar heen gaan buitelen. Dat is bijvoorbeeld wat leidt tot de harde klap die bekend is van straaljagers die door de geluidsbarrière gaan. Maar of hij hier iets van merkt – of de schokgolven de lucht uit zijn longen duwen, of de huid van zijn lichaam trekt – we weten het niet. Mocht het goed gaan weten we één ding zeker: wat hij ook schreeuwt, niemand zal het horen.

3. Hoe bereikt hij die enorme hoogte?

Een enorme ballon gevuld met helium. Helium heeft een lagere dichtheid dan lucht, dus stijgt het op. Maar omdat de lucht dunner is op grote hoogte (en je dus minder duwkracht omhoog hebt), heb je heel veel helium nodig om zo hoog te komen. De ballon heeft dan

u it ( b ijn a ) d e r u im t e ook een volume van 850 miljoen liter. De grootste ballon ooit. Het kost drie kwartier tot een uur om het ding helemaal te vullen met helium. In onopgeblazen vorm is de ballon zo’n 180 meter lang, zo’n 55 verdiepingen.

Gedurende de vlucht omhoog zal de ballon steeds meer de vorm van een bol krijgen.

Helemaal bovenaan, op 36,5 kilometer, is de ballon 91 meter lang en 122 meter in diameter.

Baumgartner zelf zal in een capsule daaronder hangen, die hem beschermt tegen kou, de lage luchtdruk en hem voorziet van voldoende zuurstof.

De ballon is gemaakt van een speciaal daarvoor gemaakt plastic, dat extreem dun is: 0,02 millimeter dik, tien keer dunner dan bijvoorbeeld het plastic van je boterhamzakje.

Dat fragiele materiaal maakt dat er vrijwel geen wind mag zijn in de buurt van de lanceerbasis tijdens het opstijgen, ook op grote hoogtes – waardoor de sprong afgelopen week uitgesteld moest worden. Er kunnen makkelijk scheurtjes ontstaan of de capsule kan over de grond schrapen, wat de missie, en Baumgartner zelf, in gevaar kan brengen. Bij een probleem op minder dan 300 meter hoogte is er te weinig tijd om een parachute te gebruiken.

Er zal geen twijfel over bestaan, dit is een levensgevaarlijke onderneming. Twee mensen die probeerden het record van Kittinger te verbreken overleefden hun poging niet. De omstandigheden daarboven zijn letterlijk en figuurlijk ‘onaards’. Ten eerste is het bijzonder koud ( -57 °C als hij uit zijn capsule stapt) en heeft hij geen beschermende atmosfeer tegen zonnestralen of, erger nog, zonnevlammen.

Verder zit er te weinig zuurstof in de lucht om te kunnen ademen. De luchtdruk is bijzonder laag, het is bijna vacuüm. Dat betekent dat zijn lichaam uitzet – Kittinger zag zijn hand destijds twee keer zo dik worden – en zijn bloed kan gaan koken. Het kookpunt van

Baumgartner is tegen al deze gevaren beschermd door een hypermodern ruimtepak.

Het houdt de druk op peil, beschermt hem tegen de kou en voorziet hem van zuurstof.

Zolang het maar heel blijft natuurlijk, een klein scheurtje kan al funest zijn. Verder verzamelt het pak allerlei data gedurende de onderneming. Baumgartner is uitermate goed voorbereid. Hij deed een intensieve training en heeft eerder dit jaar met succes twee testsprongen gedaan van 21,8 en 29,6 kilometer. Maar er kan natuurlijk altijd iets misgaan. Misschien gaat hij tollen of raakt hij buiten bewustzijn. Een uitspraak van Baumgartner is dan ook veelzeggend. “Ik maak me geen zorgen over het pak, over de ballon, of over de capsule. Ik maak me zorgen over de vrije val. Als er dan iets gebeurt, kun je niets meer doen.” Vingers gekruist dus.

Foto - Update: missie voltooid !

Felix Baumgartner heeft het record gebroken van de hoogste parachutesprong ooit. Uiteindelijk sprong hij zondagavond rond 20.00 uur Nederlandse tijd vanaf ruim 39 kilometer hoogte. Zijn doel om de geluidsbarrière te doorbreken lijkt hij te hebben behaald. De teller gaf een maximumsnelheid van 1343,8 km/uur aan, maar de officiële snelheidsmetingen moeten nog bekend gemaakt worden.

5. Heeft de wetenschap hier nog iets aan?

Volgens Baumgartner zelf is het project een kans voor het vergaren van informatie die bijdraagt aan de veiligheid van astronauten en piloten, en misschien voor ruimtetoeristen voor de toekomst. Daar heeft hij een punt. Stel dat piloten of astronauten op grote hoogte hun vaartuig moeten verlaten, dan wil je graag weten wat er met iemand kan gebeuren en wat voor maatregelen en ruimtepakken je nodig hebt om de veiligheid te kunnen waarborgen.

Daarnaast lijkt het moment steeds dichterbij te komen dat gewone stervelingen een retourtje ruimte kunnen maken, dankzij de de opkomst van commercieel ruimtetoerisme.

Ook daarvoor zullen nieuwe veiligheidssystemen voor ontwikkeld moeten worden. Deze bedrijven – maar ook NASA – zullen de sprong op de voet volgen om informatie te vergaren voor de volgende generatie ruimtevaartuigen en pakken.

Guidestar | 11-2012

4. Wat zijn de gevaren?

vloeistoffen gaat namelijk omlaag bij een lagere luchtdruk, de moleculen hebben minder moeite om de vloeistof te verlaten en een gas te vormen (water kookt boven op een berg bijvoorbeeld bij 80 of 90 °C).

013

Rubriek - Observatoria wereldwijd

Guidestar | 11-2012

Philip Corneille FRAS

1,93 m OHP - Frankrijk

024

Info - Philip Corneille is AEG / VVS lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Interplanetary Society en Fellow of the Royal Astronomical Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde.

In maart 1840 maakte de Amerikaanse chemicus John William Draper (1811-1882) de allereerste astrofoto. Het object was de Maan en hij gebruikte een 13 cm reflector (spiegelkijker) met 20 minuten fotografische belichtingstijd, een technische uitvinding van de Franse wetenschappers Joseph Nicéphore Niépce (1765-1833) en Louis Daguerre (17871851) aan het eind van de jaren 1820. Vier decennia later, in september 1880, maakte Draper’s zoon, dokter/chemicus Henry Draper (1837-1882) met een 28 cm refractor (lenzentelescoop) de allereerste deepsky foto waarop de Orion nevel (Messier 42) te zien was. Een historische foto die aanleiding gaf tot een historische sterren catalogus.

In 1887 initieert de Franse marine officier en directeur van het Paris-Meudon observatorium Amédée Mouchez (1821-1892) het “Carte du Ciel” project om een fotografische atlas van de sterrenhemel te creëren. Op het astronomisch congres van april 1887 zegden 22 observatoria (11 noordelijke en 9 in het zuidelijke halfrond) toe om aan het project deel te nemen. Het “Carte du Ciel” (hemelkaart) astrometrie project omvatte twee delen: (1) een astrografische catalogus van de gehele sterrenhemel met sterren tot magnitude 11 op fotografische platen en (2) een astrofotografische hemelkaart met sterren tot magnitude 14 waarvan kaarten gereproduceerd zouden worden.

Foto - De auteur op het terras van de 1,52m telescoop met op de achtergrond de grote koepel van de 1,93 m reflector en de kleine koepel van de GPO. OHP telt gemiddeld 180 heldere nachten per jaar. Bron : Philip Corneille.

Foto - De 1,93 m OHP reflector zag First light in 1959 en zit op een zware Engelse equatoriaal montering. Tot 1979 was dit de grootste telescoop op het West-Europese vasteland. Bron: OHP. Meer informatie : www.obs-hp.fr/welcome.shtml

Ondanks het feit dat het “Carte du Ciel” project nooit volledig werd verwezenlijkt, had een enorme stimulans voor de sterrenkunde en kijkerbouw in het bijzonder aangezien de gebroeders Paul & Prosper Henry 33 cm astrograaf reflectors bouwden om de observatoria uit te rusten. Bovendien begonnen Franse astronomen uit te kijken naar een sterrenwacht op een gunstige donkere plaats naast deze in de grootsteden Parijs, Straatsburg, Lyon, Marseille en Nice.

Na de Eerste Wereldoorlog werd de zoektocht naar de ultieme sterrenwacht op het Franse vasteland gestimuleerd door de Generaal Gustave Ferrié (1868-1932), een gepassio-

neerd amateur astronoom en professor Jacques Cavalier (1869-1937). Site onderzoek en meteorologische statistieken wezen uit dat het zuidoosten van Frankrijk de voorkeur genoot, gezien de wind snelheden, neerslag hoeveelheden en temperatuursverschillen.

In november 1936, na de oprichting van het Franse nationale centrum voor wetenschappelijk onderzoek (CNRS) besluit een comité van fysici, onder leiding van Nobelprijs winnaar Jean Perrin (1870-1942), om nabij Forcalquier in het departement Alpes-deHaute Provence een nieuwe sterrenwacht uit te bouwen. Men voorzag een 2,5 m klasse reflector met St-Gobain spiegel, twee 1,0 m klasse reflectors waarvan één met spectrograaf, een coelostaat, een 30 cm refractor en een laboratorium met bibliotheek. Medio 1937 startte men de bouw van het Observatoire de Haute-Provence (OHP) nabij het pittoreske dorpje St-Michel l’Observatoire maar tijdens de Tweede Wereldoorlog lag het project stil.

Na WO II werd de 1,20 m reflector van het Parijs-Meudon observatorium officieel in gebruik genomen. Deze historische reflector werd medio 19de eeuw door Urbain Le Verrier (1811-1877) gecommissioneerd en door optisch ingenieur/astronoom André Couder (1897-1979) verbeterd. In 1946 werd de 0,80 m reflector geïnstalleerd maar door budgettaire problemen kwam er nooit een 2,5 m klasse reflector en moesten de Franse astronomen tot eind de jaren 1950 wachten alvorens hun grootste telescoop te kunnen gebruiken.

Eind 1957 werd de 1,93 m reflector, geconstrueerd door Grubb & Parsons uit GrootBrittannië, aan OHP geleverd. In juli 1958 werd de optiek in de telescoop ingebouwd en werd het gebouw met klassieke koepel door het staalbedrijf Société des forges et ateliers du Creusot afgewerkt. Uiteindelijk namen de Franse astronomen de telescoop in gebruik en First light vond plaats op 17 juli 1959.

De 1,93 m M1 hoofdspiegel werd reeds in 1937 door de bekende Saint Gobain glasfabriek vervaardigd uit thermisch glas en weegt 1200 kg. Echter de 1,93 m OHP reflector heeft slechts een bruikbare diameter van 1,90 m maar bleef lange tijd de grootste telescoop op het Europese vaste land.

Aanvankelijk werd een 0,51 m secundaire M2 spiegel gebruikt voor de f/5 Newton focus maar momenteel wordt een 0,48 m M2 spiegel gebruikt voor de f/15 Cassegrain focus.

Voor de f/32 Coudé focus wordt een 0,41 m tertiaire M3 spiegel en een 0,32 m quartaire M4 spiegel gebruikt. OHP’s grootste telescoop rust op een Engelse montering.

Tijdens de jaren 1970 speelden astronomen

Guidestar | 11-2012

025

verbonden aan het OHP een voorname rol in de sterrenkunde met onder meer Charles Fehrenbach (1914-2000) en André Lallemand (1904-1978). Deze laatste verrichtte technisch onderzoek naar fotoversterkerbuizen en elektronische camera’s. In 1984 deden de CCDs (Charge Coupled Device) lichtgevoelige elektronische detectoren hun intrede in de Franse sterrenkunde met toepassingen op de 1,52 m OHP reflector. Echter, sinds 1979 waren Franse astronomen betrokken bij het CFHT-project op Mauna Kea, Hawaï – VSA. Met het gebruik van deze 3,60 m CanadaFrance-Hawaii Telescope vroeg men zich af of de 2,0 m klasse telescopen nog een nuttige rol konden spelen!

Foto - De auteur aan de ingang van het 1,93 m telescoop gebouw waar een herdenkingsplaat werd opgehangen die verwijst naar de ontdekking van de eerste exoplaneet, Peg 51 b. Bron: Philip Corneille.

Foto - De 1,93 m telescoop in al z'n glorie. Bron: OHP / CNRS / S. Ilovaisky en Anne van der Stegen.

Foto - De ELODIE echelle spectrograaf die vanaf 1993 werd ingezet op de 1,93m reflector voor het speuren naar exoplaneten. Met dit instrument ontdekten Michel Mayor en Didier Queloz in oktober 1995 de eerste exoplaneet rond een Zonachtige ster. Bron: Philip Corneille.

Guidestar | 11-2012

Meer informatie : www.obs-hp.fr/welcome.shtml

026

Terwijl men in de jaren 1980 vooral aandacht en budget besteedde aan de 4,0 m klasse telescopen, bewezen kleinere telescopen hun nut in de opleiding van astronomen, publieksactiviteiten en als testbed voor nieuwe instrumenten. Bovendien konden de 2,0 m klasse telescopen gebruikt worden voor langdurige projecten waardoor ze uiterst interessant bleken om variabele sterren en supernova’s op te volgen en hun nut bewezen in een nieuwe tak van de sterrenkunde; de zoektocht naar exoplaneten.

In 1990 was de ontdekking van exoplaneten rond pulsars (“dode” ronddraaiende neutronenster) een psychologische stimulans voor de zoektocht naar planeten rond andere Zonachtige sterren. Sinds 1994 werkte een Frans-Zwitsers team met een hooggevoelige spectrograaf op de 1,93 m reflector van OHP, waarmee men de dopplerverschuiving in het licht van een ster kon bepalen. Sterren en planeten draaien om een gemeenschappelijk zwaartepunt, waarbij astronomen de radiale snelheid van de sterbeweging kunnen meten.

Afhankelijk van de grootte en de periodiciteit van deze dopplerverschuiving kan men bepalen welk soort planeet de verschuiving heeft veroorzaakt.

Gedurende twee jaren gebruikten de Franse astronoom Michel Mayor en zijn doctoraatsstudent de Zwitserse astronoom Didier Queloz de ELODIE spectrograaf op de 1,93 m OHP reflector om de dopplerverschuiving van een zwakke Zonachtige ster in het sterrenbeeld Pegasus op te volgen. Dankzij lange termijn observaties en het gebruik van hun eigen software ontdekten ze de eerste planeet buiten ons eigen zonnestelsel. Op 6 oktober 1995, na een grondige controle van hun gegevens, kondigden Mayor en Queloz hun historische ontdekking aan op de astronomie conferentie van Firenze in Italië.

De eerste exoplaneet, 51 Pegasi b, bleek een hete Jupiter gasreus met een omlooptijd van 4,2 dagen rond de gele dwergster 51 Pegasi in het sterrenbeeld Pegasus op 50 lichtjaren van de Aarde. Na de bevestiging door andere astronomen, publiceerden ze hun bevindingen in het weekblad Nature van 23 november 1995.

Hun ontdekking haalde het wereldnieuws want ons zonnestelsel was niet langer het enige in het onmetelijke universum!

Sinds het begin van het nieuwe millennium tracht OHP vooral vernieuwend en energie bewuster te werken op het gebied van sterrenkunde, aeronomie en klimatologie om de site van de sterrenwacht een polyvalent karakter te geven. Sinds 2004 begonnen botanisten het O3HP project om de groei van de eiken bomen en de flora in het microklimaat van de Haute-Provence te bestuderen.

Anno 2012 viert OHP haar 75ste verjaardag en heeft de sterrenwacht een belangrijke plaats veroverd in de geschiedenis van de astronomie!

Guidestar | 11-2012

027

Kortnieuws Een commercieel vrachtschip is gisteravond gelanceerd vanaf ruimtebasis Cape Canaveral in Florida. De Dragon-capsule brengt vracht naar het internationale ruimtestation ISS. Woensdag komt het vaartuig daar aan. Het is de eerste keer dat een commercieel vrachtschip het ISS bevoorraadt. In mei ging er ook een Dragon naar het ISS, maar die missie was bedoeld om alle systemen te testen. De Dragon blijft ongeveer drie weken bij het ISS. Daarna keert de capsule terug naar de aarde. Het vaartuig zal dan niet vergaan in de dampkring, zoals de andere vrachtschepen, maar aan een parachute in de oceaan plonzen. In de toekomst moet de Dragon ook bemanningsleden naar de ruimte en terug brengen. De Dragon is ontwikkeld door het bedrijf SpaceX. Dat mag de komende jaren nog zeker elf vluchten naar het ISS uitvoeren. Eind dit jaar gaat een ander bedrijf voor het eerst naar het ISS. Bron: Belga / 08-10-2012.

De partners in het Internationaal Ruimtestation ISS zijn overeengekomen om bemande missies van een jaar te starten. Momenteel duren de missies naar en met het ISS in principe zes maanden. Dat heeft de NASA meegedeeld. Van 2015 af zullen een Amerikaan en een Rus met een Sojoez naar en van het complex vliegen om er een vol jaar te werken. De identiteit van de twee en details zijn nog te onderhandelen. Bedoeling van zo'n missie van een jaar is "waardevolle wetenschappelijke data te vergaren voor het sturen van mensen naar nieuwe bestemmingen in ons zonnestelsel", zegt de NASA. Het gaat daarbij niet alleen om de weerslag van een langeduurmissie op het menselijk lichaam maar ook omtrent de technologie voor missies verder dan de Maan. In de geschiedenis van de ruimtevaart zijn maar vier mensen meer dan een jaar continu in de ruimte geweest, allen Russische kosmonauten. De absolute recordhouder is arts Valeri Polyakov die in 1994-1995 437 dagen 18 uur in het Russische ruimtestation Mir werkte (inclusief de heenreis). De Amerikaanse langeduurrecordhouder is Michael Lopez Alegria met 215 dagen in het ISS in 2006-2007. Frank De Winne heeft het Belgische record met 187 dagen 20 uur 42 minuten. Bron: Belga / Tass / 06-10-2012.

Het internationale ruimtestation ISS is gisteren voor het eerst zelf gebruikt als een lanceerbasis. Vijf kleine, experimentele satellieten werden losgelaten van het complex. Ze zweefden weg en kwamen in een eigen baan rond de aarde. De satellietjes zijn slechts enkele centimeters groot. Ze zijn vooral bedoeld om nieuwe technieken te testen. Over ongeveer 3 maanden verbranden ze in de dampkring. Het onbemande Japanse ruimtevrachtschip Ooievaar 3 bracht de satellietjes in juli naar het ISS, waar ze tijdelijk werden vastgemaakt aan de buitenkant van het ruimtestation.

Satellieten worden goedkoper, en daarmee toegankelijker, als ze kunnen meeliften met een vrachtschip dat toch al naar het ISS gaat. Ze hoeven dan niet langer met een eigen raket naar de ruimte te worden gebracht. Bron: AT / 06-10-2012.

Ook Curiosity maakt tegenwoordig gebruik van Foursquare, de bekende sociale netwerksite slash app die het mogelijk maakt je huidige locatie te delen met de rest van de wereld. Het bijzondere daaraan is natuurlijk dat deze speciale jeep zich op de planeet Mars bevindt. Het is de eerste keer dat er wordt ingecheckt op Foursquare vanop een andere planeet, en de tweede keer van buiten de Aarde, vanuit de

ruimte dus. "Mars Curiosity checked in at Gale Crater, One check-in closer to being Mayor of Mars", zo luidde de boodschap van het peperdure voertuig, dat zich verder op Foursquare voorstelt als volgt: "Wie heeft zes wielen, een laser en is bezig de Rode Planeet te verkennen? Ik. En ik ben Curiosity, Nasa's nieuwste Marsjeep." De Curiosity stuurt ook tips vanop Mars: "Wat extra vochtinbrengende crème en stevig schoeisel zijn aangeraden, en ook zuurstof voor wie ademt." Of nog: "Wil je minder wegen? Kom naar de Rode Planeet.

Mars is veel kleiner en de zwaartekracht maakt dat je ongeveer 3/8 van je gewicht op Aarde weegt." Een briljante publiciteitsstunt voor zowel Nasa als Foursquare. Maar zoals Will Oremus van slate.com het laconiek verwoordt: "Als de check-ins van de mensen op Aarde ook zo interessant waren, zou ik nog eventueel overwegen om mezelf in te schrijven." Bron: TechCrunch / Slate.com / 06-10-2012.

Het onbemande Europese ruimtevrachtschip Amaldi is in de nacht van dinsdag op woensdag vergaan in de dampkring. Ruimtevaartorganisatie ESA liet het toestel gecontroleerd opbranden. ''Signaal verloren. Vaarwel Edoardo Amaldi'', twitterde de ESA omstreeks half vier.

Volgens de organisatie storten de brokstukken neer in een afgelegen deel van de Grote Oceaan. Daar vormen ze geen gevaar voor mensen. De Amaldi was in maart naar het ISS gegaan met ongeveer 6,6 ton aan brandstof, zuurstof, water, wetenschappelijke apparatuur en reserveonderdelen. Het ruimtevrachtschip vertrok vrijdag weer richting aarde. Op de terugweg was het gevuld met afval. Bron: ESA / 04-10-2012.

Het eerste commerciële vrachtschip is woensdag aangekomen bij het internationale ruimtestation ISS. Het schip, de SpaceX Dragoncapsule, brengt vracht naar het ruimtestation. Het is de eerste keer dat een commercieel vrachtschip het ISS bevoorraadt. In mei ging er ook een Dragoncapsule naar het ISS, waar André Kuipers toen zat, maar die capsule was vrijwel leeg. Die missie was bedoeld om alle systemen te testen. De Dragon blijft ongeveer 3 weken bij het ISS. Daarna keert de capsule terug naar de aarde. Het vaartuig zal dan niet vergaan in de dampkring, zoals de andere vrachtschepen, maar veilig aan een parachute in de oceaan vallen. In de toekomst moet de Dragon namelijk ook bemanningsleden naar de ruimte en en weer terug naar de aarde brengen. Bron: ANP / 10-10-2012.

Operazangeres Sarah Brightman gaat de ruimte in. In 2013 of 2014 gaat ze voor 10 dagen naar het internationale ruimtestation ISS. Ze wordt dan de achtste ruimtetoerist in de geschiedenis. Dat heeft Space Adventures, het 'ruimtereisbureau' dat de trip heeft geboekt, bekendgemaakt. Het is niet bekend hoeveel Brightman voor de reis heeft betaald. De prijs van een ruimtereis wordt geschat op ongeveer 20 miljoen euro, hoewel aanbieders en klanten erover zwijgen. De sopraan Brightman wil de eerste artiest worden die zingt uit de ruimte. "Ik zie mezelf niet als een dromer, maar als een dromenjager", zei Brightman in een verklaring. Haar nieuwe cd, 'Dreamchaser', komt begin volgend jaar uit. Na de tournee begint ze met de voorbereiding op de vlucht. Sarah Brightman is vooral bekend van het nummer 'Con te partirò' (1996), dat ze met Andrea Bocelli zong. Bron: AFP / 10-10-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

André Kuipers in het Planetarium om te vertellen over zijn ruimtereis. Samen met Artis de Marsis was hij 6 maanden lang in het ruimtestation ISS (International Space Station). Er zijn speciale voorstellingen voor zowel kinderen als volwassen, waarin hij vertelt hoe de aarde eruit ziet vanuit de ruimte, wat hij voor werk in het ISS en zal hij onthullen waar Artis de Marsis zich nu bevindt.

Ook is er ruimte voor een paar vragen uit het publiek en zal André Kuipers zijn boek signeren.

Datum - Zondag 4 november 2012. 10.00 uur t/m 12.00 uur. Toegang: Onbekend.

Locatie - Artis planetarium - Plantage Kerklaan 38-40 - 1018 CZ Amsterdam (NL). info@artis.nl.

Guidestar | 11-2012

Voordracht : André Kuipers in Artis

029

Artikel

Patrick Jaecques

Nacht van de duisternis Foto - Alex, Dieter en Erwin konden de vele bezoekers, ook zonder een heldere hemel, boeien met hun telescopen, randapparatuur en tal van leuke anekdotes.

Meer informatie : www.aegvzw.be

Zoals de tradititie het ondertussen wil staat onze vereniging, de Astro Event Group vzw, tijdens de 'Nacht van de duisternis' op maar liefst twee locaties. In Maldegem (tussen Brugge en Gent) alsook in Oostende, onze thuisstad.

In Maldegem is Natuurpunt de plaatselijke organisator. En voorzagen we, aan het einde van de fraai uitgestippelde wandeling, een goed uitgeruste info- en telescopenstand.

Waar Stijn, Sander, Kurt en Mike zo'n 250 tal bezoekers mochten verblijden. Helaas bleek het weer ver van ideaal en verstoorde een bui ietwat de pret. Waardoor beslist heel wat geïnteresseerden niet kwamen opdagen.

In Oostende werken we sinds twee jaar nauw samen met het Vogelopvangcentrum (VOC) en de Provincie West-Vlaanderen afdeling Walraversijde. Om op de laatstgenoemde locatie, net als in Maldegem, een boeiende wandeling te voorzien voor de 415 bezoekers.

Ondertussen... in Oostende

Reeds bij het opzetten van de standen bleek het weer niet echt mee te zitten. Het had die dag misschien nog niet geregend maar de gehele hemel zag er donker en dreigend uit.

Alvast geen goed nieuws voor Alex en Erwin die elk hun telescoop hadden meegebracht.

Guidestar | 11-2012

Terwijl Dirk zich installeerde in de multimedia zaal, Dieter mee hielp de telescopen opzetten, Jan zich vertrouwd maakte met de kassa en ikzelf, met behulp van Kenji en Nathalie, de AEG infostand en m'n Eureka shop opzette begonnen er al mensen toe te stromen aan de inkom. En dat een kwartier voor opening.

Alvast een goed teken.

030

Het was al snel duidelijk dat de bezoekers moeite hadden om een keuze te maken uit de vele standen die waren ondergebracht in het hoofdgebouw van Walraversijde. Zouden we eerst de permanente tentoonstelling, de stand met exotische ongewervelden, de Eureka shop, de AEG infostand of het auditorium eerst bezoeken ? Je kon het zo van de gezichten aflezen !

Dat was alvast zo tot ze vreemde, en vooral reusachtige, creaturen zagen die op enkele takken jong en oud deden verbazen. De standhouder had dan ook z'n handen meer dan vol van de vele vragen. Zeker over de reusachtige kakerlakken, wandelende takken en de bidsprinkhanen. De Eureka stand werd hierdoor bijna onder de voeten gelopen. Wat een geluk dat de vele unieke producten toch ook voor wat afleiding zorgden.

Het feit dat de permanente tentoonstelling van Walraversijde ook bezocht kon worden bleken velen te appreciëren. En terecht. De

mooi ingerichte zaal toont een stuk van de Oostendse geschiedenis die elke inwoner eigenlijk zou moeten kennen. Bijzonder leerzaam !

De drie reusactige AEG roll-up banners zorgden ervoor dat het kaf van het koren werd gescheiden. Want iedereen die kwam voor een portie sterrenkunde liep eerst naar deze kleurrijke infopanelen. En waren duidelijk verstomd door het grote aantal facetten dat de vereniging rijk is. Wat zich weerspiegelde op het aantal nieuwe leden tegen het einde van het weekend.

Naast de deur, die de toegang was tot de nachtelijke wandeling, lag het auditorium die menig mensen wist te strikken. En waar Dirk, zoals steeds, een bijzondere indruk achterliet.

"Man, wat kan die kerel vlot vertellen over het heelal" was een uitroep die we meermaals te horen kregen. En terecht ook !

Eens buiten werd het pad verlicht door een resem kaarsen en goed geplaatste 'glowsticks'. Ook de zelf meegebrachte zaklampen bleken opnieuw bijzonder handig. Want de huidige moderne mens is blijkbaar niet langer in staat om zonder het veilige gevoel van een overdaad aan licht zich een weg te banen door de nacht. Toch wel vreemd...

De stand van het VOC was de eerste die men buiten kon ontdekken. En vol stond van informatieve borden, opgezette dieren en leden die in geuren en kleuren de werking van hun vereniging uit de doeken deden. Een eind daarvan stond de AEG stand met twee telescopen.

Bemand door Alex, Erwin en Dieter die ietwat bedroefd waren van het weer maar al snel, ook zonder telescopen, het publiek konden boeien. Zo kennen we hen...

In de vissershuisjes waren diverse acteurs het leven van destijds aan het uitbeelden voor de duidelijk geboeide bezoekers. En wat voor de jongsten bijna een cultuurschok betekende !

De stand van het Blauwe Kruis toonde aan dat ze, helaas, echt wel meer dan alleen honden en katten dienen op te vangen. En ook de insectenstand deed ons even stilstaan bij wat er onder en achter onze muren allemaal schuil houd. Net zoals de amfibiën en muizen stand.

Beiden lekkernijen voor de kerkuilen van de volgende stand, die doelbewust wat verder op het pad lag. Je weet maar nooit wanneer de honger toe slaat. Daarom hadden we ook voor ons mensen wat lekkers, in de vorm van verse soep.

Terug op krachten gekomen kon men nog heel wat bijleren op de standen van de vleermuizen, Vogelbescherming en de Sea Sheppard om dan uiteindelijk te belanden in de knusse warme cafetaria. Op naar volgend jaar !

Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand

O k t ob e r 2 0 1 2 Uur (GMT)

Raket

Lanceerbasis

Vracht

Gewicht

Land

Baan

Doel

04-10-2012

12.10 uur

Delta-4M+ (4,2)

Cape Canaveral

GPS-2F 3 (USA 239)

1630 Kg

USA

20200 x 20200

Navigatie

08-10-2012

00.35 uur

Falcon 9

Cape Canaveral

Dragon CRS-1

6600 Kg

USA

LEO

ISS bevoorrading

12-10-2012

18.15 uur

Sojoez-2-1b Fregat

Bajkonoer

Galileo-IOV FM3

640 Kg

Europa

23616 x 23616

Navigatie

14-10-2012

03.25 uur

CZ-2C

Taiyuan

SJ 9A

? Kg

China

LEO

Technologie

14-10-2012

08.34 uur

Proton-M Briz-M

Bajkonoer

Intelsat 23

2730 Kg

USA

GEO

Communicatie

23-10-2012

12.51 uur

Sojoez-FG

Kourou

Sojoez TMA-06M

7150 Kg

Rusland

LEO

Bemand

25-10-2012

15.33 uur

CZ-3C

Xichang

BD-2 G6

4600 Kg

China

GEO

Navigatie

Orbcomm FM44 Galileo-IOV FM4 SJ 9B

142 Kg 640 Kg ? Kg

USA Europa China

LEO 23616 x 23616 LEO

Communicatie

Kris Christiaens

Datum

Navigatie Technologie

Guidestar | 11-2012

Ve rkl a re n d e wo o rd e n l i j s t

GEO LE O M i l . Com .

G e osta ti on a ry E a rth O rb i t Low E a rth O rb i t M i l i ta i re Com m u n i ca ti e sa te l l i e t

â– M i sl u kte l a n ce ri n g

031

Rubriek - Amateurastronoom in de kijker

Philip Corneille FRAS

P e t e r H e n d e r ic k x

Info - Philip Corneille is AEG lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Interplanetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

Sinds zijn twaalfde is Peter Henderickx gepassioneerd door sterrenkunde. “Zijn we alleen in het heelal?... Zou al die ruimte dan geen enorme plaatsverspilling zijn?" Het is een bekende uitspraak van Carl Sagan. Prachtig in perspectief gezet in ‘Contact’. Voor Peter blijft Carl een een iconisch figuur, met zijn bevreemdende Engelse articulatie, z’n eigen stijl van presenteren, z’n eigenzinnige diepgaande documentaires. Het hele idee dat wij op een bol leven, die duizelingwekkend hard rond de zon draait, omgeven door miljarden sterren, gegroepeerd in een grote schijf van honderdduizend lichtjaar breed was zo verbluffend, dat hij er alles wou over weten.

Wist Peter veel dat dit het begin was van een hobby die een deel van zijn leven zou worden.

Zijn eerste kennismaking met de sterrenhemel kwam door het boek "Sterrenkunde voor Iedereen" van Govert Schilling, waar goede sterrenkaartjes in stonden. Zo is het begonnen, onder een heldere hemel 's avonds buiten met een rode zaklamp en dit boek. In de koude wintermaanden, met een 7X50 verrekijker stond Peter te turen naar het sterrenbeeld Orion. Hij kon de Orion nevel echt goed waarnemen en zag details in de structuur. Open sterrenhopen, nevels en massa’s sterren in de melkweg … en dat allemaal vanuit zijn eigen achtertuin!

Guidestar | 11-2012

Daarna ging de hobby in stroomversnelling en in 1990 kocht hij zijn eerste sterrenkijker, een Pollux 114mm Newton spiegeltelescoop op equatoriale montering (het bekende elf centimetertje), waarmee hij voor het eerst de planeten waarnam alsook een groot deel Messier objecten goed kon observeren. Het elfje had echter een te zwakke montering en kwam met inferieure oculairen.

032

Info - Elke maand voorzien we rond de periode van volle maan een interessante spreekbeurt. Die wordt meestal voorafgegaan door een hemeljournaal waarin de komende hemelverschijnselen worden toegelicht. Zoals altijd is er ook ruimte voor het tonen van eigen werk: waarnemingen, ervaringen, foto's, schetsen, boekbesprekingen, nieuwe aankopen, enz. Naast onze maandelijkse bijeenkomsten zijn er ook een aantal publieke sterrenkijkavonden voorzien.

Meer informatie : www.vvs.be/afdelingen/ scheldeland-waasland

Rond 1993 sloot Peter zich aan bij een groepje vrienden (Kurt Christiaens, Eric Moerman, Tom Gyssens en Chris Wauters) die net een vereniging in het leven geroepen hadden: A.P.O.LO (Astronomische Populariserings Organisatie Lokeren) die regelmatig kijkavonden hielden in het Molsbroek te Lokeren.

Met een clubje van vijf stonden ze meermaals per jaar in de Kalkense Meersen met hun telescopen. Sterrenkijken bleek toen soms een andere zaak want de groep trok er zelfs bij slecht weer op uit, hopend op uitklaringen later in de nacht!

A.P.O.LO organiseerde talloze kijkavonden voor het geïnteresseerde publiek en rond 1996-97 zelfs enkele starparties voor amateur astonomen in Overmere. Die starparty werd toepasselijk ‘Starnights’ gedoopt. Dit idee en die formule werd later de basis van het huidige 'Starnights' te Ieper, Zillebeke.

In 1993 kocht Peter een tweedehands 8cm f7.5 achromatische refractor aan, op Super

Polaris montering en alu statief. De kijker was veel compacter dan de 114mm spiegeltelescoop en stukken scherper. De lenzentelescoop gaf mooiere beelden van de planeten en de Maan. Bovendien was deze als “grab-n-go kijker” snel opstelbaar, ondanks het statiefdriehoekje, dat moest bevestigd worden met vleugelmoertjes die steeds verloren gingen in het hoge gras met een nachtelijke zoektocht als gevolg.

Een paar vakantiejobs later kon Peter in 1995 een 25cm f4.8 galaxy optics telescoopspiegel aanschaffen. Deze spiegel kwam in een dobsonmontering en een gebaffelde houten lichtgewichtbuis in twee delen, gemaakt met de kunde van Eric Moerman. Met deze reflector maakte Peter echt vorderingen want hij kon de meeste Messier objecten gemakkelijk waarnemen. Bovendien was deze telescoop snel opgesteld in een paar minuten en moest de muurvaste collimatie zelden worden bijgesteld. Bijna twintig jaar later geeft deze reflector nog steeds scherpe beelden op planeten en deepsky objecten.

Sinds september 2001 beschikt Peter over een Nova Optical 56cm f5 telescoopspiegel in een dobson montering, die beelden geeft waarin hij zelfs niet in zijn stoutste dromen van gedroomd had. Praktisch de gehele NGC catalogus ligt binnen bereik, planeetbeelden met ongezien detail.

Tussen 2001 en 2007 is Peter actief lid van VVS Antares, een vereniging met een aantal amateur astronomen uit Lokeren, Zele en SintNiklaas. Er werden talrijke publieke kijkavonden georganiseerd in het Waasland in die periode.

Sinds september 2007 is Peter actief binnen de lokale VVS vereniging Scheldeland, die de lokale werking van de Vereniging voor Sterrenkunde vertegenwoordigt te Lokeren, Zele, Wetteren, Overmere, Berlare tot Laarne.

Ze komen maandelijks samen te Wetteren en houden minimaal twee publieke kijkavonden per jaar.

In augustus 2008 heeft hij zijn 56cm Dobson telescoop uitgerust met een Argo Navis DSC en een ServoCat. Een droom om mee waar te nemen! Met degelijke apparatuur vraagt hij zich af hoe hij zo lang manueel heeft kunnen werken. Bij een stabiele atmosfeer zijn nu vergrotingen tot 1000x echt verbluffend scherp en zijn minicule details plots waarneembaar. Zo herinnert Peter zich mooie beelden van de planeet Mars tijdens opposities die nog steeds in zijn netvlies staan.

De grote 56cm Dobson schittert echter pas op Deep Sky Objecten, waar Peter’s echte passie ligt!

Guidestar | 11-2012

033

Rubriek - Woord van de maand

Paul Henri Stroobant

Dirk Devlies

Als sterrenkundige sneed hij de meest diverse onderwerpen aan.

Personalia

Info - Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van bestuur. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woordenboek. Een buitengewoon omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.

Foto - De cyclische variatie van het aantal zonnevlekken werd voor het eerst waargenomen en vastgelegd door Heinrich Schwabe tussen 1826 en 1843. Dit leidde Rudolf Wolf er toe om vanaf 1848 regelmatige waarnemingen te doen. Het wolfgetal is een maat voor het aantal afzonderlijke zonnevlekken en groepen. Er is gebleken dat er een verband is met een aantal andere zonnevariabelen.

Guidestar | 11-2012

Meer informatie : www.digilife.be/club/franky.dubois

034

Hij is geboren in Elsene op 11 april 1868 en overleed in Sint-Gillis op 15 juli 1936. Hij was als 14-jarige enorm onder de indruk van de grote komeet van 1882 (C/1882 RI). Hij was de zoon van François Stroobant. Zijn vader, maar ook Charles Montigny en François Terby, moedigden hem sterk aan.

Opleiding

Hij werd op 12 juli 1889 doctor in de fysica en wiskunde aan de Université Libre de Bruxelles.

Voor het behalen van een reisbeurs publiceerde hij in 1890 over de ringen van Saturnus. De planeet droeg zijn voorkeur weg. Hij heeft in de loop der jaren de verschijnselen van de planeet gevolgd, in het bijzonder de stand van de ringen. Hij besprak zijn eigen waarnemingen en die van buitenlandse collega’s om de ware aard van de ringen te achterhalen. Hij bestudeerde ook de afplatting van de planeet en publiceerde in 1934 over de excentriciteit van de ringen. Hij won de reisbeurs en mocht een jaar verblijven aan de sterrenwacht in Parijs en studeerde aan de Sorbonne. Hij observeerde er Saturnus en bekwaamde zich er in het waarnemen met meridiaankijkers.

Werk en leven

Als 17-jarige ging hij als vrijwilliger werken aan de sterrenwacht, dat was in 1885. In 1884 had hij al gepubliceerd over het schijnbaar effect dat de Zon, de Maan en sterrenbeelden groter lijken bij de horizon. In 1897 en in 1928 kwam hij nog op het onderwerp terug.

Bij zijn terugkeer uit Parijs in 1891 werd zijn werk beloond met een benoeming als assistentsterrenkundige aan de sterrenwacht in Brussel op 2 november 1891. Hij kreeg promotie in 1902 (hoofdastronoom van de meridiaanzaal van de Koninklijke Sterrenwacht). Volwaardig astronoom mocht hij zich noemen vanaf 1 januari 1903. Op 25 augustus 1913 werd hij sterrenkundig diensthoofd.

Hij kocht verschillende nieuwe instrumenten aan, onder andere een Askania-meridiaancirkel met een opening van 19 cm. Georges Lecointe, directeur van de sterrenwacht, droeg hem op de sterrenwacht te leiden terwijl hij dienst deed in het leger tijdens de Eerste Wereldoorlog. Op 29 december 1918 kreeg Stroobant de graad van assistent-directeur. Lecointe kon zijn rol als directeur echter niet meer opnemen door een sterk verslechterde gezondheid.

Hoewel Stroobant pas op 2 mei 1925 officieel directeur werd, was hij het de facto al in augustus 1914.

Hij richtte het departement astrofysica op. Ter gelegenheid van zijn overlijden had Eugène Delporte (1882 – 1955)(Guidestar juli 2012) het

over een vruchtbare carrière die slechts drie maanden voor zijn overlijden eindigde met zijn pensioen op 1 mei 1936. Hij liet een sterrenwacht achter die de vergelijking met buitenlandse sterrenwachten kon doorstaan. Hij werd ere-directeur van het instituut.

Hij wilde na zijn pensionering de lacune van tien jaar overbruggen die bestond sinds de publicatie van de Bibliographie générale de l’astronomie, die door Houzeau en Lancaster was samengesteld (zie Guidestar oktober 2012).

Voor amateursterrenkundigen schreef hij duidelijke handleidingen om te observeren, zoals bijvoorbeeld om meteoren waar te nemen.

In 1894 schreef hij over de bewegingen van manen ten opzichte van de Zon en over de massa van Mercurius. De opeenvolgende overgangen van laatstgenoemde van 1907 tot 1927 greep hij aan om de diameter en een correcte positie ervan te bepalen. In 1919 schreef hij over de gemiddelde dichtheid van de Galileïsche manen (Guidestar april 2010). Hij zocht ook naar wetmatigheden in de verdeling van de banen van de planetoïden en naar de helderheden en massa’s van die objecten.

Dankzij deze theoretische interesse en het statistisch werk (op meer dan 800 bekende planetoïden) werd te Ukkel begonnen met eigen fotografisch onderzoek van deze objecten.

Twee artikels van hem over planetoïden, van 1907 en 1917, werden zeer goed onthaald. Dat werk van hem zorgde voor de richting waarin de sterrenwacht zijn onderzoek deed. Hij had immers vanaf 1910 gestreden voor het verwerven van een fotografisch instrument voor het onderzoek van planetoïden.

Hij bleef toch ook een bijzondere interesse behouden voor het onderzoek van sterren. Van 1908 tot 1934 schreef hij verschillende artikels over onder andere de snelheid van het zonnestelsel in de ruimte (1932), de verdeling van sterren in het Melkwegstelsel, de verdeling van spectroscopische dubbelsterren langs de hemel, de beweging van heliumsterren en de rotatie van het Melkwegstelsel.

Hij was ervan overtuigd dat de kennis van de aard van hemellichamen bepalend was voor de kennis van het hele heelal. Onderzoek naar de verdeling van de sterren in het Melkwegstelsel was hiervan een uiting. Doordat hij zijn waarnemingen regelmatig heeft beschreven, konden collega’s ze gemakkelijk gebruiken.

Tussen 1907 en 1920 gaf hij de ‘Annuaire de l'Observatoire Royal de Belgique’ uit. Het bevatte beoordelingen en gaf een stand van zaken van het onderzoek. Hij had ook interesse voor persoonlijke fouten in waarnemingen, waar rekening moest mee gehouden worden. Deze zijn voor iedere gebruiker van een instrument anders.

Guidestar | 11-2012

035

Naarmate de eeuwverjaardag van de sterrenwacht naderde (1935) bestelde en installeerde hij nieuwe fotografische en spectroscopische instrumenten, vooral voor het zoeken van planetoïden. Delporte ontdekte er enkele nieuwe objecten mee, waaronder Amor en Adonis.

Hij werd op 15 december 1908 corresponderend lid van Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, effectief lid op 7 juni 1913 en directeur van de Klasse Wetenschappen in 1931. Aan de Academie was hij voorzitter van het Nationaal Comité voor Sterrenkunde en daarnaast ook lid van het Nationaal Comité voor Geodesie en geofysica.

Hij werd in 1926 corresponderend lid van het Bureau des Longitudes en van het Institut de Coïmbre en in 1930 van de Royal Astronomical Society.

Hij was stichtend lid en secretaris van de Société Belge d’Astronomie.

Naast de sterrenkunde bouwde hij ook een academische carrière uit. In 1897 werd hij lector aan de Université Libre de Bruxelles. Hij werd gewoon hoogleraar in juli 1904. In 1923 richtte hij het departement sterrenkunde op aan de ULB. Hij werkte het samen met Jacques Cox (1898 – 1972) uit. Laatstgenoemde onderzocht er door toedoen van zijn leermeester planetoïden.

Uitgelicht: Venusmaan.

De maan van Venus werd op 11 november 1645 ontdekt door de Napolitaanse onderzoeker Francesco Fontana. Er volgden nog verschillende waarnemingen van deze maan. De vermeende Venusmaan genoot in België bijzondere interesse. Houzeau (Guidestar oktober 2012) gaf er in 1884 zelfs de naam Neith aan. De Belgische interesse mag misschien toegeschreven worden aan een waarneming in Brussel op 3 februari 1884. E. Stuyvaert zag dan een heldere stip op Venus, die kan vergeleken worden met de overgang van een Galileïsche maan over Jupiter.

Negen dagen later zag Leopold Niesten een onbekend object nabij Venus. Hoewel ze er niet over publiceerden, waren hun waarnemingen wel bekend bij Brusselse collegae.

Hij besloot dat er geen basis was voor geloof in een Venusmaan en werd daarin algemeen gevolgd. De kritieken van Stroobant waren zo vernietigend dat niemand het nu nog over Venus’ maan heeft.

Het werk en de bevindingen van Stroobant komen uitgebreid aan bod in het boek ‘The Moon that Wasn’t - The Saga of Venus’ Spurious Satellite’ van Helge Kragh (2008). Er staat in het boek ook een korte biografie over hem.

Prijzen, eerbewijzen en naamdragers

Naar hem is de planetoïde 1124 Stroobantia genoemd. Hij werd ontdekt op 6 december 1928 door Delporte.

De Paul Stroobantlaan in Ukkel, enkele honderden meters ten westen van de Ruimtepool, is aan hem opgedragen.

Naar hem en zijn vrouw is de Paul and Marie Stroobant Prize genoemd. Het is een Belgische sterrenkundige prijs die in 1950 ingericht werd door de Klasse Wetenschappen van de Académie Royale de Belgique. Het wordt uitgereikt aan een uitmuntend Belgisch of Frans sterrenkundige.

Door zijn talrijke onderzoeken, die hij met de grootste precisie uitvoerde, genoot hij internationaal aanzien en kreeg hij verschillende eerbewijzen. Zo kreeg hij van de Académie de Belgique onder andere de Prix Mailly (1912) en van de Belgische overheid de tienjaarlijkse prijs voor de toegepaste wiskunde (Prix décennal des Mathématiques appliquées)(1921). Van de Parijse wetenschapsacademie kreeg hij in 1921 de Prix Lalande. Hij was lid van de Royal Astronomical Society (vanaf 1930) en vanaf 1932 corresponderend lid van het Institut de France.

Voor de Internationale Astronomische Unie (Guidestar december 2010) leidde hij twee commissies: nomenclatuur en bibliografie. De zogenaamde Ukkel-lijst van observatoria en sterrenkundigen die toen werd opgesteld werd veel gebruikt. Hij was ook voorzitter van de Belgische nationale comités voor sterrenkunde en geodesie.

De Koninklijke Sterrenwacht van België wijdde in 2011 een tentoonstelling aan hem met als thema ‘De tweede vernieuwing van de sterrenwacht’.

Literatuur en bronnen

In 1933 verscheen van hem ‘Précis d’Astronomie’. Het was een uitgebreide editie van zijn ‘Précis d’astronomie pratique’ dat in 1903 verscheen. Het bevat samenvattingen van zijn lessen aan de Université Libre de Bruxelles.

Een overzicht van zijn leven en een lijst met zijn publicaties verscheen van de hand van Cox en F. Van den Dungen in het jaarboek van de Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique in 1949.

Guidestar | 11-2012

Zijn biografie werd voor de Biographie Nationale beschreven door Cox (1961). Hij wordt beschreven in 'The Biographical Encyclopedia of Astronomers' (Springer, 2007).

036

Info - Tussen 1890 en 1891 wordt de sterrenwacht overgebracht naar Ukkel. De werken waren al in 1883 begonnen, maar door de directeurswissel was er wel enige vertraging.

De toestellen werden in 1890 overgebracht, nadat een tijdlang simultane waarnemingen waren verricht tussen de oude en de nieuwe sterrenwacht. De "Koninklijke Sterrenwacht van Brussel" wordt dan ook "Koninklijke Sterrenwacht van België".

Meer informatie : www.astro.oma.be

Paul Stroobant onderzocht de waarnemingen.

Tijdens een voordracht aan de Koninklijke Belgische Academie in 1887 geeft hij alle 33 waarnemingsverslagen onverkort weer en zette hij alle hypotheses op een rij. Hij verklaarde de foute waarnemingen stuk voor stuk. Hij identificeerde de waargenomen manen als kleine sterren die in de buurt van de planeet stonden op het moment van de waarnemingen.

Volgens hem waren de schijfjes die werden gezien niets anders dan spookbeelden, veroorzaakt in de optiek van de telescoop. Hij kon van zeven waarnemingen door berekeningen laten zien dat er sprake was van een ster die schijnbaar dicht bij de planeet stond. Volgens hem was het mogelijk dat Roedkiaer in Kopenhagen op 5 maart 1761 de planeet Uranus waarnam en dit twintig jaar voordat Herschel hem ontdekte.

Ter gelegenheid van de 75e verjaardag van de onafhankelijkheid van België stelde hij een algemeen beeld op van de vooruitgang in de wiskundige en natuurkundige wetenschappen van 1830 tot 1905.

Als zijn belangrijkste bijdrage aan de sterrenkunde beschouwde hij zijn vaststelling dat de positie van het apex van de Zon en de snelheid van de Zon ten opzichte van nabije sterren systematisch varieert volgens de het spectraaltype van de sterren die hij gebruikte voor de berekeningen.

Artikel

S u p e rz w a a r z w a rt g a t blaast enorme bel

De wetenschappers observeerden een enorm ellipsvormig sterrenstelsel Messier 87 (M87), in het midden van een cluster van sterrenstelsels in de constellatie Maagd. Dit stelsel is tweeduizend keer zwaarder dan onze eigen Melkweg en heeft één van de zwaarste zwarte gaten die ooit ontdekt zijn, met een massa van zes miljard keer die van onze zon. Om de paar minuten slokt het zwarte gat materie op zo groot als onze hele aarde, waarbij het een deel omzet in straling en een nog groter deel in krachtige stralen ultrasnelle deeltjes.

kwaliteit zo vroeg in de ontwikkeling van de LOFAR telescoop, dat hadden we niet verwacht.”

De sterrenkundigen ontdekten aan de hand van de radiogolven dat de ballonnen verrassend genoeg heel jong waren, ongeveer 40 miljoen jaar oud, wat op kosmische tijdschalen niet meer dan een ogenblik is. De waarneming op deze lage frequentie onthult geen overblijfselen van emissie buiten de grenzen van de bel. Dat betekent dat hij extreem goed bewaard is gebleven, nog steeds wordt aangevuld met nieuwe deeltjes en dat het geen overblijfsel is van een activiteit die lang geleden gebeurde.

Foto - De kleurenfoto's tonen sterrenstelsel M87. De wit / blauwe regio is optisch licht (Bron: SDSS); de radiostraling is te zien in geel/oranje (LOFAR). In het midden is de radiostraling heel fel; het geeft aan waar de stroom, die veroorzaakt wordt door het zwarte gat, zich bevindt.

Bron: Francesco de Gasperin, namens de LOFAR-samenwerking.

ASTRON

Een internationaal team van astronomen heeft één van de beste beelden ooit gemaakt van enorme bellen geproduceerd door een zwart gat. Zij maakten deze opname met de Internationale LOFAR Telescoop (ILT), ontworpen en gebouwd door ASTRON, op heel lage frequenties. Het beeld laat een enorme ballonvormige bol zien, gevuld met plasma dat radiogolven uitzendt en in omvang groter is dan een compleet sterrenstelsel. Deze ‘ballon’ is langzaam opgeblazen door één van de superzwaarste zwarte gaten in onze kosmische achtertuin.

Meer informatie : www.astron.nl

Zwarte gaten slikken niet alleen materie in, ze kunnen ook een deel van die materie weer uitwerpen.

De uitgeslingerde materie verschijnt dan in de vorm van een hete plasmastroom en verlaat het sterrenstelsel waarin het zwarte gat zich bevindt met bijna de snelheid van het licht. Als het plasma snelheid mindert, ontstaat een grote, dunne ballon die het hele sterrenstelsel en de omgeving van dat stelsel verzwelgt. Deze plasmaballon is niet te zien met optische telescopen, maar wel waar te nemen op lage radiofrequenties met de LOFAR telescoop.

De sterrenkundigen maakten deze opname in de testfase van de nieuwe LOFAR-telescoop op radiofrequenties boven 120 MHz. “Dit is de eerste keer dat een dergelijk beeld van zulke hoge kwaliteit mogelijk is op deze lage frequenties”, zegt Prof. Heino Falcke, bestuursvoorzitter van de ILT en coauteur van het onderzoek. “Voor een radiotelescoop is dit een van de moeilijkst waar te nemen gebieden van de hemel. Resultaten van zulke hoge

De supervisor van De Gasperin, Andrea Merloni van het Max-Planck Institute of Extraterrestrial Physics in Garching (Duitsland) noemt het vooral fascinerend dat het meten van de kracht van de radiogolven zoveel informatie geeft over de omzetting van materie naar energie. ‘Het gaat om heftige processen dichtbij een zwart gat. Dit zwarte gat lijkt efficiënter in het versnellen van de straal dan dat het zichtbare straling produceert.”

Voor de leeftijds-analyse gebruikten de onderzoekers ook radio-gegevens van de Very Large Array in New Mexico en van de Effelsberg 100-meter radiotelescoop bij Bonn in Duitsland. Francesco de Gasperin deed het onderzoek als onderdeel van zijn PhDopleiding aan het Max Planck Institute for Astrophysics en bij het Excellence Cluster Universe. De Gasperin is nu postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Hamburg.

Guidestar | 11-2012

“Dit resultaat is heel belangrijk,” zegt Francesco de Gasperin, eerste auteur van dit onderzoek dat gepubliceerd zal worden in het tijdschrift Astronomy & Astrophysics. “Het laat de mogelijkheden van LOFAR zien en het biedt overweldigend bewijs voor de sterke interactie tussen het superzware zwarte gat van het sterrenstelsel en de omgeving van het stelsel.

Zoals symbiotische soorten”, zegt De Gasperin, “leiden het sterrenstelsel en het superzware zwarte gat intiem verstrengelde levens, waarbij het stelsel het zwarte gat voedt met materie en het zwarte gat energie teruggeeft aan het stelsel”.

037

Kortnieuws ’Er is de afgelopen tijd al veel te doen geweest om de gevaren en problemen van kernenergie, niet in het minst door de (voorlopige?) sluiting van de kerncentrales Doel 3 en Tihange 2. Daarom brengen wij een reeks artikels over het belang van groene stroom voor de toekomst, en welke landen koploper zijn in het groene verhaal. Denemarken is al jaren het meest ambitieuze land op het vlak van groene energie.

Tegen het einde van dit decennium wil het land al een derde van alle energie uit duurzame bronnen halen en tegen 2050 moet alle stroom groen zijn. Het was dan ook geen toeval dat de Deense hoofdstad Kopenhagen in 2009 de belangrijke klimaattop van de Verenigde Naties mocht organiseren. Helaas waren de ambities van de rest van de wereld niet groot genoeg om het Deense voorbeeld te volgen en blijft het broodnodige klimaatplan aanmodderen. De Denen nemen het initiatief dus in eigen handen en wat het nog bijzonderder maakte, is dat de politieke wereld in Denemarken de groene plannen steunt. Het moet één van de weinige landen zijn waar de regering financiële winst ziet in het dumpen van energie uit fossiele brandstoffen. "Wat we ook doen, de energieprijzen zullen toch stijgen. Mensen in China en in India willen immers ook een auto en zij willen ook kunnen reizen", zegt Lykke Friis, woordvoerster van de Liberale Partij in Denemarken. "Net daarom willen we volledig onafhankelijk worden van fossiele brandstoffen. Dan zijn we ook niet kwetsbaar voor de prijsstijgingen." De hoge olieprijzen van de jaren 70 werden zwaar gevoeld in de portefeuille van de Deense bevolking en daardoor begon het land een andere koers te varen.

Toen was immers nog bijna niemand in staat zichzelf van eigen energie te voorzien. Kernenergie is in Denemarken nooit als een goed alternatief beschouwd.

Zowel de politici als de burgers waren felle tegenstanders. Op die manier werd Denemarken het eerste land dat fossiele brandstoffen en kernenergie links liet liggen en op zoek ging naar duurzame bronnen. Vandaag is Denemarken zowat de marktleider in groene energie, vooral windenergie is er hoog ontwikkeld. Bron: BBC / 08-10-2012.

In Groenland begint het Kaffeklubbenmeer, het meest noordelijke meer ter wereld, na 2.400 jaar te ontdooien. Daardoor komt er ook weer leven in het meer, stellen wetenschappers vast. Het onderzoek gebeurde onder leiding van Bianca Perren van de Universiteit van Franche-Comté in het Franse Besançon.

De studie werd gepubliceerd door Geology, het tijdschrift van de Geological Society of America. Het Kaffeklubbenmeer (letterlijk vertaald het Koffieclubmeer) is een 48 hectare groot meer in het uiterste noorden van Groenland, vlak bij de Noordelijke IJszee.

Het bevindt zich al 2.400 jaar onder een 1 tot 2 meter dikke ijslaag. Maar nu de zomertemperaturen ook in deze barre regio toenemen, begint dat ijs te smelten, zeggen wetenschappers. En daardoor komt het meer ook weer tot leven. Sinds de jaren 1960 worden er steeds meer minuscule, eencellige algen waargenomen. In de meest recente waterstalen zijn al ongeveer twintig soorten aangetroffen. Al die honderden jaren konden onder het dikke ijs alleen blauwalgen overleven, geen echte algen maar bacteriën, die weinig licht nodig hebben. Echte algen vond je 3.500 jaar geleden wel nog in het Kaffeklubbenmeer maar naarmate het kouder werd en er meer neerslag viel, verdwenen ze. Toen het meer ongeveer 2.400 jaar geleden het hele jaar rond onder dik ijs terechtkwam, was er geen spoor meer van de

algen. Voor de wetenschappers zijn de recente dooi en de biologische verandering die erdoor worden teweeggebracht, het gevolg van de klimaatverandering. Ze vonden geen sporen van luchtvervuiling als oorzaak.

Als gevolg van de stijgende temperaturen worden in het hele noordpoolgebied grondige veranderingen waargenomen. Vorige maand kromp de ijsoppervlakte op de Noordelijke IJszee tot een minimumrecord. Nooit eerder sinds het begin van de satellietmetingen was de hoeveelheid ijs in die zee 's zomers zo klein. Bron: IPS / 07-10-2012.

De aarde is de afgelopen zestien jaar niet opgewarmd.

Sinds begin 1997 is er geen verandering meer opgetreden in de gemiddelde wereldwijde temperatuur. Dat blijkt uit cijfers van het meteorologische instituut Met Office, schrijft de Daily Mail. Opvallend is dat Met Office de gegevens publiceerde zonder media erover in te lichten. Bij eerdere rapporten gebeurde dit wel. Volgens onderzoeker Judith Curry van Georgia Tech University blijkt uit de nieuwe cijfers dat het onmogelijk is om de toekomst van de temperatuur te voorspellen. Anderen, zoals professor Phil Jones van de Climatic Research Unit van de University of East Anglia, zeggen dat zestien jaar te kort is om conclusies te trekken. Maar de Daily Mail wijst erop dat Jones in 2009 in uitgelekte e-mails schreef dat wetenschappers zich pas 'zorgen' moesten maken over het niet stijgen van de temperatuur als die periode vijftien jaar zou duren. 'De betekenis van het nieuws is natuurlijk niet dat er geen door de mens veroorzaakte opwarming van de aarde zou zijn,' verduidelijkt Elseviers wetenschapredacteur Simon Rozendaal in een commentaar op elsevier.nl. 'De enige harde waarheid is dat de klimaatwetenschap veel minder van het klimaat begrijpt dan ze doorgaans pretendeert.' Bron: Jeroen Langelaar / 15-10-2012.

De helft van alle moerasgebieden op de wereld is de afgelopen eeuw verwoest. Dat blijkt uit een rapport dat Achim Steiner, directeur van de milieuorganisatie van de Verenigde Naties (UNEP) tijdens een VNcongres in India presenteerde.Dit verlies aan waterrijke gebieden vormt een bedreiging voor het welzijn van mensen in tijden van groeiende waterschaarste.

Moerassen en andere waterrijke gebieden zijn belangrijk als bron van drinkwater en bieden tevens bescherming tegen overstromingen en stormen. Steiner noemde de uitkomst van het rapport "alarmerend".

Bron: AFP / 17-10-2012.

In het zuidoosten van Frankrijk, nabij Marseille, zijn 25 mensen lichtgewond geraakt nadat de regio werd getroffen door een minitornado. Er is ook heel wat schade. Dat hebben de lokale autoriteiten gemeld.

Rond 15.45 uur kreeg de regio een zwaar onweer over zich heen, dat gepaard ging met hevige windvlagen.

Daarbij vielen 25 lichtgewonden. Tien mensen werden voor verzorging overgebracht naar het ziekenhuis, luidt het in een communiqué van de autoriteiten. Volgens de hulpdiensten, die bijzonder veel moeite hadden om ter plaatse te geraken, werden er daken afgerukt en kwamen er reclameborden naar beneden. Een circus in de buurt werd vernield. In totaal werden 112 brandweerlui gemobiliseerd. Bron: Belga / 14-10-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

3 oktober start bij Sonnenborgh - museum & sterrenwacht de cursus ‘Inleiding in de sterrenkunde’. De cursus is voor iedereen die meer wil weten over de onmetelijke wereld die we het heelal noemen. Onderwerpen zoals sterrenstelsels, (reuzen)planeten, en witte dwerg sterren, worden op een boeiende manier besproken. Daarnaast gaan de cursisten ook zelf de hemel af speuren met de telescopen van de sterrenwacht.

De cursus ‘Inleiding in de sterrenkunde’ start op woensdag 3 oktober en bestaat uit 10 lessen. Tot 19 december op woensdagavond van 19.30 - 21.30 uur. Deze cursus is geschikt voor iedereen boven de 15 jaar. Er is geen specifieke kennis voor nodig. Het cursusgeld bedraagt € 130,- incl. cursusbrochure en sterrenschijf.

Datum - Woensdag 3 oktober 2012. 19.30 uur t/m 21.30 uur. Toegang: 130 euro.

Locatie - Sonnenborgh- museum en sterrenwacht. Zonnenburg 2 te 3512 NL Utrecht. www.sonnenborgh.nl.

Guidestar | 11-2012

Cursus : Sterrenkunde voor iedereen !

039

Artikel

100 kindervragen over...

Het kinderboek dat elke kleine wetenschapper en astronaut moet hebben is nu te koop in de winkel!

Het ontwerp en de afbeeldingen in het boek zijn ook heel kindvriendelijk, en toch werd er streng op toegezien dat ze de werkelijkheid niet vertroebelen. Het boek moet de kinderen een antwoord bieden op zaken die de ouders niet altijd weten en moeten clichés vol onwaarheden doorprikken zodat de kinderen een echt antwoord krijgen op hun vragen zonder dat ze overladen worden door veel tekst en moeilijke woorden.

Info - Sinds 1907 beschikt de Universiteit Gent over een sterrenkundig en weerkundig observatorium. Dit observatorium is gelegen in het universitaire gebouwencomplex tussen de Jozef Plateaustraat en de Rozier en bestaat uit een aantal lokalen, een meteorologisch grasveld en een observatiekoepel. Het geheel is verspreid over drie verdiepingen en bevindt zich een 40-tal meter boven de grond.

Daardoor is het weerkundig grasveld, dat aangelegd is op het dak van de lokalen, meteen ook het hoogst gelegen grasveld van Gent en omgeving. Vanuit de omgeving zijn de lokalen van het observatorium niet te zien, alleen de groene koepel bovenop het observatorium kan vanop de straat worden waargenomen. In deze koepel staat nog steeds het oorspronkelijke pronkstuk van het observatorium : een 23-cm Steinheil-Cooke telescoop uit 1880 !

Vincent Verhoeven

Meer nog, de 100 vragen over sterren en planeten komen van de kinderen zelf. De medewerkers van de UGent Volkssterrenwacht Armand Pien hebben al heel wat ervaring met het behandelen van complexe vragen op kinderformaat.

Hoewel de volgorde logisch en praktisch in elkaar zit, mag dit boek wel als buitengewoon beschouwd worden, omdat er echt wel zaken in staan waar alleen een kind belang aan hecht. Zo heb je vragen als “Hoe luid kan je roepen in de ruimte”, “Bestaan er naast aardbevingen ook ruimtebevingen”, “Kunnen planeten botsen”, “Hoeveel manen zijn er in heel het heelal?”, “Mogen kinderen in de ruimte”, “Is oorlog in de ruimte mogelijk?” of deze: “Waarom is de hemel overdag blauw op Aarde en op de Maan niet?”.

Meer informatie : www.rug-a-pien.be

Deze keer hebben Günther Boerjan, Vincent Verhoeven en An Van der Eecken dan ook de leukste en interessantste vragen gebundeld in een boek dat deel uitmaakt van de “100 Kindervragen” reeks.

Elke medewerker heeft zich hiervoor gefocust op zijn specialiteit. Zo heeft Vincent zich vooral geworpen op de vragen over het heelal, de Zon, de andere sterren en de sterrenwachten, An heeft de planeten, dwergplaneten, planetoïden en kometen aangepakt en Günther geeft een kort, maar bondig antwoord op vragen over de ruimtevaart.

Guidestar | 11-2012

Ruimteaap en mascotte Fritz van de sterrenwacht heeft gezorgd voor de vele proefjes die de kinderen voor een groot deel zelf thuis kunnen uitvoeren.

Te koop bij volkssterrenwacht Armand Pien, Rozier 44 te 9000 Gent. Tel.: 09/264.36.74. Email: info@rug-a-pien.be. Of natuurlijk in de betere boekhandel. Uitgegeven door Eskabee.

Richtprijs: 14,95 euro.

047

Kortnieuws Sterrenkundigen hebben een planeet gevonden in het zonnestelsel dat het dichtst bij ons staat in het heelal.

'Dit is de eerste planeet die even zwaar is als de aarde, die wordt ontdekt bij een ster als de zon'', aldus de onderzoekers. De astronomen van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht meldden de ontdekking woensdag in het wetenschappelijke tijdschrift Nature. Leven op de planeet is niet mogelijk: hij staat 25 keer dichter bij zijn ster dan de aarde bij de zon. De temperatuur moet er enorm zijn en het oppervlak is waarschijnlijk gesmolten. De planeet staat zo dicht bij de ster, dat een omloop maar 3 dagen duurt. De aarde heeft daar 365 dagen voor nodig. De wetenschappers hopen in de komende jaren meer planeten in de omgeving te vinden. De kans op leven is daar misschien groter. De ontdekte planeet staat op slechts 4 lichtjaar afstand van ons, bij de ster Alpha Centauri B. Toch is een reis ernaartoe niet mogelijk. Een trip zou ongeveer 40.000 jaar duren. Met nieuwe technieken kan een onbemande raket er misschien in de duur van een mensenleven naartoe. In het heelal zijn in de afgelopen jaren honderden planeten gevonden. De meesten daarvan zijn zo groot of zo warm dat er geen enkel leven mogelijk is. Wil een planeet leven als de aarde hebben, dan moet er water zijn. Daarvoor moet de temperatuur niet te hoog en niet te laag zijn. Bovendien moet de planeet een rotsachtige samenstelling hebben. Bron: ANP / 17-10-2012.

Wetenschappers hebben ontdekt dat Jupiters Trojanen, een speciale groep planetoïden in de baan van Jupiter, bestaan uit een mat en donkerrood gesteente.

Daarmee lijken ze een andere oorsprong te hebben dan planetoïden uit de planetoïdengordel of Kuipergordel.

Tot nu toe was er nog relatief weinig bekend over Jupiters Trojanen. Dat zijn twee groepen planetoïden die in dezelfde baan en met precies dezelfde snelheid als Jupiter om de zon draaien. Eén groep bevindt zich een eind voor Jupiter, de tweede groep zit een stuk achter de planeet. In totaal namen de wetenschappers, verbonden aan het Jet Propulsion Laboratory van NASA, ongeveer 1750 Trojanen onder de loep. Daarbij werd ook het vermoeden bevestigd dat de groep Trojanen voor Jupiter zo’n 40 procent groter is dan de groep achter Jupiter. Wetenschappers denken nu dat de planetoïden overblijfselen zijn van het vroegere zonnestelsel, die lokaal zijn ‘gevangen’ door de zwaartekracht van Jupiter. Dat betekent dat ze belangrijke aanwijzingen kunnen geven over het ontstaan van het zonnestelsel. ‘We moeten nog meer onderzoek doen, maar het kan zijn dat we hier kijken naar het oudste materiaal in ons zonnestelsel’, laat Tommy Grav, een van de betrokken wetenschappers weten op de website van NASA. De data die zijn gebruikt voor deze ontdekking zijn afkomstig van de Wide-field Infrared Survey Explorer (WISE) die tussen januari 2010 en februari 2011 vanuit de ruimte de nachthemel in het infrarode spectrum scande. Dat spectrum is bij uitstek geschikt om extreem koude en donkere objecten zoals planetoïden waar te nemen. Ondanks dat WISE bij gebrek aan koelvloeistof al een tijd niet meer functioneert levert de data die de satelliet verzamelde nog steeds wetenschappelijke resultaten op. Bron: Roel van der Heijden / 16-10-2012.

In New York heeft een anonieme bieder voor 330.000 dollar (250.000 euro) een meteoriet van de achterkant van de Maan gekocht, zo heeft veilinghoofd Ed Beardsley van veilinghuis Heritage Auctions bekendgemaakt. De steen was met het oog op weten-

schappelijk onderzoek in tweeën gedeeld. Hij weegt bijna 1,8 kilo, is zowat 24 centimeter hoog en is in Libië gevonden. "Hij is van een kwaliteit waarvan elk natuurkundemuseum alle eer kan halen", zei Beardsley.

Het kleinood was maar een deel van een hele schare meteorieten die onder de hamer gingen voor meer dan een miljoen dollar. "Wij hebben hier getuigenissen uit het hele zonnestelsel die overal op Aarde zijn gevonden", aldus Beardsley. "Elkeen heeft een fascinerende geschiedenis". Zo is er een meteoriet die in Russische en Duitse archieven heeft gelegen en die ook getoond is aan de vroegere Amerikaanse president Thomas Jefferson (staatshoofd van 1801 tot 1809). "Jefferson was een grote natuurexplorator. Maar hiervan kende hij de betekenis niet. Voor de grote Jefferson was het gewoonweg een steen". Bron: Annelies De Becker / Belga / 15-10-2012.

Amateur-astronomen hameren er steeds weer op dat alcohol drinken en naar de nachthemel turen niet samengaan. Maar om een solargraph te maken, een foto die door zijn lange belichting het pad van de zon over de hemel laat zien, kan men best eerst een blikje bier achteroverslaan, zo staat in De Sterrenwachter, het blad van Volkssterrenwacht Urania. De dagelijkse zonnebeweging en de veranderende baan van onze ster tijdens het jaar zijn met een gewone fotocamera niet vast te leggen. Men moet een lensloze gaatjes- of pinholecamera gebruiken, zoals een klein filmroldoosje.

Maar Urania viel op een andere methode: een 50 clbierblik, met bij voorkeur Leffe en 'witte' bieren. Na het drinken moet het blikje grondig worden gespoeld en gedroogd, waarna de bovenkant moet worden geopend met een blikopener of een zakmes. Er moet wel een klein stukje blijven vastzitten. In het blikje komt dan fotopapier, met de lichtgevoelige kant niet aan de rand van het blik. Waar geen papier zit, moet op 4 à 5 cm van de bodem een gaatje geprikt worden.

Boven dat gaatje komt dan lichtdichte plakband, waarna het blikje weer dichtgaat en het deksel goed met tape wordt ingepakt. Het blikje dient dan buiten te worden vastgehecht aan iets dat niet kan bewegen, zoals een regenpijp, met het gaatje aan de bovenkant.

De tape voor het gaatje mag er vervolgens weer af, waarna je na zes maanden wachten het fotopapier kan scannen. Bron: HLN / 15-10-2012.

Er zijn honderden miljarden sterrenstelsels maar ze behoren eigenlijk altijd tot één van deze twee kampen.

Of het is een spiraalstelsel, zoals onze eigen Melkweg, of het heeft een veel gelijkmatigere, elliptische vorm.

Wetenschappers van onder andere het HarvardSmithsonian Center for Astrophysics hebben nu ontdekt dat sterrenstelsel Centaurus A een beetje van beide is.

Tot voor kort dachten astronomen dat Centaurus A als een typisch elliptisch sterrenstelsel door het leven ging.

Maar toen astronoom Daniel Espada van en collega’s er hun radiotelescoop op richtten moesten zij anders concluderen. Achter een langgerekte stofwolk die midden over het sterrenstelsel loopt blijkt een complete spiraalarm te zitten. Centaurus A is daardoor het beste te beschrijven als een sterrenstelsel met een gespleten persoonlijkheid. De spiraalarm is waarschijnlijk afkomstig van een spiraalstelsel dat ongeveer 300 miljoen jaar geleden door Centaurus A is opgeslokt. Typisch voor een spiraalarm is dat er veel nieuwe sterren in ontstaan. In tegenstelling tot elliptische stelsels.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

JVS-Descartes is dé jeugdvereniging voor sterrenkunde in Genk. Zij organiseert elk jaar een jeugdcursus voor jongeren tussen 10 en 14 jaar die meer willen weten over alles wat je 's nachts allemaal aan de hemel ziet... en ook niet ziet! Zit je soms ook verwonderd naar de sterren te kijken? Ben je gewoon nieuwsgierig? Kunnen je ouders niet meer op alle vragen antwoorden of wil je een expert worden in de astronomie? Dan is deze jeugdcursus zeker iets voor jou.

In 10 lessen, die telkens plaatsvinden op een zaterdagnamiddag van 15u30 tot 17u30 in Toegangspoort Kattevennen, kom je meer te weten over de aarde, de zon, supernova’s, zwarte gaten en vele andere dingen. In één van de lessen bouw je je eigen vastebrandstofraket die we natuurlijk ook lanceren!

Datum - Vanaf 6 oktober 2012 t/m 8 december 2012. Toegang: 45 euro.

Locatie - Europlanetarium - Planetariumweg 18 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be.

Guidestar | 11-2012

Cursus : Jeugdcursus sterrenkunde

049

Rubriek

Kris Christiaens

N1 - De Russisc Foto - De Lunniy Korabl (LK) was de Russische tegenhanger van de Amerikaanse Lunar Module (LM).

Om Russische kosmonauten op weg te brengen naar de Maan had de Sovjet-Unie in de strijd met de Verenigde Staten om de wedloop naar de Maan een krachtige Maanraket nodig. De N1 raket moest uiteindelijk het antwoord worden op de krachtige en impressionante Amerikaanse Saturn V draagraket en zou de Russische Sojoez 7K-LOK ruimtecapsule en de bijhorende Lunniy Korabl Maanlander uit een baan om de Aarde op weg zetten naar de Maan.

De Sovjet-Maanraket werd ontworpen door de Russische raketgeleerde Sergej Koroljov waarna het programma, na de dood van Koroljov in 1966, in handen kwam van Vasily Mishin.

Vandaag de dag behoort de N1 nog steeds tot één van ’s werelds grootste en meest krachtige draagraketten waarvan het ontwerp een goed bewaard geheim bleef tot de val van de SovjetUnie begin de jaren ‘90. Doordat de ontwikkeling van de N1 vier jaar na dat van de Amerikaanse Saturn V begon, het programma budgettaire problemen kende en er niet genoeg tests werden uitgevoerd, slaagde geen enkele N1 raket in zijn missie waardoor het SovjetMaanprogramma uitdraaide op een ramp.

rakettrap had aan de voet een diameter van 17 meter. Eenmaal de dertig raketmotoren tot ontbranding werden gebracht, had de ‘Block A’ trap een brandtijd van 125 seconden waarna deze afgestoten werd van de raket. Alles samen produceerde de onderste N1 rakettrap maar liefst 43 meganewton aan kracht waardoor dit tot op heden nog steeds de meest krachtige rakettrap is die ooit gebouwd werd. Bovenop de Block A bevond zich de 20 meter lange Block B tweede trap. Deze rakettrap, met aan de voet een diameter van 10 meter, werd uitgerust met acht NK-15V raketmotoren verdeeld over één ring die een gezamenlijke brandtijd hadden van 120 seconden.

Guidestar | 11-2012

Ontwerp & eigenschappen

050

De Russische N1 Maanraket had in totaal een lengte van 105 meter en was krachtiger dan de Saturn V raket uit het Amerikaanse Apollo Maanprogramma. In tegenstelling tot andere klassieke raketten uit de ruimtevaart had de N1 ook een opvallende conische vorm. Oorspronkelijk werd de N1 raket ontworpen met drie rakettrappen maar om twee Russische kosmonauten op weg naar de Maan te brengen, werd de raket voorzien van nog eens twee extra trappen. Deze variant kreeg de naam ‘N1-L3’.

Eénmaal volgeladen met brandstof woog de N1L3 superraket maar liefst 2788 ton. Een klassieke N1 raket, die niet zou gebruikt worden voor bemande Maanvluchten, kon vrachten tot 90 ton in een lage baan om de Aarde brengen. De dertig meter lange onderste trap van de N1 werd voorzien van dertig NK-15 raketmotoren die onderverdeeld werden in twee ringen. Deze

De 11 meter lange derde N1 rakettrap, Block V, werd voorzien van vier NK-21 raketmotoren die 370 seconden lang tot ontbranding konden gebracht worden. Zowel de Block A, Block B alsook de Block V rakettrappen gebruikten kerosine als brandstof voor hun raketmotoren.

Wanneer de N1 zou gebruikt worden voor bemande Maanmissies, zou deze uitgerust worden met nog eens twee rakettrappen. Deze ‘L3’ sectie bestond uit een Block G en Block D rakettrap waarop uiteindelijk de Russische Maanlander en ruimtecapsule werden bevestigd.

De Block G werd voorzien van vier NK-21 motoren en de Block D werd uitgerust met één NK-19 raketmotor.

che Maanraket Doorheen de jaren dat de N1 ontworpen en getest werd, ondergingen de raketmotoren ook verschillende vernieuwingen en aanpassingen.

Zo werd na verloop van tijd de NK-15 raketmotor in de onderste rakettrap vervangen door de NK-33 en in de tweede trap werd de NK15V vervangen door de NK-43. Ook in de derde N1 rakettrap werd een vernieuwde motor bevestigd (NK-31).

Deze aanpassingen resulteerden uiteindelijk in een aangepaste en vernieuwde N1 raket die de benaming ‘N1F’ kreeg.

Lanceringen

Ondanks de vele tests die nog moesten worden uitgevoerd en de budgettaire beperkingen waarmee het programma gepaard ging, besloot men toch om de N1 raket zo snel mogelijk te lanceren vanop de Bajkonoer lanceerbasis. De Verenigde Staten hadden in november 1967 voor de eerste maal hun Saturn V Maanraket gelanceerd waardoor de strijd om de wedloop

Foto - De N1 is een maanraket die door

de Sovjet-Unie is ontwikkeld. De N1 heeft een 30-tal NK-1 5 raketmotoren in de eerste trap. De raket is meer dan honderd meter hoog. De stuwkracht van de N1 is groter dan die van de Saturnus-raketten die de Apollo de ruimte in brachten. Maar omdat de capsule veel krapper is dan die van de Saturnus, konden er in de N1 raket maar twee personen. Hierdoor was de N1 een concurrent voor de raketten van de Amerikanen.

Guidestar | 11-2012

Ook om de N1 te kunnen lanceren werd op de Bajkonoer lanceerbasis een compleet nieuw lanceercomplex gebouwd waarvan de bouw in 1964 begon. Het complex, dat de naam ‘Site 110’ kreeg, bestond uit twee lanceerplatformen die 500 meter van elkaar waren verwijderd, twee 145 meter lange lanceertorens en enkele 185 meter lange masten die gebruikt werden als bliksemafleiders. De N1 raket zelf werd gebouwd in een faciliteit dat de naam ‘Site 112’ droeg. Op het moment van het N1 programma bestond Site 112 uit de grootste gebouwen die op de Bajkonoer lanceerbasis te zien waren.

Binnenin deze faciliteit werden de brandstoftanks gebouwd en werden alle onderdelen aan elkaar bevestigd tot wanneer de N1 raket helemaal klaar was. Vanuit Site 112 werd een afgewerkte N1 raket uiteindelijk per spoor in horizontale houding overgebracht naar één van de twee lanceerplatformen. Tijdens het hoogtepunt van de bouw werkten ongeveer 35 000 Russische militairen aan de realisatie van het N1 lanceercomplex dat alles samen een oppervlakte had van 10 vierkante kilometer.

naar de Maan nu voor goed was losgebarsten.

Zo werd een eerste N1 raket, met serienummer 3L, op 21 februari 1969 gelanceerd maar door een brand in de onderste rakettrap explodeerde de eerste N1 raket 69 seconden nadat deze was opgestegen. Deze eerste N1 zou oorspronkelijk een scheervlucht hebben moeten maken langs de Maan en werd hiervoor uitgerust met een aangepaste Sojoez 7K-L1 ruimtecapsule. Na de eerste mislukte poging om de N1 in de ruimte te brengen, werd op 3 juli 1969, slechts dertien dagen voor de lancering van Apollo 11, een tweede poging ondernomen. De tweede N1, met serienummer 5L, zou eveneens een scheervlucht langs de Maan hebben moeten maken maar door een probleem met een brandstofpomp werden 29 van de 30 raketmotoren in de onderste rakettrap stopgezet. Dit leidde uiteindelijk tot het exploderen van de tweede N1. Doordat de N1 zich nog niet zo hoog bevond, werd ook de lanceerinfrastructuur op de Bajkonoer lanceerbasis zwaar beschadigd door de gigantische explosie. Vandaag de dag staat deze mislukte N1 lancering nog steeds in de recordboeken als grootste niet-nucleaire explosie ooit. Door deze mislukte lancering lagen het Sovjet-Maanprogramma en de ontwikkeling van de N1 zwaar achterop ten opzichte van het Amerikaanse Apollo programma. Pas op 26 juni 1971, na de geslaagde Apollo 11 en Apollo 12 Maanlandingen, werd de derde N1, met serienummer 6L, gelanceerd vanop het N1lanceercomplex op Bajkonoer. Kort na de lancering voerde de derde N1 een niet geplande roll-beweging uit waardoor de raket op een hoogte van 1 kilometer, 51 seconden na de start van de lancering, explodeerde. Op 23 november 1972 ondernam de Sovjet-Unie een vierde poging om de N1 raket op weg te brengen maar de Maan maar ook deze lancering draaide uit op een ramp. De dertig raketmotoren in de onderste rakettrap functioneerden 106 seconden succesvol waarna een probleem ervoor zorgde dat de raketmotoren werden stopgezet op een hoogte van veertig kilometer.

Ook deze vierde N1 lancering draaide uit op een explosie. Uiteindelijk bleek de lancering van de

051

vierde N1, met serienummer 6L, de meest succesvolle te zijn. Een vijfde, aangepaste en verbeterde, N1 Maanraket (serienummer 7L) werd klaargemaakt voor een nieuwe lancering die gepland was voor augustus 1974. Deze vijfde N1 werd voorzien van een operationele Sojoez 7K-L1 ruimtecapsule en Lunniy Korabl Maanlander waarmee men een onbemande scheervlucht langs de Maan en een onbemande landing op het Maanoppervlak zou hebben uitgevoerd. Toen het N1-L3 programma uiteindelijk in mei 1974 werd stopgezet, werden de raketmotoren van deze N1 nooit tot ontbranding gebracht. Ook de vernieuwsde N1 raket, de N1F, werd door het stopzetten van het hele Sovjet-Maanprogramma nooit gelanceerd.

Restanten van twee afgewerkte N1F raketten zijn vandaag de dag nog steeds terug te vinden op de Bajkonoer lanceerbasis.

geleverd aan Japan die ze gebruikte voor hun J-1 en J-2 raketten. Vandaag de dag heeft het Amerikaanse ruimtevaartbedrijf Orbital Sciences Corporation twee N1F raketmotoren opgenomen in het ontwerp van de onderste rakettrap van de Antares draagraket. Hierdoor zal de technologie van de Sovjet-Maanraket ook in de toekomst nog aanwezig zijn in de ruimtevaart. Ook het N1 lanceercomplex werd na het stopzetten van het programma nog gebruikt. Zo werd vanop deze plaats in november 1988 het Russische ruimteveer Buran een eerste en laatste maal gelanceerd.

Waarom mislukte het programma?

Guidestar | 11-2012

Het mislukte N1-programma is wellicht één van de grootste mislukkingen uit de Russische ruimtevaartgeschiedenis. Het winnen van de strijd om de wedloop naar de Maan tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie hing voor de Russen helemaal af van het succes van de N1.

Aan de basis van de mislukte N1 lanceringen lag niet één probleem maar verschillende die er samen voor zorgden dat het programma wellicht nooit had kunnen slagen. Eén van de grootste oorzaken waarom geen enkele N1 raket de ruimte bereikte, waren de vele kleine technische problemen als gevolg van beperkte financiële middelen en de tijdsdruk om als eerste een mens op de Maan te brengen. Zo werd in de Verenigde Staten veel meer tijd en geld gespendeerd aan de ontwikkeling van de Saturn V dan de Sovjet-Unie spendeerde aan de N1.

052

Foto - In 1956 is de ontwikkeling van de N1-raket van start gegaan.

Wegens tijdgebrek besloot hoofdconstructeur Vasili Misjin om de hele raket gewoon maar in elkaar te zetten, en dan te hopen dat alles bij de lancering werkte. In 1969 onplofte 70 seconden na het vertrek vanaf het platform in Bajkonoer de eerste trap op 30 kilometer hoogte. Misjin werkte tevergeefs door. Op 3 juli ontplofte er weer een N1 raket. De capsule overleefde de ramp dankzij de noodraket, maar de lanceerinstallatie werd zwaar beschadigd.

De N1 erfenis

Ondanks de kritiek op het ontwerp en de mislukte lanceringen liet de Russische N1 raket toch een mooie erfenis na. Zo bleken de aangepaste raketmotoren uit de N1F raket, de NK-33 en NK-43, elk op zich zeer succesvol te zijn wanneer deze afzonderlijk gebruikt werden.

Ongeveer 150 van deze raketmotoren overleefden het stopzetten van het SovjetMaanprogramma en 36 motoren werden vervolgens voor 1,1 miljoen dollar per stuk verkocht aan het Amerikaanse propulsiebedrijf Aerojet. Drie raketmotoren werden door Aerojet

Daarnaast speelt het plotse overlijden van Sergej Koroljov in 1966 ook een zeer belangrijke rol in de evolutie van het project aangezien zijn opvolger, Vasily Mishin, veel minder politieke invloed en macht had om zijn stempel te kunnen drukken op het programma.

Rubriek - European Space Agency

ESA

Een merkwaardig koude laag

Info - De Europese Ruimtevaartorganisatie (European Space Agency, ESA) houdt zich in Europees verband bezig met projecten op het gebied van ruimtevaart, onderzoek van de Aarde, ruimteonderzoek, ontwikkeling van op satellietsystemen gebaseerde technologieën en de bevordering van de Europese economie. De ESA is onder andere verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Arianeraketten waarmee kunstmanen in de ruimte worden gebracht.

De ESA-sonde Venus Express heeft vanuit zijn baan rond onze buurplaneet een verrassend koud gebied gevonden hoog in de atmosfeer van Venus. Het is er koud genoeg om koolstofdioxide te doen bevriezen tot ijs of sneeuw. Bij de ontdekking is ook het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aeronomie (BIRA) betrokken.

Bijzondere resultaten

Guidestar | 11-2012

Meer informatie : www.esa.int

054

Gewapend met informatie over de concentratie van koolstofdioxide en samen met gegevens over de atmosferische druk op elke hoogte konden de onderzoekers de bijbehorende temperaturen afleiden. ’Aangezien de temperatuur op bepaalde hoogtes lager is dan de temperatuur waarbij koolstofdioxide bevriest, denken we dat er ijs van koolstofdioxide kan gevormd worden’, zegt Arnaud Mahieux van het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aeronomie (BIRA), hoofdauteur van een artikel dat de resultaten van het onderzoek bespreekt in het Journal of Geophysical Research.

Hoewel vaak een ‘zusterplaneet’ van de aarde genoemd, is Venus omgeven door een dikke atmosfeer van koolstofdioxide en heersen aan het oppervlak van de weinig gastvrije planeet ovenhete temperaturen. Maar uit een nieuwe analyse van de gegevens die ESA’s sonde Venus Express al vijf jaar lang verzamelt hebben onderzoekers een heel koude laag ontdekt in de Venusatmosfeer op een hoogte van 125 kilometer boven het oppervlak van de planeet.

In de laag is het maar liefst -175°C koud.

Zulke koude gebieden treffen we zelfs niet aan in de atmosfeer van de aarde, ontdanks het feit dat onze planeet aanzienlijk verder van de zon is verwijderd dan Venus. De ontdekking gebeurde door zonlicht te observeren dat door de Venusatmosfeer werd gefilterd en dat aldus de concentratie van koolstofdioxidemoleculen op verschillende hoogtes langsheen de zogenaamde terminator onthulde. De terminator scheidt de dag- en nachtzijde van de planeet.

Wolken van kleine ijs- of sneeuwdeeltjes van koolstofdioxide zouden licht heel fel moeten weerkaatsen, waardoor men misschien lagen in de atmosfeer aantreft die helderder zijn dan normaal. ’Maar hoewel Venus Express in de Venusatmosfeer soms heel heldere gebieden waarneemt die door ijs kunnen worden verklaard, zijn ze mogelijk het gevolg van andere verstoringen van de atmosfeer. We moeten dus heel voorzichtig zijn’, aldus Mahieux.

Het onderzoek toonde ook aan dat de koude laag bij de terminator gesandwicht wordt tussen twee relatief warme lagen. ’De temperatuurprofielen aan de hete dagzijde en de koude nachtzijde op meer dan 120 kilometer hoogte zijn heel verschillend. Bij de terminator zien we een overgangsgebied met effecten van de twee zijden. De nachtkant speelt mogelijk een grotere rol op een bepaalde hoogte en de dagkant speelt mogelijk een grotere rol op andere hoogtes.’

Gelijkaardige temperatuurprofielen langs de terminator werden ook afgeleid uit andere gegevens van Venus Express, waaronder metingen die tijdens de Venusovergang eerder dit jaar werden verzameld. Met modellen kunnen de waargenomen profielen voorspeld worden, maar men wil verdere bevestiging bekomen door te onderzoeken welke rol andere atmosferische bestanddelen spelen zoals

g in de atmosfeer van Venus koolstofmonoxide, stikstof en zuurstof, die op grotere hoogten meer voorkomen dan koolstofdioxide.

‘De resultaten zijn heel nieuw en we moeten er nog verder over nadenken en begrijpen wat de gevolgen zulen zijn,’ zegt Håkan Svedhem, ESAprojectwetenschapper voor Venus Express. ’Maar de bevindingen zijn bijzonder, aangezien we een gelijkaardig temperatuurprofiel niet opmerken langsheen de terminator in de atmosferen van de aarde of Mars, die een andere scheikundige samenstelling en temperaturen hebben.

Venus Express

De Venus Express is een onbemand ruimtevaartuig dat door de Europese ruimtevaartorganisatie ESA naar de planeet Venus is gezonden.

Achtergrond

Het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie (BIRA) is een federale wetenschappelijke instelling, die opgericht is in 1964. De activiteiten van het BIRA hebben betrekking op alle aspecten van het bestuderen van atmosferen. Dit omvat zowel de ontwikkeling van instrumenten als de wetenschappelijke analyse van de door deze instrumenten opgenomen gegevens.

Een onderzoeksteam bestaat uit navorsers en ingenieurs, en bestudeert planetaire atmosferen, zoals die van de planeten Mars en Venus (met uitzondering van de atmosfeer van de aarde).

Het team is onder andere verantwoordelijk voor het instrument Solar Occultation in the Infra-Red (SOIR).

Foto - Venus is een terrestrische

planeet en ze heeft ongeveer dezelfde grootte, massa en samenstelling als de Aarde. Venus heeft de dichtste atmosfeer van alle lichamen in het zonnestelsel. Die atmosfeer bestaat voornamelijk uit koolstofdioxide. Een dikke laag wolken van zwavelzuur omringt de planeet, zodat het oppervlak vanuit de ruimte niet te zien is. De dikke atmosfeer vormt een sterk isolerende laag die voor een extreem sterk broeikaseffect zorgt. Vanwege de hoge temperatuur aan het oppervlak is er op Venus geen vloeibaar water mogelijk; als dit ooit aanwezig geweest is, is het verdampt en daarna aan de zwaartekracht van de planeet ontsnapt. Venus is een vulkanisch actieve planeet, maar in tegenstelling tot de Aarde komt er geen platentektoniek voor.

Venus Express is na Mars Express (sinds december 2003 in een baan rond Mars), de tweede in een serie van missies die ESA uitvoert naar planeten in ons zonnestelsel.

Het 1240 kilo wegende ruimtevaartuig is voor ESA ontwikkeld door een consortium van Europese bedrijven onder leiding van EADS Astrium.

SOIR is een infrarood spectrometer aan boord van de ruimtesonde Venus Express, die op 9 november 2005 werd gelanceerd en sinds 11 april 2006 rond Venus draait. Dit instrument werd ontworpen in België, voert zonneoccultaties uit en gebruikt de zon als lichtbron.

Met deze techniek meten de onderzoekers, in functie van de hoogte, tussen 70 en 170 kilometer hoogte de concentratie van moleculen zoals koolstofdioxide, de belangrijkste component van de atmosfeer van Venus, en andere bestanddelen van de atmosfeer.

Guidestar | 11-2012

Venus Express draait sinds 11 april 2006 in een omloopbaan rond Venus. Na een fase van baancorrecties en kalibratie van de instrumenten, zal Venus Express onderzoek doen naar de structuur, chemische samenstelling en dynamiek van de atmosfeer. Deze atmosfeer is zeer dicht en bestaat voor het overgrote deel uit koolstofdioxide en wordt gekenmerkt door zeer hoge temperaturen en een zeer hoge druk. Het oppervlak van Venus is onzichtbaar doordat het altijd schuil gaat onder een zeer dik wolkendek, maar Venus Express zal ook het planeetoppervlak gaan verkennen. Dit gebeurt door te observeren in het infrarood: het wolkendek blijkt bepaalde golflengtes in het infrarode bereik door te laten.

055

Rubriek - Het AEG nieuws

Redactioneel

S p a c e N ig h t - E v e n v e r p o z e n Foto - Een sfeerbeeld vanop het Space Night evenement. De pauze bleek ideaal om oude contacten te verbeteren en / of nieuwe te leggen.

Op de foto ziet u twee zelfbouw telescopen van de werkgroep kijkerbouw, de Eureka stand en, helemaal rechts, een deel van de bar.

Meer informatie : www.aegvzw.be

Kortnieuws

Omdat onze leden uit zowel Antwerpen, Oosten West Vlaanderen komen voorzien we telkens, tijdens de 'Nacht van de duisternis', twee info- en waarnemingsstanden. Een bescheiden maar daarom zeker niet minder boeiende stand in Maldegem en een meer uitgebreide stand in Oostende. Ondanks het zeer slechte weer konden we toch, samen, zo'n 665 bezoekers boeien. Helemaal niet slecht dus...

De leden hebben een tweetal weken geleden reeds de jaarkalender van volgend jaar ontvangen. Waarbij hier en daar nog een activiteit in dient gevuld te worden. Kortom, wie interesse heeft om een voordracht te voorzien, een workshop te organiseren, z'n sterrenkundige boekenkast wil voorstellen, uitstap plant, een boeiende discussie wil houden of wat dan ook dan laat men dit spoedig weten aan het bestuur. Alle voorstellen zijn welkom !

Guidestar | 11-2012

Alle gastsprekers voor volgend jaar liggen overigens reeds vast. En de banners, voor deze publieke voordrachten, kan men nu reeds terugvinden in ons welbekende forum. Ideaal om onderaan al uw berichten te plaatsen...

056

Onze 25-delige ESO tentoonstelling zal vanaf begin volgend jaar uitgeleend kunnen worden, aan een eerlijke huurprijs, door andere verenigingen, planetaria's en sterrenwachten. Een informatieve PDF folder zal dan ook vanaf volgende maand beschikbaar worden...

Ons Space Night evenement zal, vanaf volgend jaar, niet langer plaatsvinden in oktober maar in maart / april. Waarom ? Omdat twee grote activiteiten zoals de 'Nacht van de duisternis' en 'Space Night' zowel technisch als praktisch zeer zwaar zijn voor zowel het organiserende bestuur als de meehelpende leden.

Daarenboven is er die maand ook het JVS / VVS weekend wat betekent dat gedurende drie op de vier weekends van oktober een groot sterrenkundige evenement plaatsvindt.

En dat is wellicht ook wat te veel voor de geĂŻn-

teresseerde bezoekers. Die zich wellicht ook niet elk weekend vrij kan maken. Daarom verschuiven we dus ons evenement en voorzien we wellicht ook een leuke bijkomende factor.

Meer hierover later...

We hebben een professioneel label-toestel aangekocht waarmee we binnenkort zowel de ESO tentoonstelling alsook alle andere uitleenbare materialen (zoals boeken, accessoires, telescopen, ...) zullen 'taggen'. Alle uitleenbare producten staan overigens op onze website...

De jaarlijkse quiz heeft dit jaar een buitenaardse vorm aangenomen en zal volledig draaien rond het thema: science fiction. Blijkbaar een goede keuze want heel wat oud leden komen er blijkbaar op af. Ook onze sterrenkundige buren van JVS Quasar doen mee dus dat wordt een zootje ongeregeld. Leuk, ludiek en vooral... helemaal buitenaards !

De redactie heeft de afgelopen weken, en maanden, hard gewerkt aan een volledige 'update' van al onze websites. Niet alleen hebben deze een uiterlijke opknapbeurt gekregen maar ook innerlijk is er heel wat veranderd. Zo zijn alle artikels nagezien en verouderde aangepast of verwijderd. Zijn bepaalde rubrieken flink uitgebreid en zijn er, technisch gezien, heel wat verbeteringen aangebracht. Eigenlijk te veel om hier op te sommen. Daarom mag u volgende maand alvast een artikel verwachten van deze vele veranderingen...

In de volgende editie van dit magazine zal er, achteraan, een index komen te staan van alle dit jaar verschenen artikels en rubrieken. Handig voor wie later op zoek wil naar specifieke informatie...

Vergeet u niet vrij te houden voor onze eerste nieuwjaarsreceptie op 4 januari aanstaande.

Waar we, naast een drink en een hapje, ook een 'update' geven van ons Astropolis project, we de financiĂŤn kort doornemen en enkele hoogtepunten voorstellen van het komende jaar. Absoluut de moeite om niet te missen...

n tussen de voordrachten...

Activiteitenkalender

VR 02-11 (herfstvakantie) - Voordracht : "Exoplaneten - Stand van zaken na 20 jaar" door Philip Corneille. Info : .Sinds de oudheid speculeerden filosofen en astronomen over het bestaan van andere werelden, of planeten rond andere sterren. Deze werelden worden exoplaneten genoemd. Twintig jaar geleden bevestigden radio astronomen Aleksander Wolzczcan en Dale Frail het bestaan van een exoplaneet rond de pulsar PSR B1257 +12 in het sterrenbeeld Maagd. Aangezien het om dode werelden rond een uitgedoofde ster met dodelijke straling ging, kwam de ontdekking niet in de actualiteit en moest het grote publiek wachten tot 1995 om het bestaan van exoplaneten te vernemen. In oktober 1995 kondigde het Zwitserse astronomen team van Michel Mayor en Didier Queloz de allereerste ontdekking aan van een exoplaneet rond een normale ster; Pegasi 51b in het sterrenbeeld Pegasus. Locatie : Forum zaal in de Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). Gratis toegang !

VR 16-11 - Quiz : " De grote science fiction quiz " door Patrick Jaecques. Info : Zowat iedereen die aan sterrenkunde doet, of ge誰nteresseerd is in ruimtevaart, kan wel een goede science fiction serie of film smaken.

Voor die mensen is er deze unieke, grappige en vooral lekker buitenaardse quiz ... Opgelet !

Dit jaar doen niet onze sterrenkundige buren van JVS Quasar mee maar ook tal van oudleden. Het zal dus een drukke en superleuke gebeurtenis gaan worden. Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later).

VR 30-11 - Lokaal : Tijdens deze maandelijkse thema-avond werken we gezamenlijk aan het lokaal. Van algemeen onderhoud tot het vernieuwen of bouwen van nieuwe onderdelen. Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende. Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

VR 07-12 - Voordracht : " Buitenaards leven " door Erwin Louagie. Info: Miljarden zonnestelsels binnen en buiten ons eigen melkwegstelsel...het lijkt bijna onmogelijk dat er buiten onze blauwe planeet geen leven meer zou zijn. Maar waar zijn ze dan ? Of is het ontstaan van leven en intelligentie aan zodanige strikte voorwaarden verbonden, dat wij toch de enigen zijn die zich die vraag kunnen stellen ? Hoe kon er zowiezo uit dode materie leven ontstaan op aarde ? Of elders ?

En als we ooit leven elders vinden, hoe ziet het er dan uit ? Een wetenschappelijke analyse...

Locatie : Forum zaal in de Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

VR 14-12 - Project & practica : Tijdens deze maandelijkse thema-avond werken we gezamenlijk aan een specifiek project ter ondersteuning van de werking zijnde : Astropolis.

Breng dus zeker uw laptop mee ! Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

VR 15-12 - Bestuursvergadering : De driemaandelijkse bestuursvergadering waarop ook steeds alle leden van harte op uitgenodigd zijn. Locatie: Gent. Van 14.00 uur tot 18.00 uur.

Info - Wilt u meer te weten komen over onze boeiende vereniging ?

Raadpleeg dan onze website waar u eveneens, in beknopte vorm, alle informatie kan terugvinden in onze downloadbare PDF kleurenfolder.

Meer informatie : www.aegvzw.be

Guidestar | 11-2012

VR 09-11 - Project & practica : Tijdens deze maandelijkse thema-avond werken we gezamenlijk aan een specifiek project ter ondersteuning van de werking zijnde : Astropolis.

Breng dus zeker uw laptop mee ! Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

VR 23-11 - Multimedia : Tijdens deze maandelijkse thema-avond werken we gezamenlijk aan een multimedia project zoals : Stellarium (planetarium) met Dirk Devlies als lesgever.

Breng dus alvast je laptop mee ! Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende. Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

057

Kortnieuws Uit handen van koningin Paola hebben vier Oostendse leerlingen van het Centrum Leren en Werken (VTI) de prijs Focus Aarde in de wacht gesleept in het Paleis der Academiën in Brussel. Deze prijs is een initiatief van de Stichting Koningin Paola in samenwerking met de Stichting Dirk Frimout. Voor de Vlaamse gemeenschap zijn de leerlingen Tjorven Mergaert, Joyce Schatteman, Robin Senecaut en Amy Thuyn uit Oostende de winnaars geworden. Voor hun rap en videoclip "W' een't volledig 'hed" over milieuvervuiling krijgt elke leerling 500 euro. Leerlingen van het Vrij Technisch Instituut uit Brugge behaalden de tweede plaats voor hun project rond golfslagenergie. Op plaats drie strandden jongeren van Gemeentelijk Technisch Instituut van Londerzeel voor het ontwerpen van een zonnevolger "sunappeal".Focus Aarde wil het technisch onderwijs, beroepsonderwijs, kunstonderwijs en het deeltijds en buitengewoon onderwijs aanmoedigen. De pijs bekroont jaarlijks de beste geïntegreerde proeven en vakoverschrijdende groepsprojecten die de aarde of ruimte tot onderwerp hebben. Bij de Fédération Wallonie-Bruxelles wonnen drie meisjes uit Marche-enFamenne en Libramont de eerste prijs voor het lanceren van bio-cosmetica. Bron: Belga / 17-10-2012.

De Europese onderzoeksorganisatie ERC (European Research Council) heeft een Advanced Grant toegekend aan prof. dr. Raffaella Morganti, hoofd van de Astronomengroep bij ASTRON en bijzonder hoogleraar Structuur en Evolutie van Radiomelkwegstelsels aan het Kapteyn Astronomisch Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen. Morganti krijgt een bedrag van circa 2,5 miljoen euro voor haar onderzoeksproject Exploiting new radio telescopes to understand the role of AGN in galaxy evolution'. Met deze subsidie kan zij voor een periode van vijf jaar PhD-studenten, postdocs en een software-ingenieur aannemen. Morganti zal in haar project onderzoeken welk deel van de tijd het superzware zwarte gat dat in het centrum van een sterrenstelsel zit, actief is in het radiogebied, en welke invloed deze fase op de evolutie van het sterrenstelsel heeft. Zij zal daarbij gebruik maken van twee instrumenten van ASTRON: de geavanceerde radiotelescoop LOFAR (Low Frequency Array) en Apertif, de nieuwe 'radiocamera' van de Westerbork-radiotelescoop. De ERC Advanced Grants worden alleen toegekend aan wetenschappers van uitzonderlijke niveau. De subsidie aan prof. Morganti is de vijfde ERC Advanced Grant die is toegekend aan een project dat aan de LOFARtelescoop en/of Apertif gerelateerd is. Vorig jaar werd een Advanced Grant toegekend aan de Nederlandse sterrenkundigen Thijs van der Hulst en Ewine van Dishoeck. Bron: Astron / 17-10-2012.

De samenstelling van zink in de maan vormt bewijs dat de maan ontstaan is tijdens een indrukwekkende botsing tussen de aarde en een onbekende planeet met de grootte van Mars. Dat schrijven onderzoekers van de Universiteit van Washington en het Amerikaanse Scripps Instituut voor Oceanografie vandaag in Nature. De onderzoekers bekeken stukken steen afkomstig van twintig verschillende plekken op de maan. Bijvoorbeeld basalt, gestolde magma uit het binnenste van de maan. Ze keken naar de verhouding tussen twee varianten -isotopen- van het element zink: een lichte variant en een zwaardere variant. Maanstenen bleken veel minder zink te bevatten dan stenen van aarde of Mars. En het zink dát de wetenschappers vonden, was in alle maanstenen relatief vaak van de zware variant en relatief zelden van de lichte variant.

De zinkverhoudingen in stenen van aarde en ook van Mars waren net even anders. Het verschil is klein, maar belangrijk. Volgens de onderzoekers is dit bewijs voor een theorie over het ontstaan van de maan die al dertig jaar bestaat, maar nooit hard gemaakt kon worden. Die theorie is dat onze maan ontstond toen een planeet ter grootte van Mars op een oerversie van de aarde knalde. Er kwam zoveel energie vrij bij deze botsing, dat de onbekende planeet in zijn geheel smolt en verdampte, net als een groot deel van de gesteenten van aarde. Daarmee verdampten ook de stoffen in die gesteenten, zoals zink. De maan zou ontstaan zijn toen een wolk gesmolten steen, gas en puin weer samenklonterde. In theorie zouden de lichte varianten van stoffen als zink sneller moeten verdampen dan de zware varianten. De lichte isotopen zouden dan verdwijnen in de lucht. De zware varianten zouden juist iets moeilijker verdampen en eerder weer condenseren. Zij zouden daarom eerder terecht komen in het gesmolten en later gestolde gesteente. Na een botsing tussen aarde en een andere planeet zouden er dus meer zware isotopen dan lichte isotopen terug te vinden moeten zijn in maansteen. Tot nu toe kon niemand echter zo’n vreemde verhouding van isotopen ontdekken in maansteen. Sterker nog: de samenstelling van de aarde en die van de maan leken tot nu toe zo akelig veel op elkaar, dat de theorie over hoe de maan ontstaan moet zijn recentelijk werd aangepast. De Amerikaanse wetenschappers vonden dan eindelijk toch zulke afwijkende verhoudingen, bij zink. Bron: NU / Berber Rouwé / 17-10-2012.

Groot Brittannië heeft besloten om Gary McKinnon, alias de NASA-hacker, niet uit te leveren aan de VS. Daarmee komt een einde aan tien jaar gerechtelijk gebakkelei. McKinnon brak in 2001 in bij computers van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA en defensieorgaan Pentagon, omdat hij vermoedde dat zij bewijs achterhielden van vliegende schotels. De Verenigde Staten wilde de hacker op eigen bodem berechten, omdat hij grote financiële schade had toegebracht aan vertrouwelijke computersystemen, wat het land ‘de grootste militaire computerhack aller tijden’ noemde. Als McKinnon voor een Amerikaanse rechter zou komen, stond hem mogelijk zestig jaar gevangenisstraf te wachten. McKinnon, die lijdt aan het Syndroom van Asperger, vocht de uitlevering aan sinds zijn arrestatie in 2002, maar kreeg op keer nul op het rekest voor de rechtbank. Nadat het Britse ministerie van Binnenlandse Zaken de hacker dit jaar aan een psychiatrisch onderzoek onderwierp, concludeerden zij dat McKinnon mogelijk zelfmoord zou plegen als de uitlevering zou doorgaan. Op basis van dat rapport en rekening houdend met zijn ‘rechten als mens’ heeft minster van Binnenlandse Zaken Therese May nu besloten om de uitlevering te blokkeren. Ze laat het nu aan de openbaar aanklager om te bepalen of McKinnon nog moet terechtstaan in Groot Brittannië, zegt de BBC. May’s beslissing is bijzonder, omdat het de eerste keer is dat een Brits bewindslied op eigen titel een uitlevering blokkeert binnenin het verdrag tussen Groot Brittannië en de Verenigde Staten. De minister is ook van plan om de uitleveringsprocedure te wijzigen. Een rechter zal voortaan bekijken of ‘het in het belang van de rechtspraak’ is om kandidaten op eigen bodem te berechten of uit te leveren aan de Verenigde Staten.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Als je zelf aan de slag wil gaan met computermodellen, dan mag je deze activiteit tijdens de Dag van de Wetenschap niet missen!

Wetenschappers spelen graag met modellen. Vooral met computermodellen. Aan de hand van natuurkundige patronen proberen zij de evolutie van onze omgeving en het heelal te voorspellen.

Waarom spreekt men over computermodellen tijdens een weerpraatje? Waarom gebruikt men supercomputers om het universum voor te stellen? Waarom moeten wij nog zaken voorspellen in de wetenschap? En hoe komt het dat we de mechanica van de planeten in ons zonnestelsel niet meer hoeven te voorspellen? Als je dat wil weten en zelf te werk wil gaan met computermodellen, dan mag je deze activiteit tijdens de Dag van de Wetenschap niet missen!

Datum - Zondag 25 november 2012. 14.00 uur t/m 17.00 uur. Toegang: Onbekend.

Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. Info@armandpien.be.

Guidestar | 11-2012

Evenement : Dag van de wetenschap

059

Rubriek -Hemelkalender

Marc van der Sluys

D e z e m a a n d t e z ie n . . .

Info - Marc van der Sluys is postdoctoraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.

Zijn werk richt zich op de evolutie van compacte dubbelsterren en het waarnemen van gravitatiegolven van witte dwergen, neutronensterren en zwarte gaten met LIGO / Virgo en LISA. Hij geeft regel-matig populaire lezingen en maakt daarnaast de populair wetenschappelijke website.

Meer informatie : http://hemel.waarnemen.com

Do. 01 nov. (02.17 uur) - Vannacht is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 2:17 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om 5:14 uur, op het moment dat Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (om 03:04 uur) en Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (om 04:27 uur). Voor het waarnemen van een overgang of een schaduwovergang is een redelijk grote telescoop nodig.

Do. 01 nov. (04.42 uur) : De ster w 1 Tauri, een ster van magnitude +5,5 in het sterrenbeeld Stier, wordt bedekt door de Maan. De ster wordt bedekt door de verlichte rand van de Maan om 04:42 uur. Om 05:50 uur wordt deze weer zichtbaar aan de zeer dunne onverlichte maanrand. In Utrecht staat de Maan dan 46°, respectievelijk 36° boven de horizon. De Maan is voor 95% verlicht, wat het niet gemakkelijker maakt om de bedekking waar te nemen.

Guidestar | 11-2012

Do. 01 nov. (16.12 uur) - De Maan staat 3,3° ten noorden van Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier (+0,9m). De dichtste nadering vindt bij ons onder de horizon plaats en bovendien bij daglicht. Bekijk de samenstand rond 19:30 uur. De twee objecten staan dan in het oostnoordoosten, circa 5° boven de horizon, op een onderlinge afstand van 3,9°. De Maan is voor 92% verlicht.

060

Foto - De Galileïsche manen zijn de vier grootste manen van Jupiter. Ze zijn ontdekt door Galileo Galilei op 7 januari 1610. Deze manen zijn zichtbaar zonder een krachtige telescoop.

Onder perfecte omstandigheden is het zelfs mogelijk om Callisto met het blote oog te zien.

Do. 01 nov. (16.29 uur) - De Maan staat in het apogeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het verst van de Aarde ligt. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 406050 km. De schijnbare diameter van de Maan is kleiner dan gemiddeld (29’25,7”), door de grotere afstand. De Maan is krimpend, voor 94% verlicht en hij is vrijwel de gehele nacht zichtbaar; 's avonds in het (zuid)oosten en tegen de ochtend in het westen of zuidwesten. Het kaartje toont de Maan om 02:01 uur in het sterrenbeeld Stier, op een hoogte van 58° boven de zuidelijke horizon.

Do. 01 nov. (19.48 uur) - Jupiter's satelliet Io staat op 17,0” ten noorden van Europa. Voor het waarnemen van de Galileïsche manen is een goede, stabiele verrekijker genoeg.

Vr. 02 nov. (02.03 uur) - De Maan staat 1,4° ten zuiden van Jupiter (-2,3m). De dichtste nadering vindt in de Lage Landen plaats op een hoogte van 58° boven de horizon, in het zuidzuidoosten en is dus goed te zien. De Maan is voor 91% verlicht.

Vr. 02 nov. (20.45 uur) - Vanavond is een

overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. De schaduwovergang begint om 20:45 uur, wanneer Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om 23:40 uur, op het moment dat Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (21:30 uur) en Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (22:56 uur).

Vr. 02 nov. (22.32 uur) - Callisto is in bovenconjunctie met Jupiter. De satelliet beweegt vanaf de Aarde gezien achter Jupiter langs, maar wordt niet bedekt. Callisto staat 8,1” ten noorden van Jupiter's noordpool.

Za. 03 nov. (05.48 uur) - De Maan bedekt SAO 94942, een ster van magnitude +6,0 in het sterrenbeeld Orion. Om 05:48 wordt de ster bedekt door de verlichte maanrand en om 06:40 komt deze weer tevoorschijn van achter de onverlichte rand. Bij het begin van de bedekking staat de Maan te Utrecht 50° boven de horizon, bij het einde 43°. De Maan is voor 84% verlicht.

Za. 03 nov. (21.32 uur) - In de nacht van 3 op 4 november zijn een bedekking door de planeetschijf van Jupiter en verduistering van Ganymedes volledig waar te nemen. De verduistering begint om 21:32 uur, wanneer Ganymedes in de schaduw van Jupiter verdwijnt, en eindigt om 2:24 uur, op het moment dat Ganymedes weer van achter Jupiter tevoorschijn komt. In de tussentijd is waar te nemen hoe Ganymedes uit Jupiter's schaduw verschijnt (om 23:35 uur) en Ganymedes achter de planeet Jupiter verdwijnt (00:36 uur). Voor het bekijken van een bedekking is een (kleine) telescoop nodig, voor het volgen van een verduistering is een stabiele verrekijker voldoende.

Zo. 04 nov. (02.24 uur) - Tussen 2:24 en 7:06 uur staan alle Galileïsche manen ten oosten van Jupiter. In toenemende afstand van de planeet staan Ganymedes, Io, Europa en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 51° boven de zuidwestelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 27° onder de horizon en het is goed donker.

Zo. 04 nov. (23.45 uur) - In de nacht van 4 op 5 november zijn overgangen van Europa en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. De schaduwovergang begint om 23:45 uur, op het moment dat Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en duurt tot 3:32 uur, wanneer Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Europa de schijf van Jupiter betreedt (01:12 uur) en Europa's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (om 02:09 uur).

Ma. 05 nov. (20.00 uur) - De meteorenzwermen Tauriden en Tauriden noord bereiken hun maxima. Rond 01:30 uur staan de radianten van de twee zwermen in hun hoogste punt (op 52–60°) aan de hemel.

Onder ideale omstandigheden zijn er van beide zwermen samen zo'n 14 meteoren per uur te verwachten. De meteoren zijn traag, helder oranje en vertonen soms vuurbollen.

Rond 07:15 uur gaat het schemeren en om 07:42 uur komt de Zon op. De Maan is voor ongeveer 70% verlicht en kan storen. De piek van deze zwermen is relatief laag, maar de duur van het maximum is met 59 dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog een redelijk aantal meteoren te zien is.

betreedt (23:15 uur) en Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (00:50 uur).

Wo. 07 nov. (00.04 uur) - Mercurius is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting ten opzichte van de sterren om en gaat tegen de gangbare richting in bewegen. Voor een binnenplaneet gebeurt dit tussen de grootste oostelijke elongatie en benedenconjunctie.

Zo. 11 nov. (05.45 uur) - Van 5:45 tot 7:17 uur staan alle Galileïsche manen ten oosten van Jupiter. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Ganymedes, Callisto, Io en Europa. Jupiter staat in het westen op een hoogte van 32° boven de horizon. De Zon staat 13° onder de horizon.

Wo. 07 nov. (01.36 uur) - De Maan is in de fase van Laatste Kwartier. De linker helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is met name 's ochtends vroeg zichtbaar. Om de Maan te zien door een verrekijker of telescoop is de tijd rond (en met name na) Laatste Kwartier zeer geschikt. Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan gaat de Zon net onder. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en de Maan is daarmee, bekeken door een verrekijker of telescoop, duidelijk meer dan een gladde schijf.

Wo. 07 nov. (02.25 uur) - De Maan bedekt κ Cancri, een ster van magnitude +5,2 in het sterrenbeeld Kreeft. De ster verdwijnt om 02:25 achter de verlichte maanrand en komt om 03:23 uur weer tevoorschijn aan de onverlichte kant van de Maan. De Maan staat bij de intrede 24° boven de horizon, bij de uittrede is dat 32°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 50% verlicht.

Do. 08 nov. (21.49 uur) - Jupiter's satelliet Io staat 17,6” ten noorden van Europa. Voor het waarnemen van de Galileïsche manen is een goede, stabiele verrekijker genoeg.

Vr. 09 nov. (22.39 uur) - In de nacht van 9 op 10 november is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 22:39 uur zien we het begin van de schaduwovergang wanneer Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om 1:25 uur, wanneer Io de schijf van Jupiter weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io de schijf van Jupiter

Za. 10 nov. (04.30 uur) - De Galileïsche maan Io staat op 17,8” ten zuiden van Europa.

Zo. 11 nov. (01.32 uur) - Vannacht is een bedekking door de Jupiterschijf en een verduistering door de Jupiterschaduw van Ganymedes in zijn geheel waar te nemen. Om 1:32 uur zien het begin van de verduistering, wanneer Ganymedes in de schaduw van Jupiter verdwijnt, en eindigt om 5:45 uur, wanneer Ganymedes weer van achter Jupiter verschijnt. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Ganymedes uit Jupiter's schaduw tevoorschijn komt (om 03:36 uur) en Ganymedes achter de planeet Jupiter verdwijnt (03:56 uur). Voor het waarnemen van een bedekking is een telescoop nodig, voor het volgen van een verduistering is een stabiele verrekijker voldoende.

Foto - Een occultatie of bedekking is een astronomische gebeurtenis die men kan waarnemen wanneer een niet-lichtend hemellichaam tussen de waarnemer en een verdergelegen lichaam – lichtend door ofwel straling ofwel weerkaatsing van licht – passeert. Als dit verdergelegen lichaam slechts gedeeltelijk of periodiek wordt verborgen, noemt men dit rakelingse of scherende occultatie (Engels: grazing occultation).

Men spreekt van het verschijnsel (immersie) bij het verdwijnen van een ster bij bedekking door de maan, of van een satelliet bij bedekking door de planeet.

Zo. 11 nov. (17.16 uur) - De Maan staat 6,0° ten zuiden van Venus (-3,4m). De dichtste nadering gebeurt voor een waarnemer in onze streken onder de horizon en in de schemering.

De samenstand is te zien rond 7:15 uur. De twee objecten staan dan in het zuidoosten, op een hoogte van ongeveer 20°, 7,1° van elkaar verwijderd. De Maan is voor 10% verlicht.

Ma. 12 nov. (01.37 uur) - De Maan staat 1,3° ten zuiden van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering vindt bij ons onder de horizon plaats. Bekijk de samenstand rond 6:45 uur.

Het tweetal staat dan boven de oostzuidoostelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 8°, op een afstand van 3,6° van elkaar. De Maan is voor 4% verlicht.

Ma. 12 nov. (02.21 uur) - Vannacht zijn overgangen van Europa en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. De schaduwovergang begint om 2:21 uur, op het moment dat Europa's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 5:48 uur, wanneer Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is te zien hoe Europa de schijf van Jupiter betreedt (om 03:28 uur) en Europa's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (04:45 uur).

Ma. 12 nov. (06.17 uur) - De ster SAO 158021, een ster met een helderheid van +5,9m in het sterrenbeeld Maagd, wordt bedekt door de Maan. Alleen het einde van de bedekking is zichtbaar vanuit Utrecht; om 06:17 komt de ster tevoorschijn van achter de onverlichte maanrand, op een hoogte van 2°.

De Maan is voor 4% verlicht.

Ma. 12 nov. (20.59 uur) - De Maan staat 4,9° ten zuiden van Saturnus (+0,8m). De dichtste nadering gebeurt voor een waarnemer in onze streken onder de horizon. De samenstand is met veel moeite te zien rond 7:30 uur, of op 13 november rond 7:45 uur. De twee objecten staan in het eerste geval in het zuidoosten, op een hoogte van ongeveer 10°, 8,6° van elkaar vandaan. In het andere geval is de samenstand te zien boven de zuidoostelijke horizon, op een hoogte van circa 7°, 9,4° van elkaar verwijderd. De Zon staat slechts 2° onder de horizon. De Maan is voor ongeveer 3% verlicht.

Di. 13 nov. (23.08 uur) - Het is Nieuwe Maan.

Guidestar | 11-2012

Do. 08 nov. (04.11 uur) - Vannacht zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 4:11 uur zien we het begin van de schaduwovergang wanneer Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 6:59 uur, op het moment dat Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (om 04:49 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 06:21 uur). Voor het bekijken van een overgang of een schaduwovergang is een telescoop met redelijk grote opening nodig.

Za. 10 nov. (22.00 uur) - De meteorenzwerm δ-Eridaniden bereikt zijn maximum. Rond 01:00 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 36°) aan de hemel. Zelfs onder ideale omstandigheden is er van deze zwerm niet meer dan één meteoor per uur te verwachten. Rond 07:15 uur gaat het schemeren en om 07:51 uur komt de Zon op.

De Maan komt om 03:12 uur op, is voor ongeveer 20% verlicht en stoort niet erg.

061

De Maan staat vanaf de Aarde gezien in de richting van de Zon, zodat de donkere kant van de Maan naar de Aarde gekeerd is en de verre zijde van de Maan wordt verlicht.

Bovendien is de Nieuwe Maan alleen overdag boven de horizon. Vanwege deze twee oorzaken kunnen we de Maan op dit moment niet waarnemen. Doordat de Maan zowel minimaal verlicht is, als 's nachts onder de horizon staat, zijn de dagen rond Nieuwe Maan een goed moment voor het waarnemen van deepsky-objecten. Er vindt in onze streken geen zonsverduistering plaats, doordat de Maan 1,0° ten zuiden langs de Zon beweegt.

Wo. 14 nov. (10.54 uur) - De Maan bedekt Mercurius (+2.1m). Het maximum van de bedekking vindt in de Lage Landen plaats op 13° hoogte, maar bij daglicht. De bedekking duurt ongeveer 52 minuten gezien vanuit Utrecht zo'n 21,1 seconden. De diameter van Mercurius is op dit moment 9,8”. Vanuit onze streken is er van de samenstand niet veel te zien.

Wo. 14 nov. (11.22 uur) - De Maan staat in het perigeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het dichtst bij de Aarde ligt. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 357361 km. Door de geringere afstand lijkt de Maan nu groter aan de hemel te staan dan gemiddeld: 33’26,3”. De Maan is op dit moment wassend, voor 1% verlicht en hij is kort na zonsondergang met moeite zichtbaar.

Het kaartje toont de Maan om 16:54 uur in het sterrenbeeld Schorpioen, op slechts 1,7° boven de horizon, in het zuidwesten.

Guidestar | 11-2012

Wo. 14 nov. (11.32 uur) - De planetoïde 704 Interamnia is in oppositie. Het kleine planeetje, in het sterrenbeeld Perseus, heeft nu een schijnbare helderheid van slechts +9,9m en kan alleen met een behoorlijke telescoop worden waargenomen. Interamnia bereikt een maximale hoogte boven de horizon van circa 76°. Dit gebeurt rond 23:55 uur, en geldt strikt genomen voor een waarnemer in Utrecht. De kaart (zie hiernaast) toont de positie van de planetoïde en sterren tot een helderheid van +10,3m.

062

Do. 15 nov. (18.55 uur) - Van 18:55 tot 3:26 uur (16/11) staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. In toenemende afstand van de planeet staan Europa, Io, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat in het oostzuidoosten op een hoogte van 47° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 54° onder de horizon en het is goed donker. Om de Galileïsche manen van Jupiter te bekijken is een stabiele verrekijker voldoende.

Do. 15 nov. (23.49 uur) - Jupiter's satelliet Io staat 18,0” ten noorden van Europa. Om de manen van Jupiter te bekijken is een goede, stabiele verrekijker genoeg.

Vr. 16 nov. (09.48 uur) - De Maan staat 3,2° ten noorden van Mars (+1,4m). De dichtste

nadering vindt onder de horizon plaats voor een waarnemer in de Benelux en bovendien bij daglicht. De samenstand is met veel moeite te zien rond 17 uur. Het tweetal staat dan in het zuidzuidwesten, op een hoogte van ongeveer 11°, 4,8° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 3° onder de horizon. De Maan is voor 11% verlicht.

Vr. 16 nov. (18.17 uur) - De Maan bedekt 15 Sagittarii, een ster van magnitude +5,3 in het sterrenbeeld Boogschutter. De ster wordt bedekt door de onverlichte rand van de Maan om 18:17 uur. Om 18:45 uur wordt deze weer zichtbaar aan de dunne verlichte maanrand.

Een waarnemer in Utrecht ziet de Maan aan het begin op een hoogte van 6° staan, aan het einde van de bedekking op 3°. De Maan is voor 12% verlicht.

Vr. 16 nov. (18.17 uur) - De Maan bedekt µ Sagittarii, een ster van magnitude +3,8 in het sterrenbeeld Boogschutter. Vanuit Utrecht is alleen het einde van de bedekking zichtbaar; om 18:17 komt de ster van achter de dunne verlichte maanrand tevoorschijn, 6° boven de horizon. De Maan is voor 11% verlicht.

Za. 17 nov. (00.34 uur) - Vannacht is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. De schaduwovergang begint om 0:34 uur, op het moment dat Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 3:09 uur, op het moment dat Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io de schijf van Jupiter betreedt (00:59 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (02:44 uur).

Za. 17 nov. (03.09 uur) - Tussen 3:09 en 7:27 uur staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. In toenemende afstand van de planeet staan Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat in het westzuidwesten op een hoogte van 39° boven de horizon. De Zon staat 25° onder de horizon en het is goed donker.

Za. 17 nov. (06.03 uur) - Venus staat 3,8° ten noorden van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering gebeurt bij ons op een hoogte van 7° boven de oostzuidoostelijke horizon. Venus heeft op dit moment een helderheid van -3,4m.

Za. 17 nov. (06.00 uur) - Het maximum van de meteorenzwerm Leoniden vindt vandaag plaats. De radiant van de zwerm staat rond 07:00 uur in het hoogste punt aan de hemel, op 60° boven de horizon. Onder ideale omstandigheden zijn er van deze zwerm zo'n 23 meteoren per uur te verwachten. De meteoren zijn snel en de zwerm is bekend vanwege zijn regens in 1799, 1833, 1866, 1966 en 1999. Rond 07:30 uur gaat het schemeren en om 08:04 uur komt de Zon op.

De Maan stoort niet. De piek van deze zwerm is relatief hoog, maar de duur van het maximum is met 5 dagen vrij kort, waardoor het totaal aantal meteoren in deze zwerm toch niet al te groot is. Er is geen speciale apparatuur nodig om meteoren waar te kunnen nemen. Wanneer het helder is, volstaat het blote oog, terwijl een ligstoel en warme kleding voor extra comfort kunnen zorgen.

Za. 17 nov. (16.47 uur) - Mercurius is in benedenconjunctie en beweegt vanaf de Aarde gezien voor de Zon langs. De binnenplaneet is nu korte tijd onzichtbaar, doordat deze zich te dicht bij de Zon bevindt.

De planeet beweegt 0,4° ten noorden langs de Zon, en er vindt hierdoor geen overgang plaats. In deze positie staan de Zon, Mercurius en de Aarde op één lijn; voor een denkbeeldige waarnemer op Mercurius staat de Aarde in oppositie. Dit is een moment waarop een binnenplaneet zeer dicht (0,677 AE, ofwel 101,3 miljoen km) bij de Aarde staat en een grote (9,9”) schijnbare diameter heeft.

Mercurius verruilt hiermee de avondhemel voor de ochtendhemel.

Za. 17 nov. (18.11 uur) - De Maan bedekt 43

Sagittarii, een ster met een helderheid van +4,9m in het sterrenbeeld Boogschutter. Om 18:11 wordt de ster bedekt door de onverlichte maanrand en om 19:08 komt deze weer tevoorschijn van achter de verlichte rand.

In Utrecht staat de Maan dan 14°, respectievelijk 9° boven de horizon. De Maan is voor 20% verlicht.

Eerste Kwartier zeer geschikt. Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan komt de Zon net op. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en de Maan is daarmee duidelijk meer dan een gladde schijf, gezien door een verrekijker of telescoop.

Zo. 18 nov. (19.02 uur) - Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. Om 19:02 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 21:35 uur, wanneer Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (19:25 uur) en Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (21:13 uur).

dan de Aarde.

Za. 17 nov. (20.29 uur) - De ster 45 Sagittarii, een ster met een helderheid van +5,8m in het sterrenbeeld Boogschutter, wordt bedekt door de Maan. Vanuit Utrecht is alleen het begin van de bedekking zichtbaar; de ster verdwijnt om 20:29 achter de onverlichte maanrand, 0° boven de horizon. De Maan is voor 21% verlicht.

Wo. 21 nov. (17.39 uur) - Tussen 17:39 en 20:58 uur nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. Van binnen naar buiten: Ganymedes, Io, Europa en Callisto. Jupiter staat in het oostnoordoosten op een hoogte van 16° boven de horizon. De Zon staat 24° onder de horizon en het is goed donker.

Wo. 21 nov. (19.39 uur) - Vanavond zijn overgangen van Ganymedes en zijn schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. Om 19:39 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Ganymedes' schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en duurt tot 22:47 uur, op het moment dat Ganymedes de Jupiterschijf

Foto - De bovenstaande hemelkaart toont de sterrenhemel, met planeten, voor de huidige maand. Met dank aan Orion Optics voor het gebruik van deze kaart. Bron: Orion.

Guidestar | 11-2012

Di. 20 nov. (15.31 uur) - De Maan is in de fase van Eerste Kwartier. De rechter helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral in de avond en vroege nacht zichtbaar. Om de Maan waar te nemen door een verrekijker of telescoop is de tijd rond (en met name voor)

Wo. 21 nov. (04.15 uur) - Mercurius staat in het perihelium. De afstand van de planeet tot de Zon is op dit moment kleiner dan gemiddeld: 0,307AE, of zo'n 46,001 miljoen km. Vanaf Mercurius lijkt de Zon circa 3,2 maal zo groot als vanaf de Aarde. De planeet ontvangt door de geringere afstand tot de Zon ongeveer 10,3 maal meer licht en warmte

063

weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Ganymedes voor de Jupiterschijf verschijnt (20:58 uur) en Ganymedes' schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 21:43 uur).

Do. 22 nov. (18.15 uur) - Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Europa en van Europa's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. De schaduwovergang begint om 18:15 uur, op het moment dat Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt, en duurt tot 21:10 uur, op het moment dat Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Europa voor de Jupiterschijf verschijnt (om 18:50 uur) en Europa's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (20:39 uur).

Vr. 23 nov. (22.55 uur) - De Maan bedekt 51 Piscium, een ster van magnitude +5,8 in het sterrenbeeld Vissen. Om 22:55 wordt de ster bedekt door de onverlichte maanrand en om 00:03 komt deze weer tevoorschijn van achter de verlichte rand. In Utrecht staat de Maan dan 39°, respectievelijk 32° boven de horizon.

De Maan is voor 81% verlicht.

Za. 24 nov. (02.28 uur) - Vannacht is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. Om 2:28 uur zien we het begin van de schaduwovergang op het moment dat Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 4:52 uur, wanneer Io de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (02:43 uur) en Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (om 04:39 uur).

Zo. 25 nov. (17.22 uur) - Van 17:22 tot 21:08 uur nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. In toenemende afstand van de planeet staan Io, Ganymedes, Europa en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 19° boven de oostnoordoostelijke horizon. De Zon staat 24° onder de horizon en het is goed donker.

Zo. 25 nov. (20.57 uur) - Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. De schaduwovergang begint om 20:57 uur, wanneer Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 23:18 uur, op het moment dat Io de schijf van Jupiter weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (21:08 uur) en Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (23:07 uur).

Ma. 26 nov. (23.48 uur) - Mercurius is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting ten opzichte van de sterren om en gaat weer in de gangbare richting bewegen. Voor een binnenplaneet gebeurt dit tussen de benedenconjunctie en grootste ochtendelongatie.

Guidestar | 11-2012

Di. 27 nov. (02.10 uur) - Venus staat 32' ten zuiden van Saturnus (+0,8m). De dichtste nadering vindt bij ons onder de horizon plaats. Bekijk de samenstand rond 6:30 uur.

Het tweetal staat dan zo'n 8° boven de oostzuidoostelijke horizon, op een onderlinge afstand van 34'. De helderheid van Venus is nu -3,4m.

064

Wo. 28 nov. (01.46 uur) - De Maan staat 4,9° ten zuiden van de Pleiaden, in het sterrenbeeld Stier. De dichtste nadering gebeurt bij ons op 53° hoogte boven de horizon, in het zuidwesten en is dus goed te zien. De Maan is voor 100% verlicht, ongeveer een halve dag voor Volle Maan. De felle Maan maakt het waarnemen van de sterhoop uiteraard niet gemakkelijker.

Wo. 28 nov. (15.33 uur) Maansverduistering in de bijschaduw. Het maximum van de eclips vindt plaats op 8° onder de horizon en bovendien bij daglicht. In onze streken is alleen het einde van de toch al niet zo indrukwekkende verduistering zichtbaar.

Door de grote afstand tot de Aarde lijkt de Maan op dit moment kleiner dan gemiddeld.

Wo. 28 nov. (15.46 uur) - Het is Volle Maan.

De Maan staat vrijwel precies tegenover de Zon aan de hemel. We zien hierdoor de Maan vrijwel de hele nacht, en de verlichte kant van de Maan is naar de Aarde gekeerd. Hoewel de Maan als geheel op dit moment erg goed te zien is, zijn er weinig details op de Maan zichtbaar. Doordat het zonlicht op de Maan ongeveer uit de richting van de Aarde komt zijn er vanaf de Aarde geen schaduwen van kraters en bergen op de Maan te zien, wat ervoor zorgt dat er nauwelijks contrast is op het maanoppervlak. Daar komt nog bij dat de Volle Maan andere, zwakkere hemelobjecten overstraalt, zodat deze niet of nauwelijks zichtbaar zijn.

Wo. 28 nov. (20.37 uur) - De Maan staat in het apogeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het verst van de Aarde ligt. De afstand tot de Maan bedraagt op dit moment 406362 km. Door de grotere afstand lijkt de Maan nu kleiner aan de hemel te staan dan gemiddeld: 29’24,4”. De Maan is op dit moment wassend, voor 100% verlicht en hij is vrijwel de gehele nacht zichtbaar; 's avonds in het (zuid)oosten en tegen de ochtend in het westen of zuidwesten. Het kaartje toont de Maan om --:-- uur in het sterrenbeeld Stier, op 57° boven de zuidelijke horizon.

Wo. 28 nov. (23.39 uur) - In de nacht van 28 op 29 november is een overgang van de Jupitermaan Ganymedes en van Ganymedes' schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien. De schaduwovergang begint om 23:39 uur, wanneer Ganymedes' schaduw de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 2:02 uur, wanneer Ganymedes de schijf van Jupiter weer verlaat. In de tussentijd is te zien hoe Ganymedes de schijf van Jupiter betreedt (om 00:13 uur) en Ganymedes' schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat (01:44 uur).

Do. 29 nov. (02.21 uur) - De Maan staat 1,1° ten zuiden van Jupiter (-2,4m). De dichtste nadering vindt in de Lage Landen plaats op 54° hoogte boven de zuidwestelijke horizon en is dus goed te zien. De Maan is voor 100% verlicht, zodat de planeet flink wordt overstraald door de Maan.

Do. 29 nov. (23.24 uur) - Van 23:24 tot 7:15 uur (30 november) nemen we alle grote Jupitermanen ten westen van de planeetschijf waar. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Europa, Io, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 47° boven de westzuidwestelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 45° onder de horizon en het is goed donker.

Vr. 30 nov. (15.06 uur) - De planetoïde 349 Dembowska is in oppositie. De planetoïde, die in het sterrenbeeld Stier staat, heeft tijdens de oppositie een helderheid van slechts +9,6m.

Er is daarom een telescoop met redelijke opening nodig om het object te kunnen zien.

Voor een waarnemer in Utrecht staat Dembowska rond 00:26 uur in het zuiden, op circa 67° boven de horizon. Klik op het kaartje hiernaast voor een grotere kaart, met de positie van de planetoïde en sterren tot magnitude +10,6m.

Vr. 30 nov. (19.35 uur) - De ster 68 Orionis, een ster van magnitude +5,8 in het sterrenbeeld Orion, wordt bedekt door de Maan. De ster wordt bedekt door de verlichte rand van de Maan om 19:35 uur. Om 20:11 uur wordt deze weer zichtbaar aan de zeer dunne onverlichte maanrand. In Utrecht staat de Maan dan 10°, respectievelijk 15° boven de horizon. De Maan is voor 96% verlicht, wat het niet gemakkelijker maakt om de bedekking waar te nemen.

Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten, baangegevens, deep-sky objecten, enz...

Raadpleeg dan de uitgebreide Deep-sky interactief rubriek op de welbekende Spacepage website...

Artikel

De gevolgen van de klimaatsverandering Door dit jaar mislukte oogsten in de VS, Oekraïne en andere landen zijn de graanreserves geslonken tot hun laagste niveau sinds 1974. De Verenigde Staten, die dit jaar hittegolven en droogte kenden, hebben nu een historisch lage reserve aan maïs van 6,5 procent van wat het volgend jaar verwacht te consumeren.

"We produceren minder dan we consumeren.

Daardoor raken voorraden uitgeput. De aanvoer is enorm klein en over de hele wereld zijn de reserves bijzonder klein. Daardoor is er geen ruimte voor onverwachte omstandigheden volgend jaar", stelt Abdolreza Abbasian, economist bij de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de Verenigde Naties.

Doordat de voedselconsumptie in zes van de afgelopen elf jaar groter was dan de productie, hebben landen hun reserve zien slinken van gemiddeld 107 dagen tien jaar geleden tot gemiddeld 74 dagen recent.

De prijzen van belangrijke gewassen als graan en maïs komen al in de buurt van het niveau waardoor in 2008 rellen uitbraken in 25 landen. Volgens nieuwe cijfers van de FAO zijn wereldwijd 870 miljoen mensen ondervoed en grijpt de voedselcrisis om zich heen in de Midden-Oosten en Afrika. De productie van graan zal dit jaar 5,2 procent kleiner zijn dan vorig jaar en ook de oogsten van de meeste andere gewassen, rijst uitgezonderd, dalen.

"Voedseltekorten hebben in het verleden al beschavingen ondermijnd. We zijn op dat pad.

Elk land tracht zich veilig te stellen. De wereld leeft van jaar tot jaar", schrijft Brown in een nieuw boek.

Volgens Brown stort de voedselbevoorrading in door toedoen van speculanten die de hand leggen op miljoenen vierkante kilometers goedkope landbouwgrond, de verdubbeling van de internationale voedselprijzen op tien jaar tijd en de dramatische inkrimping van voedselreserves.

Dit jaar zal de wereld voor de zesde keer in elf jaar tijd meer consumeren dan we produceren, grotendeels door extreem weer in de VS en andere belangrijke voedselexporterende landen. Vorige week verklaarde Oxfam dat de prijs van sleutelgewassen zoals graan en rijst in de komende twintig jaar kan verdubbelen, wat rampzalig zou zijn voor de miljoenen mensen die een groot deel van hun inkomen aan voedsel besteden.

Foto - De grotendeels nomadisch levende volken in de prehistorie verzamelden al graankorrels van wilde grassen. Lang voor het begin van de jaartelling werden de planten in cultuur gebracht. De oorspronkelijke groeigebieden van gerst bevonden zich waarschijnlijk in de hooglanden van Ethiopië en het zuidoostelijk deel van Azië (Tibet, Nepal en China). Aangenomen wordt dat er meer dan 7000 jaar geleden al gerst werd gekweekt in het gebied tussen Syrië en Afghanistan. In Europa was gerst de eerst gekweekte graansoort. Archeologische vondsten bij de resten van Zwitserse paalwoningen tonen aan dat de cultuur van gerst van 20003000 v Chr. stamt. Als voedsel was gerst tot in de Middeleeuwen van groot belang. De gerstekorrels werden tot brij gekookt, maar er werden ook koeken en platte broden van bereid. Later werd gerst als voedselgewas bijna overal overvleugeld door tarwe.

Meer informatie : www.ipcc.ch

"We treden een tijdperk binnen van stijgende voedselprijzen en toenemende honger.

Voedselvoorraden raken uitgeput en grond wordt het meestgezochte goed. We schuiven op van een tijdperk van overvloed naar een tijdperk van schaarste. De geopolitiek van het voedsel overschaduwt snel die van de olie", stelt Brown.

"De situatie is niet tijdelijk. We snijden een nieuw hoofdstuk aan. We zullen op steeds meer plaatsen voedselrellen zien. Gewapende conflicten vormen niet langer de grootste bedreiging voor onze toekomst, maar wel de klimaatverandering, de bevolkingsgroei, watertekorten en de stijgende voedselprijzen".

Bron: The Guardian

Guidestar | 11-2012

Een van 's werelds belangrijkste milieu-experts en voorzitter van het Amerikaanse onderzoekscentrum Earth Lester Brown waarschuwt dat het wereldwijde voedselsysteem elk moment kan instorten, wat voor nog eens honderden miljoenen mensen ondervoeding zou betekenen en tot rellen zou leiden. Het

klimaat is immers niet meer betrouwbaar en de vraag naar voedsel neemt zo snel toe dat een instorting onafwendbaar. Tenzij dringend wordt ingegrepen.

Redactioneel

De graanreserves in de wereld zijn zo laag dat extreme weersomstandigheden in de Verenigde Staten of andere voedselexporterende landen volgend jaar zouden leiden tot een hongercrisis op wereldschaal, zo waarschuwen de Verenigde Naties.

065

Artikel

Willie Buning

ATM - Zelfbouw OAG (2/2) Hoe krijg ik het nu voor elkaar om de 1,25 inch houder zo te bevestigen dat hij over het prisma kan schuiven en er toch niet afvalt?

Vaak brengt gewoon proberen en proberen wel een uitkomst. De oplossing was / is relatief simpel, maak twee geleide ails aan de 1,25 houder die dan “klemmen� op het OAG frame, allemaal pieterpeuterig werk, maar een praktische oplossing.

Aan het OAG frame twee Dural (licht) plaatjes geboord en geschroeft, maten nemen, stel schroef erbij, passen, meten. Pauze, sigaartje, etc.

Guidestar | 11-2012

Nu nog iets bedenken die ervoor zorgt dat de 1,25 houder niet van OAG frame kan afvallen en meteen een instel functie (links <> rechts) heeft. Ook hier geldt nadenken en gewoon proberen en vice versa. Wat heb ik nog in mijn rommeldoos? Wat kan ik gebruiken ? kijk nou, stelschroeven, kan ik daar wat mee? Ja dus.

066

Uiteindelijk had ik iets werkend, de 1,25 houder viel niet van het frame en kon de houder met middel van de stelschroef links rechts heen en weer bewegen.

De geleide as foto links komt bij uiterst linkse stand iets in het beeldveld van de guide cam, jammer maar iets eraf halen gaat ook niet meer, anders loopt de geleide as bij een uiterst rechtse staand uit de 1,25 bus.

verbonden met kleine stel schroefjes. Ik heb een van die stelschroefjes verwijderd, en van mijn computer een bout geschroeft. Zo’n ding waarmee je de zijkant kan openschroeven, met de hand, en dus geen sleutel nodig hebt. In de Canon adapter nieuw draad gesneden, en gewoon die schroef stevig erin gedraaid. Werkt, nu de andere stelschroeven zover in de canon ring gedraaid dat ze net niet klemmen.

Zo zit het T42 gedeelte niet vast aan de Canon ring. Die nu kan ronddraaien. En de gewenste stand bereikt met de nieuwe schroef en ik deze klem aan de T42 ring van de Canon ring.

Resultaten

Het is al een hele tijd echt slecht weer, dus de sterren-test heb ik al kunnen doen maar geen foto's. Maar het systeem werkt goed. Vooral nu met de AL CCD 5 guider die ook weer stukken beter is als een webcam. Daarom wat foto’s van een grote lampunit op een rangeer terein op een afstand van ongeveer 600 meter.

Dit heeft ongeveer de diameter van de Maan.

En een bleke maan, iets meer als een halve Maan.

Klaar? Nee, want de Canon geeft problemen.

Het past allemaal net niet, dus een modificatie aan de Canon was nodig. De flitser moest eraf en het flitser houder systeem. Maar euh, als ik de flitser eraf draai, werkt de camera dan nog wel ?

Kijkt de Canon firmware niet naar de flitser instellingen, dat soort ongein... Voorzichtig een draadje doorknippen, kijken of de camera nog werkt, positief, volgende draad, positief.

Er zit ook een lichtmeter of zoiets in het flitser huis. Ook dat draadje door en testen maar. De flits schakelaar moet wel ingedrukt blijven = flitser not enabeld. Hmmm, eerst maar even met wat isolatie band. Op dit moment geen zin en puf om de camera open te schroeven...

Ik kon links en rechts nog ongeveer een halve foto verder draaien. De verschuiving is nog een foto breder.

De pijlen geven hoeveel verder ik nog naar links en rechts kon draaien, de gele pijl markeert een maan krater.

Conclusie

Veel werk, zowel denk als handwerk. Maar volgens mij loont het de moeite. Normaal heb ik een beeldveld als op de foto hierboven. Nu kan ik nog behoorlijk links en rechts volgsterren zoeken, waardoor het vinden van een volgster sterk wordt verbeterd.

Foto - Let vooral op de gevonden volgster (gele pijl). Kortom, wie handig is maakt gewoon z'n eigen sterrenkundige accessoires.

Meer informatie : www.astrofotografiezwolle.nl

Tijdens de test-fase bleek ook dat ik behalve links-rechts ook wel noord-zuid mogelijkheden heb, dit is constructie technisch moeilijker.

Mocht het nodig zijn kan ik alsnog Noord-Zuid mogelijkheden inbouwen.

Een andere ‘simpele‘ modificatie is de Canon T42 adapter. Als ik bijvoorbeeld de Pelicaan nevel in beeld heb past hij net in het beeldveld van mijn 127 mm APO. Stel je kan geen guidester vinden, dus iets verdraaien, dan staat de Canon ook scheef, met als resultaat: geen gehele Pelicaan nevel.

De T42 adapter bied hier mogelijkheden. Een T42 adapter kan je opdelen in twee secties. De buiten ring = Canon aansluiting en de binnen ring = T42 aansluiting. Deze worden

Mochten er vragen of reactie’s zijn kan men mij steeds bereiken via w.buning@assendorp.net.

Guidestar | 11-2012

Het kapje waar de naam Canon op staat moest er ook aan geloven. Schroef, schroef, zagen, passen, vijlen, passen, ... Ja, nu past het. Werkt de camera nog wel? Testen, ok alles werkt.

067

Kortnieuws Voormalige medewerkers van de Carnegie Mellonuniversiteit hebben met hun ruimtetechnologiebedrijf een robotvoertuig gemaakt dat op de maan naar water moet gaan zoeken. Een prototype is inmiddels klaar voor verdere ontwikkeling. De wetenschappers hebben hun maanrobot Polaris gebouwd in een spin-off-bedrijf, dat Astrobotic Technology Inc. werd genoemd. Polaris moet op termijn naar de maan worden gestuurd en daar rond de polen op zoek gaan naar waterijs. Dat moet toekomstige maanmissies een stuk aantrekkelijker maken, aangezien van het te delven water raketbrandstof gemaakt zou kunnen worden. Daarmee zouden maanlanders ter plekke hun brandstof voor de terugvlucht kunnen tanken, wat de kosten moet drukken. Ook zou water voor een bemande basis welkom zijn als drinkwater en als zuurstofbron. Polaris verkeert nog in het prototypestadium; de robot werd ontwikkeld om op aarde de hard- en vooral software te testen. Het prototype van ongeveer 1,7 meter hoog, 2,4 meter breed en 2,6 meter lang weegt 150 kilo. De robot moet zelfstandig navigeren en is daartoe uitgerust met visuele navigatiehulpmiddelen en software; de plaatsbepaling op de maan moet tot op enkele meters nauwkeurig worden. Om daadwerkelijk naar waterijs te zoeken is Polaris uitgerust met een boor om een meter diep te delven. De maanrobot moet op termijn met een Falcon 9-raket van SpaceX gelanceerd worden en zou dan op de noordpool van de maan zijn werk moeten doen. Omdat de zon daar zeer laag staat, heeft Polaris drie zonnepanelen die verticaal gepositioneerd zijn. Daarmee zou 250W gegenereerd kunnen worden. Gedurende tien dagen van de veertien dagen durende maandagen zou Polaris op zoek naar water tientallen gaten moeten boren.

Bron: W. De Moor / 10-10-2012.

Europa heeft vrijdag twee nieuwe satellieten voor het eigen navigatienetwerk Galileo gelanceerd. De sondes gingen de ruimte in vanaf de lanceerbasis Kourou in Frans-Guyana. De komende jaren brengt Europa in totaal 30 satellieten in een baan rond de aarde. De eerste twee daarvan werden vorig jaar gelanceerd. De satellieten krijgen de namen van Europese kinderen.

De vrijdag gelanceerde satellieten heten David (naar een Tsjechische jongen) en Sif (Denemarken). De Nederlandse sonde heet Tijmen, naar een jongen uit het Gelderse dorp Winssen. Die moet vanaf 2014 rond de aarde draaien, op 23.222 kilometer afstand. Galileo is het grootste ruimtevaartproject uit de Europese geschiedenis. Het moet een alternatief worden voor het overal gebruikte gps-netwerk van het Amerikaanse leger. Galileo helpt straks niet alleen auto’s en schepen om van A naar B te komen. Reddingsdiensten kunnen de nauwkeurige gegevens gebruiken bij zoekacties, en legers bij aanvallen. In de verre toekomst moeten zelfs vliegtuigen veilig op de automatische piloot kunnen landen dankzij Galileo. Op het project is echter veel kritiek. Het kost ruim 4 miljard euro om alle satellieten te bouwen en in een baan rond de aarde te brengen.

Daarna kost de exploitatie ongeveer 800 miljoen euro per jaar. Tegenstanders vinden dat een verspilling van belastinggeld. Nederland heeft onder meer de zonnepanelen van de satellieten gemaakt. Bron: ANP / 12-10-2012.

De reis van de Amerikaanse ruimtesonde New Horizons naar de verre dwergplaneet Pluto zit er inmiddels voor bijna driekwart op. Maar inmiddels maken wetenschappers zich een beetje zorgen over wat de ruimtesonde in januari 2015 zal aantreffen. Het is

namelijk denkbaar dat de omgeving van Pluto het nodige ruimtepuin bevat.Toen New Horizon werd ontwikkeld kenden astronomen slechts één maan bij Pluto. Maar inmiddels is dat aantal gestegen tot vijf. En bovendien is gebleken dat deze kleine objecten, en nog te ontdekken exemplaren, door botsingen met soortgenoten veel ijsachtig puin kunnen produceren.

En gezien de grote snelheid van New Horizons – ongeveer 50.000 kilometer per uur – zou zelfs een botsing met een klein deeltje de ruimtesonde kunnen beschadigen.Momenteel wordt dan ook alles in het werk gesteld om de omgeving van Pluto af te speuren naar mogelijke mini-maantjes en ringen van puin. Ook worden alternatieve trajecten onderzocht die New Horizons wat minder dicht bij de dwergplaneet brengen. Bron: EE / 16-10-2012.

Een begin vorige week door een Falcon-9 draagraket te laag gelanceerde Amerikaanse satelliet is op Aarde teruggevallen, zo heeft de gezaghebbende website space.com vandaag gemeld. Vorige week maandag zette de op Cape Canaveral in Florida gelanceerde Falcon-9 de onbemande cargo Dragon op het juiste traject naar het Internationaal Ruimtestation. Maar de tweede meegevoerde lading, de experimentele telecomsatelliet OG2 van operator Orbcomm, kwam door een probleem met één van de negen motoren van de eerste rakettrap in een te lage en niet-operationele baan terecht. De door Sierra Nevada Corp gebouwde OG2 is vier dagen later uit de ruimte teruggevallen.

Orbcomm benadrukt niettemin dat voldoende gegevens zijn verzameld om vanaf volgend jaar door te gaan met de lancering van de volledige constellatie.

Het gaat volgens space.com om 18 kunstmanen, die met twee Falcon-9 raketten van de private raketbouwer SpaceX de ruimte moeten in gaan. Orbcomm zal de verzekeringen om een schadevergoeding van 10 miljoen dollar vragen. Bron: TS / 16-10-2012.

Het Europese ruimteagentschap ESA wil in 2017 een kleine satelliet lanceren die specifiek naar 'superaardes' gaat zoeken, planeten bij andere sterren die een slag groter zijn dan de aarde. De satelliet zal daarbij gebruik maken van dezelfde methode waarmee ook de succesvolle NASA-satelliet exoplaneten opspoort: het meten van de kleine helderheidsdipjes die optreden als een planeet voor zijn ster langs trekt. De nieuwe satelliet heeft de naam Cheops gekregen, een afkorting die staat voor 'CHaracterising ExOPlanets Satellite'.

Anders dan Kepler zal hij niet grote aantallen sterren in de gaten houden, om compleet nieuwe planetenstelsels op te sporen. Cheops wordt gericht op nabije, heldere sterren waarbij eerder al (grotere) planeten zijn ontdekt. De verwachting is dat bij deze sterren ook kleinere planeten te vinden zullen zijn. Bron: NU / 1910-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Het is een originele tentoonstelling geworden: 10 metershoge doeken stellen 10 zorgvuldig gekozen helden van de ruimtevaart voor. Onze helden staan representatief voor 3 verschillende categorieën: dromers, denkers en doeners. Over elke held vind je meer uitleg op de zuilen die bij de doeken opgesteld staan.

Er zijn ook enkele leuke raadsels en spelletjes voor de jeugd. De tentoonstelling werd vervolledigd met enkele realistische modellen en diorama's.

Guidestar | 11-2012

Datum - Tot 31 december 2012. 09.00 uur t/m 17.00 uur. Toegang: Onbekend.

Locatie - Cosmodrome - Planetariumweg 18-19, 3600 Genk. 08/965.55.55. www.cosmodrome.be.

069

Tentoonstelling : Helden - De ruimte in...

Artikel

Software: SkyTools 3 Zo’n anderhalf jaar geleden ben ik overgegaan tot aankoop vna het programma SkyTools 3 in PRO versie

Stefaan Cappelle

Ik betrapte mezelf er namelijk op om herhaaldelijk dezelfde objecten terug te bekijken en op die manier bleef heel veel onontdekt voor mij. Ondertussen maakte ik wel al gebruik van het programma ‘Cartes du Ciel V3.0’ voor aansturing van mijn montering. Dit is op zich een heel goed programma, maar liet dan weer niet toe om mijn waarneemlogs bij te houden.

Na enig speurwerk via gerelateerde forums ben ik toen vrij snel SkyTools op het spoor gekomen en was al vrij snel overtuigd dat dit het programma was waar ik naar zocht. De eenvoud waarmee je gepersonaliseerde waarneemlijsten samenstelt is opmerkelijk.

Om het met de woorden van de auteur, Greg Crinklaw, te zeggen:

Foto - SkyTools 3, een programma van het Amerikaanse Skyhound bedrijf, is misschien wel het ideale softwareprogramma voor elke gedreven waarnemer.

Guidestar | 11-2012

Meer informatie : www.skyhound.com

070

"Make me a list of every planetary nebula that will be visible in my 6-inch Newtonian from my favorite site before I go to bed at 1 AM tonight. They must be at least 30 degrees above the horizon, and unhindered by twilight or moonlight. Oh, and mark the planetaries that I have yet to observe. Now compute the optimum time to observe each object and sort the list in that order. Finally, print the list as well as a finder chart for each object, customized for my 6-inch scope."

Sterrenkundige software valt meestal onder te brengen in een van drie categorieen; planetariums (simulatie van de nachthemel), atlas software en planners / loggers (databases voor het creeeren van waarnemingslijsten en bijhouden van logs). SkyTools valt in deze laatste categorie, maar bevat ook elementen van de andere categorieen; je kan er atlaskaarten mee aanmaken, de sterrenhemel mee simuleren, maar vooral zijn database is enorm.

Enkele van de mogelijkheden van SkyTools3:

- De ‘Nightbar’ (zie hieronder) geeft in één oogopslag grafisch de schemer- en nacht periode weer aangevuld met objecthoogte voor het geselcteerde object.

- Krachtige en snelle database-engine.

- Sorteer de lijst met waarnemingsobjecten volgens optimaal waarnemingstijdstip, object hoogte, classificatie, constellatie enz...

- ‘Current events’; directe weergave van events voor de huidige avond.

- Vanuit de waarneemlijsten direct toegang tot kaarten en object gegevens.

- Zoeker-kaarten aangepast aan je eigen telescoop.

- Download de laatste data voor nieuwe kometen, asteroiden en novae/supernovae.

- Print zowel foto-realistische als klassieke sterrenkaarten.

- Teleskoop en verrekijker simulatie; weergave volgens je eigen instrumenten onder de opgegeven condities.

om je eigen materiaal te definieren samen met zoekers en occulairen. Er is ook de ‘Nightly observing list generator’ die kan gebruikt worden om snel even een lijstje voor de betreffende avond aan te maken.

- Notities, internet links en foto’s zijn toe te voegen aan objecten.

Dit is enkel een summiere opsomming van wat SkyTools 3 allemaal in petto heeft.

De installatie ging vlot en gemakkelijk, CD inbrengen en installeren. Bij SkyTools 3 Pro is er nog een extra DVD met 522 miljoen sterren tot magnitude 20. Het programma loopt trouwens heel vlot, en dat op mijn 8 jaar oude Dell Latitude D505 laptop die ik reserveer voor ‘veldwerk’.

Bij opstart kom je meteen in de ‘Nightly planner’ zoals te zien is op de foto hiernaast.

Dit is het scherm waarin je het meeste bezig bent, en hierbij valt op dat we niet te maken hebben met de traditionele windows menustructuur maar dat de ontwerper het zo gebruiksvrienelijk mogelijk heeft willen houden door gebruik te maken van iconen.

De maandelijkse event kalender is bereikbaar via het kalender-icoon. Wil je extra info omtrent een object in de lijst, dubbelklik op het object en de info is meteen beschikbaar.

Wil je een kaart voor een object, rechtsklik erop en er verschijnt een menu waar je kan kiezen uit Interactieve atlas, Overhead sky, of een gepersonaliseerde kaart voor je eigen telescoop met naked eye / zoeker en occulair beeld.

Onder de iconen bevinden zich enkele hypertext links. Via deze kan je de locatie, datum/tijd, waarnemer en telescoop instellen.

Daaronder bevindt zich de ‘Nachtbalk’ of Nightbar. Deze geeft in grafiekvorm de hoogte weer op de Y-as en de tijd op de X-as. Hiermee zie je in onmiddelijk wanneer de schemerperiode begint en eindigt, wanneer de maan opkomt en ondergaat en wanneer je geselecteerde object het best gepositioneerd is voor waarneming.

Foto - SkyTools 3, een programma van het Amerikaanse Skyhound bedrijf, is misschien wel het ideale softwareprogramma voor elke gedreven waarnemer.

Meer informatie : www.skyhound.com

Onder de nachtbalk staan een aantal keuzevensters waarmee je observatielijsten kan selecteren en objecten filteren. Hieronder bevindt zich de eigenlijke waarneemlijst.

Handig is dat van elk object het type aangegeven wordt door middel van een icoon.

Zo zie je onmiddelijk of je te maken hebt met een sterrenstelsel, bolvormige sterrenhoop, variabele ster enz...

Verder is er van hieruit ook toegang tot je lodatabase, de zoekfunctie en power zoekfunctie, en je telescoop en verrekijker database

Een klik op de kolomkop ‘Optimum’ sorteert meteen de ganse lijst in volgorde van optimaal waarnemingstijdstip.

De zoek- en power-zoekfunctie zijn heel intuitief, en vooral deze laatste laat toe om

Guidestar | 11-2012 071

heel gericht naar objecten te zoeken. In de bovenste vensterhelft kan je zo veel of zo weinig zoekcriteria opgeven als je zelf nodig acht.

In de onderste vensterhelft worden dan de objecten weergegeven die aan je criteria voldoen.

interactieve atlas die hier zijn naam eer aan doet.

Je kan de telescoop naar een object laten bewegen door het in deze atlas te selecteren.

Een ander handig aspect in de interactieve atlas is de ‘Context viewer’, een apart venster dat je het beeld door je geselecteerde occulair weergeeft.

Dit beeldveld kan je in de interactieve atlas ook bewegen en dan volgt de telescoop automatisch mee.

Voor de sturing van mijn montering maak ik zelf gebruik van de ASCOM drivers, maar er is eveneens support voorzien voor Argo Navis en Sky Commander.

SkyTools is op dit ogenblik beschikbaar in vier versie’s zijnde:

- Starter editie $40; basisversie voor beginnende waarnemers met verrekijker of telescoop tot 4 ½”.

- Standaard editie $100; voornamelijk voor de visuele waarnemer met telescoop tot 14”.

- Standaard editie + Real time addon module $125; idem als hierboven maar met telescoopbesturing.

- PRO editie $180; inclusief Real time module en een grotere sterrendatabase tot magnitude 20.

De andere tabbladen SkyTools 3 omvatten:

Guidestar | 11-2012

Foto - Het grootste deel van het maanoppervlak is bedekt met inslagkraters. De meeste hiervan zijn gelegen in de zogenaamde hooglanden van de Maan. Deze kraters stammen uit de tijd van het grote oerbombardement, waarin restanten van het ontstaan van het Zonnestelsel op de planeten en hun manen terecht kwamen. Slechts een minderheid van de kraters, zoals Copernicus en Tycho, is van recentere datum. Het ontbreken van een atmosfeer op de Maan laat toe dat de kraters na 4 miljard jaar er meestal nog 'vers' uitzien.

072

/

onderdelen

van

- Current events: hier kan je een overzicht krijgen van onder andere meteorenzwermen, maanfase’s, eclipsen, opposities, maantransits op Jupiter enz...

- Special events: enigzins vergelijkbaar met voorgaande, maar dan met de focus op events verder in de toekomst.

- Ephemerides: bepalen van ephemeriden voor een bepaalde periode, opnieuw heel intuiteif door gebruik van de keuzevensters.

- Real time: deze module is als extra verkrijgbaar op de standaard of als vast onderdeel van de PRO versie en is heel handig in combinatie met een GOTO montering.

Enerzijds kan je vanuit de lijst naar objecten sturen door eenvoudigweg te dubbelklikken, of je kan ook handig gebruik maken van de

Het programma is heel intuitief te bedienen, en mocht je toch onverhoopt info nodig hebben dan is er een 623 pag’s tellende – weliswaar engelstalige - handleiding voorhanden.

Verder is er ook een actief gebruikersforum waarop vragen snel en adequaat door de auteur en medegebruikers behandeld worden.

Om te eindigen kijk ik even terug op mijn gebruik van SkyTools 3 PRO. Sedert aanschaf heb ik het gebruikt bij elke voorbereiding en waarneemsessie die ik ondernomen heb, maar ook bij de ongeplande… je weet wel, ‘even snel de opklaring meepikken’.

Pluspunten: werkt vlot, intuitief, biedt me alles wat ik bij de voorbereiding en tijdens het waarnemen nodig heb.

Minpunten: wat mij betreft, na 1 ½ jaar intensief gebruik nog geen minpunten.

Dit programma kan men, in z'n diverse edities, in België terugvinden bij de Urania shop (Hove) alsook bij de Eureka shop (Oostende).

Artikel

Van steen tot sterren...

U begint uw reis bij de resten van een middeleeuws kasteel, we gaan verder met een wandeling aan het meer, bezoeken een voormalige mijnschacht van natuurlijke leisteen om, als afsluiter, een bezoek te brengen aan een volkssterrenwacht waar sterrenkunde en natuur tot zijn recht komt.

Er zijn gepassioneerde liefhebbers die u begeleiden en de nodige uitleg geven. Geniet van een leerzame en originele dag met de nodige ontspanning. Het innovatieve karakter van deze dag buiten de bewegwijzerde paden laten u Neufchâteau zien zoals u het nog nooit gezien hebt. Klaar voor een dag van ontdekking vanuit het binneste van de aarde tot aan de grenzen van het universum...

wellicht nog lang niet af. En mag dit unieke erfgoed vanzelfsprekend niet verloren gaan.

Net daarom is de vernieuwde wandeling rond dit kasteel, dat u het middeleeuwse verleden van Neufchâteau laat ontdekken, dan ook zo belangrijk. De vereniging 'vrienden van het kasteel' is tevens van plan om binnenkort nieuwe informatieborden te plaatsen alsook een verbinding te maken tussen de stad en de vallei van Neufchâteau. Bakermat van de stad.

De vallei en het meer

Vanaf het kasteelplein kijkt u uit op de vallei.

Deze prachtige groene ruimte voor ontspanning en recreatie biedt u een breed scala van activiteiten aan waaronder, vissen, wandelingen, mini-golf, beach volleybal, basketbal, voetbal, zwembad, speeltuin, park Folon, sportcomplex en de stadsbibliotheek.

Foto - Het OCA of Observatoire Centre Ardenne is misschien wel de best uitgeruste sterrenwacht van Wallonië. Met tal van telescopen, accessoires, goed uitgeruste voordrachtenzaal (met bar) en vooral héél vriendelijke en behulpzame medewerkers. Een parel te midden van de wondermooie natuur...

Meer informatie : www.observatoirecentreardenne.be

Hillechien Prins

In het hart van de Ardennen ligt Neufchâteau.

Een stad met typische kenmerken en karakter.

Dit is de enigste gemeente in Wallonië die u een uniek concept aan kan bieden genaamd "van Steen tot Sterren".

Het verloren kasteel

Een kasteel heeft zijn naam gegeven aan Neufchâteau. De middeleeuwse burcht stond vroeger op het paleisplein, heden bekend onder de naam ' Place du Château ', waar het in 1657 werd verwoest door de artillerie van Lodewijk XVI. Het puin werd gebruikt om huizen mee te bouwen in de ' Rue de la Tour Griffon '.

In 2000 ontdekten archeologen de resten van een toren. En sindsdien legt nauwkeurig onderzoek steeds meer muren bloot. Al tien jaar lang word er door vrijwilligers gewerkt aan de algehele restauratie en het werk is

Er is een spectaculaire waterval tussen de twee gebouwen in. Na de restauratie van beide gebouwen bieden zij nu onderdak aan diverse culturele evenementen alsook het VVV kantoor. Tevens zijn zij het beginpunt van een unieke 5 km lange wandeling doorheen het zonnestelsel.

De molen is de bakermat van de stad en werd reeds vermeld in het jaar 1199. Aan de andere kant van het meer liggen drie campings voor de vele toeristen.

Guidestar | 11-2012

Archieven bevatten gegevens over de kruistocht van Evrard de la Marck (1365-1440), de heer van Neufchâteau. En de prestigieuse naam ' La maison Marck-d’Arenberg' komt nog steeds voor op de kaart van Arenberg uit 1609. De viering van de 800ste verjaardag van Neufchâteau in 1999 was de aanleiding tot het bouwen van een schaalmodel van leisteen met schaal 1/20ste.

Twee andere gebouwen markeren de oude dijk. De watermolen 'Moulin Klepper' getuigt van een industrieel verleden. Deze molen werd eerst gebruikt om schors, meel, olie en tabak te malen voordat hij omgetoverd werd tot zagerij om daarna dan weer te dienen voor het opwekken van elektriciteit.

073

De vroeger steengroeve van Warmifontaine

Het exploiteren van de site gaat terug tot in de tijd van de Kelten. Daarna was er aanwezigheid van de Romeinen en de Franken. De rijkdom aan leisteen onderscheidt het dorp van naburige dorpen en de bevolking werkt dan ook voonamelijk in de groeve. Het eerste bewijs dat er met leisteen gewerkt werd dateert uit 1587.

Guidestar | 11-2012

Mis alvast de prachtige oude wasserette, de oude begraafplaats, de kruisweg en de grot van Onze Lieve Vrouw van Lourdes niet.

Sterrenwacht "Observatoire Centre Ardenne "

Vanaf 1845 word de leisteen als dakbedekking gebruikt, waardoor de site een enorme expantie kent. De galerijen gaan tot een diepte van 170 meter en het leven van de werknemers was dan ook zwaar en pijnlijk.

Volkssterrenwacht Centre Ardenne (OCA) is de ontmoetingsplek bij uitstek voor amateurastronomen. Maar ook toeristen, studenten en families zijn er van harte welkom. De sterrenwacht heeft zes koepels en herbergt een 600 mm telescoop, zeldzaam in België.

De instrorting van de ondergrondse galerij op 12 maart 1912 sleurde vele huizen mee. Het moeizaam verwijderen van de leisteen en de concurrentie makten dat deze industriële exploitatie, ondanks herhaalde pogingen om er nieuw leven in te blazen, niet zou overleven en de sluiting is dan ook definitief in 2010.

Eén van de gebouwen is overigens speciaal ontworpen voor mensen met een handicap.

"De toegankelijke ster" wordt ingericht voor mensen met een zware of lichte motorische of geestelijke handicap.

Het bezoek aan dit dorp met typische architectuur, gebouwd met en rond de lei,

074

word vergezeld door de geologische en geomorfologische uitleg over de aanwezigheid van leisteen.

Het hoofdgebouw is uitgerust met klaslokalen, en in de loop van volgend jaar voorzien we

een uitbreiding met een planetarium met buiten een klein amfitheater.

Er word divers wetenschappelijk werk verricht en amateurastronomen kunnen tevens ten volle gebruik maken van de infrastructuur.

Er worden ook ruimteklassen, verjaardagsfeestjes, stages en nog vele meer georganiseerd. Echter altijd op afspraak ! Kortom, voldoende keuze om aan de verwachtingen van studenten, gezinnen en toeristen te voldoen.

Niet inbegrepen: Het transport van en naar Neufchâteau alsook de dranken bij de beide maaltijden.

Reservatie en betaling dienen minimaal vijftien dagen op voorhand voldaan te zijn. Opgelet.

Het voorschot van 250,00 euro wordt niet terugbetaald bij annulatie !

Het OCA is echter ook een ontmoetingscentrum voor natuurliefhebbers. Een gedreven en gekwalificeerde gids maakt samen met u een gezellige wandeling langsheen de lokale fauna en flora.

Als geesteskind van een handvol enthousiastelingen is de sterrenwacht een initiatief van de Koninklijke Vereniging van Naturalisten van België vzw. Gesubsidieerd door het Waalse Gewest, de Provincie Luxemburg en de gemeentelijke administratie van Neufchâteau.

Even opsommen

De kostprijs voor de gehele uitstap bedraagt slechts 42,00 euro per persoon (BTW inbegrepen).

De uitstap begint bij het verloren gewaande maar hervonden kasteel en brengt ons nader tot de plaatselijke fauna en flora rond het meer en in de vallei. Ook een bezoek aan het authentieke Waalse dorp Warmifontaine met z'n oude steengroeve ontbreekt niet op het programma. Met uiteindelijk een bezoek, met animatie, in het Observatoire Centre Ardenne.

Eveneens inbegrepen is een warm onthaal met koffie en een croissant, een eenvoudig middag- en avondmaal in één van de vele gezellige horeca aangelegenheden die Neufchâteau rijk is. Busschauffeurs eten overigens gratis mee !

Steun deze boeiende daguitstap door deze drie pagina's door te sturen naar uw collega's, vrienden en familie. Laat ze genieten van deze boeiende daguitstap geschikt voor wandelaars, verenigingen, scholen en 50 plussers.

Wij danken u bij voorbaat !

Meer informatie

Observatoire Centre Ardenne, onderdeel van de koninklijk vereniging van Belgische naturalisten vzw. Adres: Chemin de la Source n° 100 te 6840 – Grapfontaine (Neufchâteau).

Telefoon: 0032 (0)61/61.59.05. E-Mail: astro. oca@hotmail.com

Guidestar | 11-2012 075

Rubriek -Sasteria onder de sterren

Filip Feys

Een tweedehands telescoop aankopen, of toch niet ?

Info - Geboren in het jaar 1961 te Tielt en opge-groeid in Meulebeke ben ik een West Vlamink in hart en ziel. Mijn schoolperiode heb ik dan ook doorgebracht in omstre-ken en later ook mijn beroep als hooggeschoold houtbewerker en later als leerkracht aan het VTI te Izegem. Ik ben getrouwd in 1981 met Chantal en samen hebben we een dochter. Sharon is afgestudeerd als Bachelor in Elektro-Mechanica en Chantal is professioneel kunstenares. Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij. Gestart met een 50 mm kijkertje en lid van de VVS en later van de werkgroep Deep-Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dagelijkse bezigheid.

Bepaalde dromen om iets op te starten en mensen een kans te geven om de sterrenhemel te bewonderen heb ik al tijd in mij gehad. Griekenland lag ons beiden nauw aan het hart en de keuze was vlug gemaakt voor een locatie waar sterren kijken vele nachten verzekerd was. Nu voel ik mij thuis hier op Kreta en ben ik één van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken.

Guidestar | 11-2012

Meer informatie : www.sasteria.com

076

Enkele weken terug kreeg ik een aanbod hier op Kreta van Engelse mensen die een telescoop overhadden van hun overleden zoon. Na wat vragen stellen kwam ik tot de conclusie dat het waarschijnlijk om een Newton telescoop ging met montering op driepoot. Ze wisten niet exact welke montering of hoe groot de kijkeropening was.

Maar volgens hun aantonen met de hand, zou het gaan over een kijkeropening van circa 15cm. Eigenlijk was het enkel de zoon die interesse had gehad voor astronomie. Dus, dan maar vragen of ik de kijker kon zien.

Mijn interesse was aangewakkerd en niet meer te stoppen. Twee dagen later kwamen die mensen terug met twee grote dozen. Eén voor de kijkerbuis en één voor de montering met driepoot. Het eerste wat opviel, was het gewicht van de doos waar de kijkerbuis in zat.

Aha, toch al een goed begin, waarschijnlijk geen goedkoop kunststoffen kijkertje. Wel, totaal verrast een degelijke gebouwde kijkerbuis en een merk waar ik vroeger nog wel eens van gehoord had. Alles in metaal en geen roest te bespeuren. Vlug de spiegels controleren, deze waren nog in perfecte staat!

Dus wel degelijk een 15cm F1000 Newton kijker van het merk Helios. (Nu Skywatcher).

Dit type was wel iets anders gebouwd dan het gewone Newton ontwerp. Een soort catadioptrisch systeem. De hoofdspiegel bezit een kort brandpunt wat resulteert in een lichtsterke combinatie met correctie lens. Het licht van de hoofdspiegel wordt gebundeld en naar de correctielens gericht. Vervolgens wordt de lichtbundel gecorrigeerd en het brandpunt verlengt. De correctie lens zit net voor de secundaire spiegel in de zelfde cilindrische houder. In die cilindrische koker is er een zijdelingse opening om het licht af te buigen naar het oculair. De constructie van dit systeem is enorm stevig. Eens het secundaire systeem uitgelijnd, blijft dit goed behouden bij normaal hanteren.

Een nadeel aan de bouw is dat de vangarmen tamelijk dik zijn om doorbuiging te voorkomen. Dit systeem collimeren is gemakkelijk.

Drie stelschroeven zorgen ervoor dat het volledige secundaire systeem rond zijn as kan draaien. Dus de zijdelingse opening met spiegel kan zo perfect afgesteld worden op de focusseerinrichting. Een groot voordeel van dit systeem is, dat het secundaire spiegeltje en de correctie lens perfect en onveranderbaar geplaatst zijn in de cilindrische houder. Het ganse ophang systeem (vangarmen + cilinder) was gemakkelijk van de kijkerbuis te demonteren zodat het eventueel kuisen van correctie lens en secundaire spiegel gemakkelijk verliep.

Afstellen van de hoofdspiegel was zoals gewoonlijk, drie stelschroeven die de hoofdspiegel bewegen en drie kleine schroeven om de spiegel vast te

zetten. De focusseerinrichting kon beter maar deze is wel voorzien van universele 42mm draad om eender welke DSLR camera adapter daarop te bevestigen. De camera kan op twee verschillende hoogtes bevestigd worden. De kijkerbuis is gevat in twee degelijke metalen beugels, zodat het monteren op eender wat dan ook mogelijk is.

De montering was een soort EQ3-2 montering in zeer goede staat met stevige driepoot. Op beide assen een manuele regeling voor Alt en AZ. De uuras is voorzien van een regelbare poolzoeker. Bij nader inzien, een handige montering om op verplaatsing mee te nemen, dacht ik. Na wat heen en weer converseren kon ik de kijker een week uitproberen. Eerst en vooral werd de optiek onder handen genomen, gekuist en uitgelijnd. De kijkerbuis ontdaan van stof binnenin. De beugels rond de buis werden voorzien van een Vixen monteringplaat. Dus perfect om op de EQ6 Skywatcher monteringen te plaatsen. De spelling werd zoveel mogelijk weggewerkt uit de focusseerinrichting en de zoeker (6x30) werd perfect afgesteld.

Op de EQ3-2 montering werd een andere basisplaat voorzien zodat de Vixen monteringplaat ook daar geklemd kan worden. Na het vele werk een resultaat dat gezien mag worden. Nu de test onder de sterren!

Nadat de kijker voldoende afgekoeld was, werd er eerst en vooral een stertest gedaan en verder fijn afgesteld. Wel een aangename verrassing! Mooie concentrische buigingsringen, zowel in en uit focusdraaien. Kleuren van sterren heel goed waarneembaar. Als test nam ik Gamma Andromeda, heel gemakkelijk te scheiden bij kleine verhouding. Al hoewel de dikke vangarmen van het secundaire systeem was er weinig te bemerken aan de afgebeelde sterren. Enkel bij vergrotingen boven 100x werden er heel kleine staartjes waargenomen die het sterretje kruisvormig maken. Voor een 15cm F6.66 met toch tamelijke grote obstructie, prachtige beelden van deepsky objecten.

Hier zie je onmiddellijk het voordeel van een lichtsterke spiegel plus correctielens. Sterretjes scherp tot in de hoeken bij gebruik van de bijgeleverde plössl oculairen. Verdraagt heel goed grote verhoudingen met weinig lichtverlies. Enkele waarnemingen: de M33 toont de aanzet van spiraalarmen. Ook het zwakke licht van de nevel NGC 6O4 die net iets ten NNO ligt in de M33 is haalbaar. De M31 is fenomenaal met de SWA 20 mm, donkere stoflanen doorkruisen de nevel en er is een zwakke aanzet van de NGC206 ten zuidwesten van de kern. De M8/17/16/20 zijn mooie plaatjes om naar te kijken. De Orionnevel is heel gedetailleerd met aan beide zijden ver uitgestrekte armen. In het

Guidestar | 11-2012

077

trapezium zijn er vijf sterretjes zichtbaar. Een licht rode kleur is waarneembaar in de armen en de M43 contrasteert heel goed met de tegenaan klevende donkere nevel. De nevel NGC 2024 bij de ster Alnitak is heel goed haalbaar met LPR filter. Hij is waarneembaar als een granuleus grijze nevel uitwaaierend noordwaarts in drie losse delen. Er is een zwakke aanzet zichtbaar van het nevelcomplex IC434 waar de Paardekopnevel zich in bevindt.

De M1 vertoont een driehoekige kern die gelegen is in een zwakkere uitwaaierende nevel met de vorm van het cijfer 6. De planeet Jupiter vertoont over hans de schijf gedetailleerde wolkenbanden. Enkel bij vergrotingen boven 140x is er een zwakke kleurzweem waarneembaar rond de planeetschijf. Dit kon gedeeltelijk onderdrukt worden met kleurfilters.

De montering doorstond goed de test, zwaar genoeg voor de 6kg wegende buis. Fijn regelingen werkten perfect op beide assen.

Met de poolas zoeker was het opstellen voor visueel waarnemen heel gemakkelijk. Toch voor fotografisch werk iets de EQ3-2 wat te licht. Het nemen van foto’s is plezant met de kijker gemonteerd op de EQ6 Skywatcher. De Canon D40 kon rechtstreeks op de focusseerinrichting gemonteerd worden. Indien nodig bezit de bijgeleverde 2Xbarlow ook de 42mm standaard draad, zodat projectie via barlow ook mogelijk wordt. De kijker is hoewel niet gebouwd voor die grote van CCD chip. De sterren zijn in de hoeken sterk vervormd en enkel in de centrale cirkel vertonen deze scherpe afbeeldingen. (Zie onbewerkte foto’s) Toch met een kleiner CCD oppervlak moeten het mogelijk zijn mooie beeldjes te maken.

Een fantastische kijker voor iemand die begint met astronomie zou ik zeggen. De prijs die ik betaald heb voor dit alles was 150 euro. Niet slecht denk ik, als je eens nadenkt hoeveel een oculair kan kosten! Dus een tweedehandse kijker kan interessant zijn. Als je enkele punten in acht houdt. Zoals, de optiek moet nog tip top in orde zijn. Een degelijke kijkerbouw waar collimeren mogelijk is en ook degelijk kan uitgevoerd worden. Liefst een 2” focusseerinrichting waar de spanning kan geregeld worden. Beugels best in metaal zodat er een degelijke connectie tussen kijker en montering plaats vind. Montering liefst zo groot mogelijk met op beide assen fijnregeling. Alle draaiende delen controleren op speling en kijken als de montering kan opgewaardeerd worden met een motor. Een degelijke driepoot of zuil spreekt voor zich zelf. Koop nooit een kijker waar je de kans niet gekregen hebt om door te kijken. Je zou voor onaangename verrassingen kunnen staan.

Verrassingen komen niet enkel voor bij telescopen. Ook in de ruimte zorgen bewegende objecten voor onverwachte waarnemingen. Nu en dan hebben we een bezoeker uit de ruimte die de aarde dicht naderen. Dit kunnen asteroïden zijn, genaamd NEA of Near-Earth asteroid. We vinden deze terug tussen de baan van Mars en Jupiter. Meestal worden de afstanden uitgedrukt in “Lunar distances” LD wanneer deze heel dicht komen of AU “Astronomical Unit”. LD is de gemiddelde afstand tussen maan en aarde.

Deze bedraagt 384000 km gemeten van center tot center hemellichaam. 1 AU is circa 150 miljoen km en is de afstand tussen zon en aarde of beter, de radius van een cirkelvormige planeetbaan rond de zon. Tussen 12 en 15 september hadden we een asteroïde die visueel in het bereik kwam van amateur telescopen. De helderheid van de asteroïde schommelde tijdens die dagen tussen 14 en de 16 grote. Op de 12de september een mag. 14 en deze eindigde op de 15de september op mag. 15.8. Oké niet super helder maar toch haalbaar vanuit donkere gebieden. Een groot voordeel was, een maanloze nacht en een asteroïde die bovenaan in het zenit bewoog.

De gegeven afstand tot onze aarde zou 7.43 LD bedragen of circa 2.86 miljoen kilometer.

De nacht van 14 september 2012 omstreeks 05h10’ UT stond de asteroïde 2012 QG42 het dichts bij. Dus waarom niet proberen om dit fenomeen eens visueel waar te nemen.

Eerst en vooral de website van het MPC ( www.minorplanetcenter.org) of NASA JPL (ssd.jpl.nasa.gov/ca/) raadplegen en de baan elementen downloaden. Data invoeren in het software pakket “Megastar” en een traject laten bereken door het programma. Zonder dit, zou het vinden van deze snelbewegende asteroïde, niet mogelijk geweest zijn. Met een snelheid dicht bij de 1 boogseconde per secondeslag tijd, was het nodig het traject geprojecteerd te zien op het PC scherm. Eerste aanzet, het sterrenpatroon opzoeken, liefst 5’ op voorhand.

Eens met zekerheid het correcte sterrenpatroon gevonden is, dan een beeldveld kiezen van ongeveer 30’ in omtrek om voldoende zwakke sterren te kunnen onderscheiden. Met de 20” Newton was dit bij 200X met een beeldveld van circa 25’. Zorg voor de correcte tijden en een gedetailleerde kaart bij de telescoop en dan afwachten. Met die verhouding kon ik sterren onderscheiden van magnitude 16 a 16.5. Omstreeks 21h10’ LT merkte ik in het beeldveld een bewegend lichtpuntje! Zou dit de asteroïde kunnen zijn?

En ja hoor wat een geluk. De asteroïde heb ik voor alle zekerheid 15’ gevolgd zodat er geen twijfel bestond over de waarneming. Als je de sterrenkaart bestudeerd waar het pad is opgetekend van de waarneming. Zul je zien op het einde van de waarneming dat er een heel dichte samenstand was met enkele magnitude 16 sterretjes.

Guidestar | 11-2012

Telkens op deze momenten verloor ik het lichtpuntje een 3 tal seconden uit het oog. Het scheidende vermogen was te klein om beiden te zien op deze momenten. Gewoonweg geweldig om te beseffen dat dit klein zwakke lichtpuntje een grote bezit tussen 190 a 430 meter. Door zijn nabijheid valt deze dan ook onder de PHA asteroïden! Potentially Hazardous Asteriod.

078

Dank zij deze instellingen, die de correcte baan gegevens publiek vrijgeven, zijn we instaat om onze grenzen te verleggen als amateur astronoom. Terwijl ik gegevens aan het samen sprokkelen was voor QG42 kwam ik op nog een heel dichte benadering tot de Aarde. De asteroïde “Apophis” of ook genaamd 2004mn4. volgens de laatste gegevens zou deze in 2029 ergens op 13 april de aarde heel dicht naderen. Apophis 99942 bezit een grote tussen 210 en 330 meter en zou tot op 5.6 aardradius vanaf het center van onze planeet kunnen naderen! Er is nog steeds onzekerheid over de correcte afstand maar een spektakel zal het worden. Zeg nu niet, dat je niet tijdig gewaarschuwd bent!

Groeten, en wie weet ontmoeten we elkaar hier op het mooie Kreta !

Guidestar | 11-2012

079