Leseutdrag: «Gud smiler» av Olav Duun

GUD SMILER

© Vidarforlaget 2019 © SolumBokvennen AS 2019 Fyrste gong utgjeve i 1935 Printed in Latvia Livonia Print, Riga 2019 Boka er sett med 11,5/16 p. Garamond Premier Pro Papir: Holmen Book Cream 80 g Omslagsdesign: monoceros ISBN: 978-82-7990-471-7 E-post: post@solumbokvennen.no Internett: www.solumbokvennen.no Utgjeve med støtte frå Norsk kulturråd

Olav Duun GUD SMILER roman

vidarforlaget • mmxix

INNHALD

Stakars Per . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Ei jente heitte Gudrun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Men sĂĽ brann lĂĽven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Ordliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Etterord: Med kvar sin jammerdal i auga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

[5]

STAKARS PER

H

an heitte Justin, men da han var liten og gjekk på skolen, la dei på han namnet Stakars Per. Han fann seg i det, etter kvart: han var ikkje anna enn ein stakars liten krok. Ein fattigmanns-unge, han var sonen i Buneset, og Buneset var ikkje stort likare enn ein husmannsplass den tida.

Dei var leie mot han dei andre skolebarna, han måtte inn til lærarinna og klaga seg alt i eitt. Ei stor lang jente la på han utnamnet, enda det var ho han likte best av alle i hop. Han trøsta seg med at han skulle hemne seg når han vart stor. Han trøsta seg med andre ting òg, utrulege ting, så han hadde det slett ikkje berre vondt.

Men da han vart stor da hadde han så alt for mykje å hemne, han såg seg ikkje syn for å gå i gang. Da brukte han heller vettet. Han trudde det var han sjøl som såg det og sa det, at slår du på steinen da slår steinen att. Han hadde full rett til å gi dem det att, men når det ikkje lønner seg? Da er det dummingen som driv på med det.

Han såg det elles på mor. Ho var berre god i mot far da han låg sjuk, og gret da han døde.

Det sat i han utgjennom åra at han ville ikkje minnast far.

[7]

Han var for lang og mager, og så fattig. Og dertil låg han heime året rundt, fór aldri ut som dei andre og gjorde eit varp, låg her og småfiska og rodde til byen med fengda, låg ved brygga med fisk liksom han der armingen Terje i Vika, og kom heim enda fattigare enn han fór; han sukka i staden for å snakke.

Men verst var det han var ikkje snill med mor. Han var for blå-gjerrig til det.

Så vart han sjuk og til stor plage, og så døde han. Justin sa det enno, da han var vaksen kar: – Ti år gammal vart eg farlaus. Jamnaldringane hans dei slapp å bli det, dei. Men alt den gongen såg han skymten av sanninga, at går det gale for deg da blir det bedre sia.

Det vart lysare i stua. Det vart lysare og lettare kring heile heimen da ei tid hadde gått. Ikkje var dei fullt så fattige heller da lenger. Der kom som eit anna liv til gards. Og særleg lysna det da han kom til å tene pengar sjøl. Han lærte knepet av grannegutane, å sette opp snarer og fange fugl. Litt mordisk var det, men det fekk skure, han strøypte årfugl og ryper og bar til handlaren. Og skillingane vart hans eigne!

Det var vidunderleg å sitte på skolen og eiga dem, der dei låg heime i skuffa si.

Sia var han med ein granne ut og fiska ur. Det gav meir; det gav kaffeskillingar til mor, ho trong ikkje skjemmast lenger om der kom eit menneske. Enda meir gav det da han kunne fiske sjøl: Visst var det berre småfiske, men ein ukonfirmert ein er heller ikkje noko vaksemenneske. Og så er det rådeleg å fara smått fram. Jau da, han såg det alt i den tida. Dei andre kunne styre med sitt. Dei visste ikkje kor mange kroner han åtte. Kor mange dei åtte gav han ein god dag i; han tvila berre litt med seg sjøl.

[8]

Det var det òg, at å fiske var meir til arbeid enn å pine fugl, det gav meir dygd og drygd i pengane, sa mor. Det stod på korleis ein tente pengane, sa ho. Det visste han elles sjøl, og meir til. Og så opplevde han noko om det ein gong, og glømte det ikkje.

Bortpå Moen var der ei jente som heitte Olga. Ho var snill å vera i lag med, men dei var for fattige der. Ein gong gjekk dei til handlaren sammen. Ho klaga seg, ho hadde 10 øre for lite, for blyant måtte ho ha til ho skulle på skolen dagen etter, og ho torde ikkje be oftare om å få på borg! Hadde han hatt 10 øre på seg, da skulle ho fått dem, men han hadde berre ei heil krone.

Ho var innom på Bergan med spannet, skulle få ein mjølk­ drope. Da ho kom ut att var ho lykkeleg, men ho fortalte ikkje noko. På bua hadde ho pengar nok til blyant.

I heimvegen vart ho meir og meir rar, og best det var gret ho. Da fortalte ho det. Ho hadde nibedt Gud at han måtte la henne finne ein 10-øring. I kjøkenet på Bergan kom tiøringen trillande borttil føtene på henne. Barna heldt på og vasa med pengegrisene sine. Ho trødde på han, og da slett ingen la merke til det, da tok ho han. – Eg hadde da fått han? hiksta ho.

– Ja, sa han.

Men nei, ho var like ulykkeleg, for no var ho tjuv. Ho visste seg inga råd! Han skjønna henne, gjennom all sin kropp, syntes han. Han vart like ulykkeleg som ho var. Han visste ikkje anna å trøste henne med, enn at ho fekk lure ned ein tiøring på golve der ein annan gong.

Men lærdommen tok han til seg. Han ville vera redeleg kar all sin dag.

[9]

Der var mangt slik nyttig han lærte. Som den gongen han fór i veg og skulle tukte ein vaksen kar, fordi han hadde set for mykje på mor. Da var han tosk. Men det var det året da silda kom til dem, og det var ein stor og merkeleg hending i seg sjøl, ein vart litt for modig av slikt.

Silda gjorde landgang nedi vågen hos dem, der var notbruk og saltarfarty og sildverking, og både han og mor var med.

Det var straks føre jul, og der stod dei i sildrist frå morgon til kveld og tente pengar. Det vart berre skamma det han hadde tent før. Rebekka hadde alt komme dit da, og ho måtte passe huset og heimen.

Men da det var slutt, da kom jula på dem så brått at det vart mest inga jul. Juleftas morgonen måtte han opp klokka 4 og inn i marka etter eit vedlass dei hadde liggande der, til julved.

Kolande mørkt var det, for jorda var snøberr, og digert med regnskyer all himmelen over. Han måtte ein fjerdings veg inn i svartaste skogmarka. Det var som midnatta der enda, ein kunne ikkje tru der vart dag meir. Med han heldt på og leste vart hesten skygg, han hara øra alt i eitt, bles i nasen og stod ferdig til å fara sin veg. Det var nifst, men hesten var no ein kammerat da, Justin snakka med han og heldt dem båe ved godt mot.

Da hørte han noko rart. Det hogg nedi skogdalen eit stykke unna. Der var ein levande ein der som hogg med øks.

Det var det hesten hadde kjent på seg. Hogga fall kringt, så var dei borte eit tak, kom att på samme vise, og tagna på nytt. Det stod eit menneske der da og lya, så umuleg det var å tru det.

– Tjuv! sa Justin, til seg sjøl og hesten. Der gjekk for seg ein unaturleg gjerning her i natt. Han vart ståande stiv still. [ 10 ]

Men korleis var det å vera tjuv? Det undra han seg på midt i reddhugen.

Det var i deres skog det hogg. Tjuven måtte vera ein husmanns-laka sørant Bergan-plassane.

Han sette nevane for munnen og bles. Den konsten kunne han framom andre, han gol som gauken, så nauande likt.

Han gol fleire gonger. Der vart inga hogging meir. Det vart tjuvstilt i skogen. Justin lo tak for tak med han kjørte heim, det måtte vera rart å høre gauken signe arbeidet åt ein midt i vinternatta!

Og da visste han kven som var tjuven. Det var skomakaren sør i plassane, det var ’n Lang-Ludvik. Da fór der ei vond glede gjennom gutladden. Det var just denne skomakar-kroppen han hata, det var han som gjorde seg til for mor her i sild­ sjauen. Der kom denne gapen og stod framfor henne rett som det var, stod og smilte til henne og såg på henne med dei stygge auga sine, og rett som det var flytta han unna sildtønna for henne, langa fram tomtønne, og meir slikt. Og ho takka og var blid, det var det argaste, – ho var eit tullhovud! Justin hadde vore meint på å kjøre eitt eller anna kvast inn i bak­parten på Lang-Ludvik.

Men så dum var han ikkje. Og mor flirte til heile Ludviken, det var han trygg for.

No skulle ho i alle fall få vita kva slag kropp skomakaren var. Men først måtte han i veg og sjå vedtjuven i augesyna. Han var mota på å gå beint mot ulykka, enda han skalv ikkje så lite innvendes; – dette her blir spel det, gutar! sa han. For LangLudvik hadde set slik på mor at ho var utskjemt av berre det.

Det gjorde vondt i all kroppen når han såg det for seg. [ 11 ]

Han fekk seg litt meir mat i livet. Mor gjekk åt fjøset. Han sette av stad. Først tenkte han å få ein av grannegutane med seg, men nei, dette måtte han greie åleine.

Det heldt på og vart morgonen da han nådde fram til plass­ grenda. Skomakarplassen låg der liksom han venta vedtjuven heim. Justin stod litt utanfor huset. Hjarte arbeidde kringt i han. Han tok seg mot og vanakta dette husmannsrommet – kva slag folk var dei som budde i ei slik hytte?

Han stod og visste ikkje for vel kva han skulle ta seg til.

Ei av jentungane kom ut, og litt etter var søstra der. Det var søsterdøtterne til Ludvik. Dei var overlag blide; han gjekk på skolen i lag med dem. Dei rista på hovudet, at skomakaren var ikkje heime nett no, og i det samme glatt auga deres til side, bort etter tjuv-vegen og til skogs.

Justin stod hard og still. Straks etter såg han Ludvik kom med kjelkelasse sitt nedetter hålkeflekkene. Han vart større og større, det var inga løgn heller at han var lang. Men Justin vart ikkje redd, han vart berre enno meir harm. Men det var leit å møte tjuven med tjuvhøra, å sjå han.

Litt flat i andletet vart skomakaren da han såg han der, men det var som snarast berre.

– Du kjem utor skogen du, sa Justin. – Ser så ut ja, svara den andre. – Ja eg skulle helse deg med det at vi veit om tjuvinga di. Ja han sa visst meir sterkt. Han spara ikkje tjuven.

Skomakaren lo rått, og spurte om han ikkje heller kunne gala gauk. Men straks etter var han flygande sinna. Han tok Justin i kragen, letta på han og spurde om han torde seie det ein gong til.

Justin torde det. Det kitla i han den dag i dag når han kom [ 12 ]

i hug det. Resten mintes han berre utydeleg, for det var ei svart stund.

Skomakaren laga seg til å gi juling, og gutknekten kunne ikkje fire. Det var visst jentungane som berga han utor det.

Han tykte minnast at dei skreik, og at dei såg storveges på han da han slapp laus. Kan hende han gret, men han stana i alle fall og huta mot heile skomakarheimen og lova vondt!

Men Lang-Ludvik ropte til han, at han måtte helse mor si takk for veden til så lenge. God jul!

– God jul! ropte jentungane òg, så blide og dumme dei var.

Verst var det da han kom heim og fortalte mor om tilborden.

– Din tulling! sa ho. – Men har han kjøpt veden av deg? ville han vita. Ho tenkte seg om, og så laug ho og sa ho hadde visst lova han det. Han trudde han sokk i jorda. For enten laug ho da, eller så heldt ho med skomakaren.

Den dagen vart han for gammal til å gråte. Og da var han berre 13 år! Han kunne ikkje eingong fortele Rebekka om dette.

II. Jentungen Rebekka hadde komme dit om sommaren det året.

Ho var på alder med han, men ho skulle vera gjetar no da han vart for vaksen til det. Gjetinga var elles ikkje streng, mest berre å henta heim kyrne om kvelden.

Rebekka var avskapleg lang og mager, og freknut i andletet.

Folk spådde ho skulle døy av tæring, for det hadde mor hennes gjort, og jenta hadde samme voksteren og samme andletet. [ 13 ]

Det nogg litt i Justin da han hørte det, ho vart ein merkeleg skapning å sjå på, ja han avundte henne aldri så lite.

Han avundte henne det òg i førstninga, at ho skulle vera her. Arbeidskaren dei leigde, han fór når han var ferdig han, men Rebekka skulle høre huslyden til. Mor tok seg av henne som ho skulle vera barn i huset, ho var god med henne på alle vis. Men da jentungen hadde vore der ei tid, da tykte han òg han måtte vera god med henne. Ja for da hørte ho til her, ho var ein av dem.

Stundomtil var han kanskje gaput og lei mot henne. Det er mangt ein lyt skamme seg over når vettet kjem. Det er slik med alle, det, men om dei skammar seg alle, det lurte han på.

Rebekka tilgav han alt i hop. Ho unnskyldte han når mor var over han og skjente for det: han meinte ikkje noko med det.

Og det var sant, i grunnen, men at ho visste det?

Det vart til det, at når dei var to-eina fortalte han henne alt som plaga han. Ho skjønna det bedre enn mor gjorde. Men dette med mor og skomakaren det skulle ho ikkje vita. Visste ho det likevel, og nemnte det, da jaga han henne!

Ho nemnte det ikkje. Og litt etter kvart nemnte han det ikkje for seg sjøl meir. Han hadde bore seg åt som ein tosk, det var det som stod fast. Han kjente ikkje si eiga mor, det òg stod fast, men han voks ifrå det. No da han var vaksen smilte han til det.

Hausten etter stod han til konfirmasjons, samme året som krigen kom. Rebekka skulle stå fram året etter. Da fekk han sølvklokke og sølvkjede av mor. Ho hadde bytta det til seg mot det gamle klokkeskramle etter far. Ho hadde visst lagt drygt med pengar imellom. [ 14 ]

Dermed vart mangt ansles. Men særleg vart mor ansles da. Ho voks til eit stort menneske, ei storgiæv mor og ei verdig bondekone. Og Rebekka var så glad og vakker da ho såg han med klokka og kjede: ho var av sølv heile jenta den stunda!

Det var elles dei andre som synte han Rebekka, etter som tida leid. Dei såg henne og sette henne høgt i verd. Ho var vaksen jente før han vardest, og slik ei jente, han spurte med seg sjøl om dei åtte maken hennes? Ikkje det han såg, ved kirka og i ungdomshuset og slik, nei!

Ho var hans jente. Ho var søster hans, og vel så det.

Det vart fleir og fleir kring veggene av unggutar frå grannelaget, både sundagskvelden og elles. Somme av dem kom heilt inn i kjøkenet når ho var der. Ein av dem våga seg enda opp på loftet til henne. Han vart vist ned att, det var ikkje farleg slik, men den gongen vart Justin heit. Han var ikkje halvt så redd krigen da den kom. Sia lya han ivrig om nettene, så sant han berre slapp laus utor sømnen. Det hendte eit par gonger han steig opp midt på natta, stod og lya og skalv. Så var det gudskjelov ingen ting. Rebekka sov.

Skulle der vera noko slag fest eller moro, støtt var der einkvan som måtte ha Rebekka med. Og med vart ho, for det tykte mor at ho burde; ho tykte han kunne vera med i laget han òg. Han føyde henne i det. Litt utrygg var han stadig. Det var med Rebekka som med dei stakars skillingane hans, som med alt ein åtte og var glad i, ein kunne miste det. Han tapte ei krone ein gong i eit veddemål. Det var to kroner i tap det, og det var hundvondt.

Rebekka gjekk seg ikkje bort. Ho hørte Buneset til, tvert [ 15 ]

igjennom. Han tenkte ikkje over det før sia, men korleis skulle det ha vore for han utan Rebekka? Der vart meir og meir han ikkje kunne gå til mor med. Han gjekk til Rebekka med det.

Ho skjønna det, og samme kva det var så gledde ho seg eller harma seg, som det skulle hendt henne sjøl. All tida hadde han henne i bakhanda; ho hjelpte han med å eiga det vesle han åtte, det var jamgodt med at han åtte det dobbelte på den måten, og det skarvpakket gjorde i mot han, det vart mest berre som mygg-stikk.

Rebekka kjente han ut og inn. Ja om det så var ei eller anna jente han tykte særleg godt om, så måtte ho vita det, og da tykte ho det samme som han. – Og så har dei pengar der i garden, kunne ho minne han om. Eller: Ho er ikkje berre vakker, ho er både snill og dugande.

Og korleis skulle dei ha klara seg i Buneset utan henne?

Ho kjente garden som ho kjente seg sjøl. Det var livet hennes det. Javisst måtte ho ha løn, da ho voks til, ho måtte ha klede og slikt, stort meir ville ho heller ikkje vita av, for ho visste dei hadde ikkje råd til det. Og så spara dei all slag leigehjelp, det gjekk meir enn opp i opp.

Han fekk høre mangt eit ord for henne av kammeratane.

Dei unnte han ingen ting, og dertil så tenkte dei seg både det og det. Ja, ja, men det vart så dei let Rebekka meir i fred etter kvart.

Mange av dem tok til og fór ut etter fortenesta no, på fiske eller kvalfangst. Dei kom att reint yvne av pengar og langferd.

Det snødde sedlar ikring dem. Justin måtte gå heime og træle.

Ein kunne gråte over det. Stundom var han nær på å hate Rebekka for det, det var ho og mor som gjorde han til den [ 16 ]

heimfødingen han var. Han hadde garden, bad dei han komma i hug.

Stundom gjekk det opp for han, liksom eit lyst og mildt vêr ikring han, at han hadde nokre fattigskillingar i banken, men kva hadde dei andre? Finare kledd var dei ja, og kunne uttale seg som vidreiste karar, men: kva var no det godt for, når det bar til? Nei, ser de, han var fornøgd med å vera fattiggut, han gledde seg over hundre ting han kunne spara, – han kunne til med spara inn både marsjpengane og lønninga da han var i rekruttskolen, og det var han åleine om i det kompaniet, han kom heim med mangfoldige kontanter, som han sa til seg sjøl.

Rebekka vart blank i auga da ho såg dem.

Og da han hadde vore der, da var han ingen heimføding lenger; det var ei skam han hadde vore på gråten den dagen han laut i veg. Der hadde skjedd ting med han. Han såg på alt med andre auga etter han kom heim att. Han såg folk beint i augesyna når det trongs. I uniforma var han jamgod med nokon kvar, det var det. Han bad enda korporalen halde kjeften sin, den gongen det måtte gjerast – kven annan enn han var det som våga det? Dei andre stod berre og var einige med han dei.

Dei var forresten greie karar mot han, han måtte mest undre seg. Elles måtte han rekne seg for vennelaus mann.

Venner kunne vera bra nok, og lette å få, men når det spurtes om, da hadde ein knapt noka nytt av dem. Det var venteleg dei som ville ha nytte av han.

Krigen heldt seg, år etter år. Og folk rundt ikring ein tente pengar som stråfôr. Justin vart sjuk når han såg det, for det var dyrisk framferd, det barka rangvegen med heile verda på den [ 17 ]

måten, og korleis vart det så for han? Ja han var ikkje med i fortenesta han, ikkje for ålvor nei, men når det ramla nedetter ein gong, da skulle vel Justin Buneset vera med og betale for galenskapen deres? Rebekka ottast det samme ho òg; – men sjøl veit om ikkje du ler sist, trøsta ho han.

Han leit på det som dei leit på krigen dei andre. Som folk lit på lykka.

Men for det første var det ulykka som møtte han. Mor døde. Så stod han der både farlaus og morlaus. Liksom livet skulle vera for lett for han slik det var.

Mor hadde vondt i ei tå. Rebekka sa til henne ein dagen at dette var farleg, det har blitt døden av det for somme.

– Døden? sa mor. – Han kunne komma som lyn frå klår himmel ja, påstod Rebekka. – Da kjem han ikkje i mi tid, svara mor og hinka sin veg. Før dei fekk overtala henne og henta dokteren, fór døden i henne, og så var det gjort.

Justin hadde hørt einkvart med han sov, stod så opp midt på natta og gjekk ned, no skulle dokteren hit! Da han kom ned i kammerset stod Rebekka der krita bleik, ho såg på han så hjelpelaus at han glømte det aldri. Mor kjente han ikkje, ho låg og fekta med armane og tala i villska. Han fór ut og drog fram kjerra.

Lenger kom han ikkje før Rebekka stod i døra og sa einkvart. Mor hadde ei fæl ri da han kom inn, og da den var over, da var det slutt. Enten dei trudde det eller ikkje.

Rebekka tok ikring han og gret. Dei stod der tett ihopklemt, til dei fann seg att kinn mot kinn, og Rebekka sitt det var vått. Ho kom først til seg, og reiv seg laus.

Det var ikkje slik dei skulle stå nei. Sia kom det over han [ 18 ]

rett som han gjekk eller stod, kor utruleg den morgonen var, kor hjarteleg det hendte det eine som det andre, alt sammen i ein draum, men meir levande likevel enn det vi kallar livet. Var det vondt å oppleva? Gud veit kva det var. Umuleg å seie det.

Rett som det var kom Rebekka og han i mot einannan, sia om dagane, og Rebekka fór tett inn til han og gret, berre litt, så sansa ho seg og fór sin veg att, i saknaden og ståket. Der var slik god hjelp i det. Det var mest inga sak å vera han.

Men gong og annan fór det gjennom han, at det var ikkje ho men han som hadde mist mor si. Han viste det frå seg, han var ingen smågut no lenger. Ho måtte da få sørge ho òg.

I gravølet såg han slekta si samla. Det var ikkje så reint lite med smått og stort, farfolk og morfolk om kvarandre, og bra folk alt i hop, om dei no var i fattigaste laget mange av dem.

Eit kostesamt gilde vart det, eit uvett med fin mat og med folk­ hjelp og all slag dyre ting, og det i denne tida! Men det skapte seg sjøl liksom, ikkje eingong Rebekka visste noko å gjera ved det. Så fekk ein innbille seg, til så lenge, at ein var den mannen som hadde råd til det.

Alle grannane kom der òg, dei frå Moen, frå Sevika og frå stuene lenger vest. Det var harmeleg nok, for så skinnfattige dei var, så var visst denne gjestebudskosten kvardagsmat for dem no for tida.

Mektigaste mannen i laget var morbror Martinus. Han hadde vore skipper og gardmann i ein person, og var stinn av velstand. Det gjorde Justin godt at han aldri hadde trengt denne morbroren. No kom han med gode råd, men Justin la dem frå seg, han trong ikkje dem heller. Martinus Mergstokk kalla dei han. Han var det. Men ein småhoggar kunne vel vera [ 19 ]

like god mergstokk, i grunnen? Han kunne bli det i alle fall.

Rebekka kunne gjerne ha gråte litt mindre ved grava. Men han tilgav henne det, av alt sitt hjarte.

Og så var gravølet overstått, og livet i Buneset tok til att.

Mor var der ikkje meir, det var ein morlaus heim. Han såg henne for seg, mest bedre enn før, ho gjekk her og stelte så still og god, litt rundrygga på slutten, men kvit og raud i ham­leten og med glade blå auga. Ingen kunne bli som henne. Det var berre som ventande at dei tok henne frå han.

Han såg det no, at ein har ingen rett til å klaga, ikkje meir enn til å skryte nei. Lat gå med det, han trong det ikkje heller.

Det som hadde hendt han i det siste, det hadde visst gjort han godt? Han syntes i alle fall dei andre vart nokså små i mot han. Han tok seg fri og skrytte litt med seg sjøl: De trur de er vaksne, de, for det de er utreiste karar og slikt. De er småbarn enno, de spring og snåvar i navlestrengen dykkes. For kva har de røynt?

Rebekka opendaga han på nytt i denne tida. Det kom uventa på han. All tida hadde han visst kven ho var, men no, i ein blink å kalle, så var det sant. Verkeleg og livsalig sant ja. For heile livet, liksom. Det kom og vann over han.

Dei hadde kjørt inn siste kornlasset, på rov og spreng, for regnet var over dem; det var gråtidleg om morgonen. Ho la korn i loa, og han langa til henne. Så var dei ferdige, og ho kom ned. – Så! sa han. Takk for hjelpa. Det hadde vore mor sitt arbeid å legge korn i lo; det var ein konst. No hadde Rebekka greidd det, storveges fint.

Og der stod ho framfor han. Auga hennes møtte hans, for første gongen, og der var ei spilder ny glede i dem, i dem og i [ 20 ]

heile mennesket. Ho undra seg og var glad for at ho var der og at han var der, ja og for at ho visste det han ikkje visste. I det samme flaug der ein angst i blikket hennes, ein liten raudlet over andletet hennes. Han glømte aldri det synet. Han fekk heller aldri sjå det meir.

Som ein angst fór det i han òg, men det var skire gleda, han kunne ikkje tru dette var sant, for slikt hadde han berre drømt nokon gong. Han lo og tok henne til seg. Kan hende han tulla og sa einkvart, – han gjorde visst det. Han hadde henne i armane sine, kjente kor smal og mjuk ho var, kva for eit menneske ho var, det kunne ta makt og råd frå ein og enda gjera ein til ein villstyring. Han kjente kinnet hennes kor det brann og brente han, og så munnen hennes, men det var berre i ein blykt av eit sekund det, så var ikkje den å finne meir.

Langt ifrå, han sleppte henne ikkje, aldri i livet heller, men ho bad for seg og stridde hardt. Anna venta han ikkje, – nei!

Ho var vonoms sterkare, men han løfta henne opp og stod med henne, kunne bera henne dit det fall han inn. Det gjorde han òg. Ja, stakars Rebekka hadde vorte for veik den gongen, det var berre orda hennes som berga henne og ødela all ting for han.

Først sa ho namnet hans, fleire gonger, men han hørte ikkje noko slag bøn. Men så klaga ho seg og sa: – Du vil det da ikkje heller? Og litt etter sa ho, med eit anna mål: – Du vil da ikkje vera utru mot henne du får ein gong? Vi får da tenke lite grand.

Tenke? – Det er da deg eg får, sa han. Det er da deg det.

Han fria enda sterkare, men ho heldt seg hard. Ho hadde [ 21 ]

makta for dem båe to. – Gifte deg med meg? sa ho. Med ei fattig taus!

Det var just det han ville ja.

Men da lo ho til han: – Sitt du så godt i det, synes du?

Han gjekk ned frå låven som ein svimeslått ein, som ein tosk for guds åsyn. Han ansa ikkje på om ho kom etter. Han burde kanskje takke henne for at ho tukta han slik. – Stakars Per! sa dei.

III. Slik gjekk no det. Han tok det roleg og tenkte, og da såg han eitt og anna. Skulle han gifte seg, men kvifor skulle han det, da fekk ikkje kjerringemnet komma reint snau til gards, Buneset og han var ikkje så rike. Av og til hadde han tunge stunder.

Han stod ute i månelyse haustkvelden og tykte han ville synge ei lang og sorgsam vise. Rebekka var tusen mil borte, ho kom aldri til han. Der var mange andre jenter, han var mann for å gå til dem. Men det var ikkje henne det, tusen gonger nei.

Det var den hausten bymannen kom der og skulle skyte hara. Først hadde han snakka frampå om fuglejakt, men det svara Justin nei til, det var slutt med det. Nei men haran, han fór og labba her i tid og utid, åt knopp og gnog borken av nyrenningane, og kva nytte var der i denne rumpelausingen?

Han kunne ikkje eingong gå, kom ikkje på det, han berre tvihoppa. Justin hadde visst aldri set han anna enn attanfrå – skyt vekk!

Mannen kom, med følgesvein og hundar og børser, fullt utlending i kropp og klede og all si ferd. Kva han var? Ja sei meg [ 22 ]

det, men noko høgt var han, direktør eller der ikring, og den andre var knapt noko ringare. Det var gutar som var utrusta i alle fall. Om det så var brennvin så hadde dei det, midt i brennvinsløysa, gruv ikkje for det.

Dei dundra og skaut tidleg og seint, det var ikkje lenge mellom kvart haramordet, og imellom kvilte dei og kosa seg og var storfolk. Slik laga no dei livet for seg. Med kvart var dei fram og gapast med Rebekka. Dei baud han sterkt hos seg rett som det var, dei var gromfolk slik. Ja ja, han gjekk med på det. Da vart han sorgtung for ålvor. Han måtte ut og vera åleine.

Han stod ute i svartaste seinkvelden. Stjernene logebrann over Buneset, dei stirde loddbeint ned på lagnaden der. Lat så bykarane gjera seg til for Rebekka. Han unnte henne at ho fekk ein av dem. All lykke på jorda unnte han henne.

Der var jenter nok. Og han trong berre ei. Men kva kunne ho bli for han? Nei Rebekka det var ei jente full av fynd og klem, men henne fekk han ikkje, det stod ikkje slik skrive oppe i stjerneverda. Nei, sann, du skal tuktast til du blir mann, og takke for medferda. Han som her står, han er tukta ja, forbann deg på det!

– Å herre gud, at livet skal vera slik! sa han straks etter.

Og så stygt som han drømte om nettene!

Karane var fornøgde med ferda si. Dei ville få komma att.

Dei gav han ei heil flaske av brennvinet sitt da dei fór. Han stod med henne i handa kvelden etter, heldt henne opp i lyset og såg kor vakker ho var, finaste konjakk du kunne drømme om, med gullstas på sida og forgylt hette! Ein herleg skapning å eiga. Enda brennvinsflaska her i huset var ein uting, ho [ 23 ]

var stygg som kortleiken på bønnemanns bord.

Han forherda seg og korka henne opp, så blodig åleine han var. Han smakte på stasen, dømte at det var useieleg godt, og dermed sette han korken i henne, slo han inn og svor over han: – No sitt du der! Sitt, hører du, og det lenge òg!

Og korken sat. Han sat der i årevis. Brennvinsforbud var visst bra, for andre, men Justin vart herjande huga på sterkt av det.

Bykarane hadde lagt etter seg bra med pengar, av det slaget som var. Litt pengar kom sigande til gards elles òg, det fekk ein tilstå, men han visste det straks han tok dem i handa, at dei var små, dei var urettferdig små! Ei svimring rørte ved han, at pengar det er fusk det. Men han vann seg til att.

Om vinteren var han med ut i været. Han måtte ut og lufte seg. Dei gjorde det godt, jøss ja da, men var der nokon mon i det? Han måtte ta trua til hjelp. Han gjømte desse småkronene, som dei var gull verd, smilte han. – Dei kan bli det med tida, sa Rebekka. Han ville i alle fall eiga dem. Andre strødde dem ut i vinden. Det var gjerne rettast, når dei berre hadde hjarte til det.

Men kor skulle han gjera av dem? Han var så redd, somtid, han måtte snakke med Rebekka om det oftare enn han ønska. Ho ønska det. Ho var samme gode Rebekka som før.

Ho kunne dette knepet at ho let det gode rå i seg. Kanskje ho drømte ikkje heller, ho?

Krigen slutta, og vel var det, men elles gjekk verda like skeivt. Pengane let han ligge, dei som ikkje stod i banken før.

Andre, visst dei hadde litt vett, dei stappa dem i banken, i bybankane, og gjekk og leit på dei hadde dem der. Kven får [ 24 ]

rett, dei eller eg? sa han. Det var halvt som han sa det til makt­ ene over seg.

For han trudde da verkeleg, så ringe han var, at han var mannen, på lag slik han skulle vera. Han våga seg til å tru det, lat så vera at Rebekka hadde sine tvil. Han sette forresten inn nokre kroner på hennes namn. Så fekk ein sjå. Ho fortente dei vart berga. Sia smette han inn litt av sine òg, smått om senn.

Frestinga vart han for dryg.

Rebekka såg hjarteleg på han stundom. Ja når han herda til hjarte sitt og fortalte om den eller den jenta, da vart ho ivrig og sa med all sin hug, henne ja, det var ei for han det, og kvifor skulle han ikkje få henne, var han dum? Jenter var her elles god tid på, let ho, han kunne vente og sjå seg for.

Det vart så at han fekk ei av dem, til givings, kunne han seie. Ho var just ikkje av dei kleinaste heller: ho var dotra til kjøpmannen aust i Børsemvika. Det gjekk merkeleg for seg.

Han vart litt full i jula, på misjonsbasaren, kammeratane skjenkte gildt. Sia hørte han dei hadde ottast for slåsting, Justin hadde vore god å ha med seg. Men han fann på noko anna. Der var slik ei folkfjøld ute i gangen til lokale, den eine vart klemt i hop med den andre, med godt eller vondt, og han for sin part vart klemt i hop med ei ung jente som tenkte seg inn.

Han syntes alt stod vel til, så kvifor ikkje? og så tok han ikring jenta, lat henne vera kjøpmanns-dotra aldri så mykje, han heldt henne inn til hjarte sitt! Han såg henne lykkeleg inn i andletet. Ho vart raudlett, men ho uvita ikkje, enda ho var av overlag kristent folk, ho stirde i høgste undring på han, i reddhugen, men der var kvinneauga i henne likevel. Lite [ 25 ]

grand likna ho ein fugl i snara, det òg ja, men ho var ei jente så levande mjuk og god. Ikkje ei sjel såg dem der dei stod, dei var som to-eina i skogen.

Folk skubba og tråkka, han måtte gjera seg veldig skulle dei ikkje klemme henne forderva, og da han først fekk makta si i sving, da gjorde han veg for henne så ho slapp inn. Ho takka han ikkje, men han syntes siste blikket hennes sa noko vakkert, mest som ho ville gitt han einkvart.

Sia om kvelden glømte han henne så halvveges, der var andre jenter og mange kammeratar.

Morgonen etter levna heile tilborden opp for han. Ei stund trøsta han seg med at han måtte ha drømt denne komedia, eller tragedie kalla dei visst ei komedie av det slaget. Men det var da sant nok, dessverre, kva gjer ikkje ein dum ein når han er skjenkt?

Men Rebekka smilte da ho hørte det, og til slutt lyste ho opp og lo. Ho såg mest like storøygd på han som den andre jenta hadde gjort, ho såg på andletet hans og på heile han, flytt for flytt, og fekk ein særskilt varme i blikket. Ja og så lo ho igjen, tok og klemte han over fingrane og lo: – Nei men er du galen da gut, er du vill! Nei eg har aldri hørt maken eg! Og så ville ho vita meir, om ikkje jenta sa nokon ting, om han ikkje råkte henne seinare på kvelden, og var det ikkje moro da? – Ja du gut, du gut! sa ho og lugga han. Lykke­legare såg han henne aldri.

Sia såg ho òg slik på han, det tok til og bevra i brunene på henne og tindra i blikket, munnen darra litt før låtten kom.

– Solgerd! sa ho. Ein gong sa ho han burde be henne om orsak­ ing; – så får du høre kva ho svarar på det, la ho til og smått gledde seg. [ 26 ]

Men det fekk han no kjenne på. Han hadde aldri lagt merke til jenta før. Solgerd Meiersen heitte ho. Faren var kjøpmann ja, men hørte elles bedehuset til. Han sat vonoms bedre i det, etter det Rebekka visste. Der var berre to barn, son og dotter.

– Og Solgerd er vant til å spara, sa Rebekka.

Det høvde ikkje kleinare enn at han måtte til Børsem eit lovleg ærend, og da han gjekk gjennom tune hos handlaren, kom Solgerd ut og gjekk seg stums på han. Han helsa, og ho helsa, og ein mon raud i kinna vart ho, så ville ho framom han og vekk. Men når no høve baud seg, da fekk ho vente eit grand.

Ho var ikkje så vakker at han vart mållaus. Ho vart forandra i andletet, men ho lystra.

Han fekk sagt det òg, det han ville seie, nokonlunde folke­leg.

Han tilstod han fór fram som ein raring sist han møtte henne, og no bad han om at ho tilgav han det og glømte det. Nei ikkje glømte det, beint fram, for der var ingen skade skjedd, men ho måtte ikkje halde han for ein ramp, og ikkje vera sinna på han.

Ho svara og såg ned, at det var ho ikkje. Ho stod på spranget, men ho slapp ikkje laus. Dei vart ståande litt og småprate. Gløtt og annan såg ho opp på han. Ho var blå i auga, la han merke til, blå men klok. Rett som det var gløtta ho til vindauga; ho ville springe frå han, men ho ville det ikkje likevel.

Han gav dem i vindauga ein god dag, han tenkte uhøvelege ord om dem, ja for dette her skjedde da på lyse dagen? og kva slag synd var der i det?

Han sa eitt eller anna til slutt, lettsindig snakk, forstår seg, men det var handfritt fråseg-gjort, så sa han farvel og gjekk, heim til Buneset og arbeidet sitt, og tykte dermed var det overstått. Frøkena skulle ikkje halde han for ein kop. [ 27 ]

Rebekka såg på han. Men han fortalte berre at jenta hadde, han råkt og hadde sagt det som seiast burde. Han kom visst til å vera litt meir vaksemenneske her etter.

I ei ledig stund sa han seg det òg, han hermte bygda og sa, at du er ikkje så klok som du sjøl trur, og heller ikkje så dum som andre held deg for. Det gir du venteleg rundt og radt fan i. Ja, men det småmanns-knepet er alt oppbrukt det.

Det var no det, men Rebekka hadde ærend til Børsem ein dag ho òg. Den eine handlaren kunne vera like god som den andre, meinte ho; ho tok egg-korga og gjekk. Kvinnfolk, tenkte han, og dermed tenkte han på andre ting.

Heller ikkje la han merke til da ho kom att. Men ho kunne fortele han einkvart lite. Ho var full av stor-nytt, heile men­ nesket. Ho sat og såg på han all tida med ho snakka.

Ho hadde kjenningar der aust, og snakka ikkje ho med dem, så snakka dei med henne. Stutt sagt, dei kunne fortele henne at her var noko i vage no. Det var ikkje å mista på at Justin Buneset heldt på og fria til kjøpmanns-dotra, ja midt i folk-auga òg, midt på lyse dagen! Litt mindre kunne ha klara seg, kanskje, men det vart ikkje deres sak, – sømmeleg eller ikkje, kven bryr seg om det no for tida? – Så no sitt du der! lo Rebekka.

Han sa kjerring og kjerringvev og snudde seg vekk. Der fór ein vond ein i han, så han ville banne noko reint straffverdig og fornærme Rebekka så ho gret. Nå, han gjorde det no ikkje da.

Men Rebekka hadde meir i korga si. Og han måtte høre på henne. Jau da, no skulle han høre: Foreldra til Solgerd hadde set det som gjekk for seg utanfor vindauga deres den dagen. Dei vart forfæla, for noko så skamdjervt hadde dei [ 28 ]

aldri set, det var reint ut moderne; men det var realt kor som var. Og ville ho ha han, ja kva skulle dei seie? Justin Buneset var ingen hundlort, tvert i mot, ein bra kar til eit verdsleg menneske å vera. – Og blir det ikkje noko av, da er jenta halvveges utskjemt, hadde mora sagt. Dei undra seg berre at han ikkje kom inn og snakka med dem og, når han var ute i slikt ærend.

– Ein viss mann skulle ta dykk alle i hop! sa Justin. Kjem de og sett klaven på meg?

Rebekka tagde og såg på han. Da gjekk han sin veg. Men det stod der som eit levande fjell og tala til han. Han måtte høre på henne dagen etter. Ho smilte og tilgav han. – Men du! sa ho. Straks ho sa det var all ting ansles, måle hennes var så nær han, kom liksom innanfrå han sjøl og sa du til han. Han måtte vakne og tenke seg om. Rebekka visste kven han var. Ho ville han vel.

IV. Da ho hadde snakka frå seg, da såg han at det var slik som ho sa. Han skulle gå til Børsemvika og snakke med foreldra, og med henne. Der var noko som heitte å vera stolt, det går framom alt anna, og det var han, inni sjela, ein stolt mann. No gjekk han og gjorde plikten sin. Ein kjær plikt. Plikten skal vera kjær, det rår du sjøl for.

Så stod han på gonga. – Ja ja, sa han. Han syntes han hadde aldri sagt så viktige ord før. Lagnaden la handa på aksla hans, kunne han seie. – No er eg påsæla, og no larmar eg i veg, sa han til Rebekka. Ho var lysblank i auga da ho såg han over ein gong [ 29 ]

til. Jau, han kunne gå slik. Nei finkledd var han ikkje, synd å seie det, men dumme folk skulle han ikkje til i dag.

Han gjekk. Ei tung hand hadde han på aksla si, men det var ei god hand. Det var no elles Rebekka si, det var viljen hennes, og den var da god nok. Ho var eit menneske for seg sjøl, all igjennom.

Det var blanke vinterdagen. Kyndelsmessdagen var det òg. Det skulle han minnast: Kyndelsmessdagen 1923. Og det gjorde han, året etter, og kanskje eit år til, men i det siste mintes han det berre ved eit hendande høve. Men der gjekk han ja, og det var ein fin dag, ut i mot kveldinga, fjorden var blank som finaste skeise-isen.

Og eit par timar seinare gjekk han samme vegen heimover, forlova mann. Det hadde gått storfint. Foreldra hennes hadde snakka så gudeleg og vakkert, han vart viss på det var Herren sjøl som hadde ført han dit. Og Solgerd ville ha han, det var det utrulegaste. Ho torde lite og ikkje sjå på han, før dei skildest her nede på vegen, slik gjekk det inn på henne. Og for­ eldra var reint blide, som sola over nysnøen.

Solgerd, sa han, og da såg han henne for seg att. Eit vanleg menneske, ville dei kanskje seie, lat gå med det, men det måtte dei vel tilstå, at ho var andletsvakker, at ho var god å sjå på.

Han såg sjelden eit menneske som var så rundlett og finhydd.

Og slik ei bratt panna, så klår og klok. Auga hennes dei var blåsymre-blå, dei var reint ut gode når dei kom strålande i mot ein. Eit klokt og fint menneske, fekk dei seie. Det var merkeleg ho ville flytte til Buneset. Ja, men var det så merkeleg? Ho fekk svara sjøl på det.

Solgerd, sa han. Det var mykje til navn det. Det var ei lysing [ 30 ]

over heimen hans. Ja slik kom det eine og det andre for han den kvelden.

Rebekka sat still inni stua da han kom heim. Stakars henne, kor fattig og glad ho sat der og venta han, ho var jamenn brennraud i kinna. Ho tenkte no vel aldri på å døy snart, i tæring liksom mor si? Å nei da, ein skulle vel ikkje ha berre motgang heller?

Han la handa på hovudet hennes. Ho veik unna. Og det kunne ho ha rett i. Men ho såg på han og venta, og da måtte han fortele.

Ho kunne lykkønske han no ja. Dei var vettugt folk. Dei var gjeve mot han. – Eg byttar ikkje værfar med nokon her ikring, let han. Det er ikkje noko lyte ved folk at dei er kriste­ lege; dei har godt om verdsleg vett der i huset. Mannen spurte, og kona spurte. Å ja, på slutten spurte eg òg. Jenta kjem ikkje snau nei.

– Men kva sa Solgerd sjøl da? ville Rebekka vita. – Ho sa ja. Eg bad dem be henne inn. Det er ho som skal avgi kjendelse i sagen, sa eg. – Var ho ikkje litt brydd da? spurte Rebekka.

– Ho var ikkje særs frimodig, just. Men eg spurte, og ho svara; det gjekk da, det, veit du. – Ja men korleis gjekk det? Du var da ikkje ute og handla beist heller. – Ja eg er forlova no, som sagt.

Men når skal vi gifte oss? Det skal avgjerast det òg.

Rebekka ville vita meir, men meir var der ikkje å fortele.

Ho var no ikkje mor hans heller. At ho var lang og velskapt, ja at ho var Rebekka og alt det, det strauk han ut no. Han var over det. Men synda fór i han, som snarast, at han skulle styggbanne og knuse eitt eller anna av stein eller stål. Ja så stygg var han, enda han var det ikkje, at han ville ha tatt Rebekka med [ 31 ]

vald, skulle ha mishandla henne og forjaga henne og meir slikt.

I staden smilte han og pinte henne smått og godt, han tilstod berre at Solgerd følgde han eit lite stykke på vegen; dermed gjekk han ut og såg til hesten.

Hesten ja, når skulle han få råd til ein skikkeleg ein i staden for denne fôr-vomma, denne vanmaktsgampen? Kanskje no, etter dette, ved eiga kraft, som hedningane seier. – Men lit du på desse verdslege bankane? spurte værfar med skjegget.

Han fortalte det til Rebekka da han kom inn att. – Kor har så De gjort av pengane Dykkes? spurte eg. Rebekka skein da ho hørte det. – Ja? sa ho. – Han snakka noko om statspapirer.

Eg tenkte visst berre på jenta seg. Eg gleder meg til å få henne.

– Det var no just ikkje for mykje om du det gjorde, svara ho.

Ho såg han smilande inn i andletet: – Er du glad?

– Så det klarar seg ja, svara han.

Og det var han, både den dagen og sia. Kanskje Solgerd var det òg. Ho såg som eit barn på han kvar gongen han kom dit, og som eit skremt men lykkeleg barn når han tok ikring henne.

Det var visst ei stor stund for henne da dei gav einannan ring­ ane. Og det var no så.

Ho hadde lite med ungdommen å gjera. Det samme kunne det vera òg, der vart fortalt mangt om den no ei tid. Likevel tenkte han ofte på dem, alle desse danseglade og likeglade jentene, tenkte på dem og tykte han burde vera glad for at han ikkje hørte til i lag med dem han heller. Ofte var han verke­leg glad for det.

Den som stundar til bryllops, seier folk. Her var det Rebekka som gjorde det. Ho heldt på og gjorde i stand lenge før han tenkte på det. [ 32 ]

Dei skulle gifte seg i mai. Folke hans drygde ikkje før dei kom og ønska han lykka til. Dei hadde fått auga på han no.

Det samme hadde fleir, merka han. Ja ja, det var da moro å ha seg ein prat med dem, han kunne konsten når han ville.

Så var det å komma seg gjennom bryllops-sjauen. Det bar til å bla ut pengar så det sveid i sjela. Men, forunderleg nok, det gjorde godt det òg, det kjentes helsesamt å fara uvørent fram, å vera eit anna menneske enn det ein var skapt til: – Her går pengar, ti kroner, hundre kroner, ta i mot!

Det regna i brurkrona. Det spådde rikdom, sa gammalt folk. Ingen trudde på slikt no lenger, men det gjorde likesom brura enda kjærare for han. Det var elles så høgtidsam ein dag for dem båe to, der var visst mangt dei ikkje la merke til.

Værforeldra hadde bedt seg fri for dans i bryllopet, og det gledde han å gjera dem til lags. Ungdommen tok det att utpå natta, men det var bortpå låven det, og uloves. Herre min hatt, kor dei ståka! Da gjekk han og brura og såg på bruregavane.

Dei var ikkje små. Der vart mangt å eiga, når ein først kom i gang med det. Brura såg makelaust vakkert på han.

Så var det morgonen etter. Det regna da òg.

Han visste det, og hadde visst det frå Adam låg i vogga, at når han møtte Rebekka i dag, da ville ho sjå slik på han som ho gjorde, nett slik ja, så nærgåande og enda så audmjukt, som om den eine hadde vorte konge og den andre stod att. Han kunne inga råd for det, men det sa stakars Rebekka nokonstads djupt inne i han.

Han var gift mann, det var så med det, om det kunne interessere nokon. Ho har i alle fall vore han ei god søster, og det er ho, og takk for det. [ 33 ]

Solgerd. Det var henne han tenkte på. Dei kunne gå i gang og avunde han nokon kvar, enda dei visste ikkje kven ho var.

Han vart meir og meir glad fordi han fekk henne. Aldri hadde han drømt ein kunne få eit menneske så all igjennom. Ein rikdom. Ja han kalla det slik, lat det vera både gammal­dags og dumt. Ein eigedom for heile livet.

Ho tok over styre i huset. Ho var ukjent her enno, og heller ikkje var ho større vant til slikt, men ho gav seg i kast med det, med ein smil, så å seie, det kunne ikkje vakrare skje. Ute, i fjøset og dei ting, der fekk Rebekka rå.

Ingen av dem hadde nemnt noko om enten Rebekka skulle bli der eller ikkje. Ho sa ikkje noko sjøl heller. Slik skulle det vera. Gong og annan kom det for han: Sett at Solgerd ønska henne bort? Ja men det ville vera dumt av den kjære Solgerd det, verdsleg og uverdig dumt. Ho var ikkje den.

Tida gjekk, sola og sommaren var over dem, med onnearbeid og alt som godt er, hausten var ikkje kleinare, han gav med ei glad hand. Vinteren var ein ny vinter for Buneset.

Buneset var eit småbruk, tre kyr og hest og nokre småfe, men det var eit, om ein skulle seie det: lykkeleg bruk. For det kunne bli bedre. Han sat inne med bladet sitt og kona svartaste vinterkvelden og såg det. Ja visst las han om det òg, han var ansvarleg mann og følgde med, men det var noko nymotens i denne låta om at du skal rydde landet ditt og gjera framsteg og ta slik og slik i veg. Han trudde berre så halvt på det. Han spurte om netto, han for sin part.

Men han såg det sjøl, med auga sjøl-sine. Noko av små­ skogen skulle bli skog, det var synd han ikkje hadde grøfta der før, men der var store røfter som heller ville under plogen. [ 34 ]

Ikkje for det at ein storgard var gjevare å sitte med enn ein liten ein, no for tida, kom ikkje med poesi til småmannen, men Solgerd venta kanskje at han la i veg med einkvart. Han venta det sjøl òg, det var ein luksus dei hadde råd til. Så fekk ein sjå om det kom netto ut av det til slutt.

For det første måtte han koste på fjøset. Det vart blodig dyrt: sement-støypt fjøsgolv og botn i gjødselkjellaren av samme slag. Han var så heldig han fekk tak i ein dugande mann; det var Rebekka som visste om han. Justin såg på arbeidet hans og gledde seg, Solgerd kom og gjorde det samme.

Rebekka var den som gledde seg mest. Lat henne det.

Han hadde Solgerd. Nei ho var ikkje større vakker, ho var ikkje noko stasplagg å komma til kirka med, så der var kanskje ingen som avundte han, slik. I lag med andre var ho litt stuttvaksen å sjå til, etter moten no for tida, kan hende hovudet ruvde ein mon for stort, – nei det var særleg panna hennes som var for stor, der høvde liksom ikkje hatt til henne. Ho var da noko meir likevel enn desse gutejentene som herska no for tida, – han såg snart ikkje skilnad på gut og jente, så liten naturkunnskap som han sat inne med.

Der var ei tid han kjente seg litt uviss, eit grand tynn i sjela.

Men så, ja så var det der ein vakker dag: «Ver nøgder med luta di!» Dei orda rann han gjennom sjela så mildt og varmt, som skire vinen. For dette var sanninga, for han. Ver nøgder med luta di. Kven som fann opp det ordtøke visste han ikkje, men det måtte vera ein røynt ein, ein gauve der han sat. Der var ei dypt med kunnskap i det.

Det synte han Edens hage. Ver nøgd med deg sjøl, men­ neske. Det er ein gave det! – Luta di, sa han. Kona hans var [ 35 ]

inga lut, tvert i mot, tvert i mot. Han var mykje meir enn nøgd med henne. Det var ho som gjorde han fornøgd med seg sjøl.

Rebekka snakka han lite med. Ho var ein part av heimen her, av livet og lykka deres; utanom det var der liksom inga Rebekka lenger. Men ein ting såg han skymten av somtid, og det var at ho kunne bli ei plage for Solgerd. For det var Rebekka som var garden og huset. Stadig vekk måtte dei høre kva ho meinte om det eller det. Særleg var det slik med han.

Ein mann er berre ein mannsperson, dess verre. Det var ho som hadde fått hit Solgerd til han.

Han var så lykkeleg, han sa det til henne ein dagen: – Det er ho, veit du, som har leita deg ut.

Aldri hadde auga hennes synt seg vakrare for han, så klåre i leten. Ho berre lo litt; så sa ho: – Fullt så gale er det no vel ikkje?

Auga hennes heldt han heile tida. Litt for kloke var dei, men der innunder var dei berre gode.

– Fullt så gale er det ikkje nei, svara han. Ho har ikkje eingong skapt Buneset eller meg.

Solgerd lo litt igjen. Da sa han nokre ord om at dei kunne ikkje godt vera utan taus. Ho svara at ho skulle da klare stelle her, på eit vis. Ja men ho skulle ikkje hit og vera slave, let han.

Det var det òg, at han hadde ikkje tid til noko slag småhefte her etter; – eg har fått slikt arbeidsmot etter du kom hit, sa han. Lykka strauk over andletet hennes for dei orda. – Ja ja, eg tar alltid i mot god-dagane eg, smålo ho.

Han gjekk lett og glad frå henne. Det gjorde han ofte. Ein fattig men velnøgd mann.

[ 36 ]

V. Det var Solgerd som hjelpte han over den store angsten òg, da den kom. Den svartaste levestunda eg har hatt, kalla han det sia. Det var da banken heldt på og skulle sluke pengane hans.

Først gjekk der ein bank i byen over ende. Da han så møtte værfar hadde han alt vore i veg og berga ut sitt i den andre, der Justin hadde sitt. Værfaren tagde. Han tykte vel Justin var litt sein.

Justin vart sjøsjuk der han stod. Det var vondt, og vondare vart det. Han trøsta seg med at enno var der tid, for det måtte der vera! han brukte opp ei mengd med trøst, men kva hjelpte det? Eit menneske som mister medelen sin – – nei stakaren kan heller tie. Ufatteleg at slikt hender! Med han var det alt hendt. Han sette i veg heim.

Det var som å springe i draumen, det var ti gonger verre.

Der var andre som gjekk frå hus og heim, men herre gud, dei hadde toskeskapen sin å takke for det! Og så åtte dei ingen ting, hadde berre gjeld å miste, dei sov like godt korleis det gjekk. Men å miste det ein eig!

Rebekka fortalte han kom heim gul i andletet.

Solgerd vart redd ho òg, og vel var det, for elles hadde han drive til henne. Litt etter merka han ho tørka sveitten av panna hans. Der etter spurte ho, om han hørte kva far hadde gjort med pengane hennes, dei få kronene ho hadde ståande der.

Det tok til og vart natta kring han på nytt. – Men har du dem verkeleg der? fekk han sagt.

Ho smilte klokt. Nei det var ikkje dei pengane han visste om, dei stod da i banken her heime dei, det var nokre kroner [ 37 ]

far sette inn ein gong, og så skulle han sette inn litt til da ho gifta seg; sia hadde ho ikkje set boka. – Dei skulle stå der så lenge, sa ho og vart raud. Om vi skulle bli fleir ein gong, la ho til.

Fleir ein gong? Ja vel, men det brydde han seg sytten om i denne stunda. Nei men berre å høre måle hennes var det mon i, det tok ei stor tyngd av han. Der var noko ved heile men­ neske som hjelpte han og heldt han oppe. Denne gongen var det velsigna å merke at ho var klok.

Ho gjekk heim til foreldra den kvelden. Dit gjekk ho elles ikkje ofte. Ikkje drog ho hit stort av gudsfrykta deres heller.

Ho smilte til han da ho gjekk.

Ho smilte da ho kom att òg. Pengane hadde ho med seg.

Justin stod med dem i handa, nær på to tusen kroner! Han åtte dem no. Han visste ingen ting å seie. – Og far trudde du kunne berge dine òg, fortalte ho.

Kunne ja. Det var eit nifst ord, ei pinsam trøst. Han kom ikkje til byen før i morgo. Og kva hadde dei å fortele han når han kom dit?

Han hadde fresta å snakke med Rebekka da han venta på at Solgerd kom heim. Ho sa mange vettuge ting ho òg, men han var ikkje mann til å høre etter. No sa ho noko der var hjelp i.

Dei fekk fara båe to til byen, meinte ho, både Solgerd og han.

To menneske var litt meir enn eitt. Han såg på Solgerd så ho vart både raud og glad.

Berre morgondagen kom ein gong! Han mintes det med skam lenge etter: Han var så pint og nedfrøsen, han gjekk til skape og tok fram den fine konjakkflaska si, den han fekk av haradreparen det året. Synd var det, stor synd, og skam dertil, [ 38 ]

men han gjorde det. – Opp, din rakkar! sa han til korken.

Og opp måtte han. Han lukta på flaska, og narra vart han ikkje nei: det var kulturen det, beint i luktesansen på ein gråbonde!

Han bad Solgerd til seg og trua i henne ein skjenk. Ho grein som ho skulle ha smakt på vondskapen i verda, men ho takka og smilte. Han ropte på Rebekka òg, men ho var inn­ skriven, ho nekta tvert. Vel, godt og vel, han kasta ikkje perler, let han og slo korken i att. – Enn du sjøl da? spurte Solgerd.

– Det glømte eg, og no er det for seint, sa han.

Drammen hadde verka på henne, såg han. Det var jamgodt med at det hadde verka på han sjøl. Denne høge panna hennes.

Han såg litt av det som budde bakom den. Nett no tenkte ho på noko anna enn pengane hans. Ho kjente forresten ikkje til kor pass mange det var, kan hende det var fleir enn ho vona, kan hende det var berre skamma i mot det ho hadde venta seg.

Han såg på henne og smått lo: – Jaså, der er nokon som har tenkt på at vi kunne bli fleir?

Visst lo ho, men ho såg hjelpelaus ut. – Men skal eg vera med i morgo da? sa ho.

– Det er kommando det, svara han, – skjønnar du norsk?

Han lo, og ho lo, det var fint slik. Men sova? Han trong ingen sømn.

Dei kom til byen, og dei kom til banken. Der fortalte mannen med brillene, at no slepte dei ikkje ut ei krone meir, det var avgjort i går det. Justin dåna ikkje, han såg berre på Solgerd.

Og ho tok det roleg, ho gav ikkje opp vona, og kvifor skulle ein det?

Solgerd sa kvart orde som han tenkte, og eit par til som [ 39 ]

han burde tenkt. – Når dei no ikkje betalte ut meir, kan hende ingen tapte noko større da? – Dei vona det ja. – Men enn om folk sette inn att pengane sine? – Ja visst far hennes og andre gjorde det, da skulle banken snart vera i full gang att. – Kunne ikkje banken skrive rundt til innskytarane? – Dei hadde så tenkt. Men det nytta lite, der måtte einkvan gå rundt i kvar si hygd og preke vett og omtanke inn i folk.

– Vi skal gjera det vi kan, svara Solgerd. Ho vart føre han til å seie det. – Etter fattig evne, la han til.

Slik var det han kom rundt i bygda på ei lita misjonsferd, han som mest aldri var innom døra hos næraste grannane. Det var eit slit, å få folk til å ta vettet i bruk. Det var eit slit berre å gå inn til dem. Og kva stod der ikkje på spel!

For resten, det var godt levande med det stod på. Der hendte så mykje. Det gjorde det elles òg, når han var heime og heldt på med sitt, men dette var nye ting, han vart som eit anna menneske av det. Solgerd kunne vera så klok ho ville, men her måtte han vera klokare.

Den første han kom til var ein av grannane, ein kammerat å kalle. Først vart han raud og mest redd, han trudde ikkje nokon visste om desse kronene, og så spurte han om Justin verkeleg ville narre han slik. Meir vart der ikkje å få ut av han.

Nestemannen var Edvart, einstøingen og gniaren. Han heldt ikkje eingong seg sjøl for eit ærleg menneske. Det var ikkje til å skjønna at han hadde fortrudd pengar til ein bank, og enda meir utruleg at han skulle la seg narra til det enno ein gong. Han sat der i fillene sine, gammal og full av synd. Justin hadde vore redd auga hans all sin dag. Men han kom i hug kva som stod på spel for han sjøl, og la i veg med å fortele. Dumt [ 40 ]

snakk all vegen, han kunne ha gråte over det, men kva anna skulle han trive til?

Edvart såg på han, til han syntes han sat der halvt som ein tiggar og halvt som ein kjeltring. Men kva hender så? Jau da hender der eit vidunder i verda: Edvart gir seg med ein gong å kalle. – For deg lit eg på, sa han. Vil du ha ein dram?

Justin var så tryneslått, han tok drammen enda det var på føremiddagen. Han kjente noko merkeleg rart inni seg, at han var ein vinnar og ikkje ein tapar? Nå ja, han såg på lista frå banken og gjekk beint på storbonden, på Matias Sundrem sjøl.

Han møtte han ute, på veg frå snekkarstua til smia, ein vognarm i eine handa, einkvart jarnstykke i den andre. Justin gjekk med, enda det var stridt nok å halde den farten.

Matias dreiv på med arbeidet sitt, og Justin snakka. Det vart lenge å vente på svaret, men det kom da endeleg ein gong.

Han, herskaren på garden sin, stormakta i bygda si, han svara at det der måtte han snakke med kona om. Dermed snakka han med seg sjøl om arbeidet sitt.

– Det er mykje av ei bygdesak òg, dette, sa Justin. Den andre murra einkvart, og Justin sa farvel og gjekk sin veg. Så rik som Matias Sundrem vart han aldri, men vart han det likevel, da skulle han stane han i farten ein dag, – det hadde ingen gjort enda –, og snakke fritt ut til han!

Slik gjekk det han der han traska og fór: ein gong opp og ein gong ned. Der var lærdom i det. Ein svara greit nei, men fleire drog på det og svara eit ugreit ja. Ein var der som vart torande sint og synte han døra. Justin svara spakt at den skulle han finne sjøl. Etter kvart vart der ikkje så få som såg klok­ [ 41 ]

skapen i ærende hans, særleg når dei fekk samrådd seg. Men ein var det, han lo vondt, og spurte om Justin Bunes hadde pengar i den banken. For det hadde ikkje likningsnemnda hørt noko om?

Han vart redd da. Han hadde gått ut frå at ingen andre heller gav opp kvar einaste krona dei skulle leva av i alder­ dommen. No slo dei vel kloa i han. Han måtte til morbror Martinus denne gongen og klaga nøda si, så redd var han.

Morbror lo breit og godt. – Jaså, jaså! humra han. Er du så rik at du har komme i pengeknipa? Jamenn er du bleik no.

Men enden vart at han gav han ei råd. Justin skulle sjå etter i likningslista. Der kunne vera fleir som kom i knipa, folk som sat i likninga sjøl. – Kunnskap er makt! lo morbror. Sjå etter.

Han så gjorde. Han såg mangt der. Han kunne ha takka Vårherre for det han fann, men det høvde liksom ikkje det heller. Så no var han sterkt rusta. Lat så morbror Mergstokk le til han.

Resten av reddhugen seig bort med han fanta ikring og stridde for folkvettet. Ein ting var god å komma i hug: kor hundig han hadde spara da han pinte i hop desse kronene. Alle visste han hadde gnudd og spara, men kva visste dei i grunnen?

Der var det òg, i bakhanda, at gjekk det vel med banken, da kom samme sparinga att, da kom samme gleda til han. Det visste dei heller ikkje.

Banken vart berga. Pengane stod der og la på seg rente, og der vart verd i dem etter kvart. Matias Sundrem var ikkje mindre mann, han sette inn pengar da dei andre gjorde det. Han hadde vel ei klok kone han òg da.

Ei klok kone er like lønsamt som pengar i banken. Og ein [ 42 ]

liten vågnad er der med det eine som det andre, det sa han seg gong og annan etter som tida leid. Solgerd var Solgerd, ho var så god som gull i bank, men ho hadde eit eige lag med å sjå på han stundom, til å klippe med auga og tenke på det han sa. Han var ikkje trygg, ikkje alltid. Eitt og anna han spara kom gjerne for henne litt smått. Ein mon for varsam var han kan hende, når det gjaldt å våge for ein vinst? Eller var han for snar til å høre kva ho meinte eller kva Rebekka meinte om det og det? – Du lyt lite på mannen og ikkje på orda hans, formana ho han ein gong. Det var som du hørte på ei gammal mor.

Han bar det. Han var lykkeleg som før, lykkeleg som få. No kunne han ha sett i veg meir stort med jordarbeidet sitt, forstår seg, men enn å vita at det går vel da? At du kjenner båten flyt under deg for kvart åretaket, er det ingenting det? Det er store ting; det er det største i livet.

Forresten hendte der han eitt og anna som ikkje kona i huset burde sjå ned på. Først vart han med i likninga, enda dei hadde mumla om han. Året etter valde skolekrinsen han til formann i tilsynet, valde han, som ikkje åtte barnsunge i huset langt mindre på skolen. Eitt og anna slikt ja. Små ting, men dei var ikkje for små.

Dei var barnlaust folk, det var så det. Det var dei enno da dei hadde vore gift i 3 år. Han gjorde seg like sæl og sa til Solgerd: at det å få barn det er ein gave, men å sleppe unna det er ein nåde, han hadde hørt eit menneske sa dei orda. Ho hørte ikkje større på han, og svara ingen ting.

Han undrast ikkje på Solgerd. Men kva skilde det Rebekka, dette? Ho gjekk der og hadde vondt av barnløysa deres, kunne [ 43 ]

ein sjå, – ja og kva var det ho tenkte? Sjelden vart han harm, men ho kunne freste ein stein til det. Han var nær på å seie, somme gonger, at tier du ikkje no og held kjeften din, da tar eg etter deg, og da skal her bli barn i huset, det skal du få merke!

Skylder eg deg nokon unge kanskje? Men han styrde seg fint.

Matias Sundrem kunne ikkje ha styrd seg finare.

Og, som sagt, han var lykkeleg nok. Buneset gjekk fram, frå år til anna.

[ 44 ]