* Inte erview BAS LEVERING
6 PIP Q PEDAGOGIEK IN PRAKTIJK
De verwachtingen van sommige ouders zijn zo hooggespannen dat ze hun kinderen de kans ontnemen om kind te zijn. Paulien Bom sprak met acht kinderen van idealisten en nam hun verhalen op in haar boek Bevlogen & belast. Bas Levering sprak met de auteur.
‘heden is ook gedoe ’ Het
BEELD: SUZANNE BLANCHARD
door Bas Levering
Je hebt vijf jaar aan dit boek gewerkt. Waarom ben je er ooit aan begonnen?
ken gestimuleerd. Ik ben in een soort enclave opgegroeid, los van de wereld.
In mijn werk als verpleegkundige op het consultatiebureau merkte ik dat ik veel voelde voor ouders die iets anders wilden dan anderen. Bij sommigen stonden deze ouders te boek als lastig, ik had er wel feeling mee en vond ze interessant. Als ik voor de eerste keer op huisbezoek kwam, had ik het gevoel dat ik op zicht was en doorgezaagd werd om te controleren of ik wel nagedacht had over de dingen die ik zei. Dat vond ik leuk. Waarschijnlijk komt dat door mijn eigen opvoeding. Ik kom zelf uit een idealistisch nest. Mijn ouders waren antroposofen, de vrije school heb ik van kleuterklas tot eindexamen doorlopen. Ik ben blij met de discipline die ik heb meegekregen, de zorg voor het milieu en de interesse voor literatuur, cultuur en geschiedenis. Maar mijn ouders hebben niet de gewone wereld voor me geopend en ook hebben zij niet mijn vermogen tot kritisch den-
In je boek interview je een ander antroposofenkind, Reinout Asbeck. Ik vind wat hij zegt over de twee werelden waarin hij leven moest wel erg mechanisch. Kinderen van tegenwoordig leven wel in zes verschillende werelden.
Ik denk dat zes werelden gemakkelijker is dan twee. Ik herkende me wel in dat verhaal van Reinout, maar ik heb ervoor gekozen om juist daar vooral de interviewer te zijn. Ik herkende me erin omdat ik door toedoen van mijn ouders toch in een wij-zijsituatie ben opgegroeid. Wij waren de antroposofen en de mensen van de vrije school en zij waren de mensen daarbuiten. En wat mij echt in de weg heeft gezeten en waar ik lang over heb gedaan, is dat ik bij ‘zij’ niet een even vertrouwd gevoel had als bij ‘wij’. Bij de ‘wij’ was ik open en had aan een half woord genoeg. Ik
DECEMBER 2014 Q PIP 7
“
Intensiteit uit het verleden en bevlogenheid naar de toekomst maken dat het heden er bekaaid van afkomt
”
wilde het niet, maar het was niet anders. Daarom denk ik dat zes werelden gemakkelijker is dan twee, omdat twee werelden altijd ook tegenover elkaar staan.
Het is onmogelijk om aan alle verhalen in je boek aandacht te besteden. Ik heb er vier gekozen waarin volgens mij de oorlog een rol speelt. Het verhaal van Dick Woudenberg is het verhaal van een NSB-kind. De vader van Dick was lid van de SDAP en zijn vrouw volgde hem daarin. Op een gegeven moment vond de vader dat die SDAP niet genoeg deed voor de arbeiders in zijn fabriek en dat de NSB zich meer inzette om de toen heersende armoede te bestrijden. Hij stapte over en is in de NSB opgeklommen. In het begin was dat nog niet zo’n probleem in het leven van zoon Dick en kon in huize Woudenberg nog gewoon een verkiezingsaffiche van de NSB voor de ramen hangen. Maar dat werd eind jaren dertig niet meer gelust en toen Dick naar de middelbare school ging, was hij zijn leven niet zeker meer, omdat iedereen wist dat zijn ouders lid waren van de NSB. Hij werd gewoonweg gemolesteerd. De overtuiging van zijn vader werd sterker; wat Dick nog steeds niet snapt, is dat daarmee ook de Jodenhaat groter werd, omdat zijn vader als kind veel voor de Joden deed en ze ook Joden in de familie hadden. Zijn ouders zijn
8 PIP Q PEDAGOGIEK IN PRAKTIJK
gaan zoeken naar een school waar hun zoon wel veilig was en toen is Dick op een voorloper van de Reichsschule terechtgekomen, waar hij zich na een lange periode van onveiligheid veilig kon voelen. De oorlog heeft hem dus van heel nabij gevormd. Wat ik bij hem zo indrukwekkend vind, is dat je als kind helemaal opgaat in de wereld die je ouders voor je gecreëerd of gekozen hebben – in dit geval de wereld van de Reichsschule – én dat hij het daar goed heeft gehad. Dat is het meest verwarrende voor hem: ‘Ik heb het er goed gehad en ik heb het niet gezien.’ En daarna de totale ontgoocheling van ‘ze hebben me voorgelogen’ en wat doe je dan met die goede herinneringen. Dat kan hem nog emotioneren. Hier word je geconfronteerd met de principiële ongelijkheid tussen ouders en kinderen en met de gevaarlijke kant van idealen. Ouders en opvoeders kunnen misschien niet alles met een kind doen, maar ze kunnen wel heel ver gaan.
Krijgt Dick zijn verhaal ooit rond? Heeft hij met zijn vader gebroken? Zo noemt hij het zelf niet, maar hij blijft met vragen zitten. Hij zegt zelf dat hij zich in fysieke zin niet heeft willen losmaken van zijn ouders, maar mentaal wel. Over trouw en loyaliteit zegt hij: ‘Ik hoef mijn ouders niet te vergeven. Ik heb mijn eigen leven om me druk over te maken.’ Dick is zijn eigen weg gegaan. Echte gesprekken daarover heeft hij niet
met zijn vader kunnen voeren, al weet Dick vrij zeker dat ze het over de gemaakte keuzes nooit eens zouden zijn geworden.
In je boek komen geen verhalen voor waarin het volkomen is misgegaan, waarin het kind met de ouders heeft gebroken. Door je boek heen is juist die ongelooflijke loyaliteit een dragende factor. Dat klopt. De mensen die ik geïnterviewd heb, zijn vaak toevallig op mijn weg gekomen, door radio- of televisieprogramma’s, door vrienden die iemand kenden. Het is natuurlijk geen wetenschappelijk onderzoek, maar het is ook een beperking waar ik voor gekozen heb om mensen die het niet redden in zo’n gezin niet in beeld te brengen. Ik ken ze overigens wel, van die verkreukelde kinderen die met hun ouders gebroken hebben of juist niet, maar dat is dan juist hun probleem. Ze zijn niet tot bloei gekomen.
In het geval van Dick is wel heel mooi om tot de ontdekking te komen dat de wereld wel kan waar de ouders niet toe in staat zijn. Er zijn mensen die snappen dat een kind als Dick niet verantwoordelijk is voor dat deel van zijn levensloop en hem opvangen en hem een plek geven. Ik heb de kinderen natuurlijk gevraagd wat ze uit die idealistische achtergrond
* Interview BAS LEVERING
DECEMBER 2014 Q PIP 9
* Interview BAS LEVERING
hebben meegenomen en wat ze als ballast hebben ervaren, maar vooral ook wat ze met die ballast hebben gedaan. Op die vraag geeft Dick aan dat hij zo door de omgeving geholpen is.
In het levensverhaal van Barbara Kohnstamm speelt de oorlog ook een belangrijke rol omdat die in het leven van haar vader Max zo’n belangrijke rol speelde. De oorlogservaringen zitten diep in Max Kohnstamm zijn lijf, maar hij heeft echt voor de vlucht naar voren gekozen door zich in te zetten voor een betere wereld. Tijdens de oorlog heeft Max in Kamp Amersfoort gezeten omdat hij als student geprotesteerd had tegen het ontslag van Joodse hoogleraren. Later was hij gijzelaar die ingezet kon worden in het kader van een represaillemaatregel. Dat zijn twee bejaarde tantes in Auschwitz zijn vergast, heeft hem zeer geraakt. In het kamp in Sint-Michielsgestel heeft hij wel veel tijd gehad om over de toekomst van Nederland en Europa na te denken en daarover met anderen te spreken. Na de oorlog is hij uit plichtsgevoel secretaris van koningin Wilhelmina geworden, maar daarna heeft hij zijn weg gevonden en is hij aan een verbonden Europa gaan werken met het idee dat als die staten afhankelijk van elkaar worden ze elkaar niet meer zullen bestrijden. In een vroeg stadium was hij bijvoorbeeld in staat om met oud-Wehrmachtofficier Behr samen te werken. Niet elkaar bevragen op wat je gedaan hebt, maar elkaar nemen op de intenties voor een verbonden Europa. En daar heeft hij altijd heel hard voor gewerkt. Een eenzame harde werker die veel offers heeft gebracht omdat hij graag bij zijn gezin had willen zijn. Het gezin had hem ook graag in de buurt willen hebben, maar hij heeft zijn missie gevolgd. Barbara was de oudste in het gezin, een echte vadersdochter. Zijn idealen kreeg ze met de paplepel binnen. Op de internationale school voelde
10 PIP Q PEDAGOGIEK IN PRAKTIJK
ze het Europeaan zijn van binnenuit. Bij Barbara resulteerden die grote voorbeelden uit haar jeugd in ambivalentie, grote bewondering en daar weer erg veel last van hebben. Met zo’n groot voorbeeld voor ogen heeft het voor haar heel lang geduurd dat ze haar eigen spoor gevonden heeft. De lat lag zo hoog dat ze eigenlijk geen kind heeft kunnen zijn. Ze heeft op een goed moment verlichting gezocht door bij de Bhagwan te gaan, en heeft die verlichting daar natuurlijk niet gevonden, want zo gemakkelijk gaat dat niet. Ze geeft zelf ook aan dat ze niet geleerd heeft dat als het ideaal daar is en jij staat hier, je gewoon de hele weg moet afleggen. En dat je niet, omdat je een dochter van Kohnstamm bent, wat dat betreft een enorme voorsprong hebt. De
nederigheid van gewoon je werk moeten doen en kilometers moeten maken, heeft zij niet van huis uit meegekregen.
Ook in het leven van Saskia Noorman-Den Uyl speelt via haar vader de oorlog een belangrijke rol. Afkomstig uit een overtuigd gereformeerde familie, was Joop den Uyl opgegroeid met de zekerheden van het geloof. Maar wat hij in de oorlog om zich heen zag, haalde al die zekerheiden onderuit. Dat bracht hem tot het inzicht dat zekerheden gevaarlijk zijn. Wat hij uit de oorlog heeft overgehouden, is dat je je mannetje moet kunnen staan. Dat je je moet kunnen verweren en dat je moet kunnen argumenteren. Zowel Joop als Liesbeth den Uyl hebben uit de oorlog meegenomen dat je twijfel moet
“
“
In het hoofd van de idealist OóNW HHQ KLUDUFKLH WH EHVWDDQ waarbij het ideaal al het andere ondergeschikt maakt
toelaten en je je kinderen moet leren debatteren en als het moet ruziemaken. Daarmee maak je ze weerbaar en de weerbaarheid heb je nodig om je in de wereld staande te houden. De indruk die ik kreeg van een harde opvoeding met almaar ruzie werd door Saskia tegengesproken. Gemakkelijk was het niet, maar de kinderen hebben zich wel gezien gevoeld. Er zit ook veel humor in. Bij de redenering van de kinderen ‘Als jullie zo voor de democratie zijn dan winnen wij, want wij zijn met meer’ legden de ouders zich neer. Omdat Joop de twijfel wilde toelaten, wilde hij ook naar zijn kinderen luisteren. Saskia zei dat je dat in de discussies over het algemeen helemaal niet kon merken, omdat het daar hard tegen hard ging, maar dan zagen ze later dat hij in de Tweede Kamer hun argumenten gebruikte. In die zin had hij niet veel kapsones. Tijdens de vakanties gingen ze kamperen en hij bezocht een jarige dochter in het kraakpand waar ze woonde, terwijl hij het absoluut niet eens was met haar lidmaatschap van de kraakbeweging.
school ging het niet zo goed en haar ouders kwamen daar pas laat achter. Toen duidelijk werd dat Saskia een rustige plek nodig had om huiswerk te kunnen maken, ontruimde haar vader zijn kamer en zette zijn bureau in de slaapkamer; hij zat toen al in Den Haag. Als ik in het interview met Saskia te kennen geef dat ik dat heel bijzonder vind, reageert zij met een Den Uylse-felheid: ‘Wat nou, ik ben zijn kind, ze hebben voor ons gekozen, dan moet hij ook ruimte maken.’ Dat zou bij mijn ouders echt ondenkbaar zijn geweest. Om hun werk hing toch een soort heiligheid.’
Saskia is haar vader gevolgd. Ze is ook de politiek in gegaan.
Op het eerste gezicht is in de pacifistische opvoeding van Kees en Betty Boeke de oorlog afwezig…
vrede. Hij heeft zelfs de verdediging van zijn proefschrift laten schieten voor een idealistische missie in Libanon. Hij heeft in de Quaker-beweging ook zijn vrouw Beatrice Cadburry leren kennen. Vanwege het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog moesten ze uit Libanon vertrekken. In Engeland heeft hij gezien wat oorlog doet. Maar toen was Candia nog niet geboren, dus dat stuk heeft zij niet meegemaakt. Hij is Engeland uitgezet nadat hij boven op een kanon uit de Bijbel voorlas. Als overtuigd christen-pacifist richtte hij in Bilthoven een vredesbeweging op. In deze initiatieven wordt de invloed van de oorlog zichtbaar. Later heeft hij in de door hem opgerichte school een klasje ingericht voor Joodse vluchtelingenkinderen. Hij is altijd actief bezig geweest met pacifisme. En al had hij zo’n strak en dwingend geweten dat hij geen vrijheid leek te kennen, in de oorlog bleek hij in staat om tegen de Duitsers te liegen. In uitzonderlijke situaties kon hij dus toch van zijn principes afstappen. Het verzetswerk van Candia bleef bescheiden doordat ze niet in staat was om te liegen. Je kunt zeggen dat waar de idealist er nog voor kon kiezen, de kinderen die ruimte niet hadden vanuit het geweten van de vader.
Maar dat is natuurlijk niet het geval. Kees is door zijn promotieonderzoek in Engeland terechtgekomen. Daar is hij in Quakers-kringen verzeild geraakt en viel voor hun idealen van verzoening en
Dat betekent dus dat er heel weinig relativering in die opvoeding zat, want natuurlijk leren we onze kinderen om de waarheid te spre-
Maar niet tegelijk met haar vader, want dat wilde ze niet. Zij zegt overigens dat zij haar vader niet gevolgd is, maar dat ze haar eigen weg is gegaan, al deelt ze veel dezelfde waarden met haar ouders. Die weg was niet altijd makkelijk. Op
Kun je, als het zo op voet van gelijkheid gaat, nog wel van opvoeding spreken? Ik vind van wel. Saskia geeft dat duidelijk aan. Haar ouders hadden een heldere agenda van wat ze er in wilden stoppen, maar ze hadden geen agenda voor wat er uit moest komen en lieten de kinderen veel vrijheid. En dat is een heel duidelijk verschil met andere ouders in dit boek.
DECEMBER 2014 Q PIP 11
*
IN BEVLOGEN & BELAST KOMEN AAN HET WOORD:
Interview
Candia Boeke, dochter van een onderwijsvernieuwer; Dick Woudenberg, wiens sociaal
BAS LEVERING
bewogen ouders zich aansloten bij de NSB; Barbara Kohnstamm, dochter van een pionier van het verenigd Europa; Saskia Noorman-den Uyl, dochter van socialisten die alles deden voor een rechtvaardiger samenleving; Reinout van Asbeck, zoon van antroposofen die werkten voor een gezond milieu en een gezonde samenleving; Judith Juffermans, wier vader de Mondiale Voetafdruk in Nederland meer bekendheid heeft gegeven; Job Jansen, die opgroeide in een gezin waarin alles om gezonde voeding en gezonde leefgewoontes draaide; Marieke van der Sloot, wier ouders via transcendente meditatie een bijdrage wilden leveren aan de wereldvrede.
ken, maar dat doen we toch ook op een genuanceerde manier en dat hebben zij niet gedaan. In zijn geval moet je eigenlijk zeggen dat hij het toch bleek te kunnen. Er waren wel meer afwijkingen van de rechte leer, bijvoorbeeld als hij toch weer geld toelaat in zijn leven. De kinderen hebben niet de vruchten geplukt van zijn twijfel en zijn op besluiten terugkomen. Daar praatte hij niet over. Voor de kinderen was dat verwarrend, want waarom was er eerst om principiële redenen geen geld en moest het gezin armoe lijden, en werden die principes later overboord gezet? Het verhaal van het geld is eigenlijk ongelooflijk. Toen de Boekes in Nederland kwamen, hebben ze het vermogen van de Cadburry’s gebruikt om huizen te kopen, maar ze waren zo pacifistisch dat ze op een gegeven moment geweigerd hebben om defensiebelasting te betalen. Omdat gedeeltelijk betalen onmogelijk was besloten ze om maar helemaal niet te betalen, met alle gevolgen van dien, waaronder herhaalde gevangenisstraffen. En omdat ze nooit voor het kapitaal van de Cadburry’s hadden gewerkt hebben ze ook daar afstand van gedaan. Maar de arbeiders van de chocoladefabriek accepteerden dit niet en stortten een gedeelte terug in de Boeke Trust. Eén keer per jaar kwamen er twee mensen
12 PIP Q PEDAGOGIEK IN PRAKTIJK
naar Bilthoven om te zien hoe het het gezin verging en om de kinderen te verwennen. De principiële houding van Kees ging zo ver dat hij een andere dochter de al te frivole jurk die ze had gekocht naar de winkel terug liet brengen. Waar er in de ogen van die zus van Candia een vrije ruimte was waar je zelf mocht kiezen, bleek die er toch niet te zijn. Candia beoordeelde het afschaffen van geld later wel als hypocriete stap omdat het gezin wel van giften in natura leefde.
Nu hebben we maar aan vier van de acht opvoedingsverhalen van kinderen van idealisten die jij geboekstaafd hebt aandacht kunnen besteden. Toch wil ik even iets zeggen over de balans die je aan het eind van je boek opmaakt. Zijn er wel algemene conclusies te trekken en zijn die wel specifiek voor de opvoeding van idealisten? Dick wilde graag conclusies en zegt: ‘Een veilige basis is een absolute noodzaak.’ Dat vind ik wel een heel algemene opmerking over opvoeding. Ja, het is een open deur, maar in deze context niet. Want wat je bij deze zeer idealistische ouders ziet is dat een intense ervaring in het verleden vleugels geeft voor de toekomst. Die ervaring geeft de bevlogenheid om iets te doen
aan vrede, aan gezondheid, aan de verbetering van het milieu. Die intensiteit uit het verleden en die bevlogenheid naar de toekomst maken dat het heden er zo nu en dan toch behoorlijk bekaaid afkomt. Het heden is ook gedoe. Er moet pap in een kind en er moeten schoenen aan die voeten en die voeten groeien dus er moeten andere schoenen komen. Het belang van het gewone wordt te weinig gezien. En de gewone behoeftes van een kind die hebben te maken met eten, maar ook met schoenen die op een bepaald moment in de mode zijn. Wat ik intrigerend vind is dat in het hoofd van de idealist een soort hiërarchie lijkt te bestaan waarbij het ideaal al het andere ondergeschikt maakt. Of een kind buiten de groep valt, lijkt er dan niet toe te doen. Daarom denk ik dat die open deur van Dick in dit geval een heel belangrijke open deur is.
*
BAS LEVERING
PAULIEN BOM (2014). Bevlogen &
belast. Over het wel en wee van opgroeien met idealen. Hoogkeppel: Uitgeverij Boekschap. 166 pagina’s; ISBN 978-94-90357-10-8; € 16,95.