ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΜΕ ΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΤΥΠΟ
EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ * 25 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2010 φαινοµενα
#
αρχαιοι ελληνες στην αµερικη η περιπτωση των αραουκανων της χιλης
τευχος 46 - 10 σεπτεµβριΟΥ 2011
προσεγγίζοντας τα αινίγµατα του κοσµου µας
Ι ΤΙ ΠΡΟΒΙΧΛΝΕΠΙΔΕΙ ΤΟ ΠΑ INATI» «ILLUM
;
χοπι η φυλη που ηρθε απο τον κατω κοσµο φαντασια και διαισθηση, αρωγοι της επιστηµης η µυστικη µαγεια της γραµµατικης
EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ
φαινοµενα
38
Η κρυφή µαγεία
της γραµµατικής Μέσα Σεπτεµβρίου κι επιστρέφουµε σε ρυθµού̋ φθινοπώρου. Ανοίγουν τα σχολεία, στο χώρο τη̋ Παιδεία̋ διαδραµατίζονται αναταράξει̋ πολλών ρίχτερ και ακόµη είναι πολύ νωρί̋ για να προβλέψουµε ποιο θα είναι το αποτέλεσµα.
αναζητήσεις Από τη Σάσσα Τσέιτοου, sashanonserviat@yahoo.com
«Οι λέξεις είναι το φρούριο που προφυλάσσει από την κτηνωδία. Οταν δεν γνωρίζουµε, όταν δεν µπορούµε να εκφραστούµε, όταν χειριζόµαστε τα πράγµατα κατά προσέγγιση, όπως κάνουν πολλοί νέοι σήµερα, όταν τα λόγια δεν είναι αρκετά για να ακουστούν, όταν ο λόγος δεν είναι επεξεργασµένος επειδή η σκέψη είναι ασαφής, τότε δεν µένει παρά η γροθιά, το ξύλο, η τυφλή βία. Κι αυτή απειλεί να στραγγαλίσει το δυτικό, ανθρωπιστικό ιδανικό µας κόσµο». Ζακλίν ντε Ροµιγί
Τον
προηγούµενο µήνα αναφέρθηκα στην κλασική Παιδεία και τις επτά Ελεύθερες Τέχνες ως ιδανικό µοντέλο παιδείας. Είναι ενδιαφέρουσα σύµπτωση το γεγονός ότι την ίδια µέρα που κυκλοφόρησαν τα «Φαινόµενα» φιλοξενώντας το άρθρο, ο καθηγητής Γ. Μπαµπινώτης έκανε δηλώσεις σε τηλεοπτικό κανάλι αναφορικά µε τις µεταρρυθµίσεις στην Παιδεία, επισηµαίνοντας την ανάγκη «να κάνουµε πολίτες ευαίσθητους και σκεπτόµενους ήδη από το σχολείο». Επιπλέον πρόσθεσε: «Εχουµε πρόβληµα ποιότητας στη γλωσσική µας επικοινωνία». Και συµπληρώνω: Ενός κακού µύρια έπονται... Η γραµµατική, αυτό το τόσο βαρετό µάθηµα, µε κανόνεςγλωσσοδέτες και ασκήσεις που µουδιάζουν τον εγκέφαλο, αποτελεί µέρος του κεντρικού πυρήνα της κλασικής Παιδείας εδώ και χιλιάδες χρόνια. Στην αρχαιότητα καταγράφηκε πρώτη φορά µε τον τίτλο «Τέχνη Γραµµατική» από το µαθητή του Αρίσταρχου της Σαµοθράκης, ∆ιονύσιο τον Θράκιο, µε σκοπό να βοηθηθεί ο κόσµος που τότε γνώριζε την κοινή, αλλά όχι υποχρεωτικά την ποιητική χρήση της γλώσσας, να κατανοήσει την επική ποίηση του Οµήρου. Από τις απαρχές της, δηλαδή, η γραµµατική συνδέεται µε την έννοια της Ποίησης – δηλαδή της ∆ηµιουργίας. Η δε λέξη «τέχνη» προκύπτει από το αρχαιοελληνικό «τίκτω» (=γεννώ). Οι Ρωµαίοι την ονόµαζαν Janua Artium – Πύλη των Τεχνών. Αρα, η έννοια της γραµµατικής και οι όροι µε τους οποίους ορίζεται από την αρχαιότητα συνδέονται άρρηκτα µε τη δηµιουργική ορµή του ανθρώπου. Θα µπορούσε κανείς να αντιπροτείνει ότι είναι περισσότερο περιοριστικός παρά χρήσιµος ο ρόλος µιας γραµµατικής. Μας στριµώχνει σε τεχνητά πλαίσια, αντί να επιτρέψει την απόλυτη ελευθερία στην έκφραση και τη δηµιουργικότητα. Αλλωστε, αρκεί η έµφυτη δηµιουργική ορµή, αφού κι ένας αναλφάβητος γνωρίζει από γραµµατική, ακόµη κι αν δεν ξέρει τους κανόνες. Μαθαίνει οργανικά να µιλάει σωστά τη γλώσσα του, ακόµη κι αν δεν ξέρει να τη γράψει. Οπότε φτάνουµε στο ερώτηµα: Υπάρχει λόγος να
Η έννοια της γραµµατικής και οι όροι µε τους οποίους ορίζεται από την αρχαιότητα συνδέονται άρρηκτα µε τη δηµιουργική ορµή του ανθρώπου δαπανήσουµε τόσο πολύ χρόνο και κόπο για την εκµάθηση ενός θέµατος που, ούτως ή άλλως, θα το απορροφήσει ένα παιδί από τον περίγυρό του; Αυτό το σκεπτικό αποτελεί µια φιλελεύθερη παιδαγωγική θεωρία που έγινε δηµοφιλής κατά τη δεκαετία του ‘70 στο εξωτερικό, ενώ λίγο αργότερα έφτασε στη χώρα µας. Το πρόβληµα είναι πως η γραµµατική αποτελεί κάτι πολύ πιο ουσιαστικό από έναν κατάλογο κανονισµών της ορθής χρήσης µιας γλώσσας.
φαινοµενα
39 EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ
EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ
φαινοµενα
40
Με τη ζωντανή, κεφάτη, ενθουσιώδη εκµάθηση της γραµµατικής, ο νους γυµνάζεται, απλώνεται, διαπιστώνει ότι µπορεί να φτάσει ως το διάστηµα και δηµιουργεί αναφορικά πλαίσια µέσα στα οποία µπορεί να Ποιεί και να Τίκτει Στην παιδική ηλικία, δεν µαθαίνουµε µόνο αράδες από άχρηστους κανόνες. Μαθαίνουµε υποσυνείδητα πώς να συγκροτήσουµε τη σκέψη µας, ενώ, µε την προσθήκη του λεξιλογίου και της εµπειρίας, πώς να την εκφράσουµε. Είναι αρκετά γνωστή η σηµειολογική θεωρία που αναφέρεται στο σηµαίνον και το σηµαινόµενο. Το σηµαίνον µπορεί να είναι µια λέξη, ένα σύµβολο, ακόµη κι ένα νεύµα ή µια κίνηση που περιέχει κάποιο µήνυµα. Η λέξη δέντρο (γραπτά ή προφορικά), λόγου χάρη, ή το σκίτσο ενός δέντρου ή ένας ηθοποιός που αναπαριστά το δέντρο. Το δέντρο είναι το λεγόµενο σηµαινόµενο. Αµέσως αµέσως, έχουµε κάνει ένα αφαιρετικό βήµα: Ξέρουµε ότι το σκίτσο δεν είναι δέντρο, αλλά στο µυαλό µας γίνεται η σύνδεση και η απόσταση µεταξύ συµβόλου κι έννοιας -σηµαίνοντος και σηµαινόµενου- εξαλείφεται.
Το ίδιο ισχύει για πιο αφηρηµένες έννοιες. Κάποιος ζωγραφίζει µια καρδιά µε δυο αρχικά στην πάχνη που καλύπτει το τζάµι ενός τρένου. ∆εν χρειάζεται πολλή σκέψη για να καταλάβουµε ότι ο άνθρωπος αυτός είναι µάλλον νεαρός/ή σε ηλικία, ερωτευµένος και νοσταλγικός συνάµα. Το συµπέρασµα αυτό είναι αποτέλεσµα πολλαπλών διεργασιών του µυαλού. Αντλεί από την εµπειρία µας (ξέρουµε τι είναι ο έρωτας), την κοινωνικοποίησή µας (ξέρουµε µε ποια σύµβολα η κοινωνία µας αναπαριστά την έννοια του έρωτα και ότι οι νεότεροι συνηθίζουν να το βροντοφωνάζουν), κάνουµε ασυνείδητα τη σύνδεση του τρένου µε την έννοια της απουσίας και καταλήγουµε στην έννοια της νοσταλγίας. Αν κάνουµε ένα ακόµη αφαιρετικό βήµα, διαβάζοντας ή ακούγοντας το στίχο σε περιµένω σαν ένα σπίτι µοναχό µέχρι να µε ξαναδείς και να µείνεις µέσα µου. Μέχρι τότε, πονάνε τα παράθυρά µου. (Πάµπλο Νερούδα)
Εδώ ανοίγονται συλλογισµοί ολόκληροι... Και όσο πιο αφηρηµένη και πλούσια η µεταφορά -το σηµαίνον- τόσο πιο έντονο το αποτέλεσµα όταν νοήσουµε το σηµαινόµενο. Ολόκληρη αυτή η συλλογιστική είναι το αποτέλεσµα µιας γραµ-
αναζητήσεις µατικής της σκέψης. Η υποσυνείδητη πια γνώση της γραµµατικής δίνει το αναφορικό πλαίσιο που χρειάζεται ο εγκέφαλος για να κάνει τους παραπάνω συνειρµούς και να απορρίψει άλλους (π.χ. δεν ζωγραφίζει µια καρδιά επειδή πεθαίνει της πείνας!). Μοιραζόµενοι το ίδιο ακριβώς αναφορικό πλαίσιο, καταφέρνουµε να επικοινωνούµε µεταξύ µας. Οι κανόνες της καλής συµπεριφοράς, οι κανόνες της πολιτικής, τα ήθη και τα έθιµα αποτελούν πιο περίτεχνους κώδικες επικοινωνίας που στη ρίζα τους βασίζονται στην ταπεινή γραµµατική. Πού ξεκινάει το πρόβληµα; Εκεί που το αναφορικό πλαίσιο µε το οποίο ερµηνεύουµε την καρδιά στο τζάµι δεν είναι αρκετά µεγάλο για να χωρέσει πιο δύσκολες και αφηρηµένες έννοιες. Ο περιορισµός αναφορικού πλαισίου ισούται µε αδυναµία ανάπτυξης αφηρηµένων και περίπλοκων εννοιών. ∆ηµιουργείται πρόβληµα όταν, αντί να επιχειρούµε να πλατύνουµε το αναφορικό µας πλαί-
σιο, ως άλλος Προκρούστης, στριµώχνουµε τη δυσνόητη έννοια µέσα σε αυτό ή αποφασίζουµε να αγνοήσουµε ή να απαξιώσουµε ό,τι δεν χωράει σ’ αυτό. Το φαινόµενο αυτό αντανακλάται σε συµπεριφορές που, αντί να επιδιώκουν να µάθουν κάτι που δεν καταλαβαίνουν, κάτι ίσως δύσκολο, το υποτιµούν ή το απορρίπτουν, γιατί απλά το µυαλό δεν µπορεί να το συλλάβει. Και αυτό, µοιραία, οδηγεί στην οργή, στην απαξίωση ή την αδιαφορία. Ενα πιο απτό παράδειγµα θα µπορούσε να είναι το παιδάκι που έµαθε τέλεια πώς να κλίνει ένα ρήµα, και ξαφνικά του ζητείται να εξηγήσει τη σηµειολογία της φράσης «πλέκω εγκώµιο» όταν εκείνο ξέρει µόνο ότι η γιαγιά πλέκει πουλόβερ... Αν το υποχρεώσουµε στην άσκηση αυτή, ή θα βάλει τα κλάµατα (οργή) ή θα παραιτηθεί (αδιαφορία) ή θα τα βάλει µε το δάσκαλο (απαξίωση). Και πώς ΄ αντανακλάται αυτό στην καθηµερινότητα της κοινωνίας των ενηλίκων; Για την οργή δεν νοµίζω να χρειάζονται πολλά λόγια. Εκδηλώνεται µε πολλές µορφές, ως φθόνος, αλαζονεία, εκδικητικότητα... Η αδιαφορία οδηγεί στην έννοια της αποκοίµησης, της τυφλής υποταγής σε οτιδήποτε είναι πιο µεγάλο και πιο δύσκολο από την προσωπική µας νοητική σφαίρα ή που διδαχθήκαµε ότι απαγορεύεται να αµφισβητήσουµε. Η δε απαξίωση φροντίζει να καταδικάζουµε ό,τι δεν καταλαβαίνουµε, κι εµείς οι ίδιοι να εξοστρακίζουµε την κριτική ικανότητα που αισθανόµαστε σαν απειλή, γιατί γίναµε ανάξιοί της. Και για όλα αυτά φταίει η γραµµατική; Κι όµως, ναι. Γιατί, µε τη ζωντανή, κεφάτη, ενθουσιώδη εκµάθηση της γραµµατικής, όχι ως σειρά βαρετών ασκήσεων, αλλά ως παιχνίδι που τεντώνει τα όρια του εγκεφάλου, ο νους γυµνάζεται, απλώνεται, διαπιστώνει ότι µπορεί να φτάσει ως το διάστηµα και δηµιουργεί αναφορικά πλαίσια µέσα στα οποία µπορεί να Ποιεί και να Τίκτει και να συνειδητοποιήσει τις δυνάµεις του µυαλού του. Στη γραµµατική ραχοκοκαλιά αυτή ακουµπούν και οι υπόλοιπες Ελεύθερες Τέχνες, και, µε συνδετικό κρίκο τη Φιλοσοφία, χτίστηκε ένας πολιτισµός που ακόµη αντηχεί µέσα στο χρόνο. Μήπως δεν θα έπρεπε να συλλογιστούµε ξανά την αξία της; Κάποτε στον τοίχο ενός σχολείου είδα ένα κορνιζαρισµένο ρητό:
«∆άσκαλε, σµίλευε ψυχές...». ∆άσκαλοι... σµιλεύετε ψυχές.
Who is who Η Σάσσα Τσέιτοου είναι η ιδρύτρια και διευθύντρια της Ακαδηµίας Εσωτερικών Σπουδών και ∆ηµιουργικών Τεχνών Phoenix Rising (www.phoenixrising.org.gr). Είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Θρησκειολογίας και Ιστορίας στο Πανεπιστήµιο Ινδιανάπολης, συγγραφέας, αρθρογράφος και µεταφράστρια. Κατάγεται από την Κέρκυρα και την Αγγλία. φαινοµενα
41 EΛΕΥΘΕΡΟΣ TΥΠΟΣ