Γιατί το «γιατί;» χρωματίζει τη ζωή μας: Συμπαθητικός Εμπειρισμός και αγάλματα που μιλούν Ή Η ιστορία δεν είναι βαρετή όταν τη ζεις μέσα από τα μάτια των ηρώων σου Ή Ρώτα και θα ζήσεις! Πως ο συμπαθητικός εμπειρισμός ζωντανεύει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον Η ιστορία είναι προβληματικό αντικείμενο, και η ερμηνεία της ακόμη περισσότερο. Για πολλούς είναι έννοια συνυφασμένη με την ανάμνηση τραυματικά βαρετών μαθημάτων, ημερομηνιών και γκρίζων προσώπων στο σχολείο. Για άλλους πάλι αποτελεί συνονθύλευμα θρύλων, μύθων και επικών εικόνων ενός δοξασμένου παρελθόντος. Ως Έλληνες λίγο πολύ η ιστορία είναι μέρος της εθνικής μας ταυτότητας και κληρονομιάς, ασχέτως αν θυμόμαστε ποιός σχεδίασε τον Παρθενώνα ή γνωρίζουμε ότι ο Ηρακλής δεν ήταν μόνο ημίθεος σε κάποιο μύθο. Όμως, πέρα από την συμβουλή που θα δώσουμε στον περίεργο τουρίστα, σε τί μας ωφελεί αυτή η σίγουρα βαριά κληρονομιά; Και όσον αφορά τους φίλους της ιστορίας, μπορούν οι ήρωες, τα ηρωικά έπη, ίσως οι ίδιοι οι αρχαίοι θεοί, να είναι κάτι παραπάνω από λέξεις και ημερομηνίες σε κιτρινισμένες σελίδες ή τραυματισμένα αγάλματα σε κάποιο κλινικά ελεγμένο μουσειακό περιβάλλον; Φαντάζεστε να μπορούσαμε να δούμε μέσα από τα μάτια του Μεγαλέξανδρου, vα βιώσουμε την αγωνία του Λεωνίδα ή την φιλοδοξία του Καίσαρα; Κι όμως μπορούμε, μέσα από την μεθοδολογία του «Συμπαθητικού Εμπειρισμού», που προτείνει ο καθηγητής θρησκειολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μίτσιγκαν Arthur Versluis,* πρωτοπόρος ερευνητής και συγγραφέας της ακαδημαϊκής μελέτης του Δυτικού Εσωτερισμού. Το βασικό πρόβλημα με την ιστορική ή ανθρωπολογική μελέτη, κι ακόμη περισσότερο στις περιπτώσεις ιδιάζουσας θεματολογίας όπως του Δυτικού Εσωτερισμού, είναι το γεγονός ότι οι ακαδημαϊκοί, στην προσπάθεια τους να διαφυλάξουν την αντικειμενικότητα της έρευνάς τους, συχνά υπεραπλουστεύουν περίπλοκες θεματολογίες με αποτέλεσμα να χάνεται η ίδια η ουσία του αντικειμένου που μελετούν – κι έτσι καταλήγουμε στις ατέρμονες λίστες με ημερομηνίες κι ονόματα. Στον αντίποδα βρίσκεται μοιραία η υποκειμενική ερμηνεία η οποία κρύβει άλλους κινδύνους, αφού συχνά υπερενθουσιώδεις οπαδοί μιας τάδε ή δείνα κοσμοθεωρίας πέφτουν στην παγίδα να στρεβλώνουν τα γεγονότα για να ταιριάξουν στις υποθέσεις τους έστω και χωρίς τα απαραίτητα στοιχεία. Όσο και να θέλουμε να πούμε ότι γνωρίζουμε για οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα ή οποιονδήποτε πολιτισμό, πρέπει να θυμηθούμε ότι η έννοια αυτή έχει μια μακρά ιστορία που γράφτηκε – και βιώθηκε – από ανθρώπους με ανθρώπινη
φύση, πάθη, αναμνήσεις, βιώματα, κ.ο.κ. Έζησαν σε έναν κόσμο πολύ διαφορετικό από το δικό μας, με άλλες κοινωνικές επιταγές και δυναμικές και στον οποίο οι προτεραιότητες και η αντίληψη της ζωής διέφερε σημαντικά από τη δική μας. Για να κρίνουμε και να κατανοήσουμε άρα οποιαδήποτε ρεύματα σκέψης που έχουν φτάσει στις μέρες μας – λόγου χάρη τον ηρωισμό – ή την δειλία – που αντιλαμβανόμαστε από έναν Λεωνίδα ή έναν Εφιάλτη αντίστοιχα, οφείλουμε να θυμόμαστε ότι οι μάχες που έδωσαν ήταν προϊόν σκληρής διαπαιδαγώγησης, μιας στρατηγικής που αφορούσε την ίδια την επιβίωση, και μιας κοσμοθεωρίας που έθετε σε πρακτική εφαρμογή το φιλοσοφείν (αντί για το αμπελοφιλοσοφείν με φραπέ). Ο συμπαθητικός εμπειρισμός έχει την ιδιότητα να συνδυάζει την ακαδημαϊκή ορθότητα με την «εκ των έσω» κατανόηση. Είναι ένας τρόπος σκέψης που για τον ακαδημαϊκό αποτελεί σχοινοβασία μεταξύ της ψυχρής αξιολόγησης των γεγονότων, και της βιωματικής διείσδυσης στην πραγματικότητα του εκάστοτε ανθρώπου ή εποχής που επιθυμεί να εξετάσει, σε βαθμό που επιχειρεί να δει μέσα από τα μάτια αυτού του ανθρώπου. Για τον ιστορικό, ανθρωπολόγο, κοινωνιολόγο ή και φιλόσοφο είναι ένα πολύτιμο εργαλείο. Για τον σπουδαστή αλλά και τον απλό ενδιαφερόμενο, είναι τεχνική που μπορεί να προσαρμοστεί ποικιλοτρόπως έτσι ώστε όχι μόνο να ζωντανέψει πιστά τους ήρωες του παρελθόντος, αλλά και να διευρύνει την αντιληπτικότητα και την κριτική μας σκέψη. Ο μηχανισμός του νου που ενεργοποιείται όταν προσεγγίζουμε ένα θέμα μέσω του συμπαθητικού εμπειρισμού, μοιάζει πολύ με αυτό που θέτουμε ασυνείδητα σε λειτουργία όταν προσπαθούμε να μπούμε στη θέση κάποιου άλλου. Ταυτιζόμαστε μαζί τους επιστρατεύοντας τις εμπειρίες και τις γνώσεις μας αλλά και την κριτική μας ικανότητα, αφού δεν χάνουμε ποτέ την αίσθηση της αντικειμενικότητάς μας (δεν μιλάμε για τις περιπτώσεις που υπάρχει κάποια συναισθηματική φόρτιση που ίσως να επηρεάζει την κρίση μας). Όσα περισσότερα γνωρίζουμε για το περιβάλλον και το υπόβαθρο του εν λόγω προσώπου, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η ακρίβεια και η άνεση με την οποία μπορούμε να ταυτιστούμε ή και να προβλέψουμε τις αντιδράσεις ή το σκεπτικό του. Αν μπούμε στην ίδια διαδικασία για να εξετάσουμε κάποιο ιστορικό πρόσωπο, ή για να τοποθετήσουμε τον εαυτό μας σε κάποια περασμένη εποχή, μπορούμε με εξαιρετική ευαισθησία κι ακρίβεια να εκμηδενίσουμε τον χρόνο και να ιχνηλατήσουμε τους κόσμους του παρελθόντος, με αποτέλεσμα πράγματι να «δούμε» μέσα από τα μάτια των ανθρώπων που μας ενδιαφέρουν. Επιπλέον, και ο τωρινός μας κόσμος αποκτά μια πρόσθετη διάσταση, καθώς αυτός ο τρόπος αντίληψης έχει γενικώς την τάση να ακονίζει την αντιληπτικότητά μας. Με λίγη εξάσκηση θα εκπλαγείτε από το πόσο διαφορετικά – και πόσο ζωντανά θα βλέπετε τον κόσμο γύρω σας, ενώ οι γνώσεις σας από λίστες στοιχείων θα μετατραπούν σε τρισδιάστατα και εμπνευσμένα (εν +πνέω) διηγήματα που έχουν σχεδόν την ποιότητα της ανάμνησης. Για να εφαρμόσετε την τεχνική του συμπαθητικού εμπειρισμού, ακολουθήστε τα εξής βήματα. 1. Επιλέξτε ένα αντικείμενο που σας ενδιαφέρει. Μπορεί να είναι ιστορικό πρόσωπο, πράγμα, εποχή ή ρεύμα. Πιθανόν ήδη θα έχετε κάποιες βασικές γνώσεις κι απόψεις γύρω από το θέμα. 2. Επισημάνετε τις ερωτήσεις που πρέπει να κάνετε για να δημιουργήσετε μια πληρέστερη εικόνα. Αν πρόκειται για ένα πρόσωπο, ρωτήστε τον εαυτό σας ποια στοιχεία διαμορφώνουν την προσωπικότητα και τις επιλογές των
3. 4.
5.
6. 7.
ανθρώπων. Μάθετε όσα μπορείτε για την εποχή και τις συνθήκες στις οποίες ζούσε το πρόσωπο αυτό, και χτίστε μια εικόνα της καθημερινότητας και του χαρακτήρα αυτού του προσώπου. Aν είναι αντικείμενο, θα πρέπει να σκεφτείτε τον δημιουργό του, και αν είναι ρεύμα, τους ανθρώπους που το κίνησαν. Καθώς συλλέγετε τις πληροφορίες, θυμηθείτε ότι αφορούν αληθινό πρόσωπο με όλες τις ανάγκες, επιθυμίες και ιδιαιτερότητες ενός ανθρώπου στο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο που ανήκει. Σχετίστε το πρόσωπο με το έργο του (τέχνη, λογοτεχνία, στρατηγική, ηρωισμούς κλπ). Αναζητήστε τα κίνητρά του και τα γεγονότα που προλόγισαν τα έργα του – οικονομικά ζητήματα, ματαιοδοξία, επιρροή της οικογένειας κλπ. Σκεφτείτε κινηματογραφικά – από γενική εικόνα (εποχή, περιβάλλον) φτάσαμε στο άμεσο περίγυρο (οικογένεια) κι ύστερα πρέπει να μπούμε στο μυαλό του ανθρώπου. Χρησιμοποιήστε τις πέντε αισθήσεις: Αν είμαστε στον μεσαίωνα, η δυσοσμία είναι συχνά σε πρώτο πλάνο. Το φως θαμπό, τα ρούχα ή μεταξωτά ή τραχιά, και η πανοπλία πάρα πολύ βαριά – όχι όπως στις ταινίες! Αναρωτηθείτε τι αισθανόταν αυτός ο άνθρωπος ενώ πήγαινε στη μάχη, δημιουργούσε αριστουργήματα ή έσφαζε γυναικόπαιδα; Σε αυτό το σημείο ήδη θα πρέπει να έχει αποκτήσει υπόσταση στο μυαλό σας το εν λόγω πρόσωπο, και μπορείτε να συνεχίσετε την έρευνά σας προς όποια κατεύθυνση σας ενδιαφέρει ακολουθώντας την ίδια λογική. Δοκιμάστε να εφαρμόσετε την ίδια τεχνική σε κάποιο άλλο, εί δυνατόν, άσχετο αντικείμενο. Μια διαφήμιση, μια καφετιέρα, ένα τιρμπουσόν. Κάποιοι τα σχεδίασαν όλα αυτά… λογιστείτε πόση σκέψη μπήκε σε αυτό το άχαρο αντικείμενο των 2 ή 200€ που ίσως να περιεργαστεί σε 1000 χρόνια προβληματισμένος ένας εξωγήινος αρχαιολόγος!
Μπαίνοντας σε αυτή τη σχεδόν παιχνιδιάρικη διαδικασία βλέπουμε σιγά σιγά με άλλα μάτια τον κόσμο μας, κι επίσης μαθαίνουμε πώς να μετατοπιζόμαστε μέσα στον χρόνο και πώς να ερχόμαστε πιο κοντά με την ίδια την υπόσταση που μας διαχωρίζει από τα άλλα όντα – την κριτική λογική. Δεν μπορούμε να ζήσουμε όλες τις πιθανές εμπειρίες στη ζωή τούτη, αλλά αν ο Πλάτωνας είχε δίκιο, κι έχουμε γεννηθεί με την γνώση των πάντων που απλά πρέπει να αφυπνίσουμε, τότε πρέπει να ξεκινήσουμε ακονίζοντας την διάθεση μας για ερωτήσεις – που δυστυχώς ακόμη και τα παιδιά χάνουν νωρίς πια – και να επιτρέψουμε στην ενεργή μας φαντασία (όχι φαντασιοπληξία) να μας ταξιδέψει στα μήκη και τα πλάτη της ανθρώπινης εμπειρίας. Έτσι, το τραυματισμένο άγαλμα που προαναφέραμε, αποκτά σάρκα και οστά στα ροζιασμένα χέρια του γλύπτη που, μέσα στην αττική ζέστη που κι εμείς γνωρίζουμε, σκουπίζει τον ιδρώτα και χαμογελά αχνά ενώ παλεύει να ελευθερώσει την μορφή που σκιαγραφείται στο μυαλό του και στην πέτρα. Βήχοντας μέσα σε ένα σύννεφο μαρμαρόσκονης, κοντοστέκεται ντροπιασμένος καθώς μια σκιά εμφανίζεται ξαφνικά στην πόρτα του: ένας πλούσιος πελάτης που ήρθε να παραγγείλει ένα εκμαγείο της Αρτέμιδος για τον ναΐσκο της άσχημης κόρης του. Εκείνη τη στιγμή γλίστρησε το καλέμι και το μπράτσο του εφήβου βγήκε λίγο στραβό. Χίλια χρόνια αργότερα το ανάγλυφο κρύφτηκε στον τοίχο μιας νέας χριστιανικής εκκλησίας, και όταν ήρθε στο φως αιώνες μετά, το μπράτσο έμεινε τεντωμένο αλλά το πρόσωπο είχε πια σβηστεί….
Αυτά δεν είναι ωραία λογάκια που στολίζουν ένα φαινομενικά απλό αντικείμενο, αλλά το αποτέλεσμα της παραπάνω διαδικασίας βάσει ιστορικών στοιχείων αφενός, συμπαθητικής (συν + παθαίνω) εφαρμογής της ανθρώπινης εμπειρίας (εν + πείρα) αφετέρου. Οι ιστορικοί και οι κριτικοί τέχνης θα μιλήσουν για την σημασία του «βήματος του Κούρου» στην ιστορία της τέχνης και του πολιτισμού – κι επιβάλλεται να το κάνουν. Αλλά για να έχει ουσία αυτή η κίνηση, πρέπει να σκεφτούμε και την τόλμη του γλύπτη που έμαθε τον κούρο να περπατά, και ότι αυτός ήταν ένας τεχνίτης που έπρεπε να βγάλει το ψωμί του όπως όλοι. Ποια σημασία είχε για εκείνον η τέχνη; Εκείνο το άλμα πολιτισμού υλοποιήθηκε σε κάποιο σκονισμένο εργαστήριο δια χειρός ανθρώπου. Γιατί άραγε; Είτε θέλετε να δείτε μέσα από τα μάτια του ήρωά σας λοιπόν, είτε να περάσετε λίγο πιο ευχάριστα την επόμενη διαδρομή με λεωφορείο, τα παραπάνω βήματα είναι εύκολα εφαρμόσιμα. Σε ακαδημαϊκό πλαίσιο εμπλουτίζει τον τρόπο μελέτης, αλλά και σε ατομικό επίπεδο μπορεί να εμπλουτίσει την κάθε στιγμή. Η ξεχασμένη παιδική συνήθεια του «γιατί» είναι από τα εμφανή μυστικά των φιλοσόφων, κι όμως μπορεί να ξαναχρωματίσει τόσο γκρίζα πρόσωπα όσο και γκρίζες μέρες, μια πολυτέλεια που μάλλον έχουμε ανάγκη. Ενδεικτική Βιβλιογραφία: Arthur Versluis, “What is Esoteric? Methods in the Study of Western Esotericism,” Esoterica, http://www.esoteric.msu.edu/VolumeIV/Methods.htm Arthur Versluis, “Methods in the Study of Esotericism, Part II: Mysticism and the Study of Esotericism,” Esoterica, http://www.esoteric.msu.edu/VolumeV/Mysticism.htm Nicholas Goodrick-Clarke, The Western Esoteric Traditions: A Historical Introduction (Oxford University Press: 2008) Antoine Faivre, Access to Western Esotericism, (New York: SUNY 1994) * Ο Δρ. Versluis θα βρίσκεται στην Αθήνα τις 6-7 Νοεμβρίου ως κύριος ομιλητής στο διεθνές συνέδριο “Phoenix Rising: Μια Κοινωνία που πεθαίνει, ή μια Αναγέννηση για τον 21ο Αιώνα;” που θα γίνει στο πολιτιστικό κέντρο του Παν/μίου της Ινδιανάπολης. Πληροφορίες: http://sashanonserviat.typepad.com/phoenixrising/