De Realiteit van Acteren Fundamentele Principes en Vaardigheden van Acteren
Paul Dekker “He has spent his life on a fanatical quest to understand the true nature of acting.” William Esper “Dit boek laat aan antwoorden niets te wensen over.” Jacques Giesen
voorwoord door William Esper
De Realiteit van Acteren / Paul Dekker Š 2008
2
De Realiteit van Acteren / Paul Dekker Š 2009
4
voor Julie, Jeroen, Jonas en Jennifer
De Realiteit van Acteren / Paul Dekker Š 2009
5
voor de Acteur
De auteur gebruikt het woord acteur. De term wordt gebruikt zowel voor de mannelijke acteur als de vrouwelijke actrice.
De Realiteit van Acteren / Paul Dekker Š 2009
6
Colofon
Een uitgave van Paul Dekker, Copyright © 2009 Uitgeverij Acteerstudio Paul Dekker All rights reserved. Niets uit deze uitgave mag worden gekopieerd of gebruikt voor publicatie of opvoering, zonder uitdrukkelijke toestemming van de auteur. ISBN: 9789081477604 Redactie: Jeroen Konings Met dank aan: William Esper, Maggie Flannigan, Loyd Williamson, Hal Scott, Amy Saltz, Suzanne Esper, Barbara Marchant, Joel Rooks, Vicky Hart, Jerzy Grotowski (postuum), Richard Cheslak (postuum), MarieLouise de la Rosière, Jacques Giesen, Kevin Kuhlke, Mark Cooper, Machteld Hauer, Elsa van der Heijden, Anna Uitde Haag, Gerard Dekker (postuum), Juliëtte Verjans (postuum) Jenny Dekker, Gemma Linthorst, Wieneke Dexters, Alf Groot, Henri Houben, Robert-Kan Wesly, Helma Morsch, Jeroen Konings, en elke acteur waaraan acteren tot leven komt. ACTEERSTUDIO Paul Dekker ’s-Hertogenbosch The Netherlands www.acteerstudiopauldekker.nl acteerstudio.p.dekker@gmail.com
De Realiteit van Acteren / Paul Dekker © 2009
7
De illusoire natuur van drama is haar realiteit. Op het toneel is het altijd waar en tegelijk niet waar. Toneel is de realiteit van een illusie. Acteren is de kunst van het transformeren. De dramatische rol en de dramatische omstandigheden zijn verbeeld. Wat geen verbeelding is is het gedrag van de acteur, dat is echt. Acteren is de Vaardigheid om een Personage Waarachtig te doen Handelen in de Gegeven Verbeelde Omstandigheden. Acteren is een kunstambacht. De acteur is kunstenaar en vakman. Hij is een meester in het creĂŤren en beoefenen van gedrag. Dat doet hij door middel van de fysieke actie. Daartoe is hij zelf het acteerinstrument. Het Fundament van Acteren is de Realiteit van Handelen. De acteur stelt de voorstelling zo daar dat haar illusie een realiteit lijkt. Uiteindelijk is elke opvoering een levende droom. Het is de taak van de acteur om de toeschouwer te doen geloven in die droom. Paul Dekker
De Realiteit van Acteren / Paul Dekker Š 2009
8
Inhoud Voorwoord door William Esper......................................11 Voorwoord door Jacques Giesen.....................................13 Voorwoord door de Auteur .............................................15 Inleiding ............................................................................19 Hfd. I De Fundamentele Acteer Principes ....................25 1. 2. 3. 4.
Wat is Acteren? ......................................................28 De Verbeelde Omstandigheden .............................31 De Realiteit van Handelen .....................................34 Conclusies ………………………………………37
Hfd. II De Fundamentele Acteer Vaardigheden ..........39 1 Acteer Talent .......................................................48 2 Het Moment .........................................................60 3. Vanuit de Ander Werken .....................................70 4. Concentratie ...........................................................83 5. Het Acteer Instrument ............................................91 6. De Verbeelding …………………………………97 7. Emotionele Voorbereiding ….......................…. 107 8. Verbondenheid .....................................................114 9. Tekst en Subtekst .................................................120 10. De Acteer Relatie .................................................135 11. Objectief en Obstakel ...........................................140 12. Eenheden ..............................................................147 13. De Fysieke Actie ..................................................152 14. De Rol en het Personage.......................................167
15. Personalisatie of ‘Als-of’ .....................................186 16. Acteer Huiswerk ..................................................195 17. De Innerlijke Staat van Creativiteit......................203 18. De Acteer Retoriek...............................................211 19. Spel Plezier ..........................................................219 20. Toneel Charme .....................................................225 21. De Acteur Zelf......................................................231 22. Nog Meer Acteer Vaardigheden...........................238 Hfd. III De Training van de acteur..............................247 1.
De Uiterlijke Techniek van de Acteur.............261 A. De Beweging Techniek van de Acteur....265 B. De Stem- en Spraak Techniek van de Acteur..........................................271
2. 3. 4.
De Theoretische Techniek van de Acteur.......279 De Innerlijke Techniek van de Acteur............287 De Auditie Techniek van de Acteur ………...310
Interludium ....................................................................316 Slotwoord ........................................................................318 Over de Auteur ..............................................................325
Voorwoord door William Esper Introduction to ‘De Realiteit van Acteren’ Sometime ago I came across a quote of Stanislavski in which he reflected on his life and on what, at the end of it, he found most important. The translator used the English word cognition. This is an odd word, which means understanding or knowledge. Stanislavski stated, that in a life that had brought him the world’s applause and extraordinary fame, in the end the most precious of his accomplishments was this: cognition. So do all serious artists spend their lives in the pursuit of knowledge of their craft and of human condition. Such a searcher was Paul Dekker. He has spent his life on a fanatical quest to understand the true nature of acting. He hungers to know everything that can be known about this subject. He has been on this journey for a long time. He first came to me as a way stop on that journey because he wished to know everything about the work of the great American teacher Sanford Meisner as I understood it and had developed it. He began by observing my classes in the MFA/BFA Professional Actor Training Program at Rutgers University’s Mason Gross School of the Arts. After a time he had to return to his students in Holland but later he returned to actually do the work under my guidance in my New York Studio. Never was there a student who was more intensely serious than Paul Dekker. Never was there a student more intensely focused on understanding every aspect of this approach. It was my observation that Meisner’s work is not as well known in Europe as it is in America. This is beginning to change fortunately through the efforts of many people who like Paul Dekker quest after what is eternal in our work.
De Realiteit van Acteren / Paul Dekker © 2009
11
This book shares with the reader the fruits of Paul’s personal journey in search of cognition.
February 12, 2009 by William Esper William Esper Studio for Acting Premier New York Acting School U.S.A.
De Realiteit van Acteren / Paul Dekker Š 2009
12
Voorwoord door Jacques Giesen Laat ik onmiddellijk helder zijn: ik ben bevooroordeeld. Paul Dekker, de auteur van dit boek is een oud-student en oud-docent van de Toneelacademie Maastricht waar ondergetekende zeventien jaar werkte als docent, studieleider en directeur. Ik heb ’t manuscript kunnen lezen en van commentaar mogen voorzien. Vanaf zijn afstuderen was ik in de gelegenheid zijn werkzaamheden in de toneelwereld te kunnen volgen. We hebben altijd contact gehouden. Dit geschrift kwam enigszins als een verrassing voor mij. Paul Dekker was zeker in zijn studietijd meer een vragensteller dan een antwoordgever. Elk antwoord op een vraag van hem leidde immer tot een nieuwe vraag en deed de indruk ontstaan van ’n twijfelaar waarbij je soms dacht: kom op Paul, nu doorzetten, nu beslissen, tezelfdertijd wist Paul als lesgever overtuigend en doeltreffend te zijn met een grote verbeeldingskracht. Hij schatte de leerlingen op waarde en creëerde goede leermomenten. Hij boekte duidelijke resultaten. “De Realiteit van Acteren”, laat aan antwoorden niets te wensen over en alle vragen krijgen een helder antwoord. We vinden een duidelijke opvatting over het wezen van het acteren en deze gedachten worden met passie voor het voetlicht gebracht. Klink en klaar van toon zowel rationeel als emotioneel. Ziet u, beste lezer, zo word je trots op je oud-student en je raakt verrukt vanwege deze inhoud die ook ’t eigen ego streelt omdat je constateert hoezeer zijn opvattingen naadloos passen op je eigen visie op ’t acteren. Je bent zelfs een beetje jaloers: jij had dit boek wel willen schrijven. Dus zonder aarzeling wil ik dit tenslotte melden: zo overwint de leerling de meester en zo dient ’t lerend leven zich te voltrekken als de meest klassieke formule over waar leren en onderwijzen toe moet leiden. Veel leerplezier. Jacques Giesen Oud-directeur Toneelacademie Maastricht The Netherlands Oud-rector Hogeschool Maastricht The Netherlands Oud-directeur Theater a/h Vrijthof Maastricht The Netherlands
De Realiteit van Acteren / Paul Dekker © 2009
13
Voorwoord door de Auteur Geen Acteur, geen Acteren. Geen Acteren, geen Voorstelling. Deze eenvoudige vaststelling impliceert het belang van de acteur. De actor is de factor! De realiteit van acteren is er een van Kunstenaarschap en Vakmanschap. Acteren is de kunst van de acteur die als kunstenaar creëert en als ambachtsman vertolkt. Aangezien het toneel een collectieve creatie is, dient de acteur zich ook te schikken naar de regels van de toneeldiscipline. De acteur beschikt over aangeboren Acteertalent. Als het in iemand roept zal ‘het’ acteren, het leven zelf wijst dit uit. Uiteindelijk is acteren niet iemands eigen keuze, maar iemands Bestemming. Acteertalent voor de acteur is als het instinct voor een dier. Mits blootgesteld aan uitdaging, verloochent het zichzelf niet en komt als schuim op bier bovendrijven. Het realiseert zich als er een appèl op gedaan wordt. Zoals het leven zijn persoonlijkheden kent, zo kent ook acteren zijn persoonlijkheden. Er bestaan geen standaard acteurs, maar er bestaan wel standaard acteervaardigheden. Elke acteur is uniek en ontwikkelt een authentieke Acteerpersoonlijkheid. Al werkend manifesteert acteertalent zich en komt tot ontwikkeling. Acteren is naast talent ook een Metier. Het is Vakwerk. Het is een Ambacht. Techniek en persoonlijkheid gaan hand in hand. Acteurs zijn ambachtslieden die bevoegd zijn om het ambacht van acteren te beoefenen. De beste beoefenaars van de Acteerkunst zijn nederige dienaren van hun vak. De acteur is zelf het instrument van zijn kunst. Omdat acteren alles te maken heeft met menselijk Gedrag, wordt wel eens gezegd dat acteren het Ambacht is van de Ziel. De acteur heeft een licentie voor het creëren van gedrag op het toneel. Acteren is handwerk dat vakkennis en vaardigheid vraagt. Het heeft zijn eigen dictum en vereist daarom Vakmanschap. Daartoe dient het instrument getraind te worden. Veel oefening, veel metier zijn nodig voor het tot stand komen van een rol en een toneelstuk. Zoals elke kunstenaar is de acteur een schepper, een creatief kunstenaar die op authentieke wijze zijn rol creëert. Zijn werk komt van binnenuit. Hoewel een rol vast ligt op papier, is het de acteur die op zijn unieke wijze het personage leven inblaast
en dit elke voorstelling opnieuw. Het zaad voor elke rol die de acteur speelt is al in hem aanwezig. Om op professioneel niveau te kunnen functioneren, dient de acteur te beschikken over een resolute instrumentele virtuositeit, die hem onder alle omstandigheden in zo’n onberispelijke conditie brengt, dat hij bij hetzij eender welke vertolking elk probleem technisch weet op te lossen. Acteren is gebaseerd op twee fundamentele principes: de Verbeelde Omstandigheden en de Fysieke Actie. Hierop zijn vervolgens de acteervaardigheden gebaseerd. We onderscheiden de Fysieke Acteervaardigheden, zoals spraak, stem en beweging; en de Psychische Acteervaardigheden, zoals verbeelding, concentratie, emotionele voorbereiding, inleving, personalisatie, acteerrelatie, eenheden en fysieke actie. Als uitvoerend kunstenaar moet de acteur zijn werk in het openbaar doen, waar de theatrale kunstmatigheid in een voortdurend gevecht gewikkeld is met de waarheid. Wellicht ligt hierin de grootste uitdaging voor de acteur. De waarheid in acteren kan niet gesproken worden, zij kan enkel worden gedaan. Acteerkunst is de kunst van de Actualiteit. Zij richt zich over het voetlicht heen onmiddellijk tot het publiek. Als de dag van de première daar is moet de productie er staan. De voorstelling vangt aan om acht uur. Dan moet ‘het’ gebeuren! Maar ook elke volgende voorstelling moet het zich telkens weer opnieuw hier en nu realiseren. Niets kan dit tegenhouden, tenzij de dood van de acteur zelf, zo drukte Constantin Stanislavski het ooit uit. Dit vraagt professionaliteit, vakmanschap en discipline. De standaards voor acteerkunst liggen hoog. Waaruit blijkt de Autonomie van de Acteur? Om die vraag te beantwoorden kijken we naar het leven zelf. Acteren is gebaseerd op het leven. Niemand kan het leven leven van een ander. Iemand ademt, spreekt, beweegt, handelt en denkt zelf. Niemand kan de rol voor de acteur spelen. Dat is zijn autonomie. Uiteindelijk bestaat er geen voorstelling zonder hem. Een acteur creëert ‘zichzelf’. Elke rol is zijn creatie. De toekomst van het theater ligt onvoorwaardelijk in de handen van de acteur. Het is door zijn diepgaande en ongerepte oorspronkelijkheid dat het toneel altijd nieuw blijft.
Alles op het toneel is ‘Informatie’. Elke vorm draagt informatie in zich en draagt bij tot de creatie van de illusie: acteur, decor, licht, kostuum, masker, make-up, muziek, lichtbeelden en film. In het bijzonder het Gedrag van de acteur is drager van informatie: taal, spraak, stem, klank, stilte, beweging, mimiek. Het is informatie die door Retoriek (in de brede betekenis: overtuiging) de illusie daar stelt. Echter eender wat de acteur doet op het toneel, zolang het enkel vorm is, dan wordt de informatie niet gecommuniceerd. Alleen als er sprake is van bezieling, dan pas deelt informatie zich met het publiek. Bezield Gedrag is het objectief van de acteur. Dat is waar de toeschouwer naar komt kijken. In goed acteren zijn acteur, actie en acteren één geworden. Dan is acteren authentiek. De acteur blijft zichzelf gewaar dat hij acteert. Wie is het die de tekst van de toneelschrijver vertolkt, het regieconcept van de regisseur vormgeeft, het kostuum van de kostuumontwerper draagt, in het decor van de decorontwerper beweegt, in het lichtplan van de lichtontwerper verschijnt, de productie van de producer realiseert? Het antwoord op elk van deze vragen is: de acteur! Indien van toepassing zouden alle vermelde functies ook door de acteur zelf beoefend kunnen worden. Echter, het beoefenen van de acteerkunst zelf is te allen tijde en enkel en alleen het terrein van de acteur, zonder wie het toneel nooit of te nimmer kan bestaan. De acteur levert een bijdrage. Hij verfijnt z’n vaardigheden, doet z’n research, en gebruikt z’n techniek. Daar het beroep van de acteur acteren, leevrt hij z’n bijdrage door middel van het stuk. Daar de mens het subject is en het thema het object is van het stuk, is de acteur als het personage verantwoordelijk voor de onthulling van het thema van het stuk. Door keuzes te maken wat hij doet op het toneel, onthult hij het thema. Hij belichaamt de z’n begrijpen van het thema, maakt het duidelijk aan de toeschouwer zo dat het hen raakt. Dit is d roeping van de acteur. Acteren kan niet geleerd worden het kan enkel beoefend worden. Men kan de acteur slechts fundamentele acteerprincipes bijbrengen, waarvan hij door ervaring de werking ervan aan zichzelf kan bewijzen. Belast een acteur niet met intellectuele balast die z’n werk verwarren. Rudimentaire kennis over z’n kunst is het enige wat de acteur nodig heeft. Van daaruit doet hij het alleen en volgt hij z’n eigen weg. De belangrijkste
les is om het Werkinstrument te leren kenen en de Gebruiksaanwijzing ervan. Voor het overige dient men het plezier van de ontdekking over te laten aan de acteur zelf. Dit boek De Realiteit van Acteren wil niet de schijn wekken alles van zichzelf te weten, dat zeer zeker niet. Zijn bronnen zijn echter zo uiteenlopend dat het ondoenlijk is ze allemaal te vermelden. Het boek wil de acteur inzicht geven in en uitnodigen tot acteren, zowel acteren op het toneel, in film als voor TV. Het gaat over het werk van de acteur aan zichzelf en aan zijn rol. Bovendien wil het boek taal geven aan acteren. Acteurs dienen over een Vakvocabularium te beschikken, de Grammatica van de Acteur die zij met elkaar delen, en die de communicatie in zijn werk ten goede komt. Moge het boek een inspiratie zijn voor zowel de acteur in spe als de acteur die al in het vak werkzaam is. Paul Dekker