Sleutelprojecten - wonen als werkwoord

Thema

Leegstand & Transformatie Foto Daria Scagliola & Stijn Brakkee Stadhuis Deventer door Neutelings Riedijk Architecten Leegstaande gebouwen worden niet meer zo snel gesloopt; eerder wordt gezocht naar herbestemming met nieuwe invullingen, liefst met gebruik van zo veel mogelijk aanwezige details en materialen. Dit geldt niet alleen voor historische en industriĂŤle monumenten maar ook voor naoorlogse kantoorgebouwen die na de crisis leegstaan. In Spotlight worden drie transformaties uitgebreid besproken, namelijk Lucent in Hilversum, Stadhuis Deventer en de Meelfabriek in Leiden. Ook is aandacht voor de relatief kleine ingrepen in woonhuizen.

Erick van Egeraat laat zijn licht schijnen over het door hem verbouwde Erasmus University College in Rotterdam, waarbij hij pleit voor architectuur die zich verbindt met de stad. In zijn aanpak ging hij uit van de kracht van het oorspronkelijke gebouw.

de Architect, mei 2016 | 21

Essays Verbouwen in plaats van verhuizen

Kleine projecten

Verbouwen in plaats van verhuizen

Het concept van de blog ‘Ugly Belgian Houses’ is helder. De meest wonderlijke bouwsels van Belgische particulieren gaan, voorzien van smeuïge bijschriften, de wereld over. Met de uitzondering als regel is een onuitputtelijke bron van inspiratie en leedvermaak aangeboord. Trouwe volgers verklaren het groeiende rariteitenkabinet de liefde, terwijl de betreffende bewoners zich te schande voelen gezet. Ze zijn niet gediend van de smaakpolitie die hun eigenste thuis op het hakblok van de sociale media legt.

Anders dan de titel doet vermoeden, is het platform echter meer dan een publieke schandpaal. Het wekt de belangstelling voor de verschillende beweegredenen en uitingsvormen van particuliere (ver)bouwers. En het adresseert de vraag wat nu precies zo lelijk, bijzonder of interessant aan deze woonhuizen is. Het zijn daarbij vaak de inpassingen en aanpassingen die de meeste reacties oproepen.

Kleine transformatieprojecten voor particuliere opdrachtgevers zijn geen ondankbare bijzaak meer. Voor architecten ligt een fijngevoelige uitdaging in het bemiddelen tussen veranderende behoeften en aanwezige karakteristieken. Dit sleutelen aan het bestaande materiaal gebeurt meestal binnen een samenspel van actoren en belangen. Naast de fysieke context is sprake van een sociale context, waarin over smaak heel goed te twisten blijkt.

Hoe kunnen architecten en opdrachtgevers hiermee omgaan?

Don’t move, improve!

Aan de andere kant van het spectrum vinden we talloze woningverbeteringen met een hoog ambitieniveau. Steeds meer huiseigenaren, ook de meer vermogende, kiezen ervoor om te verbouwen in plaats van te verhuizen. Of ze verkiezen een opgeknapt huis in een bestaande wijk boven een luxe nieuwbouwwoning. Volgens architecten in Londen zijn moderne uitbouwen bijvoorbeeld bij deze doelgroep zeer in trek.1 Steeds meer bewoners zien de meerwaarde in van moderne architectuur en zijn bereid daarin flink te investeren.

Ze vragen om uitgesproken toevoegingen die de organisatie en de beleving van het wonen

Tekst

Pieter Graaff

1 In veel voorbeelden van de beeldblog ‘Ugly Belgian Houses’ spelen inpassing en aanpassing een grote rol. Foto tempspournousblog. wordpress.com 2 Dit door cepezed getransformeerde herenhuis in Den Haag laat zien hoe een hoogwaardige ingreep de belevenis van het wonen totaal kan veranderen. De achtergevel van het pand is letterlijk en figuurlijk geopend en vervangen door een glaspui met een taatsdeur van twee meter breed en zesenhalve meter hoog. Foto Leon van Woerkom

28 | de Architect, mei 2016

1

Thema: Leegstand & Transformatie

2

de Architect, mei 2016 | 29

Essays Verbouwen in plaats van verhuizen

Volgens het boekje Onrust over de consolidatie van een ruïne in het Zuid-Spaanse Cádiz. Volgens bewoners en pers is de ruïne verpest en het gewaardeerde onderdeel van de horizon vervuild door een betonnen blok. Volgens erfgoedspecialisten is het echter een interessant voorbeeld dat voldoet aan het uitgangspunt om te behouden wat er nog is en geen historiserende reconstructie van verdwenen onderdelen te plegen.

1

2

30 | de Architect, mei 2016

Thema: Leegstand & Transformatie

Gezocht: kleine projecten (1) Op de oproep die de redactie via de website en sociale media verspreidde, volgden dertig inzendingen. Opvallend aan de inzendingen was dat er vrijwel geen foto’s van de straatzijde bij zaten. De meeste verbouwingen vinden plaats aan de informele achterzijde, op het dak of enkel binnen de woning.

verrijken. Door de stijgende huizenprijzen in de Britse hoofdstad zijn deze investeringen meestal binnen een paar jaar terugverdiend.2 Het besef dat de woning geen consumptiegoed is, maar een potentieel waardevolle asset, dringt ook bij Nederlandse huizenbezitters door. Hier wordt het gevoed door het besef dat huizenprijzen niet automatisch blijven stijgen en niet elk huis verkoopbaar is. Dat maakt het aantrekkelijk woningen duurzamer, functioneler en meer onderscheidend te maken.

In de opkomende betekeniseconomie3 draait het niet om je wat je bezit, maar juist om wat je eraan toevoegt en daarmee aan de maatschappij. Aan met aandacht of zelfgemaakte spullen, versieringen en gearticuleerde verbouwingen valt steeds meer eer te behalen.

Wonen is een werkwoord geworden.

Voor de meeste Nederlandse architecten geldt dat het grootste deel van hun projecten zich in, aan, op of naast bestaande gebouwen of structuren afspeelt. Bij zowel kleine als grotere bureaus zijn particuliere (ver)bouwopgaven inmiddels een volwaardig onderdeel van hun portfolio geworden.

1 Het huis heeft de structuur van een klassieke Hollandse tussenwoning, met één brede en één smalle beuk. Met behoud van de laatst aanwezige oorspronkelijke details als de entreesluis en ornamenten gipsplafonds, is deze indeling op de begane gerond volledig doorbroken. De voormalige gang en keuken zijn bij de woonruimte getrokken, waardoor één grote ruimte is ontstaan.

Foto Leon van Woerkom 2 De voormalige buitenruimte van het balkon op de eerste verdieping is bij de woning betrokken, waardoor een vide even hoog als de taatsdeur is ontstaan.

Foto Leon van Woerkom

Op stand zonder welstand

3 Vergunningsvrije ruimte voor bijbehorend

Tussen beide uitersten van Belgische koterijen en architectonische highlights bestaat een rijke diversiteit aan zorgvuldige, pragmatische of poëtische ingrepen. Het bewaken van de kwaliteit van deze verbouwingen in relatie tot de woonomgeving is een klassieke taak voor welstand. Tegelijkertijd zijn er goede redenen om de regeldruk te verminderen. De rol van gemeenten en corporaties in de stedelijke vernieuwing is terughoudender geworden.

Terwijl grote nieuwbouwwijken door krachtige planningsallianties werden gebouwd, is het sleutelen in en aan bestaande wijken een optelsom van particulier initiatief.

Bestemmingsplannen en welstandnota’s boden zekerheden die nodig waren voor grote investeringen. In bestaande wijken met veel particulier bezit kunnen investeringen juist worden uitgelokt door meer vrijheid te bieden.4 Daarbij trekt de overheid zich terug en staat de rol van welstand ter discussie. Het autoriteitsargument om te bepalen wat passend, goed of mooi is, wordt niet meer geaccepteerd. Een gemeenschappelijk vocabulaire om verbouwingen te bespreken, ontbreekt echter. In plaats daarvan verschaffen vuistregels en

bouwwerk in het achtererfgebied.

Bron vergunningsvrijbouwen.com

3

de Architect, mei 2016 | 31

Essays Verbouwen in plaats van verhuizen

Gezocht: kleine projecten (2) Het kleinste ingezonden project betrof een interventie van bureau Fields. Door het plaatsen van vilten figuren op het plafond van een woonkeuken werden sfeer en akoestiek van de ruimte verbeterd. Deze aankleding maakte een verdere bouwkundige interventie overbodig.

2 3

1

32 | de Architect, mei 2016

Thema: Leegstand & Transformatie

Crystal House Binnenkort wordt aan de P.C. Hooftstraat het Crystal House opgeleverd. In het ontwerp van mvrdv worden verlijmde glazen bakstenen, kozijnen en paneeldeuren toegepast. Hierdoor kan aan de wens van een glazen etalage voldaan worden zonder de historische gevelindeling te veranderen. Een voorbeeld van existentialisme.

checklists de burger inzicht in de aanpassingen en de uitbreidingen die zonder vergunning kunnen worden gerealiseerd. Geheel volgens de beelden die dergelijke richtlijnen ondersteunen, dreigen de gegeven vrijheden beperkingen te worden. Als vergunningsvrij de norm is, moet je een sterke wil hebben om hiervan af te wijken en het onzekere traject van een vergunningsaanvraag in te gaan. Een aanbouw wordt op deze manier al snel een moderne doos die tegen de bestaande woning wordt aangeschoven. Voor de architect resteert dan slechts de taak deze doos zo mooi mogelijk vorm te geven. Dit vertrekpunt leidt lang niet in alle gevallen tot passende oplossingen. Bovendien wordt het gesprek over wat passend is, in de kiem gesmoord.

Aanpassen in plaats van toevoegen

Boven Concept uitgerekt huis door Ruud Visser 1-3 Uitgerekt huis in Rijswijk. Het aanpassen van het bestaande bleek hier een betere oplossing dan het toevoegen van iets nieuws.

Bron Ruud Visser Architecten

Een voorbeeld van hoe het ook anders kan, is het uitgerekte huis in Rijswijk door Ruud Visser Architecten. De slaapkamers op de verdieping waren in deze woning te klein. Een vergunningsvrije uitbouw van drie meter hoogte bood wel ruimte, maar geen oplossing hiervoor. Uiteindelijk besloot Visser de hele achtergevel twee meter naar achteren te verplaatsen. Het karakter van de woning bleef zo behouden, terwijl tegelijkertijd aan de woonwensen is voldaan.

Het aanpassen van het bestaande leverde in dit geval dus een meer passende oplossing op.

De vraag wat passend is, gaat echter niet uitsluitend over de plaats en de schaal van de interventie. Het gaat ook niet louter over de architectonische kwaliteit van de toevoeging zelf. Wat vooral aan de orde is, is de vraag hoe het nieuwe zich verhoudt tot het bestaande.

Meer dan om het vastleggen van omvangsnormen, gaat het om het bespreekbaar maken van omgangsvormen.

Matchfixing

Om initiatiefnemers inzicht te verschaffen in de manieren waarop je met het bestaande materiaal kunt omgaan, is een vocabulaire nodig. Daarbij gaat het om de vraag hoe het bestaande wordt gewaardeerd en in hoeverre het nieuwe zich hierin voegt en mengt. Bij aanpassingen aan monumentale panden kun je ervoor kiezen de aanpassingen vrijwel onzichtbaar in het bestaande te verwerken of juist op gepaste afstand te houden. Maar deze bandbreedte treffen we ook aan bij gebouwen die geen erfgoedstatus hebben, maar als erfenis (inclusief de reeds verdwenen panden) of grondstof gezien worden.

De dialoog tussen bestaand materiaal en toevoeging kun je voeren met behulp van termen die we kennen uit participatief onderzoek. Sociale wetenschappers die het gedrag van een groep mensen willen bestuderen, doen dat door op afstand te observeren of juist door deel te nemen. De observerend deelnemer doet mee, maar blijft zich ervan bewust dat hij eigenlijk onderzoeker is. De deelnemend observator kijkt vooral, maar mengt zich in de groep om het nog beter mee te krijgen. Op eenzelfde manier kan een toevoeging zich meer als deelnemer of als observator opstellen. Dergelijke termen helpen om de verhoudingen tussen interventie en bestaand materiaal bespreekbaar te maken.

Deze verzameling omgangsvormen werkt inspirerend, maar heeft ook betekenis als communicatiemiddel. Behalve met een fysieke context, hebben kleine projecten bij uitstek te maken met een sociale context. Er zijn voldoende verhalen van rijdende-rechter-achtige proporties over met zorg ontworpen moderne toevoegingen. Meningen van buren die waardevermindering vrezen staan daarbij lijnrecht tegenover die van professionals. Voor architecten zijn dit leerzame anekdotes, voor de opdrachtgevers rechtstreeks van invloed op het woongenot. De manier waarop wordt omgegaan met de woning, zegt ook iets over de houding ten opzichte van de buurt. De plaatselijke hoogte van het spreekwoordelijke maaiveld kan daarin een rol spelen. Wie van het lelijkste huis van de straat iets moois weet te maken, krijgt sneller het voordeel van de twijfel.

de Architect, mei 2016 | 33

Essays Verbouwen in plaats van verhuizen

HET BESTAANDE ALS ERFGOED DEELNEMER

Zo veel mogelijk volgens het origineel;

OBSERVEREND DEELNEMER

Invulling Het bestaande completeren met nieuwe onderdelen

DEELNEMEND OBSERVATOR

Toevoegen van herkenbaar nieuwe delen die passen bij het origineel

OBSERVATOR

om bestaande in waarde te laten

HET BESTAANDE ALS ERFENIS DEELNEMER

OBSERVEREND DEELNEMER

DEELNEMEND OBSERVATOR

Analogie Niet toevoegen, maar het bestaande aanpassen aan nieuwe wensen

Verwijzen in het nieuwe naar het (mogelijk zelfs verdwenen) oude

met het origineel

OBSERVATOR

Palimpsest Een nieuwe historische laag over het bestaande projecteren

HET BESTAANDE ALS GRONDSTOF DEELNEMER

OBSERVEREND DEELNEMER

DEELNEMEND OBSERVATOR

OBSERVATOR

Bestaande vormen en nieuwe kwaliteiten van het nieuwe

1

34 | de Architect, mei 2016

toevoeging het bestaande overheerst

naast of aan bestaande plaatsen

Thema: Leegstand & Transformatie

1 Matrix 2 De organisatorische complexiteit van een zeer voor de hand liggende ruimtelijke ingreep. Beeld Pieter Graaff

2 Noten 1 Zie ook: T. Avermaete, ‘Sleutelen aan de

Op zoek naar transformatieruimte

In de documentatie die de redactie van veel kleine projecten ontving, ontbreken veelal de foto’s van de voorzijde van de woning. De ruimte om te sleutelen aan een huis bevindt zich aan de informele achterzijde. De representatieve voorgevel blijft meestal ongewijzigd. Een groot deel van de bestaande wijken is afhankelijk van particuliere investeringen. Om die laatste uit te lokken, is het van groot belang voldoende transformatieruimte te scheppen.5 De grote vraag is hoeveel ruimte de woningvoorraad biedt voor zo’n traditie van aanpassen. Vooral in de gestapelde particuliere voorraad ligt een grote uitdaging. Daarbij speelt niet alleen het gerealiseerde, samenhangende beeld een beperkende rol, maar ook de ruimtelijke en juridische schakeling van woningen en collectieve ruimten.

Een simpel voorbeeld hiervan is een vergunningsvrije uitbouw aan twee benedenwoningen in Amsterdam Oud-Zuid. Toen de bovenburen een plat dak zagen verschijnen, ontstond de wens deze ruimte bij hun ondiepe balkon te betrekken. Daarmee zouden de uitbouwen echter vergunningsplichtig worden en zou de verbouwing moeten worden stilgelegd. Voor het wijzigen van de splitsingsakte zouden bovendien de overige zeventig leden van de Vereniging van Eigenaren én hun hypotheekverstrekkers goedkeuring moeten geven. Met juridische creativiteit en een goed procesontwerp is dit opgelost.

Wonen als werkwoord

De stedelijke ontwikkeling is op veel plekken afhankelijk van particulieren die sleutelen aan hun eigen woning.6 Het faciliteren en uitlokken van deze investeringen vraagt om goede communicatie en voldoende informele transformatieruimte. Tussen ‘Ugly Belgian Houses’ en onveranderbare woongebouwen ligt een rijke diversiteit aan oplossingen.

Door creatief na te denken over de gewenste omgangsvormen met het bestaande, kunnen passende oplossingen gevonden worden. Binnen die condities is het verbeteren van de woning een dankbare taak voor zowel bewoners als architecten.

laat-moderne architectuur’, in: Jaarboek Architectuur in Nederland, 2014-2015, p. 16-21.

2 “Londoners’ ‘tastes have improved’ say architects as home-extension market explodes”, gepubliceerd op dezeen.com, 11 maart 2016.

3 En de investeringen zelf dragen op hun beurt weer bij aan het stijgen van die prijzen.

4 Zie onder meer de uitzending van Tegenlicht: ‘Rendement van geluk’, 3 april 2016.

5 Dit wordt ook wel omschreven als een verschuiving van ontwikkelingsplanologie naar uitnodigingsplanologie.

6 Stedebouwkundige Jurrian Arnold ontwikkelde een analysemethode om de transformatieruimte in beeld te brengen en ontwerpstrategieën om deze te vergroten. Zie: J. Arnold, Ontwerp voor co-creatie - Wijkontwikkeling door particulier initiatief in de Eilandenbuurt, Delft 2013.

Eind maart is via de website van de Architect een oproep gedaan onder architecten om kleine projecten in te sturen naar kleineprojecten@dearchitect.nl. Een aantal van de inzendingen is in dit artikel verwerkt. Bekijk meer projecten op onze website www.dearchitect.nl

de Architect, mei 2016 | 35

Essays Verbouwen in plaats van verhuizen

Doorgetrokken Studio oiio maakte een fictief voorstel voor uitbreiding van het Guggenheim Museum in New York. De beroemde hellingbaan wordt in hun plan doorgetrokken om ruimte voor meer kunstwerken te maken. Het ontwerp van de uitbreiding is een direct gevolg van het bestaande.

Verbouwing schuur tot tuinkamer in Drenthe door Christiana Fuchs Architect In een woonhuis diende extra (werk)ruimte te komen. De oude rietgedekte schuur van acht bij negen meter naast het woonhuis was in gebruik als opslag en werkplaats. Christiana Fuchs ontwierp in deze schuur een atelier. De nieuwe tuinkamer is ontworpen als een ruimte met twee naar elkaar open delen. Aan de ene kant zijn de glazen puien gericht op het terras en het woonhuis, de scheidingswand doet dienst als boekenkast. Aan de andere kant ontstaat door grote ramen aan de tuinzijde een ruimte die direct in de tuin ligt, vandaar de naam tuinkamer. In het grotere gedeelte is de werkplek gevestigd. De eerdere functies van werkplaats en opslag zijn behouden en ondergebracht in de resterende ruimte.

Foto Ard Bodewes

36 | de Architect, mei 2016

Thema: Leegstand & Transformatie

Uitbreiding rijksmonumentaal woonhuis in Enschede door schipperdouwesarchitectuur Het woonhuis is in 1923 gebouwd als pastorie bij de kerk op de Oude Markt. Het rijksmonument is in een eerste fase geheel gerenoveerd.

In de tweede fase is aan de noordzijde een uitbreiding gemaakt voor een eetkamer, bijkeuken en garage met carport. Deze uitbreivisueel losgekoppeld door middel van een

9

ding staat op afstand van het monument en is glazen tussenbouw. De garage is op een lager niveau aangelegd, terwijl de eetkamer op hetzelfde peil als de woonkeuken is aangelegd.

In het terras zijn de niveauverschillen opgelost. De gevelbekleding bestaat uit smalle mahoniehouten latten, ook de kozijnen zijn hierin uitgevoerd. Door de kozijnen in het gevelvlak te plaatsen is een rustig beeld zonder afleidende details gecreĂŤerd.

de Architect, mei 2016 | 37

Essays Verbouwen in plaats van verhuizen

Herinnering Een Berlijnse gebouweigenaar wilde zijn pand meer uitstraling geven. Op een oude geveltekening waren de rijke decoraties te zien die na de oorlog door een stuclaag zijn vervangen. Deze tekening is door architectenbureau Hild und k naar ware grootte opgeschaald en zonder verdere bewerking als reliĂŤf in het stucwerk aangebracht. Omdat de positie van balkons en ramen in de tussentijd is veranderd, geeft dit een spannend effect.

Woonhuis in Hoorn door TPAHG architecten Het pand aan de Grote Oost 38 is een rijksmonument in de binnenstad van Hoorn. Het woonhuis is verbouwd met een nieuwe uitbouw in de tuin waar de eethoek is gesitueerd.

Er zijn openslaande deuren in de bestaande achtergevel gemaakt die toegang geven tot de patio. De zijmuur van de bestaande uitbouw is vervangen door een stalen glaswand met een open dak waarin twee grote daklichten zijn geplaatst. Voor deze nieuwe toevoegingen is qua materialisering duidelijk gekozen voor contrast. Het historische karakter van het monumentale woonhuis is behouden en met de toevoeging van moderne materialen is een versmelting tussen oud en nieuw ontstaan.

38 | de Architect, mei 2016