Piet magazine

HANDBOEK VOOR EEN MODERNE SINTERKLAASVIERING

AKWASI HEDY D’ANCONA ABDELKADER BENALI SUNNY BERGMAN DAMIAAN DENYS ARTHUR JAPIN TANJA JESS ROSSANA KLUIVERT IRENE DE KOM-AVOGADRI HOWARD KOMPROE CHARLY LUSKE ANOUSHA NZUME PAULINE VAN DER MEER MOHR HADEWYCH MINIS JÖRGEN RAYMANN LOUISE SCHIFFMACHER SYLVANA SIMONS ALEX VAN STIPRIAAN SYLVIA STUURMAN PETER R. DE VRIES SYLVIA WITTE

HANDBOEK VOOR EEN MODERNE SINTERKLAASVIERING

Het sinterklaasfeest is een eeuwenoude traditie in Nederland – en zoals elke traditie, aan verandering onderhevig. De laatste jaren, zeker sinds en door de protesten van activisten Quinsy Gario, Jerry Afriyie en Miss Kitty in 2011, lijkt deze verandering in een stroomversnelling te zijn gekomen. Veel basisscholen in de grote steden besloten 5 december dit jaar ‘anders’ te vieren. De wending in het SINTERKLAASJOURNAAL in 2014, de opkomst van de Roetvegenpiet en de introductie van de gouden pieten door ‘s lands deftigste warenhuis. Het zijn veranderingen en initiatieven die soms van elkaar verschillen in hun achterliggende gedachte of beoogde maatschappelijke impact. Maar het zijn vooral veranderingen en initiatieven — van bekende én onbekende Nederlanders, grote bedrijven en kleine organisaties — die elkaar ontmoeten in hun concrete alternatieven voor Zwarte Piet. Eén ding is immers duidelijk geworden: veel bedrijven, scholen, mediamakers, en individuen worstelen met de pietendiscussie, zoeken naar hun positie daarin en zijn er nog niet uit of en hoe het dan concreet anders kan. Die worsteling en twijfel vinden plaats tegen de achtergrond van een vaak verhit maatschappelijk debat dat maar weinig ruimte laat voor gemeenschappelijkheid.

Piet is het tastbare en zichtbare resultaat van een bijzondere en vruchtbare samenwerking tussen onderzoekers van de Erasmus Universiteit Rotterdam en onafhankelijke media- en cultuurprofessionals uit Amsterdam. Wij hebben elkaar gevonden in het streven een uniek geluid te laten horen dat afstand neemt van de felle discussie, en de spotlights te richten op creatieve veranderingen en aanstekelijke initiatieven in de manier waarop het sinterklaasfeest gevierd kan worden. Door uiteenlopende initiatieven aandacht te geven, hopen we juffen, meesters, ouders, maar ook beleidsmakers, mediaproducenten, event managers en politici, te inspireren en waar nodig handvatten te geven voor de vormgeving van een eigentijdse sinterklaasviering.

Piet combineert deze kennismaking met initiatieven uit binnen- en buitenland met prachtig beeldmateriaal, een historisch overzicht van veranderingen in het sinterklaasfeest door de eeuwen heen en persoonlijke verhalen van bekende Nederlanders. Met dit kleurrijke palet aan verhalen, ontwikkelingen, beelden en initiatieven denken en hopen we dat deze Piet lezers laat ontdekken dat een traditie zo veel leuker en krachtiger wordt als hij met de tijd mee verandert.

De redactie van Piet

Colofon

Redactie Isabel Awad Samir Azrioual Jiska Engelbert Ingrid Lochem Anousha Nzume John Olivieira Jacco van Sterkenburg Alex van Stipriaan Bram Verhappen-Boerboom Janelle Ward Beeldredactie Tymen Cieraad & Andreia Costa Bram Verhappen-Boerboom Onderzoekers Samir Azrioual Marit Buddenbaum Karola Doedijns Aya Hashim Jennifer Schreurs Alex van Stipriaan

Isabel

Samir

Jiska

Ingrid

Anousha

John

Jacco

Alex

Bram

Janelle

Tymen

Andreia

Klazien

Redactioneel- en grafisch ontwerp Tymen Cieraad & Andreia Costa Eindredactie Klazien de Vries/Scripta melius Drukwerk Veenman+ Uitgever Noturban Distributie Trichis www.pietmagazine.nl post@pietmagazine.nl

ISBN 978-90-824560-0-4

Piet is mede mogelijk gemaakt door

Copyright © 2015 Piet | Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgaven mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, kopie, microfilm, e-nieuws/on-line uitgave of welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Piet.

Disclaimer | Piet is niet aansprakelijk voor eventuele onjuistheden in deze uitgave. Piet is niet verantwoordelijk voor handelingen van derden die daarmee reageren op deze publicatie. De redactie heeft niet alle bronnen van afbeeldingen kunnen achterhalen en verzoekt een ieder die denkt te zijn tekort gedaan contact op te nemen met de redactie. Dit is een eenmalige, niet- commerciële uitgave voor educatieve doeleinden.

Fotografie Carli Hermès Geportretteerd Tanja Jess Visagie Joelle Romita@Colourfool Agency Art director & productie Bram Verhappen-Boerboom Accessories Kloeg gelegenheidskleding

Inhoudsopgave

19 Veranderingen in de gemeentelijke intocht 24 Een Pietje van eigen deeg Een creatief compromis in Gouda 26 Schoorsteenpieten in Amsterdam Het alternatief in ‘s lands grootste intocht 28 Ruimte voor roetvegen Geleidelijke veranderingen in Utrecht

77

Een nieuw geluid op basisscholen

78

Richtlijn voor verbinding De Sinterklaascode in Amsterdam Zuidoost

86

Verandering is niet moeilijk Tips & tricks voor ouders

90

Wie zoet is krijgt lekkers Het alternatief van Nederland Wordt Beter

96

Piet is geen karikatuur meer Vriendelijke pieten bezoeken NSO De Speelclub

5

Piet

124

Geschiedenis Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging Historicus Alex van Stipriaan begint in de vierde eeuw

Illustraties 18 49 74 88 147 160 183 186

Bestuur overleg Magnus Weightman Pietjes Ronnieism Illustratie Valesca van Waveren Pieterpakkenpapier Natasa Heydra Nostalgie Grootzus Illustratie Jeroen van de Ruit/Beeldkanon Robot Raptor Piet Renske de Greef Sans Piet Stefan Tijs

Imagining Piet 36

Eerlijk zullen we alles delen, moet eigenlijk nog beginnen! Louise Schiffmacher

38

Bofkont Mirjam Oldenhave

104

6

Create Your Piet Inside & outside the box

Inhoudsopgave

Interviews 12

Van Zwarte Piet naar Pieterbaas Actrice en moeder Hadewych het anders

32

Piet moet in de make-over Cabaretier Jörgen Raymann blijft geloven in de dialoog

44

Afscheid van Zwarte Piet Kunstenaar Akwasi gebruikt zijn stem

70

Kabouters en elfjes

98

Bont of blauw

Hedy d’Ancona

Minis

doet

deelt zorg en hoop

Peter R. de Vries gaat voor kleur

166

De Erasmus Universiteit Rotterdam wacht niet af Pauline van der Meer Mohr makes it happen

190

De premier is laf Zanger Charly Luske over de Piet van de toekomst

196

Dromen van Piet in alle denkbare kleuren Thuis bij Rossana Kluivert

202

Hoe kunnen ze het weten als ik m’n mond dicht houd? Sylvana Simons does rock the boat

7

Piet

148

187 188

Humans of Amsterdam Jonge Nederlanders geven hun mening

Achter de voordeur Gezinnen geven vorm aan Piet

Oma gelooft al lang niet meer Sylvia Stuurman vertelt hoe het zit

Duogesprekken

50

Een andere Piet volgens prominente voorbeelden en personen uit de media

52

Piet zijn kun je leren Veranderingen in het Sinterklaasjournaal

56

Sinterklaasje kom maar binnen met je Piet De 25 bekendste Sinterklaasliedjes in een nieuw jasje

60

Piet in kinderboeken Sinterklaasverhalen nieuwe stijl

8

40

Sunny Bergman meets Tanja Jess Gesprek tussen twee blonde antizwartepietactivisten

194

Zwarte Piet is zwart verdriet Mitchell Esajas en zijn moeder vieren geen Sinterklaas meer

Inhoudsopgave

Columns 16

De ideale Piet kwetst niemand Arthur Japin

30

BOEM‌ BOEM‌ BOEM Jerry Arens

68

Nederland is niet kleurenblind Abdelkader Benali

89

Heerlijk avondje met pijnlijk randje Anousha Nzume

94

Tweestrijd Howard Komproe

184

Waarom zijn we bang voor verandering?

Damiaan Denys

200

Makkers staakt uw wild geraas Sylvia Witte

9

161

Nieuwe initiatieven van bedrijven en instellingen

170

NL Expats in Chicago Piet in een andere staat

174

Van zwarte schmink naar houtskool Irene de Kom-Avogadri over Roetpieten.nl

176

Colour is the new black De kleurenpieten van Firma Kloeg

209 210

Credits en bedankjes Bronnen

Fotografie JosĂŠ da Silva

Interview

Interview Tekst Nina Jansen Fotografie Prins de Vos

H

Van Zwarte Piet naar Pieterbaas Actrice en moeder Hadewych Minis doet het anders

13

Interview

‘Ik wil niet dat mijn kind op straat loopt en naar een Surinaams kindje roept: Hey Zwarte Piet!’ Toen Hadewych Minis (38) drieënhalf jaar geleden moeder werd, kreeg ze steeds meer moeite met de figuur Zwarte Piet. Minis is actrice en zangeres. Ze speelde onder andere Rachel Hazes in de film BLOED, ZWEET EN TRANEN en de vrouwelijke hoofdrol in de speelfilm BORGMAN. Voor beide won ze een Gouden Kalf.

Overal door het huis staan vieze voeten. In de schoen bij de kachel zit een half aangevreten wortel, daarnaast staat een leeg waterbakje. De situatie doet vermoeden dat er iemand is geweest. Een jongetje van drie wordt wakker met rode konen. Hij kijkt mama Minis aan en roept: ‘oh nee, het paard is weer geweest!’ Met glunderende ogen beschrijft de actrice een willekeurige ochtend eind november. Ze vindt het leuk om van het sinterklaasfeest een spel te maken. ‘Dát is het leuke aan het sinter-klaasfeest. Die spanning die ik als kind ook zo leuk vond, dat is het belangrijkste.’

Ook zij heeft nostalgische herinneringen aan het sinterklaasfeest, maar Zwarte Piet hoort daar niet bij.

Sinds 2001 is Minis geen fan meer van deze figuur.

Tijdens haar rol in het toneelstuk LANGE LIES LANGE JAN vertelde haar donkere mede-actrice dat kinderen op straat tegen haar zeiden: ‘Hey Zwarte Piet!’ En dat dat heel kwetsend was. ‘Toen dacht ik: ja daar moet wat aan gebeuren. Het is allerminst de bedoeling dat een feest dat over vreugde gaat, zo kwetsend is.’

Minis heeft het met haar kinderen altijd over Pieterbaas, ze gebruikt de benaming Zwarte Piet nooit. Ze heeft een dochter van zeven maanden en een zoontje van drieënhalf jaar. Haar zoontje zit op de crèche. Daar heeft ze bezwaar gemaakt tegen de figuur Zwarte Piet.

‘Van de andere ouders vonden sommigen de discussie onzin, maar ik ben er voor gaan staan en toen is het gelukt om Piet te veranderen.’ Op de crèche lopen daarom nu kleurenpietjes rond.

Minis vindt het belangrijk om zich uit te spreken.

Ze deed onder andere mee aan de Piet Makeover

waarin verschillende bekende Nederlanders in korte filmpjes hun mening uiten over de figuur Zwarte Piet. Ook twittert ze er soms over. Lafheid is volgens Minis een van de meest kwalijke dingen. ‘Sommige mensen spreken zich uit, en die uitspraken zijn soms heftig, maar de grootste groep mensen doet niks.

Zo wil ik niet in het leven staan.’ Ze vindt dat ze een verantwoordelijkheid draagt tegenover de wereld en haar kinderen ‘om van deze plek een zo fijn mogelijke plek te maken waar iedereen zich prettig voelt.’

Haar jeugd Dit gedachtegoed komt voort uit Minis’ opvoeding. Ze groeide als dochter van twee muzikanten samen met haar broer op in Maastricht, ze komt uit een zogeheten ‘links’ gezin. Belangrijke waarden die ze meekreeg, waren dat je goed bent voor elkaar en de ander respecteert. Dit heeft ook invloed op de manier waarop zij nu zelf haar kinderen opvoedt. Zo vertelt ze dat ze laatst met haar zoontje een boek doorbladerde waarin een donkere vrouw stond afgebeeld. ‘Hey dat is een aap!’ riep haar zoontje. ‘Ik schrok daar heel erg van en heb toen uitgelegd dat dat kwetsend is en hij dat niet moet zeggen.’ Juist om dit soort situaties is het belangrijk om stereotype beeldvorming tegen te gaan.

Haar beste herinnering aan het sinterklaasfeest is dat het veel spanning met zich meebrengt. Als kind vierde ze het jaarlijks eerst bij de ene opa en oma en dan bij de andere. Er werd muziek gemaakt en gezongen en nooit waren er een Sinterklaas en pieten bij. Volgens haar was dat eigenlijk spannender. ‘Dan ging mijn vader of buurman heel hard op de deur kloppen en dan werd strooigoed naar binnen gegooid en dan rolde er een

14

Hadewych Minis

‘Van de andere ouders vonden sommigen de discussie onzin, maar ik ben er voor gaan staan en toen is het gelukt om Piet te veranderen.’

juten zak met cadeaus gewoon naar beneden. Ik vond dat zo spannend en eng.’

Deze spanning vond ze ook op school het leukst. Daar waren wel zwarte pieten. Minis weet nog goed dat ze haar leraressen vaak herkende, maar dat ze toch bleef geloven. ‘Ik heb wel tot mijn achtste in Sinterklaas geloofd, maar meer omdat ik het gewoon wilde.’

Nostalgische herinneringen heeft ze zeker aan Zwarte Piet. ‘Die geur van die schmink vond ik heel lekker en de handdruk die je dan door die handschoen heen voelde.

Dat herinner ik me nog goed.’ Maar de spanning had niks met de kleur van de pieten te maken.

De discussie Vanaf 2001 ging Minis al regelmatig in gesprek over Zwarte Piet. Ze merkte toen hoe veel heftige reacties ze kreeg. Ook werd ze vaak niet serieus genomen.

‘Mensen gaven vaak geen reactie of ze zeiden: ga je nou serieus daar moeilijk over doen? Ze deden er heel lacherig over.’ Tegenwoordig is haar eigen omgeving ook voor verandering.

Ze schrikt van de heftige reacties die ze nu op het internet leest en vaak een racistische ondertoon hebben.

‘We leven in Nederland, in 2015. Is dit serieus waar wat ik hier lees? Dat vind ik echt absurd.’ Ze wijt de reacties aan een bepaalde angst. ‘Mensen zijn bang dat ze iets wordt afgepakt. Ze denken: dit is ons Nederland, terwijl we al generaties leven in een multicultureel land. Ze denken alleen maar in hun eigen straatje. Minis leert haar kinderen dat je respect moet hebben voor elkaar en het voor elkaar moet opnemen. Al helemaal als sommige groepen niet serieus genomen worden. ‘Dat vind ik het belangrijkste in de opvoeding.’

15

Minis vraagt zich af wat er nou wezenlijk verandert.

‘Vroeger waren de pieten niet eens zwart.’ Haar ideale Piet is geschminkt in een vrolijke kleur met bijpassende pruik en handschoenen. Ze omschrijft hem als een soort clown. ‘Dat je die spanning voelt van: oh die ziet er heel leuk uit, maar hij is ook een beetje eng.’ Piet mag van haar zo snel mogelijk veranderen. ‘Ik wil niet dat mijn kind op straat loopt en naar een Surinaams kindje roept: Hey Zwarte Piet! Ik wil niet dat hij die link legt.’ Als het feest maar spannend is en leuk voor iederéén, dat is waar het sinterklaasfeest voor Minis om draait.

Actress and singer Hadewych Minis speaks out I do not want my child walking down the street and calling out to a Surinamese child: “Hey Zwarte Piet!’”

Hadewych Minis is an actress and singer. She played Rachel Hazes in the film B����, Z���� en T����� and the female lead in the movie B������. For both roles she won a Gouden Kalf (The biggest prize in Dutch film).

She has had issues with Zwarte Piet for a long time, but when she became a mother, three and a half years ago, her discomfort became even bigger. Her ideal Piet has a colorfully painted face and matching wig and gloves.

She describes him as a kind of clown: “He looks very nice, but is also a little scary.”

Fotografie Prins de Vos

Column

De ideale Piet kwetst niemand Arthur Japin Als je in mijn hart kijkt, vind ik dat Zwarte Piet zijn naam eer aan hoort te doen. Zo ben ik met hem opgegroeid. Pieten kwamen door de schoorsteen. Daarom dragen ze een roe bij zich, van oudsher het attribuut van schoorsteenvegers. Daarmee borstelen ze het rookkanaal vrij van roet. Het zwart op hun gezicht komt van hun werk. Iets anders is mij nooit verteld, iets anders heb ik nooit gedacht. Piet is zwart omdat dat bij zijn werk hoort, hij is zwart omdat het hoort bij het icoon dat hij is geworden, bij het verhaal zoals ons dat als kinderen verteld is. Hij is zwart geschminkt zoals in het circus de clown wit geschminkt is.

Toen ik Lex, mijn partner, in 1979 leerde kennen was hij leraar Frans op een Ivo-Mavo in Amsterdam. Elk jaar speelde hij Sinterklaas. Veel van zijn leerlingen waren allochtoon, vaak van Afrikaans-Surinaamse afkomst. Het sprak daarom vanzelf, en dit gebeurde zonder enige discussie, dat de huid van de pieten die Lex meenam niet zwart werd geschminkt. Het idee kwam niet eens op. Niet omdat het iets met meesters en slaven heeft te maken, maar omdat een zwart geschminkt blank kind naast een klasgenoot met Afrikaanse wortels absurd zou zijn. Niemand dacht aan kwetsen of gekwetst worden, het was gewoon empathie, beleefdheid en gezond verstand. Tot zijn afscheid in de jaren negentig is dit altijd zo gebleven. Geen blanke Amsterdamse ouder die hier ooit aanstoot aan nam of het zelfs maar vreemd vond. Het sinterklaasfeest was een verkleedfestijn, niet meer, niet minder. Glimmende petten, rare pofbroeken, wuivende veren en schminkstiften in alle kleuren van de regenboog! Iets waar iedereen aan mee wil doen. Omdat iedereen als vanzelfsprekend aan een ander dacht was het onbeladen, zodat kinderen met een gekleurde huid even graag voor Piet wilden spelen als de rest.

Ik was zelf een dik kind. Ik meed ieder feest en at mijn ongeluk weg, want zolang je suiker proeft, kun je je verdriet verdringen. Billy Turf was een extreem dikke schooljongen, een stripfiguur, die op elke pagina verschrikkelijk ten onder ging en vervolgens door alle slanke klasgenoten uitgelachen werd. Iedereen was dol op Billy Turf. Mij sneed hij op elke tekening door mijn ziel. Als ik op straat liep, werd mij zijn naam nageroepen. Ik denk niet dat de makers van de strip of de mensen die er om moesten lachen wanneer ze hem lazen er bij stilstonden dat wat hen pret bezorgde, iemand anders wel eens zou kunnen kwetsen. Toch deed het dat.

En hoe. Ook zonder opzet kun je iemand beschadigen en pijn doen.

In 2001 zag Ben, mijn andere partner, voor het eerst een Zwarte Piet. Hij bleef midden op straat staan, zijn mond viel open. Hij keek me aan, beschaamd, verbijsterd, niet wetend wat te doen. Ben is Amerikaan. In zijn land is een vertoning als deze ondenkbaar, onmenselijk, onwenselijk. Ik heb hem gerustgesteld. Ik heb hem uitgelegd dat dit bij ons gewoonte is, kinderspel, volstrekt onschuldig. Dat dit niets te maken had met ras en nog minder met discriminatie. Hij kon het niet geloven.

Tot voor kort kon ik zwarte pieten tegenover iedereen op deze manier verdedigen. Ik heb dat ook gedaan, steeds wanneer buitenlanders in de feestmaanden bij ons op bezoek kwamen en geschokt reageerden zoals Ben. Telkens heb ik uitgelegd dat ons gebruik niets met

16

Arthur Japin

discriminatie had te maken. Dat had het ook niet. Toen niet. Nog niet. En nog steeds geloof ik niet dat zwarte pieten slaven voorstellen. Wat ik wel geloof, is dat je er slaven in kunt zien.

In 1997 publiceerde ik mijn roman. Twee Afrikaanse prinsjes worden daarin naar Nederland gebracht als geschenk voor Koning Willem I, een waar gebeurd verhaal. Ik heb geen oordeel over de geschiedenis. Aan oordelen heeft een mens niets en een schrijver al helemaal niet. Oordelen zitten begrip alleen maar in de weg. En ik wilde zo graag begrijpen waarom het ene prinsje zich helemaal aanpaste en het andere helemaal niet.

Hiertoe liet ik de jongetjes een sinterklaasfeest meemaken, gewoon om te zien hoe die twee uiteenlopende persoonlijkheden daarop zouden reageren. Kroonprins Willem (III) springt tevoorschijn, zwart geschminkt. Op dat moment, waarop geen andere kleurlingen in het Nederlandse straatbeeld werden gezien, is het de Hollandse kroonprins die het ergste schrikt, woedend, omdat zijn feestelijke entree bedorven werd door de veel natuurlijker gekleurde concurrentie.

Mijn ideale Piet is een Piet die niemand kwetst. Mijn ideale mens is trouwens net zo.

Zulke pieten hebben bestaan. In de jaren tachtig en negentig verhoogden ze de feestvreugde op de Ivo-Mavo en allerlei andere scholen. Maar de samenleving van toen, waarvan ze een product waren, bestaat niet meer. Die was zeker niet volmaakt, maar de angst voor het andere en onbekende was daarin niet manifest, niet alledaags, Writer Arthur Japin: The ideal Piet niet allesoverheersend zoals nu. En zolang er geen angst was, hurts no one bleef er ruimte voor nuance. Er bestond maatschappelijk gevoel, The pieten come through the chimney. een vanzelfsprekend humanisme was de norm. Alle meningen Therefore, they carry a rod with them, kwamen voor, maar het was voor iedereen volstrekt duidelijk, zelfs traditionally an attribute of chimney sweeps. They brush the chimney vent voor degene die ze uitte, welke van fatsoen getuigde en welke van clear of soot. onfatsoen. Aan deze duidelijkheid heeft de angstpolitiek van de The black on their faces comes from their afgelopen jaren een einde gemaakt. work. At least, that is how the story goes.

Traditie biedt in onzekere tijden meer troost dan de toekomst.

In the 1980s, Japin’s partner often played Er zijn daarom mensen opgestaan die zich aan onze blanke Sinterklaas at the school where he taught French. Because many students were of sinterklaastraditie vastklampen alsof hun identiteit van Piets zwarte African-Surinamese descent, he brought huid afhangt. Alsof het geen feest is, maar een strijd. Daartussen zitten along pieten who were not made up. That beste, brave mensen maar ook velen die met een gekleurde huid went without saying. tenzij die uit een potje komt – normaal gesproken weinig ophebben.

Twenty years later, Japin’s other partner Te velen die sowieso niets met een ander ophebben. Zij gebruiken nu – who is from the US– saw a Zwarte Piet termen en argumenten die opruiend zijn en bewust kwetsend. Hun on the street and his jaw dropped. At that time, Japin was still comfortable houding heeft mijn houding ten opzichte van Zwarte Piet veranderd. with the tradition and defended Zwarte Hun fanatisme slaat me ieder argument uit handen.

Piet. In those years – the 80s and 90s – Ook zonder opzet kun je iemand pijn doen. Als ik daarop word society was not perfect, but the Dutch aangesproken, wil ik niets liever dan proberen dat in de toekomst te were more open to others than they are voorkomen. Dat voelt in dit geval best lastig, omdat ik in het oude now. “Obviously humanism was the norm.” In uncertain times, tradition nooit iets kwaads gezien heb en met het zorgeloos vertrouwde, dat brings more comfort than change. That’s wij als kinderen zo hebben gekoesterd, nooit iets slechts van zin was. why some people are frantically holding Integendeel. Maar tijden, gevoelens en opvattingen veranderen. Wie onto Zwarte Piet. Anyone who thinks daar niet aan wil, heeft het leven niet begrepen. De oplossing zit hem – otherwise is the enemy. The fanaticism voor beide partijen - in luisteren in plaats van oordelen. Oordelen zitten with which the battle is now waged begrip maar in de weg, vooral begrip voor anderen. Waarom dus niet destroys all Japin’s previous arguments.

Times change, as do feelings and beliefs. gewoon teruggrijpen op onze traditie, die traditie uit het Amsterdam van The solution to the problem of Zwarte de jaren tachtig? Alleen dat kan de feestvreugde nog terugbrengen.

Piet is: listen instead of judge.

“Judgments get in the way of understanding others.”

17

'Bestuur overleg' Magnus Weightman

and the city Veranderingen in de gemeentelijke intocht

Wanneer Piet precies zichtbaarheid heeft gekregen in het Nederlandse straatbeeld, is niet helemaal duidelijk. Maar in ieder geval was hij vanaf het einde van de negentiende eeuw rond 5 december aanwezig bij intochten en op schoolpleinen in sommige dorpen en steden. Daarna is die zichtbaarheid alleen maar toegenomen.

De periode tussen de intocht en het vertrek op 6 december werd – om commerciële redenen – steeds langer. Ver voor de aankomst worden etalages opgesierd met pieten – veel meer dan met sinterklazen − er verschijnen reclamebillboards met zijn beeltenis langs wegen, er lopen soms pieten door de winkelstraten en -centra en niet alleen feestartikelenwinkels bieden Piet-uitdossingen te koop aan. De allergrootste zichtbaarheid krijgt Piet natuurlijk tijdens de vele intochten, de nationale, maar vooral ook de plaatselijke. Meestal wordt Sint met veel vertoon officieel door de burgemeester ontvangen, omringd door vele tientallen, soms zelfs honderden pieten die grappen maken en capriolen uitvoeren.

In toenemende mate verschijnen er ook kleinschalige demonstraties pro- en anti-Piet in het straatbeeld, vooral in de Randstad. Ook die lijken beeldbepalend, maar dan voor de verharding van de standpunten van voor- en tegenstanders. Toch is dat een vertekend beeld, want, ook al is dat minder direct zichtbaar, er verandert intussen van alles. Zo nam een paar jaar geleden in Utrecht Ans van Hoof, voorzitter van de raad van bestuur van kinderopvangorganisatie Ludens, het initiatief tot zogenaamde stadsdialogen. Inmiddels heeft ze samen met een aantal organisaties al vier van zulke dialoogbijeenkomsten georganiseerd, die erop gericht zijn voor- en tegenstanders van Piet met elkaar te laten praten. Het idee is dat als je maar met elkaar praat, er uiteindelijk ook een oplossing komt. Er worden ook veel scholen bij betrokken. En dat blijkt te werken, want een van de gesprekspartners is de organisatie die de Utrechtse intocht regelt en die liet afgelopen jaar ook Tour-(de France)pieten en confettipieten meelopen. Geen wereldschokkende verandering, maar wel de uitkomst van dialoog.

Welke stap dit jaar zal worden gezet is nog niet bekend.

19

Piet

Maar ook het Sint & en Pietengilde is niet tegen een zekere mate van verandering.

De organisatie schrijft in een brief aan de basisscholen: ‘zo hebben de meeste vertolkers [aangesloten bij het gilde] dus rode lippen binnen de eigen lipgrenzen, praten geen krompraat, hebben geen kroeshaar maar een grovere krul. Een gelijkheid tussen Sint en de zwarte pieten is er ook al lange tijd.’ Kleine details misschien, maar het geeft wel aan dat vrijwel iedereen ervan overtuigd is dat het traditionele pietenbeeld niet meer kan. Het langst was dat beeld nog te zien in de getekende Piet. Maar ook over Piet als pop of als tekening in etalages en reclames wordt nu veel meer nagedacht, want welke middenstander wil er nu kwetsen of klanten buitensluiten?

In landen waar veel Nederlandse migranten wonen, zoals Canada en de VS, wordt vaak nog steeds Sinterklaas gevierd en intochten georganiseerd. Alleen hebben ze daar eigen oplossingen voor gevonden. In het Canadese Vancouver bijvoorbeeld doen ze het sinds een verbod enkele jaren geleden gewoon zonder zwarte pieten en in het Amerikaanse Rhinebeck is er een festival met twee parades ontstaan waarin allerlei nieuwe figuren voorkomen en de kinderen een veel actievere rol hebben. Er zijn daar ook helpers – Grumpuses – maar die hebben niets meer met Zwarte Piet te maken.

Piet in the city Nog steeds kun je in Nederland op straat, in winkel, bus of trein kinderen wel ‘Zwarte Piet’ horen zeggen over of tegen een Afro-Nederlander. Vroeger zou daarom gelachen worden.

Nu zullen ouders veel vaker dan vroeger gegeneerd aan hun kroost uitleggen dat dat niet kan, ook al weten ze dat hun kind het niet naar bedoelt.

20

In the weeks before December 5th, encounters with Sint and one or more pieten are common in urban areas. After the official arrival has taken place, they can be seen in different public spaces.

There’s a particularly good chance of bumping into Sinterklaas and Piet in shopping streets and malls. Often, the pieten are still painted black, but most are not wearing earrings or frizzy haired wigs and have not painted on thick, red lips.

Sinterklaas is still very popular in countries with a high number of Dutch migrants. However, wearing blackface in other countries is not acceptable, particularly in the United States. Dutch people who celebrate Sinterklaas in other countries have thus found a variety of solutions to adapt the custom in culturally appropriate ways.

Piet and the city

‘Een maatschappelijke verandering bewerkstelligen neemt tijd.

Verandering zal er komen, maar dat duurt een aantal jaar.

Geef mensen ook de tijd daarvoor.’

In 2014 werden de pieten bij de intocht van Sinterklaas een veelbesproken onderwerp.

Elke gemeente ging hier op haar eigen manier mee om. Hier en daar was sprake van kleine aanpassingen van de gebruikte pieten. Klassieke elementen, zoals oorbellen en rode lippen werden achterwege gelaten. Enkele grotere gemeenten namen het voortouw door duidelijke veranderingen in hun pieten aan te brengen. Zowel in Amsterdam als Utrecht liepen roetpieten rond. Daarnaast had de intocht in Utrecht ook enkele kleurenpieten die meewerkten met de intocht. Haarlem en Gouda kozen voor pieten die de lokale culturele tradities omarmden. Er waren bloemenpieten, representatief voor bloemenstad Haarlem, en stroopwafelpieten, passend bij Gouda als geboorteplaats van de stroopwafel.

Voor de intochtorganisaties van Amsterdam en Utrecht is het duidelijk: Piet blijft veranderen, en het beeld van ‘de Piet’ is steeds in beweging. Bij de intocht in Amsterdam hadden pieten al langer geen oorbellen, en waren er niet uitsluitend pieten met kroeshaar, en hadden de pieten hun lippen gestift in een kleur van hun eigen keuze.

Vanaf 2013 kwam niet alleen de Sint te paard, maar werd hij vergezeld door een aantal paardrijdende pieten. Ook werden Sint en Piet gelijkwaardig afgebeeld op de posters die de intocht aankondigden: Piet steeds minder als een knecht, steeds meer als een vriend van de Sint. Utrecht volgde deze trend ook. Daar hebben de pieten al vijf jaar geen grote oorbellen meer in, en ook worden de pieten eerder bruin dan zwart geschminkt. Deze veranderingen kwamen in Amsterdam al ter sprake in 1999, toen er een algemene Sinterklaascode werd voorgesteld. In de Sinterklaascode staan enkele sleutelideeën voor de viering van Sinterklaas in een multi-etnische samenleving. In deze code wordt ook de gelijkwaardigheid tussen Sint en Piet benadrukt. Vertegenwoordigers van de intochtcomités van Amsterdam en van Utrecht verwachten dat er langzaamaan toegewerkt wordt naar een Piet die gewoon ‘Piet’ is. Pam Evenhuis, woordvoerder van het intochtcomité in Amsterdam, vindt het belangrijk dat de Amsterdamse pieten bij de intocht stapsgewijs veranderen. ‘Een maatschappelijke verandering bewerkstelligen neemt tijd. Verandering zal er komen, maar dat duurt een aantal jaar. Geef mensen ook de tijd daarvoor.’ Ook Jeroen Doensen, bestuurslid van het intochtcomité in Utrecht ziet een gestage verandering voor zich. ‘We kunnen niet verwachten dat alles binnen één jaar verandert, het moet geleidelijk.’

21

© ANP FOTO | Foto: Bart Maat

Piet

22

Piet and the city

23

Piet

Een Pietje van eigen deeg

Gouda

Een creatief compromis

De landelijke intocht vindt elk jaar in een andere stad plaats. Vorig jaar, in 2014, viel Gouda die eer te beurt. Als nationale intochtstad had Gouda een prominente rol in de manier waarop de pieten vorm zouden krijgen. Het intochtcomité besloot gehoor te geven aan de kritiek op Zwarte Piet. Naast de traditionele Piet koos het comité ervoor om ook pieten te laten meelopen die bij het imago van Gouda passen. Dit besluit werd genomen na uitvoerige gesprekken tussen intochtcomités uit andere steden. In een interview met Omroep West vertelt Milo Schoenmaker, burgemeester van Gouda, dat het moeilijk was om eenstemmigheid te bereiken. ‘Natuurlijk kwamen er vragen over hoe Zwarte Piet er in Gouda dit jaar uit zal zien. In de afgelopen maanden heb ik hierover veel reacties ontvangen en heb ik met veel Gouwenaars gesproken. Ik heb gemerkt dat het geen eenvoudige opgave is om tot een oplossing te komen waarin iedereen zich kan vinden. Samen met de stad heb ik gezocht naar een balans die past in de Goudse tradities en recht doet aan de verschillende opvattingen.’

Experimenteren De balans werd uiteindelijk gevonden in een combinatie van het oude en het nieuwe. Het werd een variant

op de traditionele zwarte pieten: donkerbruin geschminkt en zonder verdere stereotype kenmerken als oorbellen en grote lippen. Daarnaast was er ook ruimte voor een aantal creatieve alternatieven. Gouda koos ervoor om met twee nieuwe soorten pieten te komen. Twee van de alternatieven zijn direct gekoppeld aan het culturele imago van Gouda.

Er kwamen stroopwafelpieten en goudse-kaaspieten bij. Goudse kaas geniet internationale bekendheid als merknaam, en Gouda staat ook bekend als de geboorteplaats van de stroopwafel. Met deze pieten kon Gouda een eigen stempel drukken op de feestelijkheden.

Net als in het SINTERKLAASJOURNAAL had Sinterklaas clownspieten en roetveegpieten meegenomen. In een van de uitzendingen van dit programma behalen drie clowns hun pietendiploma en mogen ze als Piet aan het werk gaan. Er waren voor- en tegengeluiden te horen over deze veranderingen, maar Sinterklaas zelf had er tijdens de intocht een goed gevoel over: ‘Er is een hoop gedoe geweest, maar Sinterklaas zegt altijd: het komt vanzelf weer helemaal goed.’

24

Kaaspiet en Stroopwafelpiet

Intocht in Gouda Each year the national intocht, or municipal welcoming ceremony, takes place in a different city. In 2014 Gouda had this honor. The local intocht committee decided to take into account criticism about Zwarte Piet and to experiment with creative alternatives.

The traditional pieten were painted dark brown and did not have stereotypical attributes like earrings and big lips.

Moreover, they were accompanied by “Gouda cheese” pieten, “stroopwafel” pieten—both making reference to typical products of the city—and by “clown” pieten. There were varying opinions about these changes, but Sinterklaas himself was positive about the event. “There was a lot of fuss, but as Sinterklaas always says, things will eventually turn out OK,” he said.

Fotografie Yvonne Palsgraaf

Sinterklaasintocht Gouda 2014 Fotografie Yvonne Palsgraaf

Piet

Schoorsteenpieten in

Amsterdam Het alternatief in ‘s lands grootste intocht

‘De pieten worden zwart van het roet in de schoorsteen; wordt het niet tijd om af en toe te douchen? Dan wordt Zwarte Piet over de periode langzamerhand Schoorsteenpiet.’

Amsterdam organiseert ieder jaar de grootste intocht van het land. De gemeente Amsterdam heeft altijd een actieve rol gehad in de organisatie van de intocht van Sinterklaas. Vorig jaar heeft de gemeente ook een belangrijke rol gespeeld bij discussies over de karakteristieken van de pieten tijdens de intocht. Samen met Stichting Sinterklaas Intocht Amsterdam heeft de gemeente een plan opgesteld waarin binnen vier jaar alle pieten tijdens de intocht een nieuwe invulling krijgen. Zij worden omgedoopt tot ‘schoorsteenpieten’.

Pam Evenhuis: ‘In 2014 heeft het bestuur besloten dat we begrip hebben voor de discussie rondom de zwarte pieten, dat we ons kunnen voorstellen dat mensen dat niet prettig vinden en dat we daarom een verandering doorvoeren in Amsterdam: van 25 procent

schoorsteenpieten in 2014 en 50 procent in 2015. Dat hebben we besproken met de gemeente Amsterdam en in deze stappen gaan we verder.’ Uiteindelijk wordt honderd procent van de ingezette pieten tijdens de intocht in Amsterdam een Schoorsteenpiet. Op deze manier gaat de verandering geleidelijk, en heeft Amsterdam de tijd om er aan te wennen. Schoorsteenpieten zijn voor Evenhuis de enige zinnige en alternatieve invulling voor Zwarte Piet; die passen immers goed binnen het bestaande verhaal. Fantasierijke alternatieven, zoals de pieten uit Gouda en Haarlem, vindt Evenhuis minder goed kunnen, omdat die niet passen binnen het verhaal van Sinterklaas zoals het nu verteld wordt. Het verhaal waar Evenhuis op doelt, verklaart dat pieten deels zwart zijn doordat zij in de schoorstenen moeten klimmen om

26

cadeautjes af te leveren. Zo worden de pieten langzaam maar zeker zwart van het roet. ‘De pieten worden zwart van het roet in de schoorsteen; wordt het niet tijd om af en toe te douchen?

Dan wordt Zwarte Piet over de periode langzamerhand Schoorsteenpiet.’

Voor Evenhuis is de verandering naar een Schoorsteenpiet belangrijk om de traditie van Sinterklaas in Nederland te behouden. Sinterklaas en zijn pieten zullen zich moeten aanpassen aan het Nederland van nu. Juist omdat het om een kinderfeest gaat, moet het sprookje blijven kloppen. Een Schoorsteenpiet spreekt tot de verbeelding, omdat hij past bij het verhaal. Sint en Piet zijn symbolen voor het sprookje, maar dat betekent niet dat de invulling niet kan veranderen. Het lijkt Evenhuis daarom verstandig om de scherpe kantjes van

Fotografie Frouwkje Smit

Stedelijke intochten

de viering af te halen. Op die manier kunnen zo veel mogelijk mensen zich in het feest vinden. Het pietendebat lijkt venijnig, maar dat geldt slechts voor de extremen. Het overgrote deel van de vierders is veel gematigder, en voor hen maakt het niet echt uit dat er veranderingen plaatsvinden. ‘Zeg tien procent van beide kanten en tachtig procent in het midden, daar gaat het om. En in Amsterdam richten wij ons ook op die tachtig procent.’

Diepgewortelde tradities veranderen niet snel, maar door stapsgewijs te veranderen probeert het Amsterdamse intochtcomité het draagvlak voor de Schoorsteenpiet te vergroten. Dit is voor de gemeente en het intochtcomité de meest zinnige oplossing om de discussie te overstijgen. De Schoorsteenpiet heeft een verbinding met het huidige

sinterklaasverhaal, en er hoeft verder niet veel te veranderen om plek te maken voor deze Piet. Liedjes kunnen hetzelfde blijven, en Piet kan zo de Sint blijven helpen, volgens de organisatie. Het normaliseren van de Schoorsteenpiet kan niet alleen gebeuren vanuit het comité. Evenhuis zou daarom graag zien dat individuele vierders zelf beeldmateriaal maken van hun vieringen met schoorsteenpieten.

‘Als we Schoorsteenpiet willen doorvoeren, moeten we de beelden die mensen in hun hoofd hebben langzamerhand gaan bijpoetsen en daarvoor hebben we middelen nodig en dit is een van die middelen.’

27

Chimney pieten Amsterdam’s welcoming ceremony for Sinterklaas is the biggest in the country.

It is organized by the municipality and the Stichting Sinterklaas Intocht.

Pam Evenhuis, from this foundation, argues that most people will be able to adapt to gradual changes. In his view, the problem is the extreme positions: “The extremes are ten percent on both sides. The eighty percent in the middle, that’s what counts. And in Amsterdam, we focus on that eighty percent.”

For Evenhuis, the only reasonable transformation for Zwarte Piet is the “Chimney Piet,” because it matches the story better, but this does not mean that the story itself cannot change.

What matters at the end is that as many people as possible can take part in the celebration.

Piet

Ruimte voor roetvegen Geleidelijke veranderingen

Utrecht

‘Last minute hebben we besloten, in de avond vergaderd, dat de pieten die dat wilden, Roetveegpiet konden worden. Toen hebben we in de ochtend bij de speech gezegd ‘wie dat wil, kan daarvoor kiezen.’

Ook het Utrechtse intochtcomité heeft ervoor gekozen om de pieten bij de intocht onder de loep te nemen. In 2014 besloot het comité zijn pieten verder aan te passen dan al gedaan werd. Een eerste stap voor de nieuwe Utrechtse Piet was de naam. ‘Zwarte’ werd losgelaten, en nu werden de pieten simpelweg ‘Piet’.

Daarnaast veranderden een aantal pieten van kleur. Om deze verandering binnen het sinterklaasverhaal te laten passen, had het intochtcomité een nieuw intochtverhaal nodig. Uiteindelijk werden er verschillende plannen uitgevoerd.

Het geluk wilde dat de motor van de stoomboot van Sinterklaas ‘verstopt raakte’ met pakpapier. Toen de pieten de motor probeerden te repareren tijdens de intocht, knalde al het pakpapier er als confetti uit. Dit liet een nadrukkelijk stempel achter op de pieten: zij werden omgetoverd tot confettipieten, met allemaal kleurtjes op hun gezicht.

Het Utrechtse intochtcomité maakte ook handig gebruik van de rage die de Tour de France 2015 met zich mee bracht. Enkele pieten werden geschminkt in het thema van de Tour.

Er was bijvoorbeeld een bolletjespiet, vernoemd naar de gelijknamige bolletjestrui. Deze pieten mochten van de burgemeester meedoen aan de Tour de France, en reden op racefietsen mee met de intocht. Tot slot besloot het comité dat de ‘gewone’ pieten die meeliepen er ook voor mochten kiezen om ‘roetveegpieten’ te worden.

Dit zijn pieten die wat vegen op hun gezicht hebben van het roet. Voor de pieten die nog wel donkerbruin werden geschminkt werd per Piet gekeken of een pruik echt nodig was. Er waren ook pruiken in andere kleuren waar de overige pieten voor konden kiezen.

‘Last minute hebben we besloten, in de avond vergaderd, dat de pieten die dat wilden, roetveegpiet konden worden. Toen hebben we in de ochtend bij de speech gezegd ‘wie dat wil, kan daarvoor kiezen.’ – Jeroen Doensen van de Stichting Stadsonwikkeling Utrecht en bestuurslid van het intochtcomité Utrecht.

Alle pieten zijn vrijwilligers, en het intochtcomité vond het belangrijk om de pieten een ruime keuze te geven in

28

de manier waarop zij verkleed wilden gaan. Uiteindelijk moet elke speler zich er prettig bij voelen. Het intochtcomité heeft de veranderingen van de intocht in 2014 uitgebreid geëvalueerd en gebruikte hier ook enquêtes voor.

Er vonden grote veranderingen plaats, en het comité wilde weten hoe deze werden ontvangen. Op de alternatieve pieten waren veel positieve reacties. Jeroen Doensen, lid van het intochtcomité van Utrecht, is van mening dat verandering noodzakelijk is om de traditie van het sinterklaasfeest te behouden. Hij wil niet af van de figuur Piet binnen de sinterklaasviering. ‘Ik denk dat een figuur als Piet belangrijk is voor het sinterklaasfeest, anders is het ongeloofwaardig dat de Sint alleen heel Nederland van cadeautjes kan voorzien.

Ik denk wel dat de hulpjes steeds meer gelijkwaardig worden.’

Anders dan in Amsterdam speelde de gemeente Utrecht een kleine rol binnen de organisatie van de intocht.

Het college van burgemeester en wethouders koos er expres voor om buiten de invulling van het feest te

Stedelijke intochten

blijven; dit was een punt waar de bevolking zelf over moest beslissen. Wel geeft Doensen aan dat de gemeente graag op de hoogte wilde blijven van alle veranderingen. ‘In Utrecht hebben ze nadrukkelijk gezegd: we zijn graag op de hoogte, maar we willen ons hierin zo min mogelijk sturend of organiserend of leidend opstellen.’

Wat betreft de toekomst van het sinterklaasfeest denkt Doensen dat er in de grote steden een Amsterdams scenario zal ontstaan. Hij gaat ervan uit dat steeds meer steden over zullen gaan op roetpieten. In Amsterdam zelf hoopt het intochtcomité dat het draagvlak voor deze pieten alleen maar toeneemt. Evenhuis en Doensen denken beiden dat het een kwestie van tijd is tot iedereen gewend is geraakt aan de veranderingen. Belangrijk is wel dat die tijd ook gegeven moet wordt, en dat eventuele veranderingen niet te snel gaan. Wel geloven ze allebei dat de traditie van het sinterklaasfeest blijft voortbestaan in Nederland, maar dan in een ietwat vernieuwde vorm.

Utrechts geluid Niet alleen de intochtorganisatie boog zich over een nieuwe sinterklaasviering.

De Utrechtse Initiatiefgroep Piet heeft ook een verkenning uitgevoerd. De groep is ontstaan uit een samenwerking tussen verschillende stichtingen en probeert sinds 2013 de dialoog over Zwarte Piet zo goed mogelijk te laten verlopen. Door zo veel mogelijk relevante partijen te betrekken bij de discussie, wil Ans van Hoof, een van de oprichters van Utrechtse Initiatiefgroep Piet en voorzitter van kinderopvangorganisatie Ludens, met een alternatief komen dat voor iedereen acceptabel is. Het initiatief groeide en meer organisaties sloten zich aan, waaronder Stichting Asha

Tourpiet

(een zelforganisatie van Hindostaanse Surinamers in de gemeente Utrecht), en Stichting Art. 1 Midden Nederland (een anti-racismeorganisatie). De doelstelling van de initiatiefgroep is het sinterklaasfeest tot een feest te maken dat voor iedereen leuk is, met respect voor de grote diversiteit onder de Utrechtse bevolking. Voor de Stichting Stadsontspanning, zelf ook deelnemer aan het initiatief, is de input uit dit overleg en uit de dialoogavonden belangrijk geweest voor de interne besluitvorming over de toekomst van Piet. De aanpassingen zijn mede hieraan te danken.

De groep is altijd op zoek naar andere spelers met een rol in het zwartepietdebat. Zo werden gesprekken gevoerd met de intochtcomités in Amsterdam en Gouda, met burgemeester Van der Laan, met minister Asscher en met de NTR. Iedereen is welkom in de groep om zijn of haar verhaal te doen.

Iedereen brengt ideeën mee uit de eigen organisatie, en vervolgens wordt geprobeerd een aanpak te bedenken

29

waarin die ideeën als plannen zo breed mogelijk uitgedragen kunnen worden. Een van deze plannen was de ontwikkeling van een toolkit, ‘om ideeën aan te reiken om het sinterklaasfeest op een voor iedereen respectvolle manier te kunnen vieren’, aldus Ans van Hoof. De toolkit is ontwikkeld door stichting en is voor iedereen digitaal vrij beschikbaar op Art. 1 Midden Nederland.

Gradual change in Utrecht The committee that organizes Sint and Piet’s arrival in Utrecht is independent from the municipality and tries to be as open to the community and to new ideas as possible. Thus, for example, it receives input from the local Piet Initiative, a group that aims at facilitating a broad dialogue about the issue and at making the celebration more inclusive. Changes in Utrecht’s celebration in the last years include an official change of name — Sint’s helpers are now simply called pieten — and, instead of black make-up, they can choose to be soot pieten during the parade. Last year, there was an additional Confetti Piet, and because the Tour de France passed through Utrecht, there was also a Polka Dot Piet.

Fotografie Dorien Grötzinger

Column

BOEM… BOEM… BOEM Jerry Arens

5 december 1980 Ik ben zes. M’n moeder heeft gevraagd of ik naar school wil als Sinterklaas of Zwarte Piet. Ik heb haar aangekeken alsof ik wilde zeggen: ‘Wat is dat voor een vraag? Als Zwarte Piet natuurlijk! Zwarte Piet is cool!’ ‘s Avonds zit ik in zwartepietenkostuum op de bank met m’n broertje. Even later komt er familie en langzaam wordt het spannender. Vanavond is het pakjesavond. Ik zit op schoot bij opa. Die maakt een tekening van Zwarte Piet. Dan hoor ik luid gebons op de deur. BOEM… BOEM… BOEM! Ik verstijf van schrik. Ik weet wie dat was. Ik hoor gekletter in de gang. Er vliegt een lading pepernoten naar binnen.

M’n neef, broertje en ik sprinten de gang in en verzamelen de pepernoten.

M’n vader komt nonchalant binnen en vraagt wat dat voor kabaal was. Ik leg uit dat Zwarte Piet dat maakte. Voor de deur staan vier zakken met cadeaus. We nemen ze mee en met plezier worden ze uitgepakt. Ik kijk rond en denk: Mooier dan dit kan het bijna niet worden.

5 december 2004 Ik ben dertig en heb een dochter van vijf. Ik sta beneden aan de trap en boven zit de woonkamer vol. Ik heb vier zakken cadeaus bij de deur gezet. Ik bons op de deur,

BOEM… BOEM… BOEM, en werp een paar handenvol pepernoten. Ik maak snel dat ik wegkom.

Als m’n dochter beneden is, kom ik nonchalant tevoorschijn en vraag wat dat voor kabaal was. Ze legt me met een geluk-zalig gezicht uit dat het Zwarte Piet was, en ik weet het zeker… mooier dan dit wordt het niet. Ik kan niet wachten tot mijn kinderen kinderen hebben. Wat nou kinderfeest? Ik vind het zelf hartstikke leuk!

Beeldvorming Mijn ontsteltenis was dan ook groot toen ik in aanraking kwam met iemand die Zwarte Piet met racisme in verband bracht. Zwarte Piet was Zwarte Piet toch? Het was geen Surinamer of Afrikaan, nee het was Zwarte Piet.

Inmiddels weet ik dat de Zwarte Piet gebaseerd is op een echt persoon met een donkere huidskleur. Of dat nou een Afrikaan of een wel of niet vrijgekochte slaaf was, doet eigenlijk niet ter zake. Hoewel het feit dat hij in 1850 door Jan Schenkman werd geïntroduceerd en Nederland de slavernij pas in 1863 afschafte wel te denken geeft.

Door de jaren heen was het gebruikelijk mensen met een donkere huidskleur als karikaturen weer te geven: rode lippen, zwarte schmink, gouden oorbellen, onhandig

30

Jerry Arens

gedrag, gekke capriolen, een afro-pruik en een gebrekkig accent. Aan deze kenmerken voldeed – en voldoet – onze Zwarte Piet ook.

De afbeeldingen illustreren met welke beelden van zwarte mensen wij zijn opgegroeid. Of het nou Sjimmie, Kuifje in Afrika, de zwartepietpop en de Golliwog pop, de Blackface-traditie of Zwarte Piet is, het zijn manieren om iemand met een donkere huidskleur af te beelden als karikatuur.

Trots?

Het woord ‘empathie’ duikt vaak op in de discussie.

Voorstanders van Zwarte Piet walsen over gevoelens en argumenten heen van tegenstanders. Vervolgens worden er argumenten gebruikt als blanke vla en jodenkoeken en waarom andere tradities, zoals het Suikerfeest, dan wel mogen en krijg je de vraag of het niet beter is om je druk te maken over iets belangrijkers.

Als klap op de vuurpijl mogen de tegenstanders oprotten naar hun eigen land. Als dat gewoon Nederland blijkt te zijn, moeten ze maar naar donker Afrika, want ‘Hoe zouden jullie het vinden als we in jouw land komen en je cultuur zouden afpakken?’ Ik hoop dat niemand de ironie ontgaat van het in een adem noemen van voorouders, eigen land, donker Afrika en cultuur afpakken.

Dan zijn er ook mensen die vinden er niks aan te kunnen doen wat hun voorouders hebben gedaan, maar wat als we dat nou eens op een hoger level bekijken en er niet persoonlijk, maar als Nederland?

Nederland heeft zo veel om trots op te zijn. Rembrandt, Vermeer en Johan Cruyff om bijvoorbeeld. maar we hebben zelf de Nachtwacht toch niet geschilderd of een doelpunt gescoord? Waarom dan wel trots zijn op de goede dingen, maar niet achter je oren krabben over de schaduwkant?

vraag van de voorzitter van een VN-onderzoeksgroep – geven ook geen blijk van empathie.

De gehechtheid aan Zwarte Piet wordt gemakkelijk afgedaan als jeugdsentiment; en een groot deel van de bevolking, wordt weggezet als racistisch, omdat deze mensen het als een leuk kinderfeest zien. Dat is in ieder geval hoe veel mensen het ervaren. Maar er is natuurlijk niemand in Nederland die bij de intocht van Sinterklaas op de kade staat met de gedachte dat de tijd om slavernijtje spelen is aangebroken.

Nuance ‘Wij vinden Zwarte Piet niet zo leuk en zijn van mening dat er een aantal minder prettige en racistisch getinte elementen aan kleven, dus zouden jullie het misschien een keer willen overwegen om dat een klein beetje aan te passen?’ Een actie met deze genuanceerde stellingname had weinig uitgehaald; uitgesproken opvattingen, en extreem geformuleerde zeker, krijgen meer aandacht. Toch doet het net zo veel pijn om voor Zwarte Piet uitgemaakt te worden als het etiket racist opgeplakt te krijgen.

Voor wie Sinterklaas viert, is Zwarte Piet een held die cadeautjes komt brengen. Tegelijkertijd is er ook een groep die zich er onprettig bij voelt. Zou het rampzalig zijn als we op het SINTERKLAASJOURNAAL te zien krijgen dat een boef de pakjesboot wilde opblazen, maar daarvoor een verfbom heeft gebruikt, waardoor alle pieten nu zilver zijn? Ik weet zeker dat als ik daarna tegen m’n dochter begin over Zwarte Piet, ze me zal corrigeren door te zeggen: Papa het is geen Zwarte Piet meer hoor. Het is nu Zilver Piet. Zou de intentie van het sinterklaasfeest daarmee veranderen? Ik denk het niet.

BOEM... BOEM... BOEM Two memories of December 5th: pakjesavond (gifts evening) in 1980 and in 2004. Happy memories. It was the best it could ever be. That is why it was a shock for golf player and entrepreneur Jerry Arens to discover that others associated the Sinterklaas celebration - and him - with racism. Arens now works to promote greater mutual understanding, but also for a “cool” Piet without racist traits (for example, a silver-colored Piet).

“I cannot wait until my children have children.

[Sinterklaas] just a children’s party? I think it’s great fun myself!”

Nederland schafte als een van de laatste Europese landen de slavernij af. Is het dan misschien verstandig om te kijken naar de vorm waarin we nu Sinterklaas vieren in plaats van met de vingers in onze oren LA LA LA te gaan zingen?

Aan de andere kant valt er veel te zeggen voor de roep om empathie, maar uitlatingen als ‘Zwarte Piet is Racisme’ of ‘Waarom hebben jullie twee Sante Clauses nodig?’ –

31

Interview

32

Interview Tekst Bianca Stigter Fotografie Prins de Vos

J

Piet moet in de make-over Cabaretier Jรถrgen Raymann blijft geloven in de dialoog

33

Interview

Jörgen Raymann werd in Amsterdam geboren, groeide op in Suriname, en studeerde in Rotterdam. Hij is cabaretier en maakt al jaren vrolijke en kritische amusements-programma’s voor de televisie, vaak met medewerking van zijn alter ego Tante Es. In zijn nieuwe show BAAS Raymann laat hij zich bijstaan door een groep jongere collega’s. Uitgangspunt is hetzelfde gebleven: ‘Er wordt zeker GEoordeeld, maar nooit VERoordeeld.’

Raymann duikt daarnaast steeds vaker op als presentator van evenementen, zoals de opening van de Uitmarkt of de denktank over vluchtelingen in de Stadsschouwburg in Amsterdam. De cabaretier is ambassadeur van Unicef en stichting Het vergeten kind.

Jörgen Raymann haalt de fotograaf en de journalist op bij het station van Almere. We rijden naar zijn huis in de wijk Overgooi. Raymann heeft een druk programma vandaag: hij moet nog naar Rotterdam om te werken aan zijn nieuwe tv-programma, en vanavond gaat hij naar de voetbalwedstrijd Nederland-Tsjechië. Nu zet hij thee en koffie en praat over witte pieten, zwarte sinterklazen en alles daartussen.

‘Als kind was ik in Suriname als de dood voor Zwarte Piet.

Tot ik zag dat hij neef Guido was. In de jaren tachtig is wel geprobeerd in Suriname om Sinterklaas te vervangen, toen kreeg je gudu pa, rijke vader, een figuur uit de winticultuur. Maar dat is niet aangeslagen. In Suriname vieren ze het nu nog wel, maar er is ook steeds meer kerstmis.

Toen ik in Nederland economie ging studeren, ben ik het wel blijven vieren. Met surprises en gedichten, dat is allemaal erg leuk. Tot ik een keer in de bus zat en een meisje van mij schrok. Haar moeder zei: “Dat is geen Zwarte Piet hoor.” Toen besefte ik dat er hier iets goed fout zit.

Ook de tentoonstelling van Felix de Rooy, WIT OVER ZWART, in 1990 in het Tropenmuseum was voor mij een eyeopener. Het kan wel zijn dat Zwarte Piet van oorsprong het hulpje van Wodan was of van de duivel, nu is dat niet meer zo. Met die dikke lippen en krom Nederlands, kun je er niet om heen: Zwarte Piet is een zwarte man. Zwarte Piet is een neger, om het n-woord maar eens te gebruiken.

Het gebeurt overal. Zit ik ergens een boek te signeren, lopen er een paar zwarte pieten langs, wordt er gezegd: “kijk je familie komt voor je spelen.” Of ik trad een keer

op voor ondernemers uit de bouwwereld, allemaal wit. Komt er een Zwarte Piet langs, wordt er gezegd: “Zo jongen, nu ben je niet meer zo alleen.” Surinaamse dakbedekkers krijgen altijd te horen: zo je bent vroeg dit jaar. Ook mijn kinderen hebben er last van gehad. Op school werd gezegd: “Jij hebt geen schmink nodig.”

Het debat over Zwarte Piet is ongekend fel. Dat komt voor een deel door de social media. Dat zijn de media voor de onderbuik, en in de onderbuik zit stront.

Wederzijds inlevingsvermogen lijkt niet meer te bestaan.

Mensen zijn in zichzelf gekeerd geraakt. Ze graven zich vast in hun eigen gelijk. Alleen de eigen beleving telt nog.

In de jaren tachtig en negentig was het multiculturalisme bon ton. Tot ongeveer het jaar 2000, toen kwam er een omslag. Er is een nieuwe verzuiling ontstaan. Wij mensen zijn ooit begonnen als holbewoners en nu gaan we weer terug naar ons hol.

Ik blijf geloven in een dialoog. Als het op twitter uit de hand loopt, nodig ik iemand uit voor een kopje koffie. Dan hebben mensen meteen minder attitude. Ze zijn face to face minder agressief. Met rustig praten bereik je meer dan met een militante opstelling. Ook dan krijg je al de reactie: het is niet racistisch, want ik bedoel het niet zo. Mensen vinden het heel vervelend racist genoemd te worden.

Over Zwarte Piet is het al heel lang aan het broeien. Veel zwarte mensen dachten lang: voor de lieve vrede houd ik mijn mond maar. Berusting. In 2006 had ik daar ineens genoeg van. In het tv-programma van Carlo en Irene heb ik me toen uitgesproken tegen Zwarte Piet. Ik kreeg ongelooflijk veel boze reacties. Toen dacht ik: dit is niet de toon. Oog om oog heeft geen zin. An eye for an eye makes the world go blind.

34

Jörgen Rayman

Vroeger was het beter, maar vroeger bestaat niet meer. Ik begrijp het wel.

Men wil graag trots zijn op het verleden.

Maar dat kan niet altijd. Nederland is aan het veranderen.

Alleen kinderen kun je echt veranderen. Alleen educatie zal helpen. Waarom wordt er in het Nederlandse onderwijs zo weinig geleerd over het slavernijverleden?

Zelfs in Suriname was dat lang taboe. Op de middelbare school leerden we dat de marrons die tegen de slavernij in opstand kwamen een soort terroristen waren. Pas nu worden ze gezien als vrijheidsstrijders. Boni, Baron, Joli Coeur, het zijn nog steeds geen namen die kinderen hier kennen.

Vroeger was het beter, maar vroeger bestaat niet meer. Ik begrijp het wel. Men wil graag trots zijn op het verleden. Maar dat kan niet altijd. Nederland is aan het veranderen. Dat is onomkeerbaar. In de steden is al vijftig procent van de jeugd gekleurd. De opmerking “rot op waar je vandaan komt” is onder meer zo vreemd, omdat Nederlanders uit het verleden er juist om geprezen worden dat ze hier weg zijn gegaan; die worden geen gelukzoekers genoemd maar pioniers. Nederland is groot geworden door lef.

Onverschrokken gingen Nederlanders op zoek naar het vreemde. Met die kleine scheepjes de wereld over in de tijd van de VOC. En het was toen ook al behoorlijk multiculti, met al die Hollanders, Friezen, Zeeuwen en Brabanders.

Ik ben zelf altijd Sinterklaas blijven vieren. Alleen zeg ik nu wel dat de cadeautjes van pa komen, niet van een Spaanse slavendrijver. Tradities kunnen worden aangepast of afgeschaft. Vroeger had je in Amsterdam het palingtrekken. Toen deze “sport” verboden werd, omdat het te wreed was, kreeg je in de Jordaan het Palingoproer. Nu mogen er geen wilde dieren meer in het circus. Een volk moet zelfreinigend zijn. Anders kun je niet groeien. Elke fase van groei doet pijn. Je moet uit

35

je comfortzone komen. De eerste keer gebeurt dat bij je geboorte en daarna gaat het maar door.

Zwarte Piet moet een make-over krijgen, dat is duidelijk.

Maar het moet langzaam gaan. Over tien jaar is de omschakeling naar een niet racistische Piet denk ik bijna voltooid. Misschien zijn er gekleurde pieten of vooral roetpieten of zal elke stad zijn eigen pieten kiezen.

Zoals Gouda stroopwafelpieten had, zo kan Alkmaar kaaspieten doen. De kids maakt het vast niets uit. En als mensen bang zijn dat ze oom Harry herkennen als hij niet helemaal zwart geschminkt is dan zet oom Harry toch een masker op.

Ik ben wel voor de Roetpiet, dat is een goede aanpassing. Ik denk dat schoorsteenpieten toch iets van de traditie in stand houden, door aan kids te kunnen zeggen: vroeger hadden wij schoorstenen en de pieten werken al zo lang dat het roet er niet meer afgaat.’

Jörgen Raymann: “Zwarte Piet needs a make-over” Jörgen Raymann was born in Amsterdam, grew up in Suriname, and studied economics in Rotterdam. He is a cabaretier, stand-up comedian and presenter. For years, he has made cheerful and critical entertainment television programs. He has personally experienced the discriminatory jokes associated with Zwarte Piet. “Also my children have been bothered by that. In school, they are told: ‘You do not need to have your face painted.’ ” Raymann is unhappy with the tone of the debate about Zwarte Piet, especially in social media. In his view, change will need some time. In any case, “you can only really change children. Only education will help. Why does Dutch education teach so little about the history of slavery?”

Kunstenares Louise Schiffmacher toont hier met haar beeld het pijnlijk dubbele aspect van ons kinderfeest.

Een Afrikaanse man die al eeuwen met een vrolijk gezicht geacht wordt anderen te dienen. Daarmee plaatst ze Zwarte Piet in een al veel oudere traditie, inclusief het slavernijverleden en de hedendaagse cacao slavernij.

Het overgrote deel van de cacaobonen waarvan onze chocolade wordt geproduceerd wordt nog steeds geoogst door kindslaven.

Fotografie Petra van Velzen Styling & MakeUp Louise Schiffmacher Model Christian

Fotografie Dorien Grรถtzinger

Eerlijk zullen we alles delen, moet eigenlijk nog beginnen!

Bofkont Toen ik de volgende dag naar school liep, zag ik Piet zitten, op het muurtje voor een huis.

‘Morgen, jongeman!’ zei hij en ik zei: ‘Morgen, Piet.’

Ineens schoot mijn veter los. Zogenaamd dan, ik heb geeneens veters, maar ik bukte wel. Je gaat toch niet doorlopen als Piet op een muurtje zit!

‘Jij bent er vroeg bij,’ zei hij. Het was best een oude Piet, zo te horen.

‘Hebt u nachtdienst gehad?’ vroeg ik, terwijl ik mijn klittenband los en vast en los en vast deed.

Hij schudde zijn hoofd. ‘Ik moet nog beginnen, ik word zo opgehaald. We gaan naar een bejaardentehuis. Wil je een pepernoot?’

Of ik een pepernoot wilde! Wel honderd, om precies te zijn.

Pepernoten zijn namelijk mijn lievelingsnoten. Ik ging naast hem op het muurtje zitten en hij zette de zak open op zijn schoot. Net zoals een zakje chips, maar dan groter.

‘Neem gerust zo veel als je wilt. Ik ga toch niet strooien zo meteen, want die oudjes kunnen niet meer bukken,’ vertelde hij.

‘Ik dacht dat oude mensen niet meer in jullie geloofden,’ zei ik met mijn mond vol.

‘Jawel hoor. Vanaf een jaar of tachtig begint dat weer terug te komen,’ antwoordde Piet.

38

De pepernoten waren heerlijk. Piet at er zelf ook heel veel, dus ik hoefde me niet in te houden.

‘Wat voor soort werk doet u de rest van het jaar?’ vroeg ik.

‘Verschillende klussen,’ antwoordde hij. ‘Maar wel altijd voor dezelfde baas.’

‘Sinterklaas?’

Hij keek me een tijdje aan en knikte toen.

‘Kan iedereen dat worden?’ vroeg ik, want het leek me wel een leuk beroep.

Hij schudde weer zijn hoofd. ‘Nee, nee. Je moet er echt gevoel voor hebben.’

We waren even stil. Ik pakte voor mezelf een schuimpje uit de zak.

Ik koos een gele, want dat is banaan, dus die zijn gezond.

‘U bent zeker wel goed in gedichten schrijven,’ zei ik toen.

Meteen zette hij de zak naast zich, tussen ons in gelukkig, en hij wenkte met zijn witte handschoenen. ‘Noem maar een naam.’

‘Mees Kees,’ zei ik meteen. ‘Ik heb zijn lootje getrokken.’

Het leek of hij de woorden even proefde. Of hij zoog op een pepernoot, dat kon ook.

‘Ees, dat is lastig om te rijmen,’ zei hij bezorgd. ‘Is hij toevallig Chinees?’

Ik schudde mijn hoofd.

‘Eet hij veel vlees? Is hij een zenuwpees?’

‘Allebei niet.’

‘Dan moeten we de naam loslaten,’ zei Piet. ‘Luister goed.’

En toen zei hij zomaar een gedicht op!

‘Sint liep te denken, wat hij jou moest schenken.

Want hij trok jouw lootje.

Dus dit is het cadeautje.’

Wat een bofkont was ik. Ik bedankte Piet en zei het gedicht nog een paar keer op om het niet te vergeten.

Ziezo. Het gedicht was klaar, nu alleen nog maar een surprise.

Dit verhaal is een bewerkte versie van een hoofdstuk uit het boek Mees Kees gaat verhuizen, geschreven door Mirjam Oldenhave.

Mees Kees © Tekst Mirjam Oldenhave Illustraties Rick de Haas All rights reserved Uitgeverij Ploegsma

39

Duogesprek

Tekst Sunny Bergman Fotografie Ady van de Plas

Sunny Bergman meets Tanja Jess Gesprek tussen twee blonde antizwartepietactivisten*

Tanja: Het is nooit mijn bedoeling geweest activist te worden, maar ik vind het nu eenmaal moeilijk mijn kop te houden als ik misstanden waarneem. Zo ben ik opgevoed. Juist door onze Duitse achtergrond en de Tweede Wereldoorlog nog vers in het geheugen, waren mijn ouders er extra op gespitst hun kinderen op te voeden tot zelfstandig denkende individuen. Ik kreeg als kind de mantra ‘Wees geen kuddedier’ mee.

Maar tot voor kort behoorde ik tot de grote groep Nederlanders die totaal geen probleem ziet in de figuur Zwarte Piet. Nooit bij stilgestaan dat die kwetsend of stigmatiserend zou kunnen zijn. Ik ben pas twee jaar om.

het bord schreven, en bewust dom deden. Toen dacht ik: Wat doet dit in het onderbewuste van die kinderen? Ik heb me bij het juridische initiatief van Quinsy Gario aangesloten, omdat je zo vaak hoort dat we de pieten-traditie moeten afschaffen omdat het kwetsend is voor donkere mensen. Maar als witte moeder van bijna witte kinderen vind ik dat zij en anderen ook verschoond moeten blijven van racistische stereotypen. Racisme tast onze menselijkheid aan. Voor mij is het een principiële kwestie, geen kwestie van gekwetstheid.

Sunny: Mijn zwarte-piet-kan-niet realisatie is van langer geleden. Ik had een West-Afrikaanse vriend die het heel vervelend vond om voor Zwarte Piet uitgemaakt te worden. Ik weet nog dat ik er zo’n vijftien jaar geleden bij de VPRO tijdens de lunch over praatte. Toen reageerde iedereen met: Pfff vermoeiend!!! Zo politiek correct!

Tanja: Ik ben tot inzicht gekomen door mijn vriendin Anousha Nzume. Zij legde mij uit hoe het voor haar was, sindsdien ben ik er anders naar gaan kijken. We zijn al vijftien jaar vriendinnen, maar we hebben er vroeger nooit echt gesprekken over gehad. Ook andere donkere vrienden hebben nooit iets tegen me gezegd, ze vonden het klaarblijkelijk lastig. Misschien daardoor heb je bij heel veel Nederlanders zoiets van: het was toch nooit een probleem?

Toen ik kinderen kreeg, zag ik dat de pieten op de school van mijn zoon expres met spelfouten op

Maar het is ook zo’n moeilijk onderwerp; daarom durfde niemand het aan te kaarten. Dat vond ik ook

40

Sunny Bergman meets Tanja Jess

‘Toen was ik me er nog niet bewust van hoe dat door andere mensen werd opgevat. Nu het is aangekaart en bespreekbaar gemaakt, moet je er ook wat mee doen, vind ik.’

Tanja Jess

wel pijnlijk, dat Anousha dus zo lang het gevoel had dat ze haar pijn hierover niet met mij kon delen. Misschien was ik vroeger niet invoelend genoeg of ik stond er niet echt voor open. Dat is confronterend toch? Dat je je moet realiseren dat jijzelf soms ook ongevoelig bent tegenover een ander.

Sunny: Ik was heel blij met jouw bijdrage aan het debat. En eerlijk gezegd, was ik ook verrast. Ik wist alleen dat jij een BN-er was. Een actrice uit een soap.

En ik verwachtte van jou niet zo’n tegendraads geluid.

Tanja: Dat is ook een vooroordeel! Ik speel nota bene al vijftien jaar niet meer in een soap.

Sunny: Klopt. Sorry. En wat ik ook bewonder: voor jou was het misschien nog wel gedurfder om je uit te spreken. Jouw fans zijn waarschijnlijk eerder fervente pro-pieters dan mijn achterban. Hoewel: ook veel VPRO-leden waren enorm fel – die zegden hun lidmaatschap op vanwege mijn activisme. En ook nu zie ik veel reacties van mensen die mij intens haten op de stukjes die ik schrijf voor de VPRO. Dat verbaast me nog steeds.

Tanja: Dat vind ik ook moeilijk; ik wil namelijk het liefst aardig gevonden worden. Mensen die op mijn tijdlijn gaan schelden die blok ik, al dat vuil is niet goed voor je ziel. Ook vind ik het lastig dat mij vaak woorden in de mond gelegd worden: O dus ik ben een racist?, terwijl ik nooit heb gezegd dat iemand een racist is omdat hij Zwarte Piet leuk vindt. Dat vind ik namelijk ook helemaal niet. Of ze zeggen: o, die Tanja, heeft ze weer eens aandacht nodig? Alsof de aandacht die je krijgt als je je tegen Zwarte Piet uitspreekt zo leuk is!

Sunny: Nee, daar zit je op te wachten. Op die scheldtirades.

En vaak krijg je ‘hoer’ naar je hoofd geslingerd, aandachtshoer of zo. Op een gegeven moment ben ik beleefd gaan reageren op mensen die me toewierpen: ‘Sterf kankerhoer!’ Dan stuurde ik een mail waarin ik eindigde met ‘vriendelijke groeten’ Tanja: Kijk, je zet natuurlijk wel wat op het spel, als je je uitspreekt. Ik denk ook wel eens: misschien is het nu beter mijn kop te houden. Ik bedoel: de hypotheek moet ook betaald worden. Het is simpelweg niet commercieel

41

Duogesprek

Tanja Jess Tanja Jess werd bij het grote publiek bekend door de rol van Bowien Galema in GTST. In 2000 verliet ze de serie en sindsdien is zij te zien geweest in diverse films (o.a. L���!, H����������, K��� �� J�����), tv-series (B�������������, B�� B��� B����, V�� G�� L��), presenteerde zij radio- en tvprogramma’s en schreef zij columns en samen met Anousha Nzume het boek De Mama Match.

Op dit moment is zij op te zien in de KRO-serie T������ en in het Theater met de voorstelling B�������������/V�����������.

Sunny Bergman Sunny Bergman is documentairemaker en schrijver. Ze studeerde politicologie en filosofie aan de Universiteit van York en werkt sindsdien veel voor de VPRO als filmmaker en columniste. Ze is bekend geworden met persoonlijke getinte documentaires. In 2007 maakte ze B������ H�������, over het onrealistische schoonheidsideaal. Deze film kreeg veel internationale prijzen en leidde dat een verwoed debat in de media over dit onderwerp. Daarna maakte ze de serie S���� S��� �� S��� – waarvoor ze de Dirk Scherpenzeel –prijs kreeg – over seksualiteit vanuit crosscultureel perspectief.

De documentaire S�������� en het gelijknamige boek gaan over de dubbele seksuele moraal. Vorig jaar verscheen Z����

om publiekelijk tegen Zwarte Piet te zijn. Je beperkt je doelgroep. Heel veel BN-ers wilden wel meedoen met de Pietmakeover-actie**, maar werden teruggefloten door hun management. Mijn management heeft nooit aan de bel getrokken. Je kunt je afvragen of het wel een goed management is … haha.

��� R���, een documentaire waarin ze racisme in Nederland onderzocht naar aanleiding van het steeds heftiger zwartepietendebat.

Ook deed Sunny mee aan de rechtszaak

Ik heb natuurlijk ook veel bijval gekregen. Maar dat was dan meestal in een privébericht. Dat is ook opvallend: haten doen mensen publiekelijk, maar steun betuigen ze dan weer liever privé.

tegen de gemeente Amsterdam omdat die een vergunning verleende voor de Sintintocht met (het racistische karakter van) Zwarte Piet.

*Tanja is op het moment van de ontmoeting niet blond, en noemt zich geen activist. Wel was zij een van de initiatiefnemers van de Pietmakeover-actie. **De Pietmakeover-actie werd in 2014 opgezet werd door Irene de Kom-Avogadri, Jörgen Raymann, Rossana Kluivert, Anousha Nzume en Tanja Jess. Zij trommelden een grote groep BN-ers op die allemaal een selfie-filmpje maakten waarin zij opriepen Piet een makeover te geven. De filmpjes zijn nog steeds te zien op de Facebook-pagina Pietmakeover.

Sunny: Dit debat legt natuurlijk een groter probleem bloot. Het probleem van racisme in Nederland. En dat tast ons zelfbeeld aan, Nederland als tolerante natie.

Tanja: Wat ik heel sterk vond aan jouw film ZWART ALS ROET is de fietsendieftest waarin drie jongens met een verschillende huidskleur een fiets stelen. Daarin zag je het keiharde bewijs dat donkere mensen anders behandeld worden dan witte mensen. Bij de donkere jongens werd de politie gebeld, terwijl de witte jongen zelfs hulp kreeg.

42

Sunny Bergman meets Tanja Jess

In de zwartepietendiscussie zeggen mensen vaak: Het valt toch wel mee hier in Nederland qua racisme? Bij dat experiment zag je dat het niet meevalt. En door die test ga je ook nadenken over jezelf. In hoeverre zou ik anders reageren? Durf in de spiegel te kijken: voel ik me niet stiekem verheven als blanke?

Sunny: Inderdaad. Het is zo belangrijk om eerlijk te zijn, ook over je eigen vooroordelen. Iedereen is beïnvloed. Onze cultuur is nu eenmaal niet neutraal. Er zijn zo veel subtiele én minder subtiele manieren waarop we aangeleerd krijgen dat een witte huidskleur eigenlijk superieur is. Tegelijkertijd leren we dat racisme extreem fout is. Dat maakt het bespreken ervan zo ingewikkeld. Daarom reageren mensen als door een wesp gestoken: ‘racist’ is het ergste scheldwoord is wat er bestaat.

Tanja: Ik denk ook dat veel mensen het heel lastig vinden om het goed te doen. Ik bedoel het toch niet verkeerd?

Zoals met het woord ‘neger’. Je kunt dat niet meer gebruiken. Maar niet iedereen weet dat. En je bent niet meteen racistisch bezig als je dat niet weet.

Ik heb bijvoorbeeld ooit meegedaan aan de sterrenplaybackshow. Toen was ik Michael Jackson, compleet met black face. Het was geen parodie. Ik wilde gewoon graag totaal transformeren en mijn idool zo goed mogelijk nadoen. Heb nota bene gewonnen. Maar om te winnen moest ik wel black facen. Maar was ik toen racistisch? Nee. Wel slecht geïnformeerd. En daar ligt wellicht ook een deel van de oplossing. Er zou in het onderwijs meer aandacht besteed moeten worden aan het slavernij verleden van Nederland.

Sunny Bergman meets Tanja Jess: a conversation between two blonde anti-Zwarte Piet activists Tanja became known for her role in the soap G���� T�����, S������ T�����. She later starred in films and plays. She says, “It’s never been my intention to become an activist, but it’s simply too hard to ignore if I perceive abuses. That’s how I was raised. As I child I heard the mantra ‘Don’t follow the crowd’.”

Among others, documentary filmmaker Sunny Bergman created B������ H�������, about the Western ideal of beauty. She also made Z���� A�� R��� (Our Colonial Hangover) about Zwarte Piet. At her child’s school she saw the pieten deliberately misspelling things and acting stupid. She then thought: “What are these portrayals doing in the subconscious minds of the children?”

Tanja Jess: “Dare to look in the mirror: don’t I secretly feel like I’m superior because I’m white?”

Sunny Bergman: “Racism affects our humanity. For me it’s a matter of principle, not a matter of being hurt.”

Sunny: Ik heb zelf ook wel eens Zwarte Piet gespeeld toen ik jong was. Ik denk dat black face in een ideale wereld misschien geen probleem zou hoeven te zijn.

Een wereld zonder de geschiedenis van racisme en koloniale onderdrukking, dan is het simpelweg een verkleedpartij. Maar die onschuld, die jij voelde toen je Michael Jackson playbackte, die is er natuurlijk niet echt.

Maar ik ga dat wel googelen. Dat wil ik zien, jij als Michael!

43

44

Interview Tekst Clarice Gargard Fotografie Prins de Vos

A

Afscheid van Zwarte Piet Kunstenaar Akwasi gebruikt zijn stem

45

Interview

Anton Karel Willem Anton Isaac, oftewel Akwasi, rapper, theatermaker en dichter, maakt furore met zijn eerste soloalbum DAAR ERGENS. Voordat de veelzijdige artiest solo ging, behoorde hij tot de rauwe hiphopformatie Zwart Licht. Samen met twee andere getalenteerde jongemannen betrad hij het podium om de – vaak activistische – boodschap met een origineel geluid en vlijmscherpe teksten te verkondigen. In zijn eigen muziek is Akwasi minder anarchistisch, maar hij blijft zich uitspreken over onderwerpen als Zwarte Piet en de Nederlandse identiteit.

Met Zwart Licht maakte je muziek met een politieke boodschap. Het lijkt wel alsof je daar bewust van afgestapt bent.

Ik ben er niet van afgestapt, ik heb het er alleen niet altijd over. Ik heb heel lang heel veel gezegd en heel veel gedaan tegen Zwarte Piet en mensen weten dat nu wel.

Ik geloof echt in de kracht van herhaling, maar ik dacht ook: ok, ik ga nu even goed op mezelf focussen. Ik merk dat wat ik met dit soloalbum doe, net wat toegankelijker is. Hiermee open je de Uitmarkt, hiermee treed je op voor de Koningin en geef je optredens die je normaliter niet verzorgt.

Hoe ervoer jij Zwarte Piet als kind?

Als kind vond ik Zwarte Piet altijd wel een beetje gek.

Dan ben je zes jaar en zie je Sinterklaas en Zwarte Piet.

Ik – als zwart kind – werd bang van hem. Tien jaar later werd ik opeens Zwarte Piet genoemd. Dan is het van: ik lijk op hem, maar was vroeger bang voor hem en anderen ook, dus dan zijn zij bang van mij. En dat fokt echt met je geest.

Wat voor effect heeft dat op je?

Je wordt onzeker. Tijdens deze periode heb ik vroeger wel eens gedacht: wil ik wel zwart zijn? Ik wil m’n huid wel lichter hebben. Nu ligt dat achter mij. Ik ben blij dat ik Akwasi heet en superblij dat ik Nederlander ben, maar alleen ben ik een Nederlander plus, want ik kom hier oorspronkelijk niet vandaan en ik heb nog iets extra’s: mijn cultuur. Wie neemt dat van mij af? Niemand.

Op wat voor manier heb jij tegen Zwarte Piet geprotesteerd?

Ik heb mijn steentje bijgedragen aan wat nu een sloopbal is geworden, die straks dat hele zwartepietending onderuit zal halen. Ik heb stukken geschreven, erover gesproken op televisie, radio en in debatten. Ik heb er een theaterstuk over gemaakt en nummers over geschreven.

The damage will be done.

Waarom is de schmink voor jou het ergst?

Ik vind die schmink het meest beledigend, want die maakt je pas echt zwart. En ík moet mezelf dan – volgens de Nederlandse taal – zwart noemen.

Er is heel veel gesproken over gekleurde pieten, over roetvegen, ik zeg: doe wat je wilt, al smeer je pindakaas op je kop. Maar geen zwarte schmink. Dat is gewoon een hele lullige traditie, waar ik mijzelf als Nederlander heel erg voor schaam.

Waarom denk je dat het noodzakelijk is je erover uit te spreken?

Ik heb een stem. Ik kan mensen activeren, informeren, overtuigen. Daarvoor gebruik ik mijn stem. Mij kun je niet monddood maken, never, want al sterf ik morgen: mijn muziek blijft de eeuwigheid ingaan. Of het nu een tekst is of een nummer, een film of een stuk – het zal er voor altijd zijn. En daarom denk ik dat het belangrijk is om mijn stem te laten horen. Met mijn woorden voel ik me sterk, zo bescherm ik mezelf.

Tijdens het WK zijn we wel één land. Als een Jeremain Lens of een Leroy Fer scoort, dan is heel

46

Akwasi

‘Dan ben je zes jaar en zie je Sinterklaas en Zwarte Piet. Ik – als zwart kind – werd bang van hem. Tien jaar later werd ik opeens Zwarte Piet genoemd.’

Nederland blij. Inclusief alle mensen die vóór Zwarte Piet zijn. Maar op het moment dat dezelfde mannen iets over Zwarte Piet zeggen, kunnen ze beter in een bananenboom klimmen en terug gaan naar hun eigen land. Dat is toch sick?

We kunnen er heel lang over praten, maar wanneer gaan we handelen? Het woord bij de daad voegen? Als je verandering wilt, moet je actie ondernemen. Ik geniet ervan te zien hoe mensen van alle kleuren opstaan om hier wat aan te doen.

Ga je weer het podium op met Zwart Licht?

Jazeker, dat komt eraan. Op het moment is het vooral veel opsparen, en zodra de gelegenheid zich voordoet, brengen we het naar buiten. DAAR ERGENS, was een uitstapje waarbij ik het muzikaal even niet over identiteit had, maar over een ander universeel thema: afscheid.

Identiteit lijkt inderdaad een belangrijk onderdeel van jouw kunst. Waarom heb je dan dat ‘uitstapje’ gemaakt?

Ik was op de toneelacademie Maastricht de enige donkere jongen in de klas. En ik merkte dat stukken van mij altijd gerelateerd waren aan identiteit, of huidskleur.

Het valt me op dat je je anders gaat gedragen als je de enige zwarte in een klas bent met tien witte mensen. Je wereld is dan ook wat anders. Je bent erbij, maar je hoort er niet altijd bij.

Dus zocht ik een universeler thema. Wij nemen continue afscheid. Als je batterij op is, neem je afscheid van je batterij. Als je relatie uit is, neem je afscheid van je relatie. Als er een dierbare overlijdt: afscheid. Als je je

47

diploma haalt, neem je afscheid van je schoolperiode.

Het is nu ook tijd om afscheid te nemen van de huidige Zwarte Piet.

Moeten we met een ritueel afscheid van Zwarte Piet nemen?

We kunnen er niet omheen dat discriminatie en racisme altijd zullen blijven bestaan. Het is te idyllisch om te denken dat het ooit weggaat.

Het is een beetje oneerlijk, maar dat is helaas hoe de wereld in elkaar zit. Ik denk dat we onszelf nu ook samen stap voor stap en beetje bij beetje prepareren om afscheid te nemen van Zwarte Piet. Dat ga ik ook aan m’n kinderen vertellen.

Farewell to Zwarte Piet: Akwasi uses his voice For years, dramatist/rapper/poet Akwasi has elevated his voice to protest against the stereotyping of people with different complexions. As a Dutchman with “something extra,” namely his Ghanaian culture, he says he often tries to do this, but he is not always heard. “During the World Cup we were one country. If a Jeremain Lens or a Leroy Fer scored, then the whole country was happy, including all the people who are in favor of Zwarte Piet. But when the same men say something about Zwarte Piet, they better climb into a banana tree and go back to their own country. That is really sick. Now, I think we must together, step by step, prepare to say goodbye to Zwarte Piet. That’s what I’m going to tell my children.”

48

'Pietjes' Ronnieism

Piet in de media

49

in de media Een andere Piet volgens prominente voorbeelden en personen uit de media

50

Piet in de media

Het sinterklaasfeest krijgt elk jaar veel aandacht van de Nederlandse media. Sinterklaas en de pieten die hem vergezellen verschijnen in televisieprogramma’s, in het nieuws, op social media, en in de dagbladen. Daarnaast dragen boeken, liedjes, en films bij aan de sfeer van het feest. Daar komt de laatste jaren nog de media-aandacht voor de pietendiscussie bij.

Dagbladen, social media, en het nieuws volgen die discussie op de voet. De voorstanders van alternatieve pieten profiteren van de ruimte voor verslaggeving over het pietendebat. Als alternatieve interpretaties van pieten de voorpagina halen komt hier vaak beeldmateriaal bij te staan, dat het idee van een alternatieve Piet eigenlijk al verspreidt. Lezers van de kranten zien deze beelden, en door het herhaaldelijke gebruik wennen mensen aan pieten met een ander uiterlijk. Ook social media vervullen deze rol. Hierin hebben alternatieve pieten een belangrijk voordeel vergeleken met de ‘traditionele pieten’. Hoewel alternatieve pieten de zwarte pieten vaak niet uitsluiten in hun sinterklaasverhaal, is het tegenovergestelde wel waar. Met de komst van alternatieve pieten kwamen ook nieuwe verhalen, en deze hebben de ruimte binnen de sinterklaasviering al verbreed. De aanwezigheid van een enkele nieuwe Piet verandert immers het sinterklaasverhaal al.

De media vormen daarmee een belangrijk podium voor veranderingen. Vorig jaar heeft het SINTERKLAASJOURNAAL een aantal nieuwe pieten geïntroduceerd. Met de komst van deze nieuwe pieten is de figuur van ‘dé Piet’ in de steigers gezet. Het uiterlijk van Piet stond duidelijk open voor meer dan één interpretatie. Nickelodeon kiest er dit jaar voor om ongeschminkte pieten te gebruiken in de sinterklaasserie OP WEG NAAR PAKJESAVOND. De rol van de pieten wordt hiermee verder getransformeerd tot een beroep. Met twee grote sinterklaasseries op televisie die beide zijn overgegaan op nieuwe pieten, is de traditionele pietfiguur niet langer de norm. Ook het twitteraccount van dé Piet (@zwartepiet) veranderde na 2011. Piet, altijd actief als trouwe raadgever in de periode naar pakjesavond, gaf aan het helemaal niet zo erg te vinden om een ander kleurtje te krijgen. [tweet 3 dec 2011] Sindsdien kiest hij ieder jaar een eigen kleur om zich mee te schminken. Verder doet Piet op twitter vooral zijn best om het feest zo gezellig mogelijk te houden voor al zijn volgers.

Tot slot spelen de ‘oudere media’ ook in op de nieuwe interpretaties van Piet. Waar voorheen weinig keuze was voor mensen die hun sinterklaasviering liever zonder traditionele pieten wilden vieren, komen er tegenwoordig steeds meer sinterklaasboeken uit met verhalen waarin nieuwe pieten voorkomen. Ook zijn de vijfentwintig populairste sinterklaasliedjes gemoderniseerd om die meer ‘van deze tijd’ te laten zijn. Mede dankzij de komst van deze boeken en liedjes kunnen alle mensen Sinterklaas vieren zoals ze dat zelf graag willen.

51

Piet in the media

Sint and Piet have nothing to complain regarding the level of media attention they receive. In recent years, it has grown even greater because traditional media closely follow and participate in the Zwarte Piet debate. Many reports about alternative pieten are accompanied by images, which means that the public – both opponents and proponents of Zwarte Piet – often see depictions of soot pieten or pieten in bright colors.

Piet

Piet zijn kun je leren Verandering in het Sinterklaasjournaal

Het SINTERKLAASJOURNAAL met presentatrice Dieuwertje Blok is sinds 2001 niet meer van het televisiescherm weg te denken.

De eerste aflevering van het zeer belangrijke kinderjournaal is een aantal dagen voor de intocht te zien. Het programma volgt de avonturen van Sinterklaas en zijn pieten tot aan pakjesavond.

Ook in 2014 was het uiteraard weer op de buis, en dit keer klopten nog meer harten dan gewoonlijk vol verwachting, want zal het SINTERKLAASJOURNAAL dit jaar reageren op de discussie over Zwarte Piet? Een belangrijke vraag aangezien ‘het SINTERKLAASJOURNAAL beeldbepalend is voor de sinterklaasviering in dit land’, zegt NRC-redacteur Wilfred Takken. Maar liefst 880.000 mensen zaten daarom op dinsdag 11 november 2014 aan de buis gekluisterd.

Hoewel er in 2006 al kleuren-pieten te zien waren in het SINTERKLAASJOURNAAL (nadat de stoomboot door een regenboog was gevaren) en Zwarte Piet vanaf dat jaar simpelweg ‘Piet’ heette, werd er de afgelopen jaren vrij weinig met de pietendiscussie gedaan in het journaal. In maart 2014 zijn de makers en acteurs van het programma echter om de tafel gaan zitten om te bespreken wat er dit jaar zou moeten

52

© ANP FOTO | Foto: Freek van Asperen

gebeuren. Presentatrice Dieuwertje Blok gaf in DE WERELD DRAAIT DOOR op 4 december 2014 dan ook toe dat ze in 2013 eigenlijk een beetje te laat waren na alle commotie. ‘Toen hadden we het [SINTERKLAASJOURNAAL] al helemaal gemaakt. Het grootste gedeelte wilde gewoon verandering en was er inmiddels door voortschrijdend inzicht achter dat – ook al bedoel je het niet zo – als mensen er last van hebben, dan moet het gewoon veranderen.

Maar hoe of wat dat lieten wij aan de creativiteit van onze geweldige schrijvers over, want die moesten het op een sinterklaasjournaalachtige manier doen.’

“Dieuwertje: Maar de allerbelangrijkste vraag van de hele wereld op dit moment is natuurlijk: Komen er ook pieten naar Nederland?

Sinterklaas: Hoezo?

Dieuwertje: Nou sommige mensen vinden ze maar ouderwets.

Sinterklaas: Daarom neem ik ze juist mee.

Dieuwertje: Dus alle pieten die we kennen zijn er gewoon weer bij dit jaar?

Sinterklaas: Ja, dan wordt het weer ouderwets gezellig in Nederland. Dat is al honderden jaren zo geweest en dat zal altijd wel zo blijven.”

Tijdens de eerste aflevering leek het even alsof het SINTERKLAASJOURNAAL had gekozen voor de traditionele weg.

Dit was af te leiden uit een gesprek tussen Dieuwertje en Sinterklaas:

53

© ANP FOTO | Foto: Kippa

Het duurde echter niet lang of er waren nieuwe pieten te zien. Nadat de ‘vaste’ pieten van Sinterklaas een gaatje in het schip hadden geboord om een schilderij op te hangen, begon er water de stoomboot in te lopen. Reden genoeg voor de pieten om het schip halsoverkop te verlaten en Sinterklaas samen met de Huispiet achter te laten.

Helaas was hun timing erg onhandig, aangezien Sinterklaas nu met een pietentekort Gouda zou binnenvaren.

Gelukkig had de burgemeester van Gouda een oplossing: het Pieten Opleidingscentrum. Een oude fabriek werd omgedoopt tot trainingscentrum en Opa Piet (een oude, ervaren en gepensioneerde Piet) werd in allerijl naar Gouda overgevlogen om als pietendocent aan de slag te gaan.

Iedereen was welkom in het Pieten Opleidingscentrum, maar er waren wel enkele voorwaarden: een Piet draagt

een echt pietenpak, een Piet kan door de schoorsteen, elke Piet kan een trucje en een Piet moet uiteraard grappig zijn. Vanaf aflevering 3 zijn er dan ook een aantal witte pieten in opleiding.

Sommige waren wit met roetvegen, aangezien zij hun schoorsteentraining al achter de rug hadden. In aflevering 4 meldden drie hilarische clowns zich voor de opleiding en zo werd de clowntjespiet geboren. Maar dat echt iedereen ‘hulp’piet kan worden, bleek toen het de pieten niet ging lukken om alle schoencadeaus ’s nachts op tijd rond te brengen: enkele kinderen kregen grote zakken vol cadeaus met de vraag of zij deze konden uitdelen aan hun vriendjes en vriendinnetjes.

door de schoorsteen kropen, steeds donkerder werden. Boschhuizen, het brein achter het SINTERKLAASJOURNAAL, vertelde in een interview in de NRC hierover het volgende: ‘Ik wilde laten zien dat Piet een functie is; iets wat je kunt leren. Maar ik wilde ook geen afscheid nemen van de mythische figuur, die een groot deel van Nederland in zijn hart heeft gesloten. Piet is ook magie, die kan opeens verschijnen en verdwijnen. Dus vroeg ik me af: gelóven de kinderen wel dat iedereen zomaar Piet kan worden?

De vondst was: Opa Piet. Dat werd een gepensioneerde, gezaghebbende figuur die de nieuwe pieten de geheimen van het vak leert. Zo was het magie én ambacht.’

Ondanks het feit dat afgelopen jaar iedereen Piet kon zijn, bleven ook de traditionele pieten in beeld. Ook waren er pieten die, naarmate ze vaker ze

Het grootste statement maakten de schrijvers echter in de allerlaatste aflevering. Aangezien Sinterklaas al een dagje ouder is en erg moe was in

54

Piet zijn kun je leren

de aanloop naar het sinterklaasfeest, had hij de hulp ingeschakeld van Opa Piet die in de slotaflevering dan ook te zien is als zwarte Sinterklaas. Op 4 december 2014 rijdt Opa Piet, geheel in originele Sinterklaaskledij, samen met Sinterklaas de nacht tegemoet. Opa Piet op een wit en Sinterklaas op een zwart paard. Boschhuizen legt in de NRC uit dat op deze manier ‘Piet gelijk wordt gesteld aan Sinterklaas’.

Een moeilijke opgave Het schrijven van het Sinterklaasjournaal 2014 was voor Boschhuizen een erg moeilijke opgave: ‘…, omdat we met een volwassenenprobleem in een kinderprogramma zaten. We wilden geen politiek statement maken. Ik vind: vecht het uit bij Jeroen Pauw en in de NRC, maar laat die kinderen met rust.’

Er waren traditionele en nieuwe pieten te zien en Dieuwertje Blok vertelt in DE WERELD DRAAIT DOOR dat ze van kinderen heel veel positieve reacties heeft gekregen. ‘Van kinderen is het zo fijn dat – zeker in die leeftijd dat ze nog geloven in magie – denken dat alles

kan.’ (…) ‘Die fantasie is nog zo groot en vrij. Ze hebben Opa Piet ook gezien.

Logisch dat hij van Sinterklaas een Sinterklaaspak krijgt, met hem meegaat en dat hij gelijk is aan Sinterklaas.’

Wat het SINTERKLAASJOURNAAL in de toekomst zal brengen, blijft natuurlijk een verrassing. Dieuwertje Blok hoopt vooral dat het SINTERKLAASJOURNAAL ruimte heeft gecreëerd voor creativiteit en nieuwe ideeën: “Alles is eigenlijk mogelijk. Het is vooral aan mensen zelf, die op allerlei niveaus Sinterklaas vieren, om daar een eigen invulling aan te geven.’ Voor Ajé Boschhuizen ligt de toekomst nog open. Het was dan ook niet de bedoeling om met een zwarte Sint een einde te maken aan de traditie: “Je kunt de zwarte Sint accepteren of niet, en volgend jaar verzinnen we weer iets heel anders. Wij willen juist laten zien: neem het niet te nauw. Je kunt veel kanten op met deze traditie. Wij verplichten niemand om een zwarte Sinterklaas of een Roetpiet te bestellen.

Geloven is een keuze; iedereen kan zijn eigen sinterklaasfeest eruit halen.

Maar op televisie is er in ieder geval iets verschoven.’ (NRC 6 december 2014)

55

Becoming a Piet takes practice This year, Dutch public broadcaster NTR will air its S������������������ for the 15th time. This television program follows Sinterklaas and his pieten as they sail from Spain to the Netherlands.

During the first episode, usually around the 10th of November, the pakjesboot (the boat full of presents) is still sailing on the high seas. Sinterklaas and his pieten have great adventures and it’s always exciting to see whether they will arrive to the Netherlands on time.

The 2014 intense discussions about Zwarte Piet made last year’s program particularly exciting and not only for children. In the first episode, presenter Dieuwertje Blok asked whether the pieten would still be part of the festivities. Sinterklaas replied: “Yes, they are an old fashioned, cozy tradition in the Netherlands. It has been that way for hundreds of years, and it will always remain like that.” However, a few episodes later, a variety of pieten could be seen on the screen: Besides black, there were also white and even clown pieten. The writers thereby wanted to emphasize that the party can be celebrated in many ways and that—with some learning and practice—everyone can become a Piet.

Piet

Sinterklaasje kom maar binnen met je Piet De 25 bekendste Sinterklaasliedjes in een nieuw jasje

Zie ginds komt de stoomboot, Hoor de wind waait door de bomen, Sinterklaas kapoentje, De zak van Sinterklaas, Daar wordt aan de deur geklopt, ‌ een kleine greep uit de sinterklaasliedjes die veel mensen zonder nadenken kunnen meezingen. Liedjes, soms al honderdvijftig jaar oud, die in al die jaren nooit zijn aangepast. Cabaretiers en tekstschrijvers Paul Passchier en Thedo Keizer vonden een groot deel van de teksten niet meer van deze tijd en besloten de 25 bekendste sinterklaasliedjes te updaten.

56

Sinterklaasje kom maar binnen met je Piet

SINTERKLAASJE, KOM MAAR BINNEN Sinterklaasje, kom maar binnen met je knecht Want we zitten allemaal even recht Sinterklaasje kom maar binnen met je Piet want we zingen allemaal blij een lied.

Misschien heeft u wel even tijd, voordat u weer naar Spanje rijdt.

Kom dan maar even bij ons aan en laat uw paardje maar buiten staan.

En we zingen en we springen en we zijn zo blij, want er zijn geen stoute kinderen bij. en we dansen samen, zij aan zij.

En we zingen en we springen en we zijn zo blij, want er zijn geen stoute kinderen bij. en we dansen samen, zij aan zij.

Sinterklaasje kom maar binnen met je Piet: de 25 bekendste Sinterklaasliedjes in een nieuw jasje Auteur: Paul Passchier & Thedo Illustraties: Nynke Talsma ISBN: 978-90-216736-39

‘Op straat en op tv is het hele idee van Sint en Piet als boemannen er allang uit, maar in de liedjes bleef het hangen. Dat is niet meer van deze tijd: wij willen niet meer dat kinderen bang worden.’

Passchier (AD, 12 september 2014)

Passchier heeft jarenlang liedjes voor SESAMSTRAAT vertaald en bewerkt. En ook Sinterklaas is geen onbekend terrein voor hem. Hij is zeven jaar lang werkzaam geweest voor HET FEEST VAN SINTERKLAAS in Ahoy als scriptschrijver en hij was de adviseur van HET Z@PP SINTERKLAASFEEST. Keizer is onder andere werkzaam geweest als eindredacteur van het kinderprogramma WILLEM WEVER en heeft diverse scripts geschreven voor sinterklaasprogramma’s van de TROS en FoxKids. De reden om aan de slag te gaan met de overbekende sinterklaasliedjes was aan de ene kant het pietendebat, maar aan de andere kant ook de liefde van Keizer en Passchier voor het sinterklaasfeest.

Tijd om de liedjes op te frissen Op 12 september 2014 legde Passchier in het 3FM radioprogramma GI:EL uit aan Giel Beelen waarom het nodig was om de liedteksten op te frissen: ‘Die liedjes zijn de basis van het feest en als die niet deugt, dan kun je praten wat je wilt over Piet die een ander uiterlijk moet krijgen. […] ‘Ook al ben ik zwart als roet ik meen het best goed’, dat kan gewoon niet meer in 2014.’

57

Piet

ZIE GINDS KOMT DE STOOMBOOT Zie ginds komt de stoomboot uit Spanje weer aan.

Hij brengt ons Sint Nicolaas, ik zie hem al staan.

Hoe huppelt zijn paardje het dek op en neer.

Hoe waaien de wimpels al heen en al weer.

Zijn knecht staat te lachen en roept ons reeds toe.

Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe.

Kijk, Piet staat te lachen en roept naar de kant: ‘Ik heb genoeg lekkers voor heel Nederland!’

O lieve Sint Nicolaas, kom ook eens bij mij.

En rij toch niet stilletjes ons huisje voorbij.

‘Het feest is met de tijd meegegaan, maar aan sommige liedjes is sinds 1850 geen letter veranderd’ Passchier (AD, 12 september 2014)

Het schrijversduo realiseerde zich echter dat ‘nieuwe’ Sinterklaasliedjes introduceren geen gemakkelijke opgave was. ‘Want we hebben het niet over zomaar iets hé. Dit is nationaal erfgoed. Levend erfgoed. Iedereen heeft er intense herinneringen aan. Iedereen kent ze. Misschien zijn het wel de eerste liedjes en de laatste liedjes die we in ons leven uit ons hoofd kennen’, aldus Passchier in het AD. Desondanks vindt Passchier vernieuwing nodig, en niet alleen omdat de oude liedjes mogelijk racistische implicaties hebben. ‘Want wie weet nog wat kaatsenballen zijn? Andere ouderwetse dingen hebben we wel laten staan, omdat ze gewoon te mooi zijn.

Zoals: makkers, staakt uw wild geraas.’ Daarnaast denkt het duo dat deze kleine vernieuwingen de overgang naar andere veranderingen binnen de sinterklaasviering makkelijker maakt.

‘De discussie over de kleur van Zwarte Piet veroorzaakt vooral veel boosheid. Wij hebben de hoop dat we met de kleine aanpassingen in de teksten van de liedjes de voorwaarden creëren om heel voorzichtig naar wat grotere veranderingen toe te werken. Het is nadrukkelijk een poging om te verbinden, niet om te verdelen. Sinterklaas moet een feest van iedereen zijn’ (Passchier en Keizer in Het Parool van 10 september 2014).

Het nieuws over dit liedjesboek haalde de landelijke media, en Giel Beelen van 3FM voorspelde dat dit boek heel heftige reacties zou gaan opleveren. In een telefonische reactie in het programma van Giel op 12 september 2014 liet Passchier weten dat niet te verwachten: ‘Ik denk dat als mensen het gaan lezen en ook de uitleg daarbij, dat het absoluut niet gaat gebeuren, omdat wij nou juist helemaal geen partij kiezen. […] We hebben het juist ongelofelijk lief en gematigd proberen te doen, zodat we juist geen mensen tegen ons in het harnas jagen’.

De voormalig ‘nationale’ Sinterklaas en vaste raadgever van Sinterklaas in televisie-aangelegenheden, Bram van der Vlugt, staat positief tegenover de vernieuwede liedjes. ‘Want dat zwart als roet een tegenstelling zou zijn van goed, ja dat is wel handig om dat te veranderen. Want al ben ik van de EO toch ben ik maar zo zo. Ik bedoel dat zijn dingen die onzin zijn.’

Daarnaast erkent hij dat sommige teksten verouderd zijn: ‘Je moet gewoon grote mensen van dertig nog uitleggen wat een gard is toch? Dat is onzin om dat erin te hebben’, zo stelde

58

Sinterklaasje kom maar binnen met je Piet

DAAR WORDT AAN DE DEUR GEKLOPT Daar wordt aan de deur geklopt, hard geklopt, zacht geklopt.

Daar wordt aan de deur geklopt.

Wie zou dat zijn?

Wees maar gerust, mijn kind, Ik ben een goede vrind Het is de goede Sint Want al ben ik zwart als roet Ik meen het wel goed Hij is hier voor jou en mij.

Kom er maar bij!

Want ik kom van Sint Niklaas, Sint Niklaas, Sint Niklaas ‘k heb voor jou mijn kleine baas moois in mijn zak Want die lieve Sinterklaas, Sinterklaas, Sinterklaas, heeft voor jou, mijn kleine baas vast een cadeau.

‘We hopen dat onze liedjes een standaard wordt voor de komende jaren.’

Passchier (sinterklaaswolvega.nl, 6 september 2014)

Van der Vlugt in het radioprogramma DIT IS DE NACHT van 14 oktober 2014. Tijdens dit radiogesprek rijst overigens ook de vraag of het misschien niet beter is om de oude vertrouwde Sinterklaasliedjes ongewijzigd te laten en gewoon volledig nieuwe nummers te schrijven. Bram van der Vlugt: ‘Oh maar dat gebeurt voortdurend. Alleen de meeste nieuwe liedjes, hoe goed ze ook zijn, die houden geen stand. […] Die oude zijn niet uit te roeien. En omdat ze niet uit te roeien zijn, blijven ze dus. Niet omdat het moet, maar om die reden blijven ze bestaan, en dan is het wel handig om zo nu en dan eens de teksten aan te passen. Dat is eigenlijk nooit gebeurd. Het gebeurt nu voor het eerst.’ Ook de woordvoerder van de Hoofdpiet, Erik van Muiswinkel, is blij met de vernieuwde liedjes. Op de website van Passchier liet Muiswinkel weten dat de oude liedjes af en toe voor frustraties zorgde bij de nieuwe sinterklaasprogramma’s. ‘Al jaren liepen wij bij het schrijven van onze sinterklaasprogramma’s op tegen de ouderwetse teksten van de liedjes. […] Met de aanpassingen in de liedteksten kan het sinterklaasfeest wat ons betreft weer jaren vooruit!’

Ben je steeds zoet geweest Wees dan maar niet bevreesd Want dan brengt Sint Nicolaas fijn speculaas Kent jouw verlanglijstje Wees maar niet bang meisje Hij is hier voor jou en mij Kom er maar bij!

Please come in, Sinterklaas!

The 25 most famous Sinterklaas songs have been given a new form. “The celebration is moving with the times, but some of the songs have not changed one word since 1850,” says Paul Passchier. Along with Thedo Keizer, he adapted some of the most famous songs. Bram van der Vlugt, the actor who used to be the ‘official’ Sinterklaas on television, says: “Most of the new songs, no matter how good they are, do not last. The old ones are impossible to eradicate. And because they cannot be eradicated, they remain. Then it is convenient every now and then to adapt the texts. That’s actually never happened before. It is happening now for the first time.“

59

Piet

PIET IN KINDERBOEKEN Sinterklaasverhalen nieuwe stijl

Het sinterklaasverhaal spreekt tot de verbeelding van kinderen. Er zijn dan ook veel boeken over geschreven die ouders in de sinterklaasperiode hun kroost voorlezen. Tekst en beeld trekken kinderen de sinterklaasmythe in. Tot een aantal jaar geleden waren alle sinterklaasboeken vrij traditioneel: een oude wijze witte man als Sinterklaas met zwarte hulpjes die expliciet werden afgebeeld met zwarte huidskleur, felle, vaak dikke lippen en kroeshaar. Een aantal auteurs besloot dat anders te gaan doen en sinds enkele jaren verschijnen sinterklaasboeken ‘nieuwe stijl’. Boeken die op een speelse manier zijn geschreven en die Piet anders weergeven, zonder dat de magie van het verhaal verdwijnt. Een leuke manier om kinderen kennis te laten maken met de nieuwe Piet.

Enkele van die sinterklaasboeken-nieuwe-stijl zijn Lola’s Sint van Kristina G. Langarika, De vrolijkste verjaardag van Sinterklaas door Henna Goudzand Nahar, Hoe Piet Kleur Kreeg door Saskia Henderson, De vrienden van Sinterklaas door Sjoerd Kuyper, De pieten maken het bont door Pimm van Hest, Alleen maar stoute kinderen door Robert Vuijsje en Spannende Sinterklaasverhalen

die nog nooit verteld zijn door Ester van der Valk.

Wij spraken met de eerste vier auteurs om er achter te komen hoe zij tot hun nieuwe aanpak gekomen zijn. Vier auteurs met zeer verschillende achtergronden. Langarika is afkomstig uit Baskenland en in 1995 verhuisd naar Nederland; Goudzand Nahar kwam nog langer geleden hier na een jeugd in Paramaribo en Henderson en Kuyper zijn hier geboren. Alleen Langarika is pas als volwassene in aanraking gekomen met het ‘traditionele’ sinterklaasfeest inclusief Zwarte Piet.

De andere drie zijn er mee opgegroeid.

Ondanks hun verschillende achtergronden, zijn de vier auteurs het erover eens dat het sinterklaasfeest absoluut mag blijven. Tegelijkertijd vinden ze ook dat het een feest moet zijn voor iedereen, zonder iemand te discrimineren.

Aangezien Zwarte Piet door een deel van de Nederlandse bevolking als racistisch wordt ervaren, vinden ze het van belang dat zij met een passend alternatief komen waarbij niemand gekwetst wordt. Ze komen met geheel eigen oplossingen, omdat ze ook verschillend tegen het fenomeen aankijken.

60

Piet in kinderboeken

Hoe Piet kleur kreeg door Saskia Henderson

Saskia Henderson is geboren en getogen in Rotterdam en heeft Sinterklaas altijd op de traditionele manier gevierd. ‘Zwarte Piet was er natuurlijk, die hoorde er wel bij in mijn beleving. Je zag hem natuurlijk niet, maar hij bracht wel samen met Sinterklaas de cadeautjes en hij vulde de schoen bij de schoorsteen. Toen ik zelf kinderen kreeg, heb ik dat ook gedaan, want ik vond het gewoon heel leuk om de kinderen die spanning en gezelligheid en de sfeer van het sinterklaasfeest mee te geven. Dus ook zij hebben gewoon hartstochtelijk geloofd. We hadden helemaal geen negatieve beelden bij Zwarte Piet. Die hoorde er bij en was totaal onderscheiden en los van een zwarte persoon. Eigenlijk pas later ben ik een beetje gaan nadenken over dat het misschien toch niet zo leuk is, maar omdat je verder niet veel mensen kent die donker zijn, heb je daar ook niet zo veel last van.’ Henderson ging Zwarte Piet pas problematisch vinden in haar functie van opvoedkundige. Zwarte Piet bleek kwetsend voor de kinderen met een donkere huidskleur, en zij besefte opeens dat dat niet de bedoeling kon zijn.

In Hoe Piet kleur kreeg is er een enorm pietentekort ontstaan doordat de traditionele pieten van Sinterklaas allemaal weggaan om een nieuwe carrière te beginnen. Er moeten nieuwe pieten gevonden worden. De Hoofdpiet vindt nieuwe pietkandidaten op de Spaanse turnschool. Dit zijn kinderen,

zowel jongens als meisjes, zowel wit als zwart. Hoewel Sinterklaas eerst moeite heeft met deze niet-traditionele pieten, besluit hij ze toch aan te nemen.

De kinderen helpen Sinterklaas uit de brand, en een aantal kinderen gaat aan de slag in de kauwgomballenfabriek van de Sint. Daar gaat het helaas snel mis, waardoor er in de fabriek een ontploffing plaatsvindt. Hierdoor krijgen zowel de nieuwe als de traditionele pieten alle kleuren van de regenboog.

De gekleurde pieten worden door de kinderen met open armen ontvangen.

Henderson is geen voorstander van pieten zonder schmink, met alleen maar vegen. Ze zijn niet voor niets geschminkt. ‘Dat is natuurlijk om te zorgen dat ze niet herkend worden. Het sinterklaasfeest moet gewoon blíjven, maar het is tijd voor een nieuw verhaal waarin je mensen met je meeneemt.

Eerst heb je inderdaad gewoon Zwarte Piet en dan gebeurt er iets. In mijn verhaal is dat dan de ontploffing van een kauwgomballenfabriek waardoor iedereen kleurtjes krijgt. Via nieuwe, speelse elementen wordt het gewoon meer een soort sprookje.’

61

Hoe Piet kleur kreeg Tekst: Saskia Henderson Tekeningen: Minke Willemse ISBN: 978-90-821314-9-9

Piet in children’s books Four Dutch writers talk about their attempt and ambition to create an alternative image of Sint, but above all how to describe Piet in their children’s book.

Saskia Henderson, one of the writers, found out not so long ago that something was amiss with the figure of Zwarte Piet. As a child, she thought it was a wonderful party; she also celebrated a “normal” Sinterklaas with her children. However, through her own education she came to understand black children’s experience with the holiday. She realized that it was not such a nice party for all children.

She wrote Hoe Piet Kleur Kreeg. “The sinterklaasfeest must continue, but it is time for a new story. To start, you have the well-known figure of Zwarte Piet and then something happens. In my story, a gumball factory explodes and everyone is covered in colors. Through new, playful elements it is more like a fairy tale.”

Piet

Lola’s Sint

door Kristina G. Langarika ‘Het viel mij op dat de boekhandels en sommige vrienden volgens mij niet eens door hadden dat de pieten misschien niet geschminkt waren.’

Baskenland kent wel de drie Wijzen uit het Oosten evenals een eigen versie van de kerstman (Olentzero) en zelfs een Kerstvrouw (Mari Domingi), maar Sinterklaas is er een onbekend verschijnsel. Langarika kwam dus pas na haar komst naar Nederland in contact met het feest van deze heilige.

En pas na de geboorte van haar dochter werd ze zich eigenlijk pas echt bewust van de impact die Sinterklaas en Zwarte Piet in Nederland hebben.

Toen haar dochtertje op twee-en-eenhalf-jarige leeftijd in de verte voor het eerst een Zwarte Piet zag, dacht zij dat dit haar papa was – haar vader heeft een donkere huidskleur – en was ze bang voor deze clowneske pietfiguur.

Dat kon natuurlijk niet de bedoeling zijn. ‘Dus toen dacht ik: ik moet iets doen, want ik woon hier nu en mijn dochter gaat hier binnenkort naar school en ze gaat alles meemaken. […]

Het zat me zo dwars. En ik zeg altijd voor mezelf als ik iets niet leuk vind of als ik iets te zeggen heb, wat is dan mijn wapen? Mijn wapen is schrijven, want ik ben een schrijfster. Dus ik dacht: ik ga die hoek in.’ De reacties op haar columns (2012) op facebook waren echter niet mals, en daarom besloot Langarika dat ze het subtieler wilde aanpakken, wat uiteindelijk resulteerde in haar kinderboek Lola’s Sint dat in 2013 uitkwam.

In Lola’s Sint gaat Lola met haar moeder naar de intocht van Sinterklaas kijken. Tijdens de intocht vlucht een van de pieten en verliest daarbij een handschoen. Lola vindt die handschoen en mag als beloning een avond mee op pad met Sinterklaas en zijn pieten.

Een avontuur waarbij Lola zelf door de schoorsteen gaat om cadeaus af te leveren bij de kinderen. Hoewel zij en

62

de pieten helemaal vies worden door de schoorstenen, zitten ze uiteindelijk allemaal wel schoon gewassen aan tafel in het pietenhuis.

‘Het viel mij op dat de boekhandels en sommige vrienden volgens mij niet eens door hadden dat de pieten misschien niet geschminkt waren’, aldus Langarika over de eerste reacties op haar boek van vrienden en boekhandels.

Langarika schreef Lola’s Sint vooral voor haar dochter: ‘Ik wou hetzelfde [Sinterklaas] verhaal vertellen, maar zonder mijn dochter te confronteren met die [traditionele] beelden. Ik dacht: ik behoud alle elementen: het SINTERKLAASJOURNAAL, de intocht, de cadeaus, … maar ik geef andere beelden. Tegelijkertijd wilde ik de mythe van de schoorsteen ontkrachten.’ Dat wil zeggen de mythe dat Piet zwart

Piet in kinderboeken

is geworden door het klauteren met cadeautjes in schoorstenen.

Langarika behoudt in haar boek dus alle belangrijke elementen die bij Sinterklaas horen, maar tegelijkertijd wil ze kinderen alternatieve beelden bieden en de schoorsteenmythe ontkrachten.

De pieten hebben heel diverse achtergronden en hebben hun eigen natuurlijke huidskleur. Als ze zwart zijn geworden van de schoorsteen, gaan ze zich dan ook wassen.

Lola’s Sint Auteur: Kristina G. Langarika ISBN: 978-90-820975-0-4

Kristina G. Langarika comes from the Basque Country. She initially wrote the book Lola’s Sint for her daughter Lola, who would confuse Zwarte Piet with her own father. In Lola’s Sint the main character gets to have a day out with Sint and Piet. Lola, like Piet, goes down the chimney. Then, both of them wash the soot from their faces.

“I have succeeded in demystifying the chimney myth in Lola’s Sint.

Children who have read the book often ask: if Lola can wash her pieten, then why can’t the pieten on the street?”

‘De schoorsteenmythe ontkrachten is mij gelukt, want ik heb gehoord van kinderen die het boek hebben gelezen dat ze heel vaak vragen: als de pieten van Lola zich wassen, waarom niet de pieten op straat?’

63

Piet

De vrolijkste verjaardag van Sinterklaas door Henna Goudzand Nahar

'Hoe kom je erop om iemand zwart te maken?

Als een blanke door een schoorsteen gaat heeft hij/zij zwarte vegen. Maar zijn haar wordt niet ineens kroes. En zijn lippen worden niet ineens dik.'

Henna Goudzand Nahar benadert Zwarte Piet vanuit een ander perspectief. Zij is opgegroeid met het traditionele sinterklaasfeest in Suriname toen dit nog een Nederlandse kolonie was. ‘Sinterklaas was gewoon een gangbaar feest. Dat werd overal gevierd. Zowel op de club waar wij lid van waren, als op school, als thuis.

Iemand werd wit gemaakt en er waren mensen die zwart werden gemaakt, zwarter dan ze waren, met alles erop en eraan. Thuis werden er schoentjes gezet.’ Eenmaal in Nederland heeft zij in de jaren zeventig de opkomst van diverse bewegingen tegen racisme meegemaakt. ‘Al in de jaren zestig protesteerden Surinamers In Nederland tegen de figuur van Zwarte Piet. Ook in Suriname waren er na de onafhankelijkheid van 1975 personen die

het sinterklaasfeest afwezen en de figuur van Gudu Pa (de goede vader) werd geïntroduceerd. Kort samengevat zagen deze personen het sinterklaasfeest, met de figuur en rol van Zwarte Piet, als een concrete uiting van wat de koloniale geschiedenis is geweest, een visie die ik al langere tijd deel.’ Vanuit die achtergrond schreef ze haar boek De vrolijkste verjaardag van Sinterklaas.

‘Ik ben er een hele tijd mee bezig geweest om het verhaal te schrijven. Ik heb een heleboel versies gehad, maar ik was er steeds niet tevreden over.

Omdat het niet vertelde wat ik wilde vertellen. En op een gegeven moment had ik het verhaal. Achteraf denk ik: wat simpel. […] Gewoon het verhaal door de ogen van een zwarte jongen.

Wat beleeft een zwarte jongen met die

64

maskerade die er met het feest wordt opgezet rond zwarte mensen.’

Goudzand wilde daarom laten zien hoe een zwarte jongen, Fer, het hele sinterklaasfeest beleeft. De jongen wordt gevraagd om Zwarte Piet te zijn en ontdekt dat alle andere pieten zwart worden geschminkt. Maar omdat hij zelf al zwart is, vindt hij het overbodig om geschminkt te worden. Om hem er toch bij te laten horen, wordt beslist om alle pieten in verschillende kleuren te schminken. Pieten in alle kleuren van de regenboog, ongeacht hun huidskleur, vergezellen Sinterklaas.

‘Hoe kom je erop om iemand zwart te maken? Als een blanke door een schoorsteen gaat heeft hij/zij zwarte vegen. Maar zijn haar wordt niet ineens

Piet in kinderboeken

De vrolijkste verjaardag van Sinterklaas Auteur: Henna Goudzand Nahar Illustraties: Helen Fermate ISBN: 978-94-620346-8-6

kroes. En zijn lippen worden niet ineens dik. Dan kan je niet ontkennen dat de Zwarte Piet zoals die verworden is in de loop der tijd gewoon een uiting is van een zwart iemand.’

Goudzand Nahar kiest bewust voor kleurenpieten en niet voor ongeschminkte pieten. ‘Over het algemeen wordt die geheimzinnigheid als leuk ervaren. Dat je niet weet wie dat is en dat je in een sprookje gelooft.

Als je dat wilt behouden dan zou je dus niet de keuze moeten maken voor [ongeschminkte] gezichten zonder meer, maar dan zou je dus dat geheimzinnige via schminken moeten behouden. Dat je dus niet weet of het Ali of Marieke is.’

During her childhood in Suriname, Sinterklaas was a common celebration. It was only when Henna Goudzand Nahar lived in the Netherlands that she became aware of the colonial background of the bishop and his black servant. Therefore, De Vrolijkste Verjaardag van Sinterklaas is the story of a black boy who is chosen to become a Piet. Because he’s black, he doesn’t need to be painted and therefore doesn’t belong. But then, all the pieten put on make-up in different colors.

“How do you make someone black? If a white person goes down a chimney s/he will be covered in black streaks. But hair does not suddenly become frizzy, and lips do not suddenly become thick. You cannot deny that Zwarte Piet has become, over time, a caricature of a black person.”

65

Piet

De vrienden van Sinterklaas door Sjoerd Kuyper

'Voor mij is het vrij duidelijk dat de strijd eigenlijk nog niet gewonnen is, maar het gaat wel die kant op. Ik denk dat je over vier/vijf jaar heel weinig zwarte pieten zult zien in Nederland, en dat verheugt mij zeer.'

Sjoerd Kuyper is net als Henderson opgegroeid met de traditionele sinterklaasviering. ‘Er werd wel nagedacht over de wereld, maar Sinterklaas en Zwarte Piet waren geen enkel probleem. Dat speelde gewoon net als bij iedereen. Er werden helemaal geen vragen bij gesteld. Mijn vader was regelmatig Sinterklaas dus dat was heel normaal bij ons thuis.’ Kuyper beschrijft hoe hij op het idee kwam om dit boek te schrijven: ‘Het is door het debat gekomen… het is eigenlijk iets eerder al gekomen door mijn kinderen die zich in hun vriendenkring niet hebben beperkt tot de witte Nederlanders.

Daar speelde het al langer en toen het debat losbarstte, dacht ik: nu is het mij duidelijk dat het niet deugt, dat we nog steeds zo’n karikatuur opvoeren.

Maar dit verhaal is zo verankerd in de samenleving dat we wel met een goed nieuw verhaal moeten komen wil het feest blijven bestaan voor de kinderen, want dat vind ik wel heel belangrijk.’

In De vrienden van Sinterklaas staat Broes op het punt om naar de

sinterklaasintocht te gaan kijken met zijn ouders en zijn zus. Als blijkt dat zijn vader niet thuis is, wil Broes niet zonder hem vertrekken. Zus Lotte ziet geen andere optie dan Broes te vertellen dat hun vader eigenlijk een vriend van Sinterklaas is. Zijn vader helpt Sinterklaas die hulp nodig heeft om de cadeaus rond te brengen, omdat hij al heel oud is. De vrienden van Sinterklaas mogen zelf kiezen of ze hun eigen huidskleur behouden of in een leuk kleurtje geschminkt willen worden. De vraag is dus of Broes zijn vader wel als Piet zal herkennen?

Kuyper introduceerde de nieuwe Piet in zijn boek De vrienden van Sinterklaas en dat wordt eind 2015 vervolgd met het kinderboek Het kleinste Pietje. De vrienden van Sinterklaas biedt een handleiding om het sinterklaasfeest te vieren waarin familieleden en leraren Sinterklaas te hulp schieten en geschminkt door de straten dansen.

Waar dit boek nog een handleiding is voor een ‘alternatief’ sinterklaasfeest, wordt het volgende boek een weergave van het sinterklaasfeest in nieuwe stijl.

66

‘Ik denk dat het sinterklaasfeest precies zo kan blijven als het is. Sinterklaas is toch een mooie magische figuur en die krijgt in dit verhaal iets andere mensen die hem helpen dan dat we gewend zijn. Dat is het enige eigenlijk. Kinderen die je het verhaal voorleest, keken er niet eens van op. Die vonden het een leuk verhaal zonder dat ze daar enige vraagtekens bij zetten. Dat is heel leuk.’

Vier verschillende verhalen Hoewel de vier schrijvers verschillend omgaan met de pietfiguur – van de eigen huidskleur met wat roetvegen tot alle kleuren van de regenboog – willen ze allemaal af van de karikaturale, traditionele Zwarte Piet. De overige elementen van het sinterklaasfeest blijven behouden, maar een nieuwe Piet dient zich op speelse wijze aan, en kinderen krijgen de kans om kennis met hem te maken.

De rijk geïllustreerde verhalen zorgen ervoor dat kinderen gedurende de sinterklaasperiode niet meer raar zullen opkijken – voor zover ze dat al deden – als ze op straat een ‘nieuwe’ Piet tegenkomen.

De sinterklaasverhalen -nieuwestijl publiceren was niet altijd even gemakkelijk. Langarika en Goudzand Nahar hebben via crowdfunding hun boek in eigen beheer uitgegeven en het boek van Henderson verscheen bij uitgeverij SAAM, die zich specialiseert in zorg, welzijn, en onderwijs . Alleen bij de veelbekroonde bestsellerauteur Kuyper is het idee voor het nieuwe sinterklaasverhaal ontstaan in samenwerking met de uitgever, Hoogland en Van Klaveren. Hoewel volwassenen het een lastig onderwerp vinden, hebben de kinderen totaal geen moeite hebben met de nieuwe verhalen. Ze vinden die gewoon leuk; of daar nou een zwarte, rode, blauw of ongeschminkte Piet in voorkomt, dat doet er niet toe.

Deze kinderboekenauteurs zijn ervan overtuigd dat het sinterklaasfeest zal blijven bestaan, maar wel in een nieuwe vorm die past bij het moderne Nederland. Daarin is ook plaats voor een nieuwe Piet, als het verhaal maar zijn magie behoudt en voor iedereen acceptabel is. Wel vindt Langarika dat de verandering een beetje langzaam gaat, maar volgens Henderson en Kuyper is dat logisch, wil de verandering van een zo ingeburgerde traditie kans van slagen te hebben.

De vrienden van Sinterklaas Auteur: Sjoerd Kuyper Illustraties: Harmen van Straaten ISBN: 978-90-896717-0-7

Sjoerd Kuyper introduces a new Piet in his book De Vrienden van Sinterklaas.

Broes and Lotte’s father is a friend of Sinterklaas. They help him deliver all the presents in time for the children. Some of Sinterklaas’ friends choose to keep their own color, while others want to be painted in different, beautiful colors.

“I think Sinterklaas can remain exactly the way it is. Sinterklaas is still a beautiful, magical figure: He simply has different people helping him, people different to whom we are accustomed.

That’s really it. When you read this story to children, they don’t even notice the difference. Without question, they think it’s a great story. That is really nice.”

Saskia Henderson: ‘Als het een leuk en spannend verhaal is dan vinden kinderen alles prima. Voor hen maakt het niet uit, het is meer voor ons zelf. Wij zijn opgegroeid ofwel met de pijn ofwel met de lol van het sinterklaasfeest, en wij hebben er last van.’

67

Fotografie Barbara Kerkhof

Column

Nederland is niet kleurenblind Abdelkader Benali

We hadden geen idee dat die Sinterklaas met z’n Pietermannen helemaal fout zat. We wilden pepernoten. En zwelgen in opwinding. Sinterklaas is het laatste onschuldige feest van Nederland. Geheel ontdaan van zijn religieuze connotaties legt de goedheiligman de rode loper uit voor ongebreideld consumentisme. Wat is er mis met het gelukkig maken van kinderen? Een paar pepernoten uit de handen van een bekroeste, rode lippen dragende schertsfiguur en je hebt geen kind meer aan ze, die koters. Ze vinden hem geweldig. Dat Zwarte Piet al jarenlang op weerstand stuit bij een grote groep Nederlanders die in zijn verschijning stuitende verwijzingen zien naar de koloniale erfenis kon tot voor kort makkelijk genegeerd worden. Het was geen thema. Gekleurde Nederlanders schorten rond de komst van de grote kindervriend hun bezwaren op en deden er het zwijgen toe. Niet uit vrije wil.

Dat aan het zwijgen een einde is gekomen, komt niet alleen door activisten van het eerste uur, het is ook Zwarte Piet zelf die heeft bijgedragen aan zo veel aandacht. Het sinterklaasfeest bereikt door z’n commerciële succes zo’n groot publiek, dat een minderheid er wel aanstoot aan moet nemen. Ook gekleurde kinderen willen Sinterklaas zien en onderdeel zijn van het goede gevoel, en dat wil je als ouder je kind niet ontnemen. Wat je niet wilt is dat de huidskleur van je kinderen wordt gekoppeld aan Zwarte Piet, maar zie dat maar te vermijden in het feestgedruis.

Hoe leggen we onze kinderen uit dat zijn opgeschminkte huidskleur een beetje ‘vreemd’ is? Hoe leggen we onze kinderen uit dat wat voor de ander normaal is op ons abnormaal overkomt?

Daar begint de crux van de problematiek rond Zwarte Piet: Zwarte Piet is helemaal niet onschuldig? Hij laat veel misverstanden achter als hij eenmaal naar Spanje is vertrokken.

Talloos zijn de verhalen van donkere Nederlanders die door collega’s, vrienden, meesters en klasgenoten rond de vrolijke feestdagen Zwarte Piet worden genoemd. Het individu wordt, goedbedoeld, tot een karikatuur teruggebracht. En men verwacht van de aangesprokene dat hij dit als een compliment neemt en wanneer de aangesprokene daar kritiek op uit dan is hij een spelbreker. Waarom? Omdat iemand met een huidskleur die afwijkt van de norm en privileges die deze oplevert, niet kleurenblind kan zijn. Huidskleur is een serieuze zaak die niet gebagatelliseerd kan worden door de vrolijke Zwarte Piet. Een Zwarte Piet die in zijn gedrag, toon en uitstraling alle kenmerken heeft van een onderdanige paljas. Zijn gouden ringen herinneren aan een pijnlijke gemeenschappelijke geschiedenis: de slavernij. En het feit wil dat het juist die slavernij is die niet of nauwelijks deel uitmaakt van de historische canon op scholen. De grote thema’s rond huidskleur, onderwerping en achterstelling lijken stilgezwegen te worden. Er is alleen maar ruimte voor huidskleur als attribuut waarmee een vrolijke meerderheid zich mee kan amuseren.

68

Abdelkader Benali

‘Maar,’ zo horen we, ‘het is allemaal goedbedoeld.’ De grappen, ongepaste verwijzingen en terzijdes. Goedbedoeld zeker; dat het goedbedoeld wordt, is precies het pijnpunt. Onder dat goedbedoeld zit de opgewekte Nederlandse natuur om over alles wat onbehagen kan oproepen beetje vrolijk heen te stappen. Het is allemaal niet zo erg als we allemaal de andere kant opkijken. Hoe harder Zwarte Piet wordt verdedigd hoe sterker de argumenten ertegen worden. Hij maakt geen schijn van kans. Wat hij achterlaat is een beklemmende verwarring. In het vacuüm van Zwarte Piet groeit het monster van de ongelijkheid.

Nederland heeft een blinde vlek voor de impact van huidskleur op kansen in de samenleving.

Dit is niet voor iedereen het geval. Talloze Nederlanders vechten dag in dag uit tegen de realiteit die huidskleur creëert. Het hebben van een bepaalde huidskleur roept barrières op in de samenleving. Deze structuren die gekleurde Nederlanders in het onderwijs, arbeidsmarkt en maatschappelijk veld benadelen, kunnen alleen veranderen als we duidelijk krijgen waarom dit gebeurt. En die discussie lijkt net op gang te zijn gekomen. Er is een stuitend gebrek aan bewustzijn hierover. ‘Ik ben kleurenblind,’ wordt gezegd waarmee de spreker zich ontslaat van enige verantwoordelijkheid voor het knagende probleem en met de uitspraak, onbedoeld, de ongelijke structuur in stand houdt.

De maatschappij is niet kleurenblind, omdat de maatschappij niet alleen ordent aan de hand van macht, inkomen en sekse, maar ook van huidskleur, afkomst en religie. Wie als zwarte geboren wordt, wordt nooit een blanke. Op microniveau bepalen onbewuste aannames over huidskleur wat men van iemand vindt, wat men van iemand verwacht en wat men zeker niet verwacht. Zwarte Piet gedijt op dat grensgebied tussen uitsluiting en acceptatie.

Zwarte Piet dekt alle latente vooroordelen toe met een grote, vrolijke glimlach van niets aan de hand. Zwarte Piet is de fantasie – de blinde vlek – die het zien van de realiteit bemoeilijkt.

Zwarte Piet verbindt huidskleur aan stereotypen, houdt ze in stand en vergroot ze uit. Het is om te lachen, niet om serieus te nemen. Zwarte Piet wordt voor mij een sta-in-de-weg om een serieus gesprek te beginnen over de onderliggende structuren rond huidskleur en uitsluiting. En dan doet Zwarte Piet nog iets wat schadelijk is: het verstevigt het stereotype denken. Mensen zijn geen individuen, maar afsplitsingen van stereotypen. Wie afwijkt van het stereotype krijgt een bonus. ‘Wat spreek je goed Nederlands. Ik hoor helemaal geen accent,’ wordt mij gezegd. In die uitspraak ligt een oordeel besloten waarvan impliciet wordt aangenomen dat ik er heel gelukkig van wordt. Ik moet dus het compliment als stereotype ontvangen om gelukkig te worden. Ik krijg een cadeau van de maatschappij: ik ben op een positieve manier afgeweken van het stereotype. Mijn antwoord is: ‘Ik heb wel een accent.

Of je het hoort of niet,’ en in mijn antwoord ligt een andere vraag Writer Abdelkader Benali: “The besloten: ‘Ben je bereid om de etnische bril af te zetten? Zo ja, Netherlands is not color blind” kom dan maar eens terug.’ De gever van het compliment voelt Many people no longer keep silent about zich een tikkeltje op zijn nummer gezet want hij ging er toch echt Zwarte Piet and what he represents for van uit dat het me gelukkig zou maken. them. Piet himself is to blame. With its Het hele jaar door zijn mensen met een diverse achtergrond zwaar ondervertegenwoordigd in media, amusement en middenveld, waarna op 5 december de ganse natie een karikatuur omhelst die stereotypen bevestigt. Het is deze gigantische kloof die we te dichten hebben. De kloof tussen wat we omarmen en wat we niet willen zien. Wat brandt is niet dat dit gebeurt – wat brandt is dat we dit normaal vinden. Zwarte Piet houdt de blinde vlek in stand.

69

commercial success, the Sinterklaas celebration achieved a large audience. A minority of that large audience will take offense. Piet may be well intentioned, but “behind those good intentions is the cheerful Dutch nature to nicely ignore anything which evokes unease.” The Netherlands will not give up its black mascot. But the more people defend Zwarte Piet, the stronger the arguments become against his appearance. He does not stand a chance.

Interview

70

Interview Tekst Bart Mijland Fotografie Prins de Vos

H

Kabouters en elfjes Hedy d’Ancona deelt zorg en hoop

71

Interview

Feminist en politicus Hedy d’Ancona geeft naar eigen zeggen weinig om het sinterklaasfeest, maar laat zich ook niet graag het belang van een Zwarte Piet opdringen. Wat haar betreft kunnen er zelfs kabouters en elfjes naast Sinterklaas lopen. Als het maar leuk is voor de kinderen. Ze ziet parallellen tussen de feministische beweging waar zij deel van uitmaakte en de huidige zwarte beweging.

Veel plezier heeft Hedy d’Ancona nooit beleefd aan 5 december. Ze vierde het wel, maar dan vooral voor haar kinderen. Omdat het moest. ‘De leukigheid van het hele sinterklaasfeest heb ik nooit begrepen. Mijn interesse voor het zwartepietendebat werd dan ook pas gewekt op het moment dat het populistische deel van Nederland zich ging uitspreken ten faveure van Zwarte Piet. En vooral omdat men daarbij deed alsof het belangrijk nationaal erfgoed was. Toen dacht ik: wat krijgen we nou? Mijn erfgoed is dat helemaal niet. Piet aanpassen ziet ze dan ook niet als een probleem. In haar ogen gaat er niets van het feest verloren. ‘Wie neem je nou eigenlijk iets af? Kinderen niet. Die geloven vier jaar van hun kinderleven in Sinterklaas. Als je die op hun derde kennis laat maken met gekleurde pieten, wie stoort zich daar dan aan? De kinderen lijden er echt niet onder als de kleur verandert. Als zwarte mensen zich gekwetst voelen, omdat zij vereenzelvigd worden met die beetje dommige achterlijkheid van die zwartgemaakte man, dan niet in mijn naam.’

Wit over zwart Als politicus en activist hield D’Ancona zich jaren lang actief bezig met racisme en discriminatie, zowel op nationaal als Europees niveau. Toch zag ze lange tijd geen probleem in de figuur Zwarte Piet. Ook niet toen ze ermee geconfronteerd werd bij de tentoonstelling Wit over Zwart van Felix de Rooy in het Tropenmuseum, eind jaren tachtig. Zij bezocht deze als Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. Ze is nog altijd vol lof over de tentoonstelling. ‘Ik vond het zeer indrukwekkend. Het liet zien hoe er door witte mensen een beeld werd neergezet van zwarte mensen.

Ze werden afgebeeld als dommig, oppervlakkig of dienstbaar. Dat toonde aan hoe het beeld van

zwarte mensen is misbruikt en hoe discriminerend en vernederend het is voor mensen.’ Volgens artikelen uit de Volkskrant en NRC van 2013 reageerde ze destijds zeer verbaasd op de aanwezigheid van Zwarte Piet in de expositie. Zelf kan ze zich dat niet herinneren. ‘Dat kan best zo zijn. Misschien dacht ik toen wel dat het iets heel anders was, geen reclamebeeld, maar een performance. Het zou best kunnen zijn dat ik het toen niet begreep. Toen was die discussie over Zwarte Piet ook nog niet zo aan de gang. De tentoonstelling gaf in ieder geval aan dat niet alleen Piet problematisch is.

Het zou ook jammer zijn als het huidige debat tot Piet beperkt blijft.’

Emancipatie Voor D’Ancona zijn de huidige protesten onderdeel van een bredere emancipatiebeweging. Ze vindt het dan ook belangrijk en vanzelfsprekend dat mensen buiten de beweging luisteren naar de bezwaren. Deze klachten moeten gehoord worden. Zelf probeert ze haar gedrag ook aan te passen. Onlangs nog citeerde ze in een lezing bij de lancering van Het F-Boek (over feminisme) een tekst van John Lennon: Woman is the N---r of the World. ‘Toen stond er iemand op, die het niet prettig vond dat ik het n-woord gebruikte, zelfs in een citaat. Als iemand het zo vernederend vindt dat ik daar op die manier aan refereer, dan ga ik dat niet verdedigen. Dan zal ik dat een volgende keer niet meer gebruiken.’ Het maakt volgens de feminist niet uit dat niet álle zwarte mensen geraakt worden door het n-woord of Zwarte Piet. Eind jaren zestig hadden veel vrouwen uit de meest achtergestelde groepen weinig oren naar de protesten van de feministen.

‘Wij streden voor gelijke kansen voor vrouwen in het onderwijs. Maar velen van hen moesten daar niets van

72

Hedy d’Ancona

‘Als zwarte mensen zich gekwetst voelen, omdat zij vereenzelvigd worden met die beetje dommige achterlijkheid van die zwartgemaakte man, dan niet in mijn naam.’

hebben. Vergelijkbare reacties zie je nu ook binnen de zwarte bevolking. Het is goed dat de voorhoede van de beweging zich het lot van de groep aantrekt.’

Verschil Toch ziet D’Ancona wel een verschil tussen de huidige emancipatiebeweging en die waarvan zij zelf deel uitmaakte. De Algemene wet gelijke behandeling uit 1992, waaraan ze zelf als minister heeft meegewerkt, biedt in ieder geval een wettelijk kader voor gelijke behandeling.

‘Die wet moet je blijven verbeteren en effectiever maken, maar ze bestaat al. De overheid kan echter niet zorgen voor meer zelfvertrouwen van een onderdrukte groep.

Dat moet de groep zelf doen. Je moet die eigenwaarde in jezelf voelen. De vrouwen hebben ook het juk van onderdanigheid afgeworpen om vervolgens te kunnen zeggen: hier zijn wij! Dat proces, daar is de pietendiscussie een onderdeel van. Dit heeft veel meer te maken met de eigenwaarde van de groep dan met wetgeving.’

Toch vindt D’Ancona dat politici zich niet afzijdig moeten houden in deze discussie. Ze roept hen op zich er actief in te mengen. ‘Tussen het pleiten voor een pietenverbod en het zich onthouden van commentaar zit natuurlijk heel veel afstand. Je kunt als politicus bewustwording faciliteren. Dat Minister Asscher dat nu doet is prima.

Je kunt ook zeggen dat het afgelopen moet zijn met Zwarte Piet, als zo veel mensen zich er aan storen.

Maar niemand durft zich eraan te branden. Wie durft de gewone mensen eens een bevlogen verhaal te vertellen? Niemand. Dat is lafheid. Mensen hebben behoefte aan bevlogenheid en leiderschap. Premier Rutte biedt dat niet. Wat dat betreft ben ik meer gecharmeerd van Angela Merkel in haar aanpak van de vluchtelingenstroom. Zij toont lef.’

73

Optimistisch Welke oplossing er uiteindelijk moet komen voor Piet, maakt Hedy d’Ancona niet veel uit. ‘Welnee, verzin maar wat. Je kunt er ook kabouters en elfjes van maken. Al organiseren ze een prachtige optocht met allerlei Walt Disney-achtige beesten. Laat het maar vrij. Laat de fantasie de vrije loop. Ik vind het overigens opmerkelijk dat er al zo veel beweging is. Dat scholen al afscheid nemen van de Zwarte Piet, dat winkels zich nu moeten verdedigen als zij er nog wel voor kiezen, dat het SINTERKLAASJOURNAAL vorig jaar een zwarte Sinterklaas had. Dat betekent dat je er niet meer onderuit kunt.

Als Zwarte Piet echt cultureel erfgoed is, dan is het wel erg snel in beweging. Ben ik te optimistisch als ik denk dat Zwarte Piet over vijf jaar niet meer bestaat? Het veranderproces is in korte tijd enorm opgeschoten, en dat is een groot succes.’

Feminist Hedy d’Ancona shares concerns and optimism Hedy d’Ancona is a prominent Dutch feminist activist and former politician. In 1972, she founded the feminist magazine Opzij. Her political career spanned over three decades. She was Member of the European Parliament, senator, State Secretary and Minister of Welfare, Health and Culture. She doesn’t want to keep a tradition like Zwarte Piet that hurts people.

“Am I too optimistic when I think that Zwarte Piet will no longer exist in five years? There have been tremendous advances in a short time and that is a great success.”

74

Illustraties Valesca van Waveren

Interview

75

76

Sint en Piet

gaan weer naar school Een nieuw geluid op basisscholen Dat Sinterklaas en zijn Piet, of meerdere pieten ook op school komen, ontstond ongeveer gelijktijdig met de intochten, eind negentiende eeuw. Het was natuurlijk een goed extra pedagogisch hulpmiddel om lastige kinderen nog eens op hun gedrag te kunnen aanspreken. Bij stedelijke intochten werden (stoom)boten in de loop der tijd meestal het vaste vervoermiddel van de Sint en zijn knechten. De aankomst op school is vaak een stuk ludieker. Vroeger gebeurde dat nogal eens met een boerenkar, rijtuig of gewoon te paard. Later zijn daar alle denkbare vervoermiddelen bij gekomen, van motoren met zijspan en limousines tot helikopters aan toe. Vrijwel altijd betreft het basisscholen. Vooral de lagere klassen staan dan uitbundig te zingen voor het gezelschap uit Spanje. Dat Sint en de pieten vaak niet erg lijken op degenen die ze tijdens de nationale intocht op televisie hebben gezien, lijkt geen kind wat uit te maken. In het voortgezet onderwijs komen Sint en Piet meestal niet meer langs, maar het feest wordt wel vaak in de laagste klassen gevierd door lootjes te trekken en voor die ene klasgenoot een cadeautje met gedicht en/of surprise maken. Daaraan mag dan niet meer dan een afgesproken bedrag worden besteed. Er is nog niet onderzocht in hoeverre die traditie op middelbare scholen door tijdgebrek, te veel onrust en te weinig interesse aan het afnemen is. Wel lijkt er een indruk te bestaan dat op witte scholen meer aan deze traditie wordt gehecht dan op gemengde of zwarte scholen.

Wanneer het gewoonte werd om Sinterklaas ook op de werkplek te vieren is niet bekend.

Waarschijnlijk is het iets van na de oorlog als middel om werknemers extra aan het bedrijf te binden. Meestal zijn het bijeenkomsten in kantines, gericht op Sint and Piet return to school de kinderen, voor wie het bedrijf dan lekkers en cadeautjes heeft Since the late 19th century, Sinterklaas ingeslagen – een soort kerstpakket voor de kinderen. Vrijwel altijd and his pieten have visited schools.

They arrive in the city or village wordt het feest verlevendigd door een echte Sinterklaas en een mostly by (steam) boat; arriving at aantal pieten te laten optreden. Maar er zijn ook bedrijven waar school is often a more light-hearted de werknemers, net als op de middelbare school, lootjes trekken affair. Options include transportation by farm cart, carriage or horse, en onder veel hilariteit met elkaar cadeautjes en gedichten driving a motorcycle with a sidecar, uitpakken.

Op scholen vinden de grootste veranderingen plaats. Een toenemend aantal scholenverenigingen spreekt zich nu uit tegen de traditionele Zwarte Piet die in het diverse Nederland niet meer acceptabel is. Maar ook in bedrijvenkantines beginnen de pieten van kleur te verschieten.

77

or by limousine or helicopter.Often, Sinterklaas and his pieten do not resemble those who have arrived via the televised intochten, but that does not matter to the children. They are also pretty open to changes in school celebrations themselves. Thus, it is not uncommon for the traditional Zwarte Piet to be replaced by Sinterklaas’s helpers in different colors, such as green, blue, purple or pink.

Piet

Tekst Soraya Pol en Nina Jansen

Richtlijn voor verbinding

DE SINTERKLAASCODE IN AMSTERDAM ZUIDOOST

Verschillende steden zoals Utrecht, Den Haag en Rotterdam stellen handleidingen op om Zwarte Piet te veranderen op hun basisscholen.

Anno 2015 is het een gevolg van het jarenlange publieke debat, maar Amsterdam Zuidoost heeft al sinds 1999 een Sinterklaascode.

‘Hij is dom en hij is onderdanig en ook nog een lolbroek: de knecht van Sinterklaas, Zwarte Piet, en dat kan niet meer. Nu is er een commissie, en die heeft een brief gestuurd aan alle openbare scholen in Amsterdam Zuidoost, in de Bijlmer, om Zwarte Piet dit jaar te boycotten en om een flinke discussie te beginnen of we hem niet helemaal moeten afschaffen.’

Met deze woorden opent Sonja Barend haar talkshow BAREND & WITTEMAN op 3 december 1997, twee dagen voor het sinterklaasfeest. Barend leidt een geëmotioneerde discussie tussen directeuren van diverse basisscholen in de Bijlmermeer, bestuursleden van de onderwijscommissie Amsterdam Zuidoost en vertegenwoordigers van etnische minderheden. Wat moeten scholen doen met de figuur Zwarte Piet? Dat is de vraag die tijdens BAREND & WITTEMAN en bij de basisscholen in Amsterdam Zuidoost in 1997 centraal staat.

Een van de basisschooldirecteuren in de studio vertelt dat hij al een tijd geleden heeft gekozen voor een alternatieve Piet. ‘We hebben al twaalf jaar lang gekleurde pieten. Kinderen vinden dat hartstikke leuk.’ Een andere basisschooldirectrice reageert echter stellig: ‘Wij vieren het al vijftien jaar op de

78

Richtlijn voor verbinding

Tamboerijn zoals het in mijn ogen gevierd moet worden, met een witte Sinterklaas en zwarte pieten.’

Vandaag de dag, achttien jaar later, geven basisscholen nog steeds op heel verschillende manieren invulling aan het sinterklaasfeest. Schoolbesturen vinden het lastig om te kiezen hoe ze dat doen.

Ouders van kinderen op basisscholen staan lijnrecht tegenover elkaar en ook de mening van de leidende figuren in schoolbesturen oefenen grote invloed uit op hoe het sinterklaasfeest gevierd wordt.

Om basisscholen in hun keuze te begeleiden, stellen overkoepelende organisaties in steden zoals Utrecht, Rotterdam en Den Haag sinds dit jaar handleidingen op om Zwarte Piet te veranderen. Het uitgangspunt is een inclusief feest dat leuk is voor alle kinderen. In Amsterdam Zuidoost bestaat zo’n Sinterklaascode al sinds 1999. Wat houdt deze code precies in?

Uitgangspunten De Sinterklaascode is in 1999 ontwikkeld door Stadsdeel Zuidoost en Stichting Bijzonderwijs (een scholengroep met basisscholen in het Amsterdamse stadsdeel Zuidoost) omdat zij de traditionele viering van Sinterklaas niet gepast vonden voor het etnisch diverse stadsdeel. De code bevat uitgangspunten waarmee het sinterklaasfeest op de basisscholen in Zuidoost op zo’n manier wordt georganiseerd die rekening houdt met de multi-etnische bevolking in dit stadsdeel. De code wordt ook gehandhaafd door Stichting Sirius. Bijzonderwijs en Sirius zijn samen verantwoordelijk voor tweederde van de basisscholen in Amsterdam Zuidoost.

79

In de oorspronkelijke Sinterklaascode van 1999 staan vier uitgangspunten. Ten eerste stimuleert de Sinterklaascode een discussie over Zwarte Piet op scholen en bepaalt de grenzen van de discussie.

Ten tweede stelt de code dat een schoolteam zich begrijpend moet opstellen wanneer ouders bezwaar maken tegen de figuur Zwarte Piet.

Ten derde stimuleert de code een actief beleid, gericht op multiculturalisering en identiteit in de schoolpraktijk, waarmee moeilijke discussies over het sinterklaasfeest kunnen worden voorkomen.

En tot slot houdt de code in dat leerkrachten in de sinterklaastijd alert zijn op vooroordelen, angst en dreigen, en zich richten op de positieve aspecten van het feest.

De Sinterklaascode betekent verder dat (1) sprake is van een gelijkwaardige relatie tussen Sint en Piet, (2) er rekening wordt gehouden met de rol van Piet; hij mag geen stereotype zwarte figuur zijn, niet krom praten en niet onderdanig zijn, (3) gelet wordt op de inhoud van sinterklaasliedjes, (4) rekening wordt gehouden met kinderen die om religieuze, financiële of andersoortige redenen het sinterklaasfeest thuis niet vieren en (5) de boodschap van Sinterklaas aan kinderen opbouwend en positief is.

In de loop der jaren is de code aan verandering onderhevig. Zo heeft stichting Bijzonderwijs samen met de directeuren van de aangesloten basisscholen de code in 2013 voor het laatst geactualiseerd. Dit werd gedaan op basis van gesprekken van directeuren met ouders, maar ook

Piet

Sinterklaascode November 2007 bijgesteld

Inleiding: November 1999 ontvingen de openbare scholen in Zuidoost een brief waarin het Bestuur haar standpunt over de viering van Sinterklaas bekend maakte. Uitgesproken is dat de viering van Sinterklaas op de ‘traditionele wijze’ gezien de multi-etnische bevolking van ons stadsdeel niet passend geacht wordt voor onze openbare scholen. Het bestuur heeft in overleg onderstaande uitgangspunten en code vastgesteld.

De uitgangspunten: Het bestuur vindt dat sleutelideeën voor de viering van het Sinterklaasfeest op onze scholen de volgende zouden moeten zijn: 1. Het Sinterklaasfeest hoort tot de Nederlandse culturele tradities (folklore). Scholen zijn zich er even wel van bewust dat de rolverdeling tussen Sinterklaas en de Pieten, zoals die in de traditie verankerd werd, aanleiding kan zijn voor ingebouwd racisme. Vanuit de optiek van een multiculturele samenleving zullen wij –bestuur, scholen en ouders- met elkaar een discussie moeten blijven aangaan over de invulling van het feest. De code bepaalt de grenzen van deze discussie.

2. Het schoolteam stelt zich begrijpend op wanneer ouders bezwaar maken tegen het karakter van het feest en/of wanneer zij druk uitoefenen op de school om het feest over te slaan. De schoolleiding maakt ruimte voor deze discussie met ouders en zal accepteren dat die met enige regelmaat kan terugkeren.

3. Een actief beleid, gericht op multiculturalisering en identiteit in de schoolpraktijk, is het beste middel om moeilijke discussies over het Sinterklaasfeest te voorkomen.

4. De leerkrachten zijn in Sinterklaastijd alert op vooroordelen, angst van dreigen en leggen het accent op de positieve waarde van het feest nl. ‘geven, verrassen en geheimhouding’.

De Sinterklaascode betekent verder dat: 1. Er sprake is van een gelijkwaardige relatie tussen Sint en Pieten.

2. Er rekening wordt gehouden met de rol van Piet; Piet mag geen stereotype zwarte figuur zijn, niet krom praten en niet onderdanig zijn.

3. Er gelet wordt op de inhoud van Sinterklaasliedjes. Ook hierin mogen geen stereotype ideeën en attitudes verwerkt zijn. (Op de Blauwe Lijn wordt een bundel samengesteld) 4. Er rekening wordt gehouden met de kinderen die vanwege religieuze, financiële en andersoortige redenen het Sinterklaasfeest thuis niet vieren.

5. De boodschap van Sinterklaas aan de kinderen opbouwend en positief is.

80

Richtlijn voor verbinding

met kinderen van groep 8: ‘Wat er in de oude code ontbrak, is dat we echt het gesprek met de ander zijn aangegaan. Want de oplossing ligt niet bij één partij, de oplossing ligt in de gezamenlijkheid’, aldus BartJan Commissaris, directeur van Basisschool Polsstok.

In 2013 is daarom het volgende uitgangspunt aan de code toegevoegd:

overleg met ouders en kinderen uit groep 8 zocht het team ‘naar een oplossing waaraan alle kinderen kunnen deelnemen en die zo dicht mogelijk bij de traditie ligt. De kunst is om datgene wat we hebben te transcriberen naar de tijd waarin we nu leven’, aldus directeur BartJan Commissaris. Bij De Polsstok hebben ze nu ieder jaar pieten van diverse etnische achtergronden die roetvegen op hun gezicht hebben:

‘Het is een feest dat verbindt, ‘Sinterklaas is voor onze en als het onderscheid gaat scholen bedoeld als een feest maken, dan hebben wij daar voor alle kinderen. De basis verdorie goed naar te kijken.’ van onze viering is dan ook dat iedereen hier een plezierige, De Sinterklaascode is dus vrij open voor interpretatie, want scholen passen die op verschillende manieren gezellige, saamhorige en toe. Bestuurder van Stichting Bijzonderwijs, Harry spannende tijd aan beleeft.’

Dobbelaar, zegt hierover: ‘Alle basisscholen van Sinterklaascode in de praktijk Stichting Bijzonderwijs wil met de code niets afdwingen. ‘Op het moment dat je een folklore of uitingsvorm van een feest verbiedt, dan stopt het gesprek en dat heeft geen zin. Je moet het gesprek aangaan, en dat gesprek kun je voeren met elkaar.’

Sinds enkele jaren promoot de stichting de code wel actief op hun basisscholen.

Dat basisscholen in Amsterdam Zuidoost op hun eigen manier invulling geven aan de sinterklaasviering op basis van de code, blijkt uit het voorbeeld van basisschool Knotwilg. Die ging vorig jaar over op gekleurde pieten met gekleurde pruiken. Ook zijn de pieten hun dommige karakter kwijt. Adjunct directeur Patricia Odinot: ‘We merkten al een tijdje dat ouders moeite hadden met de zwarte pieten op school. We hoorden dat mensen het erover hadden, het werd tegen leerkrachten gezegd. Mensen zijn vóór, anderen zijn tegen, maar we hebben toen op basis van de Sinterklaascode van Bijzonderwijs gezegd: ‘Als school vinden wij het belangrijk dat het voor iedereen een prettig feest is.’

Basisschool De Polsstok doet het net even anders dan Knotwilg, maar ook die heeft in 2013 een eigen invulling gegeven aan de Sinterklaascode. In

Bijzonderwijs werken met deze code. Kijk ik heb geen pietenmonitor en daar begin ik ook niet aan, maar ik weet wel dat wanneer wij gesprekken voeren met de scholen op directieniveau, ze wel de dialoog aangaan met ouders en op basis van de uitkomst daarvan geven scholen invulling aan het feest.’

Heeft de Sinterklaascode effect?

Veel ouders die een kind hebben op basisschool Knotwilg of basisschool De Polsstok zijn positief over de verandering. We spraken met een moeder die erg blij is met de keuze van de school. Zij heeft het feest zelf altijd als kwetsend ervaren. Toen haar zoontje op Basisschool Knotwilg kwam, had de school nog zwarte pieten. ‘De cadeaus en gedichten vond ik altijd heel leuk, maar ik heb mijn kind nooit als Piet verkleed. Ik deed gewoon alsof het een normale schooldag was.’ Nu kan haar zoontje ook volledig mee doen met het kinderfeest.

Wel geeft ze aan dat ouders slecht op de hoogte zijn van de Sinterklaascode. ‘Ik heb er eigenlijk nog nooit van gehoord. Ik vind dat ze ouders hierover moeten informeren. Wij weten nu helemaal niet dat er zo’n code bestaat en dat we ons erop kunnen beroepen.’ In de praktijk blijkt dan ook dat de Sinterklaascode niet op elke school wordt

81

Piet

toegepast. Basisschool De Tamboerijn van stichting Sirius die in 1997 al aangaf Sinterklaas op de traditionele manier te blijven vieren, geeft aan ook dit jaar Sinterklaas ‘gewoon op de klassieke manier’ te vieren.

Het stadsdeel is over het algemeen positief over de Sinterklaascode: ‘De code is een uiting van maatschappelijke discussie. Het is positief dat veel zaken uit de code zijn opgepakt. Zo zijn er beduidend minder klachten over Zwarte Piet op onze scholen en gaat de school eerder in gesprek met ouders over de viering van Sinterklaas en de rol van Zwarte Piet.’ De Sinterklaascode komt bovendien al aan bod bij aspirant-leerkrachten, leerkrachten in opleiding dus. Het stadsdeel benadrukt dat zodra de eerst betrokkenen, scholen en ouders van leerlingen, aangeven dat de code niet goed meer werkt, de code aangepast en aangevuld zal worden. ‘Op dit moment zijn er in Amsterdam Zuidoost geen signalen dat de code aangepast zou moeten worden.’

Volgens de directeur van De Polsstok is het protocol een mooi begin.

‘Het dient richting te geven en het zal altijd geactualiseerd dienen te worden. Het belangrijkste is dat scholen de dialoog aangaan om de verbinding met andere groepen te maken of te behouden.’

verscheidene mails naar de directie waarin ze onder andere vertelde hoe ze zelf vroeger gepest werd tijdens de Sinterklaasperiode. ‘De basisschooldirecteur reageerde met: “Wat naar, ik heb vaker zulke verhalen gehoord”, maar er is verder niks mee gebeurd.’

In het gesprek met de directie stond Taborda er alleen voor. ‘Andere ouders zeiden dat ze er niet mee zaten.’ Dit jaar gaat ze opnieuw bezwaar maken tegen de zwarte pieten op school, maar ze is bang dat het niets uithaalt. Als ook deze gemeente een Sinterklaascode zou hebben, zou het voor haar een stuk gemakkelijker worden.

Steden als Den Haag, Rotterdam en Utrecht hebben intussen wel een eigen Sinterklaascode opgesteld.

Of de code van Amsterdam Zuidoost te gebruiken is voor alle schoolbesturen in Nederland? Daar valt over te discussiëren. De code is vrij open voor interpretatie, maar stimuleert in elk geval het gesprek tussen ouders en scholen over andere mogelijkheden om Piet te presenteren. Toch is ook duidelijk dat de code in de praktijk niet overal leidt tot verandering. Als er beter over gecommuniceerd wordt met ouders en leerkrachten, kan de code bereiken waar enkele schooldirecteuren en activisten in 1997 in het programma BAREND & WITTEMAN al voor pleitten.

The Sinterklaas Code: A guideline to connect On December 3, 1997, two days before the sinterklaasfeest, emotions ran high during the television talk show B����� & W�������. Sonja Barend led a discussion between directors of several primary schools in the Bijlmermeer neighborhood, board members of Amsterdam South East’s education committee and representatives of ethnic minorities. In 1999, the district adapted its own Sinterklaas Code, which almost all schools endorsed. If the schools adhere to the principles in the Code, every school has enough room to shape the Sinterklaas celebration in ways they see fit. These principles are: to stimulate discussion about Zwarte Piet, to show understanding when parents object to the character of Zwarte Piet, and to promote multiculturalism and be alert to prejudice, fear and threats.

De rest van Nederland Een paar blokken van Amsterdam Zuidoost verwijderd ligt stadsdeel Duivendrecht. Hier gaan twee van de vier kinderen van moeder Morena Taborda naar school. Duivendrecht beschikt nog niet over een Sinterklaascode.

Taborda heeft vorig jaar bezwaar gemaakt tegen de zwarte pieten op de school van haar kinderen, maar kreeg hierop nauwelijks reactie. Zij stuurde

82

83

Cyrano is 7.

Ik vind gekleurde Piet leuk omdat blauw mijn lievelingskleur is.

Ella is 7.

Zo is het ook leuk!

DĂŠshano is 5.

Ja leuk. Maar krijg ik nog wel cadeautjes?

Meike is 4.

Mijn lievelingskleur is roze maar gele Piet vind ik ook leuk.

Jayani is 4.

Ik vond het eerst wel beetje vreemd maar in de spiegel ben ik heel mooi!

84

Finnley is 7.

Zo vind ik Piet veeeeeel leuker en niet meer eng!

Lulu is 9.

Veel kleuren zijn mooi!

Kyra is 7.

Ik vind gekleurde pieten veel leuker, want van zwarte pieten krijg ik heel veel nachtmerries.

Anna is 6.

Ik ben een Prinsespiet!

Ramiro is 9.

Mam ik zie er super cool uit!

85

Piet Tekst Rowan Fredrik

Verandering is niet moeilijk Tips & tricks voor ouders

De zwartepietdiscussie was voor Eva Meilof, directeur aan de 7e Montessorischool in AmsterdamWest de aanleiding om de manier waarop de school Sinterklaas viert aan te passen.

‘Vorig jaar na de zomervakantie vroeg een van mijn collega’s wat we gingen doen met het sinterklaasfeest. Ik zei dat wij niet niks gaan doen’, vertelt Eva. In alle discussies vond zij het belangrijk dat de 7e Montessorischool een standpunt innam. ‘Maar dan komt de vraag; welk standpunt nemen we dan in? En wie zijn wij om dat te bepalen?’ Om tot een standpunt te komen, besloot de school een voorbeeld te nemen aan de gemeente Amsterdam en het Sinterklaasjournaal.

Eva kon echter niet achterhalen wat het Sinterklaasjournaal precies zou gaan doen en de gemeente Amsterdam had alleen bepaald dat de vorm van Piet in vier jaar tijd moet veranderen. Uiteindelijk volgde de 7e Montessorischool het voorbeeld van de gemeente. ‘Amsterdam gaat in vier jaar tijd naar een andere vorm van Piet, dan doen wij dat ook.’

Warm en gezellig Het was voor Eva vanzelfsprekend het feest aan te passen. ‘Wij vieren gewoon een leuk kinderfeest en het zou absurd zijn als we bepaalde mensen daarmee zouden kwetsen. Kennelijk zijn er mensen die zich gekwetst voelen door Zwarte Piet in zijn huidige vorm.

Jonge generaties die te maken krijgen met goedbedoelde, maar kwetsende uitspraken. Dat is idioot en de plek waar het kan stoppen, is school.’ Eva vertelt daarbij dat als kinderen vanaf vier jaar een Piet leren kennen die er anders uitziet, dit over een paar jaar als normaal wordt gezien. ‘Het gaat de kinderen namelijk niet om hoe Piet eruitziet, het gaat hen erom dat ze het leuk hebben met elkaar, de spanning beleven en cadeautjes krijgen.

Een kinderfeest met gezelligheid en vrolijkheid is het uitgangspunt voor de 7e Montessorischool. Het is

86

openbaar onderwijs en we denken aan alle kinderen. Als we hier kerst vieren, ligt de nadruk ook niet op de geboorte van Christus. We vieren dat we dan warm, gezellig samen zijn in de donkere winter. Dat doen we met eten, gezelligheid en liedjes. Iedereen mag geloven wat hij wil en op school respecteren wij elkaar daarin.’

Beslissen en uitleggen Toen de school besloten had om het sinterklaasfeest aan te passen, stuurde Eva een brief naar de ouders van de kinderen. ‘We nemen de kinderen mee in het idee dat Sinterklaas en Piet de leukste en liefste kindervrienden ter wereld zijn, die weten wat er in de huishoudens speelt en cadeautjes brengen aan de kinderen. […] Op de Montessorischool verandert de figuur van Zwarte Piet naar Piet. We zullen eraan werken om de figuur van Zwarte

Fotografie Ady van de Plas

Verandering is niet moeilijk

Piet om te buigen naar Piet, al dan niet zwart van roet’, citeert Eva uit de brief. In deze brief wordt uitgelegd waarom de school deze aanpassingen doorvoert en dat de essentie van het sinterklaasfeest hetzelfde blijft. De ouders van de kinderen reageerden heel positief op de veranderingen. Eva: ‘Het is dus eigenlijk een kwestie van een besluit nemen, uitleggen waarom en als je er daarbij volledig van uitgaat dat je een kinderfeest aan het maken bent en je niet keihard in de discussies mengt, dan gebeurt dit.’

Vorig jaar verscheen Sinterklaas met drie pieten waarvan er twee traditioneel geschminkt waren en de andere een Roetpiet met vegen. ‘Geen kind die er iets over gezegd heeft’, volgens Eva. Op deze manier zorgt de sinterklaascommissie op de basisschool dat de beledigende elementen uit het

sinterklaasfeest gehaald worden. Zo gebruiken ze een cd met aangepaste teksten op traditionele liedjes. Verder zorgt de sinterklaascommissie er ook voor dat de knutselwerken en versieringen geen beledigende elementen meer bevatten. Maar niet alles kon in één jaar veranderen; sommige kleurplaten bevatten nog stereotypische elementen; die konden vorig jaar niet meer op tijd vervangen worden. ‘We hebben vorig jaar gezegd dat we niet alles in één jaar kunnen vervangen, dus ik ben benieuwd naar wat er dit jaar gebeurt.’

De toekomst Het sinterklaasfeest op de 7e Montessorischool was vorig jaar een succes. Deze viering is de aanzet naar de veranderingen die zich in de komende jaren verder zullen ontwikkelen. Eva verwacht dat er dit jaar waarschijnlijk

87

alleen maar Roetpieten komen. Volgens Eva is het niet moeilijk om verandering in te zetten. ‘Denk vanuit je kinderhart, vanuit de kinderen. Wat is voor hen belangrijk? Dat is het feest zelf en waar het in wezen om draait. En niet of Sinterklaas een kruis op zijn mijter draagt, een paardenstaart heeft of dat Zwarte Piet zwart is.’

Change is not difficult For Eva Meilof, the director of the 7e Montessori School in Amsterdam-West, it is clear that things have to change, even if not all at once. Convinced that it is necessary to ensure an inclusive celebration of Sinterklaas, Meilof, her colleagues, and the school’s very own Sinterklaas committee initiated the transition in 2014. Changes include introducing soot pieten and ensuring that the materials and arts and crafts used (and produced) by the children do not contain insulting elements.

Both parents and children have been enthusiastic about the changes.

'Pieterpakkenpapier' Natasa Heydra

Fotografie Annemarie van der Togt

Column

Heerlijk avondje met pijnlijk randje Anousha Nzume Een aantal jaar geleden besloten we met onze vriendenclub Sinterklaas te vieren. We hadden allemaal kleine kinderen in dezelfde leeftijd. Omdat het ons eerste sinterklaasfeest was als ouders, besloten we een ‘echte’ Sinterklaas te boeken. Een van m’n vriendinnen nam de taak op zich om de juiste Sint te vinden.

Na een week researchen had ze de perfecte professionele Sint gevonden. Ze noemde een bedrag waar ik best van schrok, maar ze legde uit dat we voor dat bedrag ook twee zwarte pieten kregen, en dat het volgens haar een goede deal was.

Ik slikte. Moest ik m’n beste vriendin van sinds m’n zestiende, uitleggen dat ik Zwarte Piet helemaal geen goede deal vond? Ik baalde van mezelf. Waarom kon ik me niet over m’n weerstand heen zetten?

Waarom gunde ik mijn dochtertje deze onschuldig bedoelde traditie niet? Aan de andere kant baalde ik er ook van dat zij niet begreep dat het effect van Zwarte Piet, de stereotype karikatuur, helemaal niet zo onschuldig was. Ze had toch ook met mij staan huilen toen Nelson Mandela vrijkwam? Nu leek ze ineens háár herinneringen aan het feest centraal te stellen, zonder te te erkennen wat die voor mij betekenen.

Na een paar ongemakkelijke minuten beloofde ze de zwarte pieten alsnog te cancelen.

Een week later belde ze terug. De Sint weigerde zonder zwarte pieten te komen. Die waren namelijk ’het hart van z’n performance’. De rest van de vriendengroep begreep mijn bezwaar, maar ze voelden niet hetzelfde als ik. Zo vierde onze vriendengroep het eerste sinterklaasfeest met kinderen zonder ons gezin.

Niemand in de vriendengroep kwam op het idee om die Sint wél met twee pieten te laten komen, maar dan paarse, bont gekleurde of roetveeg- pieten. Die gedachte leek verder weg dan een A lovely evening turned bitter vakantie naar de maan.

Die gedachte leek ook nog mijlenver in 2011, toen de kunstenaars Quinsy Gario en Jerry Afriyie hardhandig werden gearresteerd tijdens de sinterklaasintocht in Dordrecht. In Amsterdam werd programmamaker Kitty Balker aangehouden tijdens de intocht, en ook dat gebeurde niet zachtzinnig.

Deze gebeurtenissen, de beelden, en de discussies die daarop volgden veranderden veel in Nederland, ook binnen mijn vriendengroep. In de loop der jaren hebben we met elkaar vele gesprekken gevoerd over tradities, beeldvorming, de veranderende samenleving en over racisme. Dit waren niet altijd de gemakkelijkste gesprekken, maar juist door die gesprekken zijn we dichter tot elkaar gekomen. Ook op 5 december.

Dat is wat ik iedereen gun: in alle openheid in gesprek gaan met vrienden, familie, het schoolbestuur en collega’s. Samen praten over een geliefde traditie met een pijnlijk randje. Tijden veranderen en tradities veranderen mee. Er is genoeg ruimte voor variatie en voor verdieping van het heerlijk avondje.

89

Some years ago, actress, presenter and media producer Anousha Nzume was set to celebrate Sinterklaas with a group of friends and their children. One of Anousha’s friends even arranged for a Sinterklaas impersonator to attend the celebration. However, the impersonator was only willing to come if he could bring his two zwarte pieten, who, he argued, “were at the heart of his performance.” Not willing to be part of a celebration with zwarte pieten, Anousha and her family skipped the party. In her column, Anousha reflects on why, back then, it seemed so difficult to move beyond a celebration with zwarte pieten, let alone to explore together creative solutions to make the celebration inclusive and satisfactory to everyone. She acknowledges the efforts and achievements of activists in the Netherlands in enabling this dialogue.

Piet

Wie zoet is krijgt lekkers Het alternatief van Nederland Wordt Beter

Een van de partijen die zich inzet voor een sinterklaasfeest zonder de raciale karikatuur zwarte piet is Stichting Nederland Wordt Beter, een stichting die zich richt op educatie rond Nederlands koloniale- en slavernijverleden. Afgelopen jaar organiseerden zij een alternatief sinterklaasfeest in de vorm van een pakjesochtend voor kinderen zonder Zwarte Piet.

90

Steeds meer ouders houden op 5 december hun kinderen thuis en gaan op zoek naar alternatieve manieren om het sinterklaasfeest te vieren. Voor hen organiseert Nederland Wordt Beter het ‘Wie zoet is, krijgt lekkers’-feest.

Uitgangspunt voor dit feest, dat sinds 2013 bestaat en zich richt op kinderen van vier tot twaalf jaar, is de behoefte aan een sinterklaasfeest dat voor alle kinderen en hun ouders plezierig is.

De laatste editie - georganiseerd met hulp van XminY, New Urban Collective en locatie Bijlmer Parktheater, vond plaats op 5 december 2014. Er waren uiteindelijk bijna zestig kinderen aanwezig, een onverwacht hoge opkomst die ze dit jaar wederom hopen te overtreffen.

Wie zoet is krijgt lekkers

Het alternatief De organisatoren hebben dit zwartepietvrije feest in het leven geroepen, omdat het steeds meer ouders zoeken naar alternatieve sinterklaasvieringen. Ze zijn het namelijk niet eens met de manier waarop het feest op scholen wordt gevierd. Zij willen hun kinderen niet blootstellen aan het negatieve element van de traditionele sinterklaasviering, het uiterlijk van zwarte piet.

Jerry Afriyie, woordvoerder van Nederland Wordt Beter: ‘Ik zat er als ouder mee in de maag dat mijn kind naar school moest en Zwarte Piet moest tekenen, en vervolgens thuis kwam en blij zei: “Papa kijk!” Ik hoorde van steeds

meer ouders dat ze hun kinderen op 5 december thuis houden. Op een gegeven moment heb ik de knoop doorgehakt.

Dus begin je creatief te denken over hoe we het anders kunnen doen.’

De organisatoren wilden niet langer wachten op geleidelijk veranderende intochten of schoolvieringen, ze wilden direct aan de slag.

Het Bijlmer Parktheater en XminY gaven steun aan dit initiatief. Dankzij die hulp kon gepromoot worden, zodat ouders via sociale media, e-mail en flyers bereikt werden, maar ook kon de organisatie cadeautjes voor de kinderen kopen. In het promotiemateriaal legde Nederland Wordt Beter uit dat het de kinderen

91

met het alternatieve feest een veilige omgeving wil bieden, waar zij sinterklaas kunnen vieren zonder negatieve bijsmaak. De doelen van de alternatieve sinterklaasviering waren tweeledig: 1. Een statement maken over de toekomst van het sinterklaasfeest, namelijk dat het ook anders kan en met even veel plezier.

2. Ouders weerbaar maken tegen de druk van scholen om sinterklaas op de traditionele manier te blijven vieren en ze handvatten bieden om beter met deze druk om te gaan.

Het concept verschilt niet van dat van de traditionele viering; er wordt samen gezongen en gespeeld, er zijn cadeaus en snoepgoed, en natuurlijk komt Sinterklaas langs. Het gebrek aan pieten leek de kinderen totaal te ontgaan – de Sint redde zich heel goed met de hulp van de kinderen.

Daarbij werden verschillende activiteiten voor de kinderen georganiseerd. Zo was er een optreden van Anansi-verhalenverteller Wijnand Stomp, die op interactieve manier wijze korte, leuke, grappige verhalen vertelde. De kinderen hingen aan zijn lippen. Ook zongen ouders, kinderen en de Sint samen de gemoderniseerde sinterklaasliedjes, en werd er een korte film vertoond genaamd BESTE MENEER SINT. De ze animatiefilm gaat over Mees, die Sinterklaas en zijn pieten ontmoet. Hij praat met de Sint over de kleur van de pieten, nadat zijn vader voor zwarte piet wordt uitgemaakt. In kindertaal worden de problemen rond Zwarte Piet aangekaart. Mees bedenkt samen met Sinterklaas en zijn pieten hoe de traditie behouden kan blijven, maar de pieten er anders kunnen uitzien.

Toen de Sint was aangekomen, mochten de kinderen hun cadeautjes ophalen en uitpakken. Alle kinderen kregen gelijkwaardige cadeautjes

92

en natuurlijk snoepgoed; geen kind kwam tekort. De ochtend bevatte ook een educatief onderdeel waar de kinderen op een speelse manier kennis meekregen over de veranderingen in de sinterklaasviering. De ochtend werd afgesloten met een gezamenlijke lunch.

Reflectie ‘Wie zoet is, krijgt lekkers’ was een geslaagd alternatief Sinterklaasfeest met kinderen en ouders die soms helemaal uit Rotterdam, Leiden, Hoogeveen, Breda, Purmerend en U dam waren gekomen. Het was voor deze ouders belangrijk dat hun kinderen sinterklaas konden vieren op 5 december, maar dan wel op een verantwoorde manier, en zonder dat zwarte piet aan de kinderen wordt opgedrongen.

Een greep uit de reacties: ‘Niemand vroeg naar de pieten, ze waren vooral erg blij met Sinterklaas’, aldus een van de ouders. Ook op facebook werd gereageerd: ‘Een geweldige dag, De

Wie zoet is krijgt lekkers

kinderen hebben echt genoten.’ En: ‘Heel blij met dit initiatief! Nederland wordt zeker niet slechter door dit soort acties.

Het maakt het beter omdat er rekening gehouden wordt met mensen die zich wel rot er onder voelen.’

Een andere ouder merkt echter op: ‘Wij kunnen die dag een alternatief organiseren, maar het probleem is dat ik er publiekelijk mee geconfronteerd word als ik naar de supermarkt ga, buiten loop, of bij mijn kinderen op school.

Daar heb je geen keuze; dus ik kan wel zeggen: wij vieren het anders, maar onze kinderen worden gedwongen om het met anderen te vieren.’

sullige manieren was afgebeeld. Het is overal, en niet alleen op 5 december.’

Uiteindelijk hopen de organisatoren natuurlijk dat dit alternatieve sinterklaasfeest overbodig wordt. Het idee om dit eenmalig te organiseren in de hoop dat het sinterklaasfeest het volgende jaar in de openbare ruimte niet meer traditioneel gevierd wordt, bleek in 2013 en 2014 nog te optimistisch. Daarom wordt ook dit jaar weer een alternatief sinterklaasfeest georganiseerd: op vrijdag 4 december, op de dag dat veel scholen Sinterklaas vieren. Het alternatieve sinterklaasfeest zal net zo lang bestaan, totdat het sinterklaasfeest een feest is voor álle Nederlandse kinderen.

Tot slot deze reactie: ‘Ik realiseerde me dat dit maar één dag is, een alternatief feest op 5 december. Het is niet zo dat ik mijn kind met zo’n alternatief feest bescherm tegen alle andere beelden en activiteiten waar hij al vanaf november aan blootgesteld wordt. Hij kwam bijvoorbeeld een keer thuis van school met een boekje waarin Zwarte Piet in allerlei

93

“When you’ve been good, you get sweets” Last year’s Alternatieve sinterklaasfeest, pakjesochtend (the morning when children receive presents at school) was celebrated with Sinterklaas but without Piet. It was a great success. Children and their parents came to celebrate from all over the country. Nederland Wordt Beter, a foundation that focuses on a future without racism and exclusion, organized this alternative sinterklaasfeest together with XminY and New Urban Collective in the Bijlmer Park Theater.

“Nobody asked for the pieten, they were particularly happy with Sinterklaas,” said one of the parents.

A parent commented on Facebook: “A wonderful day; the kids really enjoyed it.” Another said, “Very happy with this initiative! And the Netherlands is certainly not worse for these types of activities. It actually makes it better because it takes into account the perspective of people who felt hurt before.”

Column

Fotografie Dorien Grötzinger

Tweestrijd Of ik in vijfhonderd woorden wil beschrijven wat mijn gevoel ten opzichte van ZP is?

Howard Komproe

Ik zucht en merk dat ik er eigenlijk helemaal geen zin in heb. Dat ik het gevoel heb dat ik een plaat ben die blijft hangen op een kras. Dat mijn standpunt wel te destilleren valt uit een aantal interviews die ik de afgelopen jaren heb gegeven.

Tuurlijk ondersteun ik het idee van de glossy. En ik ben bereid te strijden for the good cause. Aan de andere kant hoor ik de stemmen van een aantal collega’s en bekenden. Dat ik aan mezelf moet denken. Dat ik slim moet zijn en m’n potentiële publiek niet tegen de haren in moet strijken. Dan zou ik op langere termijn een dief van m’n eigen portemonnee zijn.

Tweestrijd, dilemma, spagaat, keuzes, wrevel en demotivatie.

Lastige cocktail aan emoties om mee te dealen.

Ik bespreek het met m’n kids. De twins zijn inmiddels dertien en de meest nuchtere wezens die ik ken. Wat ze me vertellen is net zo grappig als bizar.

Dat ze allang niet meer in ZP geloven. Dat ze maar deden alsof, vroeger, omdat ze het anders zo zielig vonden voor mij. Dat het ze niet uitmaakt welke kleur de man heeft, zolang die cadeaus maar komen.

Ik ben weer terig bij af, geen idee wat ik moet schrijven voor die column.

Meest tot de verbeelding sprekende actie van de pro-ZP’ers vond ik die van de boze ouders in Den Haag. Gewoon slecht geschminkt, met de armen overal elkaar boos staan te staan op een schoolplein.

Eigenlijk was het hun lichaamstaal die me vrolijk en hoopvol stemde. Ik zag een groepje machteloze en bange ‘grote mensen’, die tegen beter weten in een kentering proberen tegen te houden. Passief, zinloos en totaal zonder ziel.

Wellicht hebben de lieden uit mijn vak gelijk. Misschien besluit een aantal mensen niet meer naar mijn shows te komen, omdat ze m’n gevoel over ZP niet waarderen.

Ik troost me met de gedachte dat die mensen op de Haagse helden lijken.

En dan bedenk ik me dat het totaal geen gemis is als die besluiten iets anders te gaan doen op avonden dat ik optreed.

Howard Komproe: Doubt Comedian Komproe thought he had said everything he wanted to say, and anything that could be said about Zwarte Piet. But he was wrong.

Vasthouden, ten koste van alles en iedereen, zal ertoe leiden dat men verliest van zichzelf. Want wie het langst boos blijft, heeft verloren.

94

Fotografie JosĂŠ da Silva

Piet

Piet is geen karikatuur meer

Fotografie JosĂŠ da Silva

Vriendelijke pieten bezoeken NSO De Speelclub

Piet is geen karikatuur meer

Toen Merel von Schimmelman een jaar of zeventien was speelde ze voor Zwarte Piet. Een collega vroeg zich af of dat eigenlijk wel kon en dat het misschien toch wel racistisch was.

Maar Merel zag dat niet zo. “Racistisch, ik had die link nog nooit gelegd dus dat vond ik toen heel erg raar.”

een enquêteformulier gekregen om aan te geven hoe ze Sinterklaas willen vieren. Er werd gevraagd wat ze van pieten vinden en wat ze bij het feest wel en niet zouden willen. Achter de schermen zijn scholen er dus best intensief mee bezig.

Een belangrijke rol zal volgens Merel ook dit jaar weer het SINTERKLAASJOURNAAL spelen. Ze is erg benieuwd naar de afleveringen die voor dit jaar zijn bedacht, want ze merkt dat de kinderen het er veel over hebben en dat er op school wordt aangesloten op de grapjes die in het programma voorkomen.

Sinds een aantal jaren bestiert Merel iedere maandagochtend een speelclub voor kleine kinderen in het buurthuis van haar wijk in Amsterdam-West. Daar vieren ze ook Sinterklaas en samen met de ouders hebben ze bewust gekozen voor pieten met roetvegen op hun gezicht. Ze willen namelijk het verhaal dat pieten door de schoorsteen komen laten kloppen. Verder hebben de pieten gewoon hun eigen haar, geen oorbellen en geen rode lippenstift. Piet mag geen karikatuur meer zijn. “Het is een feest voor iedereen, wat voor iedereen leuk moet zijn. Juist voor kinderen, ook donkere kinderen. Dus om dan iets te veranderen vind ik geen probleem, dat vind ik eigenlijk maar een hele kleine aanpassing”, zegt Merel.

Voor haar sinterklaasfeest huurt Merel een commercieel Sint en Piet bedrijfje in. Ze schreef er verschillende aan, met de vraag om roetpieten, maar kreeg soms niet eens een reactie. Gelukkig gebeurde dat wel bij roetpieten.nl en sintenzijnpieten.nl. Aan het aanbod van alternatieve pieten mag dus best nog wat gedaan worden, vindt Merel.

Inmiddels verspreidt Merels enthousiasme zich ook in haar omgeving. Toen haar man op zijn werk vorig jaar als de aangewezen persoon werd gevraagd om daar het sinterklaasfeest te organiseren – it runs in the family! – werd er besloten om hetzelfde bedrijf met roetpieten in te huren als voor de Speelclub gebeurde. Het bedrijfsfeest was voor alle werknemers met hun gezin, dus er waren ook kinderen van alle leeftijden. Het was een groot succes. Er werd zelfs zo enthousiast gereageerd dat de baas later op facebook schreef: “zo kan het ook’’.

Merel kwam tot haar veranderde inzicht toen ze steeds vaker opving dat donker gekleurde mensen zelfs gewoon door het jaar heen Zwarte Piet werden genoemd. Dat kon echt niet, vond ze. Vanaf dat moment voelde het voor haar niet goed meer als ze géén verandering zou invoeren. Tegelijk wilde ze wel het verhaal in stand houden en dus lag het voor haar heel erg voor de hand om pieten er gewoon als zichzelf uit te laten zien, maar wel met de roetvegen van de schoorsteen.

Ook de pietjes die de kinderen op de speelclub zelf knutselen zijn niet zwart. Merel heeft gemerkt dat kinderen het soms zelfs minder eng vinden als Piet niet zo glimmend zwart is.

Ze denkt dat dat komt omdat die kleur er zo “nep” uitziet.

Roetpietjes zien er veel vriendelijker uit.

Piet is no longer a caricature Merel von Schimmelman is a teacher at a kid’s club in Amsterdam. For the Sinterklaas celebration, she hires a Sint who comes with soot pieten. Because black people are called Zwarte Piet, even when it’s the height of summer, the caricature does not feel appropriate anymore. But the story must be preserved, and Soot pieten fit with the tale. After all, don’t they come down the chimney?

Merel heeft de ouders van tevoren van de veranderingen op de hoogte gesteld. Er kwamen geen bezwaren, geen van de ouders bleef weg en de kinderen waren net zo blij als anders, inclusief haar eigen dochtertje. Merels zoontje zit intussen al op de basisschool en daar hebben de ouders

97

Interview

98

Interview Tekst Soraya Pol Fotografie Prins de Vos

P

Bont of blauw Peter R. de Vries gaat voor kleur

99

Interview

In een hotel-restaurant in Naarden interview ik Peter R. de Vries. Hij was net als ik en vele andere kinderen wat angstig voor Zwarte Piet: ‘Ik kan mij nog goed herinneren dat ik hem echt wel kneep voor Zwarte Piet. Ik geloofde erin, dus ja dat gevoel van “wie zoet is krijgt lekkers en wie stout is de roe” zat er flink in.’

Omdat ik zelf een donker kindje was, zei de juf tijdens de sinterklaasperiode vaak tegen mij dat ik geen pruik nodig had en minder schmink. Of mijn vader werd uitgemaakt voor Zwarte Piet. Maar Zwarte Piet was in mijn ogen juist een enge man die mij liet schrikken en mij straf zou geven als ik niet braaf was. Peter vindt dat het gaat om stigmatisering. Volgens hem conditioneert Zwarte Piet kinderen. ‘Hij is meestal sullig en klungelig, doet veel verkeerd en wordt geportretteerd als behoorlijk onderdanig. Ook praat hij vaak gebrekkig. En bovendien is hij ook degene die je in de zak stopt. En dat gebeurt misschien allemaal niet eens opzettelijk, maar dat is helaas wél hoe het werkt.’

‘Eigenlijk is het wel een beetje belachelijk dat je als volwassen man nog een interview moet geven over de kleur van Piet’, zegt Peter verwonderd. ‘Dan denk je toch: waar hebben we het nou eigenlijk over? Het is een kinderfeest! En een kind maakt het echt niet uit welke kleur Piet heeft. Dat maken ouders er maar van. Ouders die beweren dat het sinterklaasfeest zonder ZWARTE pieten geen feest meer is, zitten er helemaal naast.’

Peter schudt zijn hoofd en lacht afkeurend. Hij vindt onze maatschappij maar kleingeestig en benepen, omdat mensen niet bereid zijn oplossingsgericht te denken.

Zelf is Peter voorstander van een bonte Piet. Hiermee had volgens hem de discussie allang afgelopen kunnen zijn.

Op de vraag wanneer hij inzag dat Piet in zijn huidige vorm niet langer meer kan, zegt hij: ‘Het moment dat het

kwartje viel, kan ik mij niet exact herinneren, maar toen ik kennisnam van het feit dat mensen aanstoot namen aan Zwarte Piet, dacht ik meteen: verhip, jullie hebben gelijk. Ik kan mij voorstellen dat je dat zo ziet. Zo’n feest is er natuurlijk niet om mensen te kwetsen, te vernederen of zich in een hoek te laten duwen.’

Zo eenvoudig kan het zijn. Bij mijn ouders thuis is er weinig ruimte voor de zwartepietdiscussie. Mijn vader is van Antilliaanse en mijn moeder van Nederlandse afkomst. Ik was jong toen mijn moeder hertrouwde en ik ben dan ook hoofdzakelijk in een blank gezin opgevoed.

Dit was soms raar, omdat zij mij zagen als één van hen, blank. Aan tafel werden moppen verteld over mensen met een donkere huidskleur, waardoor ik mij beledigd voelde. Ook tijdens de sinterklaasperiode kwam dit onrustige gevoel van er-niet-bij- horen naar boven.

De Vries vraagt zich af waar dat onbegrip vandaan komt. Hij vermoedt dat er een groep Nederlanders is die ontevreden is over het eigen lot. ‘Ze zijn tegen iedereen die anders wil of anders doet. Ze hebben het gevoel dat hun iets wordt afgenomen. Terwijl je denkt: jongens waar gaat het over?’ Hij vindt dat de overheid een koers kan aangeven om het gesprek soepeler te laten verlopen, maar de verandering van Piet is volgens hem sowieso onontkoombaar. ‘Veel mensen beroepen zich op het feit dat het een traditie is, alsof dat heilig is. De geschiedenis leert juist dat tradities aangepast worden aan de tijd.

Honderd jaar geleden was het traditie dat vrouwen geen

100

Peter R. de Vries

‘Dan denk je toch: waar hebben we het nou eigenlijk over? Het is een kinderfeest!

En een kind maakt het echt niet uit welke kleur Piet heeft.’

stemrecht hadden en was kinderarbeid ook een traditie.’

Binnen zeven jaar weten we volgens Peter niet beter dan dat de pieten bont zijn.

maakte een verlanglijstje en ging ik op de fiets naar het winkelcentrum om te kijken wat ik wilde hebben. Het was echt een feest bij ons thuis.’

De Vries schuift zijn mening niet onder stoelen of banken, ondanks agressieve bedreigingen van fervente voorstanders van Zwarte Piet. Hij schuift iets naar voren en buigt een beetje naar mij toe als hij zegt dat hij liever niet met de bedreigingen bezig is: ‘Het is te krankzinnig voor woorden dat je als volwassenen deze discussie moet voeren over een kinderfeest, maar blijkbaar is het nodig, en daarom doe ik het’. De Vries ondervindt veel weerstand omwille van zijn standpunt, ook in zijn directe omgeving: ‘Ik zeg dan vaak: joh, ben jij nou een volwassen persoon? Denk nou even redelijk na! Er is een groepering die dit vervelend vindt en dat ook kunnen onderbouwen met argumenten. Dus wat is het punt als we dat een klein beetje aanpassen?’

Nu viert Peter alleen nog maar kerstmis met zijn gezin.

‘Ik moet wel zeggen dat ik ongeveer twintig jaar geleden zelf voor Zwarte Piet speelde. Ik heb ook een keer Sinterklaas gespeeld en dus echt wel aan de oude manier meegedaan. Toen was ik me er nog niet bewust van hoe dat door andere mensen werd opgevat. Nu het is aangekaart en bespreekbaar gemaakt, moet je er ook wat mee doen, vind ik.’

Natuurlijk vierde ook Peter vroeger thuis het sinterklaasfeest. Hij heeft fijne herinneringen aan deze feestdag overgehouden. Nederland was nog een beetje in opbouw toen hij klein was. Ze waren met zes kinderen thuis, vertelt hij met een nostalgische glimlach en een twinkeling in de ogen. ‘Alles was veel simpeler vergeleken met nu. Je ging ook niet iedere week met je ouders naar de speelgoedwinkel om wat uit te zoeken.

Dat maakte het sinterklaasfeest een belangrijk feest.

Dat was wel iets waarvan ik drie of vier weken van te voren al dacht: ooooh, Sinterklaas komt eraan. Ik

101

Crime reporter Peter R. de Vries opts for color Peter R. de Vries thinks it’s a bit ridiculous that a grown man should give an interview about Piet’s color.

“Then you think: what are we really talking about? It’s a children’s party! And a child doesn’t care about the color of Piet. The parents are the ones making a big deal about color. Parents who claim that the Sinterklaas party is not a party anymore without zwarte pieten are completely wrong.”

Interview

102

Peter R. de Vries

Peter R. de Vries als Sinterklaas, Amsterdam, 1980

103

Create Your Piet Inside & outside the box

Fotografie Petra van Velzen Assistent fotografie Jean-Luc Truijens Art director Bram Verhappen-Boerboom Styling Jet van Dijk Assistent styling Jessica Oosthoek Originele pietenpakken Kloeg Kledingverhuur

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging Historicus Alex van Stipriaan begint in de vierde eeuw

S

interklaas – of eigenlijk Sint Nicolaas, zoals hij ook in Nederland lang werd genoemd – geniet hier al sinds de Middeleeuwen een ongekende populariteit.

De feestelijkheden rond zijn sterfdag, zes december, zijn al die tijd belangrijk geweest en zullen dat vast nog wel een tijd blijven. Dat heeft alles te maken met de veranderingen in vorm en inhoud van het feest,

waardoor de aantrekkingskracht ook in veranderende

omstandigheden groot bleef. Zo werd hij van een door

vrijwel iedereen aanbeden katholieke beschermheilige tot een fictieve figuur die ouders in ere houden zo lang hun kinderen klein zijn. Sint Nicolaas ontwikkelde zich van een mythische heilige aan wie mensen hun leven toevertrouwden tot de mythische held van kleine kinderen, die wordt gekoesterd om de gezelligheid en de cadeautjes.

124

Sinterklaas through the ages Alex Stipriaan is Professor of Caribbean History at the Erasmus University Rotterdam. In his piece he describes the origin and history of Sinterklaas.

The mythical saint, now a well-known friend of Dutch children, did not always have a servant. How did Piet actually become the figure we know today?

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

Sint-Nicolaas, Nicolaas van Myra, 1294

125

Piet

Tijdlijn 300 - 2015

Ca 300

Ca 1395

1850

Rond het jaar 300 werd ene Nicolaas in het Oost-Romeinse (nu Turkse) Myra bisschop in de Katholieke kerk. Toen na zijn dood allerlei wonderen aan hem werden toegeschreven, werd hij heilig verklaard. Hij werd enorm populair in het Oosten.

Sint Nicolaas verbeeldt door Fra Angelico rond 1395 toen de heilige ook in Zuiden West-Europa heel populair werd, onder andere. als beschermer van kinderen, zeelui, prostituees, reizigers, jonge vrouwen evenals beschermheilige van Amsterdam. Van Zwarte Piet was geen sprake, wel soms van een duistere begeleider, met kettingen en een zak.

In 1850 publiceert de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman een prentenboek met verhaaltjes op rijm, waarin voor het eerst een zwarte knecht wordt afgebeeld. Dit wordt het handboek voor de nieuwe (Nederlandse) Sinterklaasviering. Sindsdien komen ze met een stoomboot uit Spanje en worden er intochten opgezet.

Around 1395, as depicted by the painter Fra Angelico, Saint Nicholas became very popular in Southern and Western Europe, and was seen as a protector of children, sailors, prostitutes, travelers, and young women, as well as the patron saint of Amsterdam. Zwarte Piet was absent, but sometimes Saint Nicholas was accompanied by a dark companion who carried chains and a pouch.

In 1850, the Amsterdam schoolteacher Jan Schenkman published a picture book with rhyming stories. For the first time, these stories portrayed Saint Nicholas with a black servant.

This became the handbook for the new (Dutch) Sinterklaas celebration. Since then, Sinterklaas and his servant arrived on a steamboat from Spain, and entrance ceremonies (intochten) were organized.

Around the year 300, Nicholas became Bishop of Myra in the Catholic Church. After his death, all kinds of miracles were attributed to him, and he was canonized. Saint Nicholas became extremely popular in the East.

126

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

1934

Vanaf 1945

Vanaf 1960

In 1934 komt Sint voor het eerst per boot aan in Amsterdam en wordt vergezeld door een aantal daarvoor aangeworven Surinaamse matrozen als Zwarte Piet.

Regelmatig werd in die tijd een zwart persoon als Piet ingehuurd. De verklaring ‘zwart van de schoorsteen’ was toen nog niet bekend.

Na de Tweede Wereldoorlog wordt Nederland steeds diverser, zoals deze twee mannen in Rotterdam (1948) tonen. Heel veel zwarte nieuwkomers maken het sinds die tijd mee nageroepen te worden als ‘zwarte piet’, ‘roetmop’ etc. Vooral de Sinterklaastijd is lastig

Vanaf de jaren zestig beginnen er protesten tegen de figuur Zwarte Piet te ontstaan: koloniaal stereotype, beledigend voor iedereen met een kleur, racistisch enz. Hier een cover van het populaire weekblad Panorama begin jaren 1970, waarop een van de eerste Surinaamse migranten in Nederland, verkleed als de Sint, een Panorama cover met een witte Sint verscheurt.

In 1934, Sint arrived by boat for the first time in Amsterdam and he was joined by a number of Surinamese sailors recruited to play Zwarte Piet. In this time, party comittees regularly hired black people to play Piet. The explanation of “black from the chimney” was still unknown.

After World War II, the Netherlands became increasingly diverse, as demonstrated in this 1948 photo of two men in Rotterdam. Since that time, many newcomers with dark skin recalled others shouting “Zwarte Piet” and other ethnic slurs, especially in the time around the Sinterklaas celebrations.

127

From the 1960s, protests arose against the character Zwarte Piet: Piet was a colonial stereotype, the character was racist and insulting to people of color, et cetera. At the beginning of 1970, the cover of the popular magazine Panorama showed one of the first Surinamese migrants to the Netherlands tearing apart another magazine with a white Sint on the cover.

Piet

1980

2006

2008

Vanaf de jaren tachtig zwellen de protesten aan en beginnen in de Sinterklaastijd bijna deel van het ritueel te worden, met name in de landelijke dagbladen en bij acties in de Randstad.

Er verschijnen ook boeken en brochures over de problematische Piet. Enkele scholen schaffen de zwarte Piet af.

Intussen heeft de televisie een steeds grotere rol gekregen bij de invulling van het sinterklaasverhaal. In 2006 besluit het SINTERKLAASJOURNAAL de stoomboot onder de regenboog door te laten varen, waardoor de pieten van kleur veranderen. Na veel protesten wordt dit experiment niet meer herhaald.

Als onderdeel van een kunstproject over de Nederlandse identiteit in het Eindhovense Van Abbe Museum organiseren twee kunstenaars een demonstratie tegen Zwarte Piet. Slogans zullenonder andere zijn ‘Kom maar binnen zonder knecht’ en ‘Zwarte Piet bestaat niet meer’. Er komen zoveel bedreigingen en bommeldingen binnen dat de demonstratie moet worden afgelast.

From the year 1980 the protests swelled, and became almost a ritual of their own during Sinterklaas time. This was especially the case in the national newspapers and in the Randstad.

Books and brochures also appeared, detailing the problematic aspects of Piet. Some schools abolished the use of Zwarte Piet.

Meanwhile, television played an increasingly important role in the implementation of the Sinterklaas story. In 2006, the S������������������ decided that something must be done about Zwarte Piet. The steamboat “sailed under the rainbow” thereby altering Piet’s color(s). After many protests, this experiment was not repeated.

In 2008, two artists organized a demonstration against Zwarte Piet as part of an art project about Dutch identity in the Eindhoven Van Abbe Museum. They wanted to include slogans like “Come in without a servant” and “Zwarte Piet no longer exists.” The resulting threats – including bomb threats – forced the mayor to cancel the demonstration.

128

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

2011

2015

2011 lijkt een kantelpunt te zijn geworden. Tijdens de intocht in Dordrecht staan er enkele jonge mensen waaronder Quinsy Gario en Kno’ledge Cesar met een t-shirt ‘Zwarte Piet is racisme’ tussen het publiek. Ze worden met grote overmacht gearresteerd. Onterecht, zo wordt (veel) later geoordeeld. Sindsdien is Zwarte Piet een nationaal debat geworden.

Overal vinden discussies plaats, over de vraag of Zwarte Piet nog wel kan en wat de relatie is met racisme. De meningen lijken zich te verharden, maar daarachter blijkt er allerlei te bewegen.

In het vroege najaar van 2015 besluiten stichtingen die vele tientallen basisscholen vertegenwoordigen in de Randstad dat Zwarte Piet bij hen niet meer op school komt. De verandering lijkt niet meer te stoppen.

The year 2011 seemed to be a tipping point.

During the intocht in Dordrecht, a few young people including Quinsy Gario and Kno'ledge Cesare stood among the public spectators wearing t-shirts with the slogan “Zwarte Piet is racisme.” They were arrested with great force, and wrongly, as was (much) later judged. Since then Zwarte Piet has become a national debate.

Everywhere there are discussions about the question of whether Zwarte Piet can continue and what is the character’s relationship to racism. The debate appears to be tougher, but behind it there is a great deal of movement. In early autumn 2015, foundations representing dozens of primary schools in the Randstad decided Zwarte Piet will longer be present in schools. The change seems unstoppable.

129

Piet

Sint Nicolaas van heilige tot opvoeder In de tweede helft van de derde eeuw werd in het zuidwesten van het huidige Turkije, waar toen overigens nog geen Turks volk woonde, een jongen geboren die later bisschop zou worden. In het Oost-Romeinse rijk – want dat was het toen nog – was het christendom in opkomst, en rond 300 werd in de niet ver van Antalya gelegen kustplaats Myra, Nicolaas tot bisschop benoemd. Veel verhalen over de wonderen die hij had verricht deden de ronde, waardoor hij na zijn dood al snel heilig werd verklaard. Hij groeide uit tot misschien wel de populairste heilige ooit, slechts te vergelijken met Maria of Jezus.

Pas in de tijd van de kruistochten, tussen de elfde en dertiende eeuw, toen christelijke legers uit Europa ten strijde trokken tegen de islam in Palestina, sloeg Sint Nicolaas’ populariteit over naar Zuid- en West-Europa, waar hij vereerd werd als beschermer van onder meer zeelieden, kinderen, reizigers, geliefden en prostituees. Vooral zijn goedgeefse rol voor kinderen is altijd blijven bestaan en zelfs een eigen leven gaan leiden.

Icoon van de heilige Nicolaas volgens de orthodoxe traditie

1 Korenwonder: Bisschop Nicolaas en de aangevulde scheepsladingen graan in de stad Myra, olieverfschilderij op paneel, de onderste helft van het linker luik van het retabel van de Heilige Nicolaas, toegeschreven aan

Een onbekende meester schilderde omstreeks 1500 de wonderbaarlijke aanvulling van scheepsladingen graan in Myra door bisschop Nicolaas (coll. Groeningemuseum Brugge) 1

de Meester van de Legende van Lucia (omstreeks 1500, vermoedelijk te Brugge), Groeningemuseum te Brugge.

Hier te lande werden in de Middeleeuwen Sint-Nicolaasvieringen rond de naamdag van de heilige vooral voor de arme kinderen gehouden, in kerken en in de publieke ruimte. Daarbij was geen verklede Nicolaas-figuur aanwezig, laat staan een zwarte knecht. Met de komst van de Reformatie vonden velen dat dit katholieke feest moest verdwijnen. Uit de openbare ruimte verdween het inderdaad, maar in huiselijke kring bleef het feest bestaan. Dat is heel duidelijk te zien op allerlei schilderijen uit die tijd, bijvoorbeeld van Jan Steen.

Nog steeds was daarbij geen fysieke Sint aanwezig.

Aan het eind van de achttiende eeuw verdween de magie enigszins, en moesten kinderen leren dat cadeaus hooguit namens Sint Nicolaas, maar wel door de ouders gegeven werden. Daarmee werd Sinterklaas gekoppeld aan opvoeding. Het ritueel bleef dus belangrijk, maar nu ook omdat ouders zo hun kinderen tot goed gedrag konden aanzetten, inclusief roe en gard, maar nog altijd zonder een lijfelijk aanwezige Sint met helper. Het was nu echt een burgerlijk gezinsritueel geworden. Her en der werd soms nog in de openbare ruimte een Sinterklaasmarkt georganiseerd, maar in Amsterdam bijvoorbeeld werd die rond 1830 wegens gebrek aan belangstelling opgeheven.2 Donkere knechten Zoals in alle religies met vastgelegde regels, rituelen en gebruiken kent ook het christendom veel elementen die al uit pre-christelijke periodes stammen.

De belangrijkste onderzoekers van het sinterklaasritueel gaan ervan uit dat ook dit is gebaseerd op zo’n samengaan van christelijke en pre-christelijke elementen, waarbij de laatste niet alleen Germaanse en Keltische volkstradities bevatten, maar zelfs Romeinse en Oriëntaalse.3 In pre-christelijke tijden was er namelijk al heel lang sprake van winterfeesten in december. Feesten van licht en donker, waarbij donker stond voor winter, voor dood, voor duivels. Daar hoorden waarschijnlijk ook duistere figuren bij. Het verhaal was dat Wodan op zijn vliegende paard Sleipnir in die donkere dagen langskwam om de doden die tot dan toe vastgeketend

Jef de Jager, Rituelen; nieuwe en oude gebruiken in Nederland. Utrecht: Spectrum, 2001 [ook: www.jefdejager. nl/sint.php].

2

130

Allison Blakely, Blacks in the Dutch world; The evolution of racial imagery in a modern society. Bloomington: Indiana University Press, 1993, p.41.

2

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

hadden gezeten, te bevrijden. Dat Sint Nicolaas soms met een duistere begeleider wordt afgebeeld, komt waarschijnlijk hier vandaan.4 Zwarte Piet kan dus worden beschouwd als een overwonnen duivel, een van de velen die het tegen Sint Nicolaas hebben afgelegd. In oude Nederlandse folklore is Zwarte Piet ook vaak de naam voor de duivel. Oorspronkelijk was de figuur van Zwarte Piet dan ook geketend, en de zak die hij droeg bevatte alle verschrikkingen van de hel, zo was het idee. Toen het geloof dat duivels concrete verschijningen waren afnam, werd Piet een knechtje, maar zijn geblakerde (roet!) gezicht, zijn kettingen en zijn zak wijzen op zijn duivelse verleden.5 Zulke pre-christelijke feesten worden nergens meer in hun oorspronkelijke vorm gevierd, maar restanten bleven nog her en der te zien. Zo trokken tot de achttiende eeuw in de decembermaand donker gemaakte mannen door de Amsterdamse straten, die met zware kettingen veel lawaai maakten (wild geraas) en op zoek waren naar vrouwen die snel moesten maken dat ze in huis kwamen en naar stoute kinderen die ze dreigden tot pepernoten te vermalen. Tot vandaag zijn er ook nog de klazen op de Waddeneilanden en in het Friese Grouw komt nog steeds op de naamdag van de heilige, 22 februari, Sint Pieter langs. Die draagt van oudsher een witte mantel, berijdt een zwart paard en zijn donkere knecht heet Hansje Pik. In 1908 wordt zijn uiterlijk als volgt beschreven: een ketting aan zijn been, een oude jas om waarop lekkernijen waren genaaid en een doek voor zijn gezicht die alleen zijn ogen onbedekt liet. Dit signalement gaat op voor talloze klazen in heel veel lokale tradities en voor een grote diversiteit aan zowel klazen als hun knechten in de Duitstalige wereld en Frankrijk.6 Op middeleeuwse Franse kloosterscholen, wordt vanaf een gegeven moment op het feest van de Onnozele Kinderen (28 december) een kinderbisschop gekozen, die een mis parodieert. Hij ondervraagt zijn medeleerlingen over hun gedrag en wie zoet is geweest, krijgt lekkers en wie stout was de

4 Allison Blakely, Blacks in the Dutch world* .

Aldus een van de internationale standaardwerken die nog steeds veel in Sint Nicolaas studies wordt gebruikt van de Duitse etnoloog Karl Meisen, Nikolauskult und Nikolausbrauch im Abendlande (1931).

5

roe. Dit narrenfeest is zich over het hele noorden, midden en westen van Europa gaan verspreiden en is langzaamaan verplaatst naar 6 december, de sterfdag van Sint Nicolaas.8 Ook mochten arme kinderen in middeleeuwse steden rond de sterfdag van Sint Nicolaas een schoen zetten in de kerk, die de gegoede burgerij vervolgens met snoepgoed vulde. Tegelijkertijd ging ook het pre-christelijk verhaal rond dat als Wodans paard Sleipnir zijn jaarlijkse rondgang maakte, mensen wat voer voor hem in een schoen stopten en die bij de schoorsteen zetten, die fungeerde als verbinding met de geestenwereld.

Kortom, lang voor de introductie van de Zwarte Piet zoals wij die kennen, bestaan er al donkere begeleiders van de Sint, vereenzelvigd met wilde, duivelse figuren die vrouwen en kinderen bang maken en die duidelijk contrasteren met de rust, beschaving, goedheid en vrijgevigheid van de heilige op zijn witte paard. Uit verschillende pre-christelijke en christelijke tradities ontstond in de loop der eeuwen een feest rond de sterfdag van de heilige Nicolaas, de kindervriend, soms – maar niet als regel7 – vergezeld door een donkere helper. In ieder geval zijn er geen legendes of afbeeldingen van vóór 1850 bekend waarin Sint Nicolaas een donkere knecht bij zich heeft, maar in de restanten van pre-christelijke tradities is hij wel vaak aanwezig.

Zwarte Piet staat dus in een lange traditie waarin licht en duisternis, beschaafd en wild, deugd en ondeugd, gezelligheid en angst samengaan in de figuren van Sint en Piet. Als Sint in het protestantse Nederland meer en meer zijn katholieke en duivelse elementen verliest, lijkt ook de duistere helper te verdwijnen. Het wordt een keurig, burgerlijk feest dat vooral binnenshuis wordt gevierd.

Dat is ook precies het moment dat Nederland de slavernij gaat afschaffen en zich voorneemt die onbeschaafde zwarte slaven arbeidsdiscipline en enige beschaving bij te brengen. De overheid wilde namelijk deze goedkope arbeidskrachten niet kwijt raken en ook na de afschaffing van de

6

De Jager, Rituelen 2001.

7

Meisen, Nikolauskult, 1931.

131

de Boer & Helsloot (2009:184): ‘Van een knecht of vaste begeleider was in legendes over Sint Nicolaas, noch in afbeeldingen ooit sprake geweest.’

8

Piet

Begeleiders van Sint Nicolaas in andere Europese landen, vlnr: Hans Trapp (Duitsland), Krampus (Oostenrijk) en Père Foutettard (Frankrijk).

slavernij nog economisch profijt van hen hebben.

Ook abolitionisten, degenen die al langere tijd voor afschaffing hadden gestreden, waren ervan overtuigd dat het absoluut noodzakelijk was de slaafgemaakten te kerstenen (christen maken) en te disciplineren om van hen beschaafde mensen te maken die een beter leven zouden kunnen leiden in Suriname en op de Antillen. Precies op dat moment wordt in Nederland de mythische Zwarte Piet in korte tijd omgevormd tot een concrete zwarte man die nogal wild, agressief en dreigend, maar wel eindeloos trouw zijn witte meester, toonbeeld van eeuwenoude beschaving, blijft dienen. In Engeland waar na nog veel heftiger debat de slavernij in 1834 was afgeschaft gebeurde dat niet, omdat het als Anglicaans land geen Sint-Nicolaastraditie (meer?) kende. In Frankrijk was met de politieke omwenteling van 1848 meteen ook de slavernij afgeschaft.

Wellicht heeft dat er mee te maken dat hier Père Fouettard, het hulpje van Saint Nicolas, tot op de dag van vandaag nog een smoezelige zwerver is.

In de slaven houdende naties Portugal en Spanje is er in feite nooit een debat gevoerd over de afschaffing van de slavernij; die overkwam hen. Een Afrikaans ogende Zwarte Piet komt daar niet voor.

En de Duitstalige landen hadden geen koloniën met slaafgemaakte Afrikanen en (dus) bleef de hulp van Sint Nicolaas (Ruprecht, Schmutzli, Hans Trapp, Krampus en anderen) er eveneens uitzien als een met roet vies gemaakte Hagrid-achtige zwerver, of een monsterlijk wezen met horens en gevaarlijke

In ieder geval is ook daar de discussie begonnen over de vraag hoe racistisch hij is. Zie bijvoorbeeld www.agoravox. fr/actualites/societe/article/le-perefouettard-un-stereotype-142531

9

132

attributen – kortom de aloude duivelse figuren. Alleen in Nederland en – wellicht onder Nederlandse invloed in delen van België9 – werd Zwarte Piet een Afrikaans uitziende man.

In de negentiende eeuw was het gangbare beeld van zwarte mensen – en dat gold vooral voor slaafgemaakte Afrikanen in de koloniën – er een van vooral fysieke wezens, speels, kinderlijk, onbetrouwbaar en dommig. Dat komt overeen met het beeld waar Nederlanders mee zijn opgegroeid. In mijn aardrijkskundeboek uit de jaren zestig werd ‘de Surinaamse Creool’ nog omschreven als iemand die houdt van het goede leven, vrolijk is en niet erg geneigd tot hard werken, kortom: kinderlijk, een beetje dommig en lui, waar tegenover dan de spaarzame en hard werkende Hindostaan werd gesteld, die pas na de slavernij naar Suriname was gehaald om de Afrikaanse slaven te vervangen. Er is veel van de zwartepietfiguur in te herkennen, wat verklaart waarom de zwarte Nederlanders er moeite mee hebben.

Hoe ‘onze’ Zwarte Piet ontstond Het Sinterklaasfeest, zoals wij dat nu kennen, inclusief Zwarte Piet, is in feite de uitvinding van één man, Jan Schenkman. Deze Amsterdamse onderwijzer was een prominent lid van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, een nationale vereniging die zich bezighield (en nog steeds bezighoudt), met onderwijs, volksontwikkeling en maatschappelijke discussies. In de jaren 1850 sprak deze vereniging

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

Halverwege de negentiende eeuw gaat mentale slavernijde lichamelijke slavernij vervangen en wordt denken in rassen hiërarchie populair. Illustratie uit G.P.C. van Breugel, Dagverhaal van een reis naar … de kolonie Suriname, 1842.

zich krachtig uit voor afschaffing van de slavernij.10 Dat ook Schenkman zich daarmee bezig moet hebben gehouden blijkt uit een niet mis te verstaan spotdicht dat hij in 1850 publiceerde: Sint Nicolaas schenkt ieder wat: boertig dichtstukje, over de affaire van prinses Marianne en haar slaafje. Deze tante van koning Willem III was door huwelijksperikelen in opspraak geraakt11, en zij nam na een reis door de Oriënt een vijftienjarig donker jongetje mee terug naar Europa dat ze als slaafje had gekocht in Alexandrië voor naar het schijnt 68 gulden. Berichten daarover verschenen in alle Nederlandse kranten.

Het is echter niet dit spotdicht dat Schenkman grote bekendheid verschafte, maar het prentenboek Sint Nicolaas en zijn knecht dat in hetzelfde jaar verscheen en dat geldt als het eerste echte Sinterklaasboek. De door hem geschreven moralistische verhaaltjes op rijm zijn door een tekenaar voorzien van kleurige prenten waarop de knecht van Sinterklaas een exotisch geklede, zwarte jongeman is.

Er waren al aanwijzingen dat er in Nederland rond die tijd soms zwarte mensen werden gebruikt als Zwarte Piet12, maar sinds Schenkmans boek is dat beeld structureel. Verschillende onderzoekers van de sinterklaastraditie gaan ervan uit dat Schenkman de ruwe versie van het feest wilde ontdoen van zijn meer afstotelijke en agressieve elementen en er een beschaafd en pedagogisch verantwoord

10

Zie o.a. Maarten Kuitenbrouwer 1978: 82.

11 Zij was een dochter van Willem I die van haar adellijke man was gescheiden en openlijk samenwoonde met haar koetsier, met wie zij ook een kind had.

feest van wilde maken. Daarom maakte een deftige Sinterklaas zijn opwachting, begeleid door een zwarte page, die gelijkenis vertoont met de zwarte pages op de regentenstukken uit Nederlands Gouden Eeuw, die geen twijfel lieten bestaan over wie de baas is. De regenten bestraften slecht gedrag, beloonden goed gedrag en kwamen op voor de armen. Het zijn de typische opvoedingsidealen van de burgerij in die tijd, zoals ook blijkt uit een van Schenkmans rijmpjes, Sint Nikolaas bij een rijk kind:

Sint Niklaas! kom binnen, Wat moois brengt gij mee?

Graag had ik een boekje!....

Ik schenk u er twee.

Het een zal u leeren, Dat Godsvrucht en deugd Meer waard zijn dan schatten, De bron zijn van vreugd.

Het tweede toont klaar u, Wat vreugd men geniet, Zoo men van zijn’ rijkdom Ook d’ armen iets biedt.

Het zou kunnen dat deze getekende zwarte knecht, die pas later Zwarte Piet ging heten, gemodelleerd was naar de beschrijvingen van de slaafgemaakte jongen die prinses Marianne had meegenomen, want in eerste instantie heeft hij een oosterse fez op zijn hoofd en draagt hij een wijde, lange pofbroek en heeft muiltjes aan zijn voeten. Pas veel later komen de pagepakjes in beeld. Kunsthistoricus Elmer Kolfin twijfelt er niet aan dat inspiratie voor het beeld van Zwarte Piet is gevonden in de zwarte bedienden die met hun bazen uit de slavenkoloniën naar Nederland kwamen en uiteindelijk op de bekende regentenschilderijen werden afgebeeld. De

12 De schrijver-dichter Jozef Alberdingk Thijm publiceerde in 1884 in het dagblad De Amsterdammer een artikel waarin hij een Sinterklaasavond uit zijn jeugd in 1828 beschrijft, aan huis bij een rijke katholieke koopman. Er komt een echte Sinterklaas, die wordt bijgestaan

door een ‘kroesharige neger’, aldus Thijm en die ‘Pieter me knecht’ wordt genoemd. [www.meertens. knaw.nl/cms/en/109-nieuwsbrief/ uitgelicht/143677-de-oudst-bekendenaam-van-zwarte-piet-pieter-meknecht-1850]

133

Piet

korte, hoge pofbroek, de maillot en de molenkraag duiden daarop, waaraan Kolfin fijntjes toevoegt dat een Franse bron onthult dat de zwarte bedienden dit soort kleding verschrikkelijk vonden.13 Of Schenkman zelf de knecht van Sinterklaas als een Afrikaan zag of gemodelleerd had naar een slaaf, weten we niet. Wel gaan de tekeningen heel duidelijk in die richting. Bovendien krijgen zwarte mannen vanaf de negentiende eeuw tot in de jaren 1950 regelmatig het verzoek om als Zwarte Piet op te treden. In 1859 schrijft het Amsterdamse katholieke dagblad De Tijd dat ‘hier en daar de gewoonte bestaat dat een goedhartige peetoom of een oude huisknecht zich tijdens het sinterklaasfeest tooit met een mijter en staf, en vergezeld wordt door ‘een personnaadje, een Neger, die onder den naam Pieter mijn knecht, niet minder populair is dan de Heilige Bisschop-zelf.’

In 1876 organiseerden de studenten in Utrecht een feestelijke rijtoer met een drietal koetsen, die de hele dag duurde en ook de jaren daarna weer werd herhaald. ‘Sint Nicolaas met zijn zwarten knecht werd door vier zwarte paarden, door twee negers gereden, de straten doorgevoerd.’

De Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman (1806-1863)

13 [www.volkskrant.nl/leven/geentwijfel-zwarte-piet-stamt-af-vankindslaven~a3531694/]

Bij de eerste intocht per boot in Amsterdam, in 1934, wordt een aantal Afro-Surinaamse matrozen van een schip dat toevallig in de haven lag, gevraagd als Zwarte Piet op te treden, wat ze enigszins beteuterd nog deden ook. Kamerlid Arie IJzermans sprak in 1937 over de slechte omstandigheden waarin zwarte landgenoten leefden en voegde daar cynisch aan toe dat ‘er in ons land voor negers bijna geen werkgelegenheid te vinden [is]; behalve misschien in de eerste week van December wanneer er een zekere vraag is naar rasechte zwarte knechten voor de diverse Sinterklazen.’ 15 Dat was overigens ook letterlijk zo, want de zwarte Jozef Vroom verdiende in 1946 het niet onaardige bedrag van 75 gulden door pakketten van de ‘Zwarte Pietencentrale’ rond te brengen en daarnaast nog een feest op te fleuren als ‘een rechtstreeks uit Spanje geïmporteerde vuurvretende Piet.’ 16 Of hij dat zo leuk vond is de vraag, want ook in zijn gewone kleren, gedurende het jaar kon hij in bepaalde Amsterdamse buurten geen stap te zetten zonder een sleep kinderen achter zich aan die allemaal ‘Zwarte Piet, Zwarte Piet’ naar hem riepen. Zoals hijzelf zei: ‘Je werd er flauw van.’ 17 Overigens hadden vrijwel alle zwarte Nederlanders daar in die tijd last van.

Prent uit Schenkmans boek: Sint Nicolaas en zijn knecht (1850)

14

Boer en Helsloot.

15 A. IJzerman in een vergadering van het Ministerie van Binnenlandse Zaken in het Dossier ‘Negercabarets’, 16 november 1937, Stadsarchief Amsterdam.

134

16

Kagie 2006: 71-72.

17

Kagie 2006: 71-72.

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

Bij de intocht van Sinterklaas in Amsterdam in 1934 waren Afro-Surinaamse matrozen gevraagd voor Zwarte Piet te spelen

Ook het veelvuldige gebruik van de term ‘Moor’ voor de knecht van Sint Nicolaas duidt erop dat hij als een zwarte man werd gezien. Weliswaar kan een Moor ook een lichtergekleurde Noord-Afrikaan zijn, maar in het gewone spraakgebruik werd er meestal toch een zwarte persoon mee bedoeld.18 In de periode voordat de benaming Zwarte Piet gemeengoed was, werd vaak de term Moor gebruikt.19 Een prachtig voorbeeld is het verslag van het bezoek van Sint Nicolaas met zijn knechten aan Zierikzee op 5 december 1924.

Sinterklaas wordt omringd door ‘zijn trouwe Moorenknapen’ en ‘Moorenbedienden laden kisten vol speelgoed uit en de paardenknecht brengt het paard’. Vervolgens moeten alle kinderen naar de schouwburg van Zierikzee komen, ‘en ja, als er een electrische schel ratelt, stappen Sinterklaas en zijn Moorenknapen binnen.

Er wordt suikergoed en marsepein uitgedeeld.

Plotseling wordt Gijs door de Mooren gegrepen en in de zak gestopt. Sinterklaas moet tussenbeide komen en pas als hij beterschap beloofd heeft, mag hij weer vrij. […]

Hoe prachtig en kostbaar is de gansche kleeding van Sint-Nicolaas. Jan, die met zijn vriend Gerrit vlak vooraan staat, kan er niet genoeg naar kijken. En toch is er iets anders, waardoor de jongen zich nog meer voelt aangetrokken. Dat is het gelaat van den bisschop, zoo edel van trekken, met oogen, waaruit goedheid en vriendelijkheid hem tegenblikken. ‘Ik hou van ‘m, Gerrit!’ zegt

Denk aan de moor Othello, die door Shakespeare als een Afrikaan werd beschreven; of het liedje Moriaantje zo zwart als roet; ook de uitdrukking ‘zo zwart zien als een moor’ duidt op een donkere huidskleur en een ‘moorkop’ is

18

Johan Vroom, zwarte bezorger bij de Pietencentrale, jaren vijftig (coll. J.Groenenboer)

Een van de echte zwarte pieten te huur in de jaren dertig en later (bron onbekend)

Jan, heel zacht, als schaamde hij zich een weinig.

Maar Gerrit begrijpt zijn vriend. ‘Ik ook,’ zegt hij. ‘‘t Is ‘n goeie man, dat kun je best zien.’ Opeens schrikken ze; want met luid geraas komen de vier Moorenbedienden van Sint Nicolaas naar voren. Zij zijn druk bezig geweest de uit Spanje meegekomen kisten – wat zou daar wel in zitten? – op een gereedstaanden wagen te laden.

Nu springen ze naar voren, lachen en roepen in een voor Zierikzeesche jongens onverstaanbare taal en toonen dan dreigend de attributen, die zij bij zich dragen. Wat dit zijn? Eén heeft een karwats in de hand; dat is de paardenknecht, die straks het paard van Sint-Nicolaas, wanneer de bisschop is opgestegen, bij den teugel zal leiden. De tweede rammelt met een ijzeren ketting, dien hij over de straatsteenen laat slepen.

De derde draagt een zak op den rug, waarvan de bestemming duidelijk genoeg is; evenals van de roede, van twijgen saamgebonden, die hij dreigend aan de jongens laat zien. De jeugd schaterlacht om de ‘zwarte pieten,’ zooals zij de knechts van Sinterklaas noemen.’20 Piet wordt hier dus omschreven als Moor, maar wordt door de jeugd al Zwarte Piet genoemd; hij is luidruchtig, dreigend en agressief, heeft zelfs nog de heidense ketting achter zich aan slepen, maar hij wekt ook al de lachlust op. Zijn kleding is herkenbaar als Piet, maar tegenwoordig ziet hij er toch wel wat anders uit: hij heeft nog geen witte

een zwart paard dan wel een gebakje omhuld in donkere chocolade.

Zeker in de zuidelijke provincies waren nog tot aan de jaren 1950 andere namen gangbaar zoals Assipan, Sabbas, Sjaksoer, of Trappadoelie (zie ook Frits Booy).

19

135

20 J. Stamperius, St. Nicolaas te Zierikzee (ca. 1925).

Piet

rolkraag, geen oorringen en loopt niet op gympen.

Bovendien zijn het er niet meer dan vier!

Zwarte Piet gaat veranderen Sint en Piet waren voor de meeste mensen alleen zichtbaar bij hun publieke optredens en in koekvorm en prenten. Bij de meeste mensen kwamen ze niet thuis, noch op school. Prachtig wordt dit

Aankomst van Sinterklaas in Zierikzee ca. 1925 (coll. Gemeente-arch.

Schouwen Duiveland)

Burgemeestersvrouw mevr. Fokker van Crayestein Rengerskerke speelde voor Sinterklaas op (basis)school B. in Zierikzee, 1924 (coll. Gemeentearch. Schouwen-Duiveland)

21 Stadsarchief Rotterdam; Transcript J.G. Muller’s ‘Netboek’ of 1876/1877.

Dagverhaal van Sint-Nicolaas feest (5 December 1876).

22 En de rek is er nog niet uit, want sinds 2012 begint het SINTERKLAASJOURNAAL al 5 dagen voor de aankomst van Sinterklaas.

136

beschreven door het dochtertje van het schippersechtpaar Muller, dat in 1876 bij een pleeggezin in Rotterdam woont en haar 5 december beschrijft: ‘Om twee uren kwamen de kinderen op school en Mijnheer Bikkers ook. Daarna namen wij de lei, daarop schreven wij over St. Nicolaas. Om drie uren gingen sommige kinderen naar de kleedkamer om St. Nicolaas kleederen aan te trekken. Toen zij klaar waren gingen zij door de schoollokalen wandelen. Wij lachten zeer. Van der Haal en Anna gaven een speculaaspop aan de kinderen. Daarover waren wij zeer blij.

Daarna gingen wij naar het eerste schoollokaal om Mijnheer Hirsch te bedanken voor de speculaaspop. Vervolgens gaven van der Maal en Anna bruidsuikers aan de kinderen. Eindelijk gingen wij om 4 uren naar huis. Ik kwam thuis, ik vertoonde mijn speculaaspop aan mijn pleegmoeder. Het werd donker. Mijn pleegmoeder stak de lamp aan. Mijn pleegmoeder vroeg mij: ‘Hebt U wel plezier/pleizier op school gehad?’

Ik antwoordde: ‘Ja!’ Daarna breidde ik een kous. Wij aten het avondmaal. Mijn pleegvader kwam om zeven uren thuis. Ik nam mijn speculaaspop uit de kast en vertoonde hem aan mijn pleegvader. Dan zette ik hem in de kast. Om half 8 gingen mijn pleegvader, mijn pleegmoeder en ik wandelen. Ik zag op den Binnenweg vele winkels, waarin vele prachtige lekkernijen liggen. Mijn pleegvader kocht boterletters, suikergoed, enz. voor mij. Om negen uren gingen wij naar huis.’21 Op straat en in winkels werden Sinterklaas en Piet langzamerhand steeds zichtbaarder dankzij de vele intochten en het gebruik van hun afbeeldingen in reclames. Heel lang beperkte zich dat tot een paar weken voor 5 december. Pas in de tweede helft van de twintigste eeuw wordt de periode waarin Sint en Piet aanwezig zijn steeds meer opgerekt; tegenwoordig zijn zij al vanaf begin november niet te missen in winkels en in het straatbeeld. Ruim drie weken voor Sints feestdag komen zij al in Nederland aan.22 Dat leidt tot de

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

Mies Bouwman interviewt de Sint voor televisie, 195

Nationale intocht in Roermond 2012.

belangrijkste verandering in het feest, die qua impact nauwelijks onderschat kan worden: de invloed van de televisie.

Op 4 december 1951 deed Sinterklaas zijn intrede op de Nederlandse televisie, precies twee maanden na de eerste officiële televisie-uitzending.

Het was live, dus er is niets van bewaard gebleven; daarom weten we ook niet hoeveel Pieten er bij waren, noch hoe ze er uitzagen. Maar het geeft wel aan dat direct werd beseft hoe goed het Sinterklaasfeest en televisie samengaan. Het jaar daarop is het al traditie en worden de Sint en zijn gevolg op 5 december in Studio Irene verwelkomd door Mies Bouwman. Dat blijft zo totdat de televisie vanaf 1967 zelf een nationale intocht voor televisie gaat organiseren. Dat is meteen ook de eerste uitzending die in kleur wordt uitgezonden op de tot dan toe helemaal zwart-witte Nederlandse televisie. Dat geeft opnieuw het belang aan dat de televisie aan dit spektakel hechtte. Vanaf dat moment ontstaat er een nationale regie van het feest, want wat op televisie gebeurt geeft de standaard aan: zó zien Sint en zijn Pieten eruit, zó wordt een intocht georganiseerd, zó heet zijn paard en zó is het verhaal van zijn (aan)komst.

Zo’n uitzending duurde anderhalf uur en was een nationale gebeurtenis, waar jong en oud naar keken. Nog steeds trekt de uitzending van de nationale intocht gemiddeld anderhalf tot twee miljoen kijkers en behoort daarmee tot de zeer goed bekeken programma’s.23

23 In 2014 werd de intocht zelfs bekeken door 2,4 miljoen kijkers met een marktaandeel van 74,8 procent [www. beeldengeluidwiki.nl/index.php/Intocht_ van_Sinterklaas] (14-07-2015).

Respectievelijk Fox Kids, Jetix en RTL 4 en Telekids. Telekids was ooit al begonnen met het Sinterklaasprogramma Pittige Pepernoten.

24

Het Sinterklaasfeest krijgt er dus een dimensie bij.

Naast het feest in huiselijke kring, meestal zonder een echte Sint en Piet, en de meer publieke Sint en Piet die op school komen – en in toenemende mate ook in de bedrijfs- of sportkantine – of met een lokale intocht worden ingehaald, komt er nu een nationale Sint, met een toenemend aantal Pieten in een televisiespektakel waaromheen allerlei verhaallijnen worden bedacht. Het wordt al snel een concurrentiestrijd tussen de commerciële en de publieke zenders. De eerste beginnen in 1999 met DE CLUB VAN SINTERKLAAS, een soap van 20 tot 29 (bijna) dagelijkse uitzendingen voor kinderen die eindigt rond 6 december.24 Ieder jaar is er een nieuwe verhaallijn, met een nieuw plot.25 Naast Sinterklaas figureren Pieten en andere bijfiguren met allemaal een vaste rol.

Kort daarop, in 2001, komt de publieke omroep met het SINTERKLAASJOURNAAL, dat al snel het nationale ijkpunt van de sinterklaastelevisie, zelfs van het hele publieke feest wordt. Ook hier dagelijkse uitzendingen vanaf ongeveer een maand voor 5 december, met een vaste presentatrice en sterverslaggevers.

Ieder jaar beleven Sinterklaas en zijn Pieten nieuwe avonturen in een verhaal met een spannend plot, als voorbereiding op de grote dag.

Kennelijk gaan de tv-makers ervan uit dat het traditionele verhaal niet meer voldoet voor de hedendaagse jeugd. Bovendien blijkt het programma een uitstekende manier van publieksbinding met bijbehorende reclameblokken. De straffende en belonende wijze oude man, bijgestaan door zijn

25 Bijvoorbeeld: DE CLUB VAN SINTERKLAAS & DE VERDWIJNING VAN WAGEN 27 (2003); DE CLUB VAN SINTERKLAAS & DE SPEELGOEDDIEF (2007) of DE CLUB VAN SINTERKLAAS &

DE SPEELGOEDDIEF (2011) die de laatste

137

in de reeks was. Sindsdien wordt er alleen nog ieder jaar een bioscoopfilm geproduceerd.

Piet

Prent uit C. van Schaick Sint Nikolaas- voor de jeugd Roelants, (1849)

Prent uit Schenkmans boek uitgave 1885

dreigende en onverstaanbaar pratende zwarte knecht zijn dan niet meer te herkennen. Maar dat proces was al veel eerder begonnen.

In Schenkmans boek wordt Sinterklaas een aantal maal afgebeeld als degene die zelf de straffen uitdeelt. Dat was nog een overblijfsel uit de tijd dat Piet hem nog niet vergezelde, zoals blijkt uit een prentenboek uit 1849.

Ook in de illustraties bij Schenkman bestraft de Sint de stoute kinderen nog zelf, maar meer en meer gaat die taak naar Piet. Het begeleidende rijmpje bij de prent van Schenkman begint als volgt:

Ei, ei, die Sint Niklaas Is lang na niet mak!

Daar stopt hij twee knaapjes Pardoes in zijn zak.

In de eerste uitgave is de knecht van Sinterklaas niet meer dan een wat vage, trouwe knecht, met weinig gezichtsuitdrukking, die zich in het zweet werkt voor zijn baas. Bij latere illustratoren krijgt hij

Zie ook Inge Schuiten, Het Zwarte Piet Smoelenboek (2014).

26

138

Prent uit Schenkmans boek, uitgave 1907

meer gezichtsuitdrukking, vaak nors en bozig, en wordt hij de enige van wie dreiging uitgaat. Sinterklaas wordt steeds rustiger en wijzer. Hoe Sint en Piet zijn uitgedost verandert nogal eens in de loop der tijd.26 Sinterklaas heeft alle mogelijke soorten baarden (zelfs bruine) en vele soorten gewaden en mijters; Piet heeft allerhande hoofddeksels, met en zonder veer, heel uiteenlopende bovenkleding en kragen en lange, strakke broeken tot en met korte pofbroeken en alles daar tussenin, tot zelfs een soort rokje aan toe. Bovendien heeft hij tot de twintigste eeuw niet of nauwelijks oorringen of dikke rode lippen. Die karikatuur van een zwarte man ontstaat pas later. Ook is hij de eerste halve eeuw altijd in zijn eentje. Pas in de twintigste eeuw krijgt Sinterklaas gezelschap van meer Pieten. Daarmee worden ze anoniemer, want ze heten allemaal Piet en zien er ongeveer hetzelfde uit.

Lange tijd blijft het aantal Pieten klein, en het zijn ook altijd mannen die hem verbeelden. Dat klopt ook met de dreigende rol die hem is toebedeeld.

Maar ook dat verandert na de Tweede Wereldoorlog en zeker vanaf de bemoeienis van de televisie.

Intochten worden massaler en commerciĂŤler, met grote optochten, muziekkapellen en reclamewa-

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

Prent uit Schenkmans boek, uitgave 1907

Prent van Sinterklaas aankomst in een Nederlands dorp begin 20e eeuw (Everett Collection)

gens en een toenemend aantal Pieten, onder wie steeds vaker ook vrouwelijke. Dat zal ongetwijfeld te maken hebben met de veranderende rol van Piet. Onder invloed van het onderwijs – Sint en Piet komen ook op steeds meer scholen – en vooral van de televisie en het veranderende pedagogisch inzicht verdwijnt de agressieve, dreigende en straffende Piet, evenals de bij hem horende attributen als de zak, de roe en de ketting, voor zover die er nog was. Daar wordt ook bewust aan gewerkt, want in 1965 gooit de nationale Sinterklaas, tijdens de intocht op de televisie, demonstratief de zak in het water. Het karakter en de toon van de figuren en van het feest worden geregisseerd. Tegelijkertijd wordt Piet steeds meer een clowneske karikatuur, die ook vaak met Pietje wordt aangesproken. Hij is lenig en maakt allerlei capriolen, hij kan inmiddels verstaanbaar praten, maar blijkt oliedom; zijn lippen worden vuurrood, hij krijgt gouden oorringen en hij lacht constant. Bij de getekende Zwarte Piet, in reclame-uitingen, prenten, kleurplaten en boekjes worden deze karikaturale kenmerken vaak nog extra aangezet. Waarschijnlijk is dit ook de periode waarin het verhaal ontstaat dat Zwarte Piet door de schoorsteen valt of klautert, waardoor hij zo zwart is. Tot dan toe gebruikten de Sint en hijzelf de

139

schoorsteen alleen om er door te kijken en te zien hoe de kinderen zich gedragen en om er cadeautjes en snoepgoed doorheen te gooien.

De laatste decennia lopen er honderden klonen van Piet rond in de grote intochten en zeker de nationale. Vanaf het moment dat de komst van de Sint gescript en geregisseerd gaat worden voor de verhalende soapseries van DE SINTERKLAAS CLUB en het SINTERKLAASJOURNAAL, krijgt een deel van de Pieten een eigen functie, met bijbehorend karakter. Zo komt er een wegwijspiet, een muziekpiet, een coole piet, een kookpiet, een gedichtenpiet, computerpiet, regelpiet, hulppiet en tal van andere. Sinterklaas is tegenwoordig bijna een bijfiguur geworden in zijn eigen verhaal. In ieder geval is hij een groot deel van zijn autoriteit kwijt door zijn verstrooidheid en hoge ouderdom, een dimensie die deels is overgenomen door de Hoofdpiet. De hiërarchie is veranderd. De overige Pieten zijn minder dom dan voorheen, maar wel volkomen eendimensionaal: ze hebben maar één functie met daarbij behorende karaktertrek, alleen bij elkaar opgeteld vormen ze de voormalige Zwarte Piet. Het schoensmeerzwart, ook wel pietenzwart genoemd, van vroeger heeft vaak plaats gemaakt voor een meer ‘natuurlijke’

Piet

Pietenshow van nagemaakte Piet-kostuums van prenten en foto’s uit de jaren 1850-1960. De modellen waren niet geschminkt en net als vroeger werden er ook zwarte modellen gebruikt. Tropenmuseum 2013, onderdeel van de tentoonstelling Zwart & Wit (foto: Alex van Stipriaan)

kleur bruin, de pruiken kroeshaar zijn nu veelal zwart krulhaar geworden en de lippen zijn meestal niet meer zo overdreven dik en rood. Wel is hier een heel groot verschil te constateren tussen de levende Piet en de getekende Piet; die laatste heeft nog weinig van zijn stereotiepe uiterlijk verloren.

Een belangrijke verandering, die mensen vroeger niet voor mogelijk hadden gehouden, is dat kinderen zich nu verkleden als Sint en vooral als Piet, ook kinderen die nog zwaar ‘gelovig’ zijn. Zo’n een tot twee generaties geleden zou dat gevoeld zijn als een soort heiligschennis; nu is het eerder een soort eerbetoon dat aangeeft hoe aaibaar en ongevaarlijk Sint en Piet geworden zijn.

Tegenover al deze veranderingen staat sinds de jaren zeventig ook de trend dat het sinterklaasfeest

27

Zie Helsloot 2005.

140

meer en meer terrein lijkt te verliezen, met name aan het kerstfeest. Steeds vroeger komen de kerstversieringen tevoorschijn en grote winkels komen al met hun kerstacties terwijl Sinterklaas nog niet is vertrokken. Sommige branches, zoals de horeca en de tuincentra slaan Sinterklaas zelfs helemaal over.27 Op de Sinterklaaspagina van de NRC op 5 december 1980 komt een aantal mensen aan het woord, onder wie beroemde kinderboekenschrijvers als Guus Kuijer en Jan Terlouw, die duidelijk maken dat ze sinterklaas maar een oubollig feest vinden. In een column wordt geschetst hoe de secularisatie van Nederland gelijke tred lijkt te houden met de teloorgang van Sinterklaas: ‘nog een jaar of drie, vier en de Goedheiligman zal zijn vervallen tot de status van de paashaas: een houvast in het bestaan van banketbakkers en speelgoedhandelaars, maar verder zo dood als een

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

Platenhoes uit de jaren 1960

Boekvoorplaat ca. 1960

pier.’ Opmerkelijk in de column is ook de verwijzing naar ‘demonstranten die knullige kartonnen mijters opzetten’. Daarmee komen we op een andere sinterklaastraditie: het protest.

Traditie van protest en roep om verandering Zo lang Sint Nicolaas alleen fungeerde als roomskatholieke heilige, was zijn figuur onomstreden.

Zodra vanaf de zestiende eeuw het protestantisme dominant werd, laaiden de protesten tegen hem op. De toenmalige gereformeerde kerk spreekt zich uit tegen het feest en predikanten en stadbestuurders probeerden de viering ervan tegen te gaan, in ieder geval de publieke uitingen. Niet alleen vonden ze het een katholiek overblijfsel, maar ook de wanordelijkheden op straat en de verkwisting waarmee het feest gepaard ging, paste volgens hen niet bij een calvinistische levenswijze. Inderdaad ging, vooral in de steden, de publieke dimensie van het Sint Nicolaasfeest snel verloren en werd het meer een gezinsfeest, dat achter de voordeur thuis hoorde. Dat het toch bleef voortbestaan, komt waarschijnlijk doordat het feest al langer vaste grond onder de voet had, en de overheden niet streng optraden tegen het festijn; ze wilden de rust bewaren en hadden oog voor de economische belangen, die er ook toen al waren, zoals de armenzorg rond die datum.28 Door de verhuiselijking en verburgerlijking van het sinterklaasfeest, wordt het langzaamaan beschaafd en daarmee weer aanvaardbaar voor iedereen. Het wordt een feest waarin de opvoeders de kinderen de moderne moraliteit van goed en

28

Zie De Jager 2001.

29

Recente kleurplaat

kwaad, gehoorzaamheid en hard werken aanleren. Dat is dan ook de achtergrond van de enorme populariteit van Schenkmans boek. Als echter een eeuw later de moderne opvoedingsmethoden niet meer stroken met de hardhandige methodes die Sint en Piet nog hanteren, klinkt er opnieuw protest. Redelijk snel en van bovenaf – onder meer door de nationale televisie – zien we de traditie veranderen. Sint wordt duidelijk softer en ook Piet verliest zijn dreigende uitstraling. In de bestaande liedjes die nog steeds worden gezongen, heeft hij nog zijn traditionele attributen, maar er komt een heel scala aan nieuwe liedjes met een leukere en lieve boodschap bij.

In diezelfde tijd klinken ook de eerste protesten tegen het vermeend koloniale en discriminerende karakter van de figuur Zwarte Piet. In het jaar 1963 waarin het eeuwfeest van de afschaffing van de slavernij in Nederland werd gevierd, kondigt een hoofdonderwijzer uit het Brabantse Wanroy aan dat hij van zwarte naar witte Pieten wil overstappen, omdat hij ze onpedagogisch en discriminerend vindt.29 Een storm van verontwaardiging breekt los, waarin iconen van de nationale televisie, zoals Godfried Bomans, het tegen de man opnemen. Inmiddels is Nederland dan in een stroomversnelling van veranderingen geraakt. Geïnspireerd door alle witte plannen van de provobeweging komt mevrouw M.C. Grünbauer met een Witte-Pietenplan.

Zij trekt de lijn door van slavernij naar Sinterklaas, want ook al is dat systeem een eeuw tevoren afge-

De Tijd 06-11-1963.

141

Piet

Demonstratie tegen Zwarte Piet in Amsterdam Zuidoost, 1996, een traditie die al in de jaren 1970 begon.

Zwarte Sint op bezoek in Almere, 1995 (coll. Bob Friedlander)

schaft, toch ‘blijven wij maar doorsukkelen met de oude traditie de neger als slaaf voor te stellen. [...]

De machtige Blanke Meester zit op zijn schimmel of op zijn troon. Piet moet lopen of zware zakken sjouwen en hij mag naast de troon op een krukje zitten aan de voeten van zijn baas.’ Bovendien spreekt de Sint keurig, terwijl de Pieten nog steeds alles in gebroken Nederlands zeggen en zingen we dat ze ondanks dat ze zwart zijn het tóch goed menen.30 Op de cover van de Panorama waarin de ideeën van Grünbauer werden gepubliceerd, stond de Surinaamse Nederlander Jimmy van der Lak, die verkleed als zwarte Sinterklaas een Panorama met een coverfoto van een witte Sinterklaas verscheurt. Een andere foto uit die tijd werd gemaakt in opdracht van fotobureau Spaarnestad met een zwarte Sint en een witte Piet.

Veel effect hadden deze acties niet, maar ze zetten een enkeling wel aan het denken.31 Meer acties volgden, vooral van zwarte migranten uit Suriname en de Antillen. Vanaf de jaren zeventig vinden er jaarlijks in de Bijlmer rond 5 december demonstraties tegen het racistische karakter van Zwarte Piet plaats. Buiten de Bijlmer worden deze nauwelijks gehoord. Wel verschijnen er nu ieder jaar rond Sinterklaas ingezonden brieven columns en andere stukken in de dagbladen die een kritische toon aanslaan over het Sinterklaasfeest en vooral over Zwarte Piet. Net zo veel stukken schrijven het

Panorama 7 december 1968, geciteerd in Helsloot 2005:253.

30

31

Helsloot 2005: 253-254.

Lulu Helder en Scotty Gravenberch (red.), Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht (Berchem 1988) en Rahina Hassankhan, Al is hij zo zwart als roet (Den Haag 1988), of het Curaçaose Cultureel Media Collectief

32

tegenovergestelde: ‘handen af van onze traditie’.

Daarmee is een nieuw jaarlijks mediaritueel geschapen. Er verschijnen nu ook serieuze geschriften, veelal van zwarte auteurs, die willen aantonen dat Zwarte Piet niet meer past in de moderne postkoloniale samenleving.32 Gerda Havertong legt het in 1987 zelfs uit aan Pino in SESAMSTRAAT: ‘Het is elk jaar weer het zelfde liedje: Sinterklaas is nog niet eens in het land of zwarte mensen, grote mensen en kinderen, worden voor Zwarte Piet uitgescholden. Voor veel zwarte mensen, grote mensen en kinderen, is het helemaal geen feest.’ Langzamerhand begint het dus toch een nationaal onderwerp te worden. En dat wordt het nog meer als in 1993 tijdens de sinterklaasintocht in Amsterdam naast de zwarte Pieten ook Pieten rondlopen die in andere kleuren zijn geschminkt. Volgens een onderzoekje van de Volkskrant vonden twee op de drie zwarte Amsterdammers dit toen een goede ontwikkeling en de helft van de witte Amsterdammers was het daarmee eens.33 Het belangrijkste bezwaar tegen Zwarte Piet is dat hij een karikatuur blijft van een zwarte man, en dat de wijze, witte Sinterklaas zijn meerdere blijft, hoezeer Piet ook zijn manager is geworden. Het duo geeft nog steeds de ongelijkheid tussen zwart en wit in de wereld weer. Bovendien zeggen velen dat de intolerantie van veel Nederlanders die niet eens naar de bezwaren van zwarte Nederlanders luisteren,

dat l in 1981 een film maakt ‘WE DOEN HET VOOR DE KINDEREN’ die laat zien dat Zwarte Piet voor (Antilliaanse) kinderen helemaal niet zo’n onschuldig figuur is.

142

33

De Volkskrant 27 november 1993.

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

een teken is van een veel grotere intolerantie. Het gaat niet (alleen) om Zwarte Piet, het gaat om een veel groter verschijnsel van discriminatie en racisme.

Het Amsterdamse experiment van de intocht in 1993 kreeg echter niet direct een vervolg. Wel verschijnt Zwarte Piet intussen nu niet meer op een aantal, vooral zwarte, scholen in de Randstad, omdat het als te kwetsend wordt ervaren. Op andere scholen begeleiden anders gekleurde Pieten de Sint. Toch zet het niet echt door, wellicht omdat de meeste docenten zelf in de sinterklaastraditie zijn opge-

Foto van een alternatief Sint en Piet paar uit 1967 (Nat. Archief, coll. Spaarnestad)

34 www.zappen.blog.nl/ nps/2006/11/30/klachtenregen_over_ regenboogpieten

143

Weekblad Panorama rond 1970, met een zwarte Sint op de cover die een Panorama met een witte Sint erop verscheurt.

groeid en er geen enkel kwaad in zien. In 2006 waagde het SINTERKLAASJOURNAAL – toen al een vast bestanddeel van de Sinterklaaservaring – een nieuwe poging. In de serie vaart de stoomboot onder de regenboog door met als gevolg dat een deel van de Pieten andere kleuren krijgen. Deze speelse oplossing vond geen instemming bij veel Nederlanders. De NTR kreeg allerlei beledigingen en scheldkanonnades te verwerken, werd bedreigd en er werden zelfs mensen aangevallen.34 Het jaar daarop waren alle Pieten weer zwart, of eigenlijk bruin. Weer twee jaar later, in de maand augustus, organiseerden twee (buitenlandse) kunstenaars als onderdeel van hun kunstproject over de Nederlandse identiteit een demonstratie tegen Zwarte Piet in het Van Abbemuseum in Eindhoven.

De burgemeester zag zich echter genoodzaakt de demonstratie af te gelasten; bommeldingen en dreiging met geweld tegen de demonstranten en het museum brachten de openbare orde in gevaar.

De zwartepietdiscussie is vanaf dat moment geen rituele dans meer, maar een serieus maatschappelijk en politiek debat, waarbij geweld helaas niet wordt geschuwd. De ene partij begrijpt niet waarom die vrolijke Piet per se zwart moet blijven, terwijl zwarte mensen dagelijks met achterstelling, discriminatie en racisme te maken hebben. De andere partij begrijpt niet dat hun onschuldige feest ook maar iets van doen kan hebben met racisme en discriminatie, en dat dit een van de weinige

Piet

“Actievoerders van Nederland Wordt Beter protesteren in Amsterdam in 2011” (Fotografie Frouwkje Smit)

echt Nederlandse tradities is, die in een snel globaliserende wereld juist beschermd moet worden.

Verwarring alom, discussies op het scherp van de snede, dreiging met geweld en ondertussen een groeiende groep twijfelaars en stilzwijgende experimenten van verandering.

Wie voeren de discussie?

Het zwartepietdebat is inmiddels een discussie die tot op het niveau van ‘gesprekken bij het koffieapparaat’ en op verjaardagspartijen is doorgedrongen. Maar ook politici, bedrijfswoordvoerders, wetenschappers en alle mogelijke soorten organisaties doen uitspraken over het verschijnsel. De belangrijkste woordvoerders van degenen die Zwarte Piet willen houden zoals hij is, zijn waarschijnlijk het Pietengilde en de huidige minister-president. De laatste wil zich eigenlijk helemaal niet mengen in het debat, maar doet ondertussen toch niet mis te verstane uitspraken als dat Zwarte Piet nu eenmaal zwart is, of dat zijn vrienden op de Antillen zo blij zijn dat ze zich niet zwart hoeven te maken en dat hij zelf dagen bezig is om de schmink van zijn gezicht te halen. Toch lijkt zijn standpunt ook te veranderen; in reactie op een kritisch VN-rapport over racisme in Nederland, bleek opeens de kleur van Piet er niet meer toe te doen voor de premier: ‘Ik vind het niet zo belangrijk hoe het ventje eruit ziet.’

Bij het Pietengilde is de verandering nog veel duidelijker. In de zaak voor de Raad van State die de groep had aangespannen tegen het gerechtelijk verbod in 2014 om Zwarte Pieten te gebruiken bij de intocht in Amsterdam, formuleerden ze dit meer dan eens. Al in het eerste bezwaarpunt stellen ze: ‘De figuur van Zwarte Piet […] is vanzelfsprekend onderhevig geweest aan continue verandering en herinterpretatie.’ Verandering is dus ook voor hen

144

vanzelfsprekend. ‘Zwarte Piet is in de laatste vijftig jaar op pedagogische gronden zijn boemankarakter verloren en is geëvolueerd van zwarte knecht naar de vrolijke clown die niet langer krom praat.

Zwarte Piet vertolkers gebruiken soms wel rode of anders gekleurde schmink op de lippen, maar de lippen worden niet dikker gemaakt. Ringoorbellen worden nauwelijks nog gedragen’, zo constateert het gilde en bovendien hebben ze nu zwart krullend haar, geen kroeshaar. Kortom, ook zij stellen – instemmend – dat Zwarte Piet al vele veranderingen heeft ondergaan in zijn bestaan als gevolg van veranderende maatschappelijke ideeën. Maar uiteindelijk dient hij wel zwart te blijven, want die kleur heeft volgens het Pietengilde niets met ‘een negroïde persoon’ te maken en kan daarom geen stereotypering zijn. Maar toch zeggen de gildeleden vervolgens wel: ‘Verder worden (continu) aanpassingen doorgevoerd om tegemoet te komen aan de belangen van mensen die zich gekwetst voelen door Zwarte Piet. Zo wordt het uiterlijk van Zwarte Piet veranderd om enige schijn van stereotypering te voorkomen.’ Ze erkennen daarmee dat mensen zich gekwetst kunnen voelen door in ieder geval een schijn van stereotypering. Alleen al door die veranderingen zou Zwarte Piet niet negatief kunnen zijn, zo staat in het laatste bezwaarpunt te lezen: ‘Mede in het licht van de tegemoetkomingen en wijzigingen die al worden doorgevoerd, moet geoordeeld worden dat het in zijn algemeenheid bestempelen van Zwarte Piet als ‘een racistische stereotypering’ te ver gaat en geen recht doet aan de expressievrijheid van het Pietengilde en de wens van een belangrijk deel van de Nederlandse maatschappij.’ Kortom, zelfs de meest strijdbare tegenstander van verandering geeft toe dat verandering misschien wel nodig is, behalve wat de kleur betreft, en dat aanpassing van Zwarte Piet aan een veranderende maatschappij eigenlijk altijd al heeft plaatsgevonden.

De tegenstanders van Zwarte Piet hebben niet zo’n eenduidige woordvoerder als het Pietengilde, al bestempelen velen Quinsy Gario wel als zodanig.

Hij was degene die samen met Kno’ledge Cesare en enkele anderen tijdens de nationale intocht in Dordrecht tussen het publiek ging staan met T-shirts bedrukt met: ‘Zwarte Piet = racisme’ en vervolgens hardhandig door de politie werd gearresteerd. Toen

Voor eeuwig Sinterklaas, altijd in beweging

Sinterklaas in Perpetual Motion • Around the year 300, Nicholas became Bishop of Myra. Myra was part of the eastern Roman Empire in what is now modern Turkey. He performed many miracles and was canonized after his death.

Quinsy Gario en Kno’ledge Cesar protesteren tijdens de nationale intocht in Dordrecht, 2011; even later werden ze gearresteerd.

hij ook nog in enkele nationale televisieprogramma’s werd gevraagd hierover te spreken, bombardeerden zijn opponenten hem tot Nationale Zeurpiet. Het veld van tegenstanders en veranderaars van Zwarte Piet is echter veel breder en gevarieerder dan Gario, of de organisatie Kick Out Zwarte Piet, of het Landelijk Platform Slavernijverleden. Samen met een heel aantal anderen, waaronder Doorbraak, ‘Piet op de Zwarte Lijst’, New Urban Collective, Anousha Nzume, Patrick Mathurin, of Kunta Rincho, willen ze het liefst zo snel mogelijk Zwarte Piet uit het feest verwijderd hebben, omdat hij een symbool is van racisme in deze samenleving en het hardnekkig vasthouden aan de traditie staat voor de weigering daaraan iets te veranderen.

Een groot aantal Nederlanders denkt pas sinds kort na over deze kwestie en velen brengen veranderingen aan in hoe zij het feest vieren. Zij zijn tot de conclusie gekomen dat de figuur van Zwarte Piet niet meer past in de huidige samenleving. Alleen willen ze hem misschien niet (meteen) helemaal kwijt en zullen ze ook niet zo snel het woord racisme in de mond nemen, omdat ze zichzelf zo niet willen zien. Maar velen zien wel dat er iets niet goed zit en dat er in ieder geval iets moet veranderen. Bekende Nederlanders als Lodewijk Asscher, burgemeester van der Laan en Paul de Leeuw behoren daartoe. In deze publicatie komen mensen aan het woord die ieder op hun eigen terrein gewoon begonnen zijn veranderingen aan te brengen. De een gaat daarin wat verder dan de ander, maar allemaal zijn ze beïnvloed door het debat dat de laatste jaren over Zwarte Piet op gang is gekomen. Er lijkt meer te veranderen dan soms wordt gesteld in de publieke discussie.

145

• From the 11th century, Saint Nicholas also became hugely popular in Europe. Among others, he was the protector of sailors, prostitutes, lovers and children. His role as the protector of children increased in prominence.

• Festivities became popular around Saint Nicholas’s Name Day, a Catholic celebration.

These were particularly important for (poor) children, who celebrated this festival in churches, central squares and at markets, where they would get treats. Saint Nicholas occasionally had a helper, but he was not blackcolored in the way Zwarte Piet, or “Black Piet” is now depicted. Zwarte Piet’s absence in these celebrations can also be observed in paintings from that time.

• Saint Nicholas’s Name Day, like many Christian festivals, coincided with Pagan celebrations and rituals that existed before Christianity in Europe. Saint Nicholas’s Name Day fell around the shortest, darkest day of the year; the ancient winter festivals of light and dark took place around the same time.

These festivities were devoted to Germanic and Celtic gods who were sometimes pictured flying through the air on a horse. One example was Odin, a god who came to liberate the still-chained dead, who were represented as devils with dirty or dark forms. Saint Nicholas reflected these depictions: at that time in Christian Europe, the church was struggling against a culture of demonic paganism.

• This historical background is one explanation for why Saint Nicholas was shown with a dark companion in many European countries.

His companion could therefore be seen as a vanquished devil, one of many liberated by Saint Nicholas. In ancient Dutch folklore, Zwarte Piet was often the name of the devil.

Originally, the figure of Zwarte Piet was also chained and carried a bag that contained all the horrors of hell. When the belief that devils were a real phenomenon had waned, Zwarte Piet was depicted more as an aggressive, human figure, with a blackened face, chains, and a sack pointing to his evil past.

Piet

• Around the 18th and 19th centuries, Saint Nicholas’s Name Day party disappeared as a religious celebration both in Protestant and Catholic Netherlands. It became a secular celebration that took place in the public space.

It gained a strong pedagogical dimension, where children’s good behavior was rewarded and bad behavior was punished.

• The next notable change came at the end of the 19th and the beginning of the 20th century.

Demonstrating a circular evolution, Sinterklaas moved from a private party, which took place in the home and also in schools, to a celebration that again conquered the public space. This happened with the emergence of welcoming ceremonies, “intochten:” parades through the city.

• In this period, the Netherlands abolished slavery. Also in this period, science propagated the notion that humanity could be divided into a hierarchy of races: at the top, the white civilized man and at the bottom, the savage black man. The reasoning of European nations like the Netherlands went like this: In order to benefit from black labor even after the abolition of slavery, Africa must be colonized and the enslaved Africans in the Americas must be mentally disciplined.

• Gradually, businesses began to see lucrative possibilities, and the Sinterklaas festivities were commercialized. In the period around Sinterklaas streets were decorated with Sint & Piet window displays and graphics. The formerly punitive Zwarte Piet increasingly became a caricature with exaggerated thick lips and gold earrings. He spoke senselessly, and was very energetic yet menacing and ridiculous at the same time. This portrayal was in great opposition to the part played by the wise, white Sinterklaas.

• In the Netherlands, precisely at the same moment, the devilish figure who sometimes accompanied Saint Nicholas (or Sinterklaas) quickly morphed into a specific type who, rather than being portrayed as quite wild, aggressive and threatening, was instead a dark-skinned servant endlessly faithful to his white master: Such faithfulness was a paragon of ancient civilization. The Netherlands stood alone in this transformation. Perhaps this was because here, slavery was abolished so late. In every other European country, the dark figure accompanying Saint Nicholas remained a variation on a medieval vagabond or a mythical beast. In any case, Saint Nicholas’s helper did not become exotically costumed with an African appearance, as was the case in the Netherlands.

• The Amsterdam schoolteacher Jan Schenkman was directly responsible for the Dutch creation of Zwarte Piet. In 1850, he wrote a very popular children’s book full of songs and drawings. The form of Sinterklaas’s black servant created in this book gradually became pervasive throughout the Netherlands.

• At that time, another tradition began: As before, a black servant accompanied Sinterklaas.

But now, the Sinterklaas celebration took place in homes and at schools, where presents were handed out. From the start of this tradition, Sinterklaas’s black servant was referred to as a neger, or “negro,” which was also the term generally used to describe black people. The notion that Zwarte Piet was blackened as a result of climbing down the chimney was not yet a part of the story.

• The biggest changes took place about two to three generations ago, in the 1950s and 1960s. The number of Pieten that accompanied Sinterklaas at the public welcoming ceremonies expanded from just a handful to hundreds. The Sinterklaas period, not least due to commercial considerations, stretched to a three-week period. The arrival was now broadcast on national television resulting in a more standardized celebration. What was once unthinkable happened more and more: a woman played the character of Zwarte Piet!

Protests by teachers and educators helped to change the aggressive and threatening nature of Zwarte Piet, including the use of attributes like the rod and the bag. He became increasingly playful and thus even more of a caricature with black frizzy hair and thick lips. He was still also very much devoted to his eternal boss, Sinterklaas.

• From the 1960s and 1970s, protests emerged about the offensive character of Zwarte Piet. Not entirely coincidentally, this was also the period in which a large influx of black immigrants from the Caribbean colonies entered the Netherlands. Almost without exception, these immigrants found themselves confronted with the Dutch comparing them with Zwarte Piet, or even addressing them as Zwarte Piet. Some immigrants expressed that for part of the year, they felt like they were seeing a caricature of themselves in shops, schools and on the streets.

• Peaceful protests and written critiques gradually began to be heard and find a part

146

in the Sinterklaas celebrations taking place around December 5th.

• Around the year 2000, a strong change and further standardization of Sinterklaas festivities took place with the arrival of the Sinterklaasjournaal on public television. In this program, viewers watched the arrival of Sinterklaas to the Netherlands and experienced his stay. The program used a narrative series with a daily episode. Every year, the story had a new plot. The Pieten each had a specific function in the story and only one trait, like Cool Piet, Rope Piet, Computer Piet, and Music Piet. Their talk became clearer, their frizzy, Afro-like hair became softer with large curls, their red lips were not so thick, and their shiny black face paint became browner.

They behaved in a slightly less submissive way to Sinterklaas, who was now portrayed as quite old. The most dramatic caricatures disappeared, but the likeness to darker-colored Dutch men and women perhaps only increased.

• In any case, the protests against Zwarte Piet grew. Partly due to the influence of an increasingly nationalistic atmosphere in the Netherlands and the power of social media, the response to the protests became fiercer and more violent. In 2008, two female artists organized a protest march against Zwarte Piet in Eindhoven, but it was canceled due to a bomb threat.

• Currently, the issue has really become a national debate: In 2011, some activists wearing t-shirts with the slogan Zwarte Piet is Racisme were arrested during the national arrival of Sinterklaas. Since then, much has taken place: people have made threats, organized debates, and circulated petitions. Lawsuits have been filed and judgments have been made from abroad, including from the United Nations.

The atmosphere surrounding the debate has become grimmer and supporters and opponents of Zwarte Piet seem to have entrenched themselves in contradictory positions. Yet, there is a less outspoken but growing group of people who, for the first time, are starting to think about the phenomenon in a more critical way. Everywhere and increasingly, Piet is again changing. Sinterklaas will not go away, but it will always evolve, because it has always evolved, for nearly two millennia.

'Nostalgie' Grootzus

Piet

HUMANS OF AMSTERDAM Jonge Nederlanders geven hun mening

- Clarice Gargard -

148

Fotografie Prins de Vos

Humans of Amsterdam

De handschoenen die als fluweel aanvoelden, de kruidnoten, de olijke lach. Ik weet niet wanneer ik allemanskindervriend als racistische vijand begon te zien, maar toen ik eenmaal het onbehaaglijk gevoel dat zijn komst vergezelde, kon plaatsen, was er geen weg meer terug. Het was volgens familieleden niet ‘onze zorg’. Wij – afstammelingen van de inheemse bevolking in Liberia, (een van de twee Afrikaanse landen die nooit gekoloniseerd zijn) – dragen het juk van de slavernij niet. Maar kun je alleen tegen Zwarte Piet zijn als je uit een voormalige kolonie komt? Aan de buitenkant zie je immers geen verschil tussen mij of een ander donker persoon? Daarbij lijkt de discussie in de publieke arena voornamelijk tussen zwart en wit te gaan, terwijl Nederland tweehonderd nationaliteiten telt. Daarom ging ik op zoek naar andere jonge Nederlanders – die zelden aan het woord komen - om hun mening te vragen over de knecht van Sinterklaas.

149

Fotografie Ady van de Plas

Piet

150

Humans of Amsterdam

‘Ik ben opgegroeid in Mijdrecht. Ik was zes toen ik hier kwam en het sinterklaasfeest voor het eerst mee kreeg. Ik vond het een beetje raar, maar als kind vind je het natuurlijk leuk om cadeaus en snoep te krijgen. Ik heb toen nooit de connectie gemaakt tussen een donker persoon en Zwarte Piet. Alles was raar voor me – huisdieren ook. Ik heb zelfs een keer Zwarte Piet gespeeld in Amsterdam-Zuidoost. Pas toen de discussie op gang kwam, ging ik het zelf zien. Het is niet zo dat alleen donkere mensen tegen Zwarte Piet zijn. Voor mij is het ook belangrijk. Nederland is gemengd qua bevolking, en dat zie je in veel dingen niet terug. Je hebt nu heel erg moslimbashing en andere dingen die mensen in Nederland kwetsen, maar zo lang het niet bij de blanke man gebeurt, wordt er niet veel aan gedaan.

Het aanpassen van Zwarte Piet kan een begin zijn om ook andere problemen aan te pakken. We zijn samen in plaats van “jullie” tegen “ons” en dat vind ik mooi. Ik was het in de eerste instantie niet eens met de negatieve manier waarop de discussie gestart is, maar het was wel nodig om de aandacht erop te vestigen. Mensen hebben tijd nodig om te begrijpen waarom het kwetsend is, dat had ik ook. Nederland hoeft zich niet schuldig te voelen over het verleden, maar het is wel goed om meer kennis te hebben en om te weten hoe we hier bij elkaar gekomen zijn.

Ik begrijp de weerstand die er is. Er zijn, denk ik, veel Nederlanders die niet vaak met donkere mensen in aanraking komen; die zien niet waarom het pijnlijk kan zijn. Mensen zijn ook per definitie bang voor verandering. Ze hebben het gevoel dat er een stukje van hun jeugd afgenomen wordt. Veel van die mensen die terecht protesteren tegen vrouwenbesnijdenis en stierenvechten zijn tegen kritiek op hun eigen traditie. Zij hebben wel kritiek op die van anderen. Veranderingen kunnen door mensen negatief ervaren worden en opstand veroorzaken. Ik denk dat het een taak voor de overheid is om de dingen in goede banen te leiden en voor rust te zorgen.

Ik weet niet of het voor mij mogelijk is om me meer Nederlander te voelen. Ik ben tussen blanken opgevoed, die nooit in aanraking kwamen met allochtonen. Ik was altijd de buitenlander. Je krijgt dat zo lang mee, dat het in je gaat zitten. Het kan voor mijn kinderen veranderen wanneer geaccepteerd wordt dat Nederland niet alleen blank betekent. De zwartepietdiscussie lijkt me een mooie stap naar meer erkenning over wat er moet gebeuren om de samenleving te doen slagen.’ Tan

Tan grew up in Mijdrecht.

“I was six when I came here and first celebrated Sinterklaas. I found it a little weird, but of course as a child it’s fun to get gifts and sweets.” Tan was always the foreigner. “You get that for so long, that it stays inside of you. It can change for my children, when people accept that the Netherlands is not just white.”

151

Fotografie Ady van de Plas

Piet

152

Humans of Amsterdam

‘Het is zeven jaar geleden dat ik iemand hoorde zeggen dat hij geen cadeaupapier met Zwarte Piet erop wilde. Ik snapte het niet en ik dacht: wat een onzin. Ik heb zelf voor Zwarte Piet gespeeld toen ik jonger was. Toen hoorde ik mensen zeggen dat ze niet blij waren met Zwarte Piet, en ben ik erover gaan lezen en nu snap ik het. Mijn vader is getint en draagt gouden oorbellen en hij is wel eens Zwarte Piet genoemd. Dat toont wel aan dat het onzin is dat kinderen geen vergelijking trekken. Voor mij staat mijn mening in deze discussie los van mijn huidskleur, maar ik krijg bijvoorbeeld de vraag hoe ik erin sta, omdat ik half Antilliaans ben en zogenaamd er ‘midden in’ zou staan en dan een ‘kant moet kiezen’.

Grappig, op mijn werk, waar alleen blanken werken, zeggen ze dat niemand in hun omgeving tegen is en bij mij is het juist andersom. Mijn baas had de documentaire van Sunny Bergman gezien en toen snapte ze het ineens wel. Wij zien er blank uit en daardoor worden er in ons bijzijn weleens racistische opmerkingen gemaakt. Harde dingen die niet out in the open gezegd worden krijgen wij daardoor mee en dat kan best shockerend zijn. Op het hbo werden af en toe racistische opmerkingen gemaakt: ‘dikke vette negerin met van die dikke lippen’ of ‘ik ga echt niet met Marokkanen om’. Ik weet niet of Zwarte Piet aanpassen bijdraagt aan het oplossen van racisme, maar het is een nationale openbare viering van een racistische uiting, en ik denk dat je die altijd moet aanpakken. Ik voel me minder Nederlander, maar wel Amsterdammer, omdat ik er m’n hele leven woon en me veel meer thuis voel in diversiteit.’ Rubia ‘Ik denk dat we, omdat we in Zuidoost zijn opgegroeid, meer mensen kennen die bewust met dit onderwerp bezig zijn en zich er persoonlijk door geraakt voelen, maar niet dat je dat nodig hebt om tegen Zwarte Piet te zijn. Mijn vriendin is in Voorschoten opgegroeid in een blanke omgeving, maar zij is voor verandering, omdat ze zich er echt in verdiept heeft. Ik denk dat wij ook gewoon opgegroeid zijn met het idee dat iedereen gelijk is en dat als mensen aangeven dat ze zich gekwetst voelen, het niet uitmaakt wat de achtergrond is.

Vroeger als kind op de basisschool had ik wel eens dat ik me nergens echt bij voelde horen, maar dat heb ik niet zo sterk meer. Ik vind het soms wel jammer dat mensen het niet aan ons zien dat we ook zwart zijn, want het is wel echt deel van onze opvoeding. Men zegt wel eens dat wij omdat we blank zijn ‘niet echt Antilliaans zijn’. Het sinterklaasfeest is niet iets dat een paar gezinnen vieren. Het is een nationaal feest en daar moet iedereen zich oké bij voelen. Het probleem is dat er geen ruimte wordt gemaakt om naar elkaar te luisteren. Ik denk dat duidelijk gemaakt moet worden dat niemand Sinterklaas weg wil hebben, en we juist vanuit positiviteit denken. Een paar kleine aanpassingen helpen daar al heel erg in en maken het juist leuker voor alle kinderen.

Heel veel mensen zijn zich niet bewust van hun vooroordelen. Ik denk dat racisme wel blijft bestaan als Zwarte Piet verdwijnt. Je moet alert blijven en tegen discriminatie en vooroordelen in blijven gaan. Dan kom je telkens toch een klein stukje verder. We zijn al zoveel verder gekomen dan we ooit waren.’ Dunja

153

Rubia: “My opinion in this debate is separate from my skin color, but I often get asked where I stand. Because I’m half Antillean and supposedly stand in the middle, I must choose a side.

I feel less Dutch, but I do feel like an Amsterdammer, because I’ve lived here my whole life and I feel much more at home in diverse surroundings.”

Dunya: “Before, as a child in elementary school, I sometimes felt like I didn’t really belong anywhere, but I don’t feel that so strongly anymore.

I sometimes find it a pity that people do not see that we are also culturally black; it’s really part of our upbringing.

People sometimes say that, because we are white, we are ‘not really Antillean.’

Sinterklaas is a national celebration and everyone should feel okay with it.”

Fotografie Prins de Vos

Piet

154

Humans of Amsterdam

‘Als kind was ik me op de basisschool niet bewust van de discussie. Ik was zelf soms Piet, maar wel zonder schmink, want dat was volgens de juf ‘niet nodig’. Onze ouders komen uit een kolonie die ingericht is vanuit Nederlandse normen en waarden. Ze leefden hier naar die maatstaven. Ze kwamen hier niet om stennis te schoppen over een Zwarte Piet. Ik ben degene die mijn ouders daaruit getrokken heeft. Ze reageren best fel op racisme en discriminatie, maar Zwarte Piet zien ze niet als zodanig. Ze hebben niet de tijd en kracht om zich ermee bezig te houden, maar er heeft wel een verschuiving plaatsgevonden.

Ik ben zelf half Hindoestaans en half Creools, dus zwart, maar ik zie mezelf niet zo. Anderen maken mij zwart. Ik heb het van huis niet meegekregen omdat mijn ouders ons voor alle mogelijke narigheden – die met het hebben van een andere huidskleur gepaard gaan – hebben proberen te beschermen. Het moment dat ik besefte dat zij wel met dergelijke zaken bezig waren, was toen twee blonde meisjes kinderpostzegels verkochten. Ze liepen naar onze deur, maar zagen mij en toen zei de een tegen de ander: “Nee niet bij hun, daar wonen negers.” Ik voelde me voor het eerst als klein meisje buitengesloten, beledigd en boos. Ik vertelde het aan mijn moeder en die blik in haar ogen – ik wil er niet eens aan terugdenken, want ik vind het nog steeds pijnlijk. Het was zo’n intense schrik, gekwetstheid, verdriet en teleurstelling. Nu ik daar op terug kijk, besef ik dat mijn ouders zich er dus wel bewust van waren. Toen zag ik dat strijdbare, maar ook de vermoeidheid die ze toen al had.

Ik vind Zwarte Piet een achterhaalde, kwetsende en pijnlijke, maar nietszeggende figuur die te veel aandacht krijgt en te centraal staat in de discussie over racisme en discriminatie en de ongelijkheid in Nederland. Het gaat meer om de achterliggende gedachte over verdeeldheid en ongelijkheid en de tegenstellingen. We blijven steken bij Zwarte Piet, en ik denk dat daar te veel op wordt ingezoomd.’ Gita ‘Ik vind dat Zwarte Piet moet verdwijnen, omdat ik hem niet meer van deze tijd vind. Ik ben in Suriname geboren en op m’n vierde naar Nederland gekomen en in Arnhem opgegroeid. Ik zat als enig donker meisje in de klas met allemaal witte kinderen. Thuis vierden wij ook Sinterklaas, maar alleen met cadeaus.

Ik heb wel altijd gemerkt dat er iets niet klopte, omdat kinderen in mijn klas zeiden: ‘Hé, je lijkt op Zwarte Piet.’ Ik vond het wel erg dat ik ervoor werd uitgemaakt, omdat het me deed realiseren dat ik anders was, maar op dat moment waren het ook gewoon mijn vrienden die het zeiden en zocht ik er niets achter.

Mijn moeder was niet bewust bezig met racisme of Zwarte Piet, omdat ze altijd heeft aangedrongen op: pas je aan en zorg ervoor dat je zo goed mogelijk je eigen doelen behaalt. Er zullen altijd mensen zijn die je tegenwerken, maar je moet gewoon doorgaan, leerde ze ons.

Over Zwarte Piet ben ik pas bewust gaan nadenken door mijn omgeving die mij erop attendeerde. Als je eigen premier zegt: “Zwarte Piet is zwart en daar kunnen we niets aan doen” dan is dat ook de opvoeding die je je burgers geeft. Ik denk dat we daar moeten beginnen. We kunnen niet zestien miljoen Nederlanders van gedachten doen veranderen, maar het moet ergens beginnen, zoals de scholen nu bijvoorbeeld al doen. Het moet niet alleen over Zwarte Piet gaan, maar de discussie moet breder, over racisme en discriminatie. Ik voel me zelf Surinamer, maar daar gaat het niet eens om. Het is niet: wij zijn Surinaams en Afrikaans en daarom moet Zwarte Piet niet bestaan. Het gaat erom dat racisme en discriminatie niet meer zouden moeten bestaan.’ Gale

155

According to Gita, Zwarte Piet is an “outdated, hurtful, painful, yet meaningless figure that gets too much attention and is too central in the debate about racism and discrimination and inequality in the Netherlands.

The discussion should be more about the underlying ideas of division and inequality and contradiction. We keep poking at Zwarte Piet, and I think we have become too focused on this.”

Gale: “I think Zwarte Piet must disappear, because I do not see him in this era anymore. My mother was not conscious about racism and Zwarte Piet.

She always insisted: Adapt yourself and make sure you achieve your own goals as much as possible. There will always be people who oppose you but just go on.”

Fotografie Prins de Vos

Piet

156

Humans of Amsterdam

‘Ik ben me op latere leeftijd bewust geworden van de zwartepietdiscussie. Mijn moeder is bijvoorbeeld iemand die het onzin vindt: wat doen mensen nou moeilijk. Dat dacht ik eerst ook. Maar mijn beste vriendin is Surinaams en zij heeft mij de oren gewassen. Op het moment dat je niet zo goed weet waarom het mensen kwetst, kan ik me goed voorstellen dat mensen zeggen: het is onze traditie en daar moet je van afblijven. Het heeft eigenlijk gewoon met onwetendheid te maken. Toen ik wist hoe de vork in de steel zat, kon ik het niet meer ontkennen. Ik ben heel Nederlands opgevoed en opgegroeid, in Uithoorn. Het is bij ons nooit onderwerp van gesprek geweest. Nu heb ik het er wel eens over met mijn moeder, en al verandert ze niet helemaal van mening, ze krijgt wel andere inzichten. Ik ben nog nooit gediscrimineerd om m’n huidskleur. Ik weet niet hoe dat komt, maar misschien is dat omdat ik niet donker ben. Het enige dat ik me kan herinneren is dat ik een keer les gaf op een school in de bible belt en dat iemand riep: “Hé daar heb je zo’n vieze neger!” Ik moest gewoon lachen om de onwetendheid. Het raakt wel personen in mijn directe omgeving, en als ik op scholen kom, zie ik gewoon dat het iets is dat mensen kwetst.

Mensen zijn vóór Zwarte Piet omdat het hun traditie is, mijn land, mijn werk, mijn geld. Mensen uit anderen landen moeten daar van afblijven. Dat zie je nu ook met de vluchtelingenproblematiek. Ik heb wel een bruine vader, dus ik kan me misschien daarom beter inleven, al heb ik het met hem nooit over die discussie.

Ook ben ik op andere manieren gediscrimineerd. Omdat ik als vrouw voetbal met mannen kreeg ik vroeger vaak naar mijn hoofd geroepen dat ik een manwijf was. Ik probeerde het van me af te laten glijden, maar het voelt toch naar. Daarom kan ik goed begrijpen dat als je Zwarte Piet kwetsend vindt, je dat niet zo maar kan loslaten.

We leven in een samenleving die steeds individualistischer wordt. Het lijkt alsof je van een zorgstaat meer gaat naar wat ze in Amerika hebben. Ik vind het heel fijn om in Nederland te wonen, maar omdat ik vaak in het buitenland zit, is het lastig, als ik weer terugkom, om te zien hoe mensen hier met elkaar omgaan. Ik zit wel eens in sloppenwijken in Brazilië of Haïti, maar hier zijn mensen wat egoïstischer en is er minder sociaal contact. Ik ken mijn buren bijvoorbeeld niet. Ik zou het wel fijn vinden als we elkaar wat meer gedag zouden zeggen. We zouden meer aandacht, waardering en respect voor de medemens moeten hebben in Nederland. Dan zou de zwartepietdiscussie makkelijker tot een oplossing leiden.’ Roxanne ‘Rocky’

Roxanne ‘Rocky’ “My mother thinks the anti-Piet movement is nonsense. At first, I also thought so. If you don’t know why it hurts people, I can imagine that one can say: it is our tradition and you should stay away from it. We should have more attention, appreciation and respect for each other in the Netherlands. Then the Zwarte Piet discussion could easily be resolved.”

157

Fotografie Ady van de Plas

Piet

158

Humans of Amsterdam

‘Ik vond Zwarte Piet altijd heel leuk en was gek op hem, want hij kon stunten en maakte grapjes. Dat was een soort voorbeeld voor mij. Je had dan een hele pietenparade, en iedereen liep op de handen en ze maakten ook een toren. Dat was spannend. Ik zat op turnen en wilde ook trainen, acrobatisch worden en mee naar Spanje. Maar nu word ik kotsmisselijk van de zwartepietdiscussie.

Prima dat iedereen vertelt hoe ze Zwarte Piet ervaren, maar heel naar om zien dat een normale manier om hier met elkaar over te praten niet mogelijk is. Er zijn altijd mensen die zich in hun eer aangetast voelen, zowel mensen die tegen zijn als voor. De tegenstanders zijn, denk ik, bang dat de traditie van hun vaderland door mensen die hier niet vandaan komen, verandert. Vóór deze discussie had ik er nooit over nagedacht. Ik zie in Zwarte Piet niet het gezicht van een donker persoon. Ik heb er nooit zo mee te maken gehad, maar mensen die anderen voor Zwarte Piet uitmaken, willen kwetsen. We leven hier met z’n allen in Nederland, een land dat mensen van andere culturen accepteert. Dan moeten we het ook accepteren als mensen het niet met bepaalde dingen eens zijn. Het is jammer, want het is een stukje geschiedenis, maar ik hecht er niet zo veel waarde aan. Nederland is een soort geblende smoothie met allemaal mensen, en dat is fijn want je leert er ook van. Dat zal soms botsen maar het is goed dat we het gesprek aangaan.

Het gaat natuurlijk ook over slavernij. Als kind weet je niets van slavernij, maar als je volwassen bent en er meer over te weten komt kun je van het verleden leren om elkaar beter te begrijpen. De mensen die tegen Zwarte Piet zijn, hebben, denk ik, behoefte aan erkenning. Volgens mij moet je om te beginnen een ander niet minderwaardig vinden. En als we dat nou eens met z’n allen beseffen, zou het een stuk gezelliger worden en kunnen we ook wat meer leren van elkaar en van de geschiedenis.’ Erwin

Erwin always liked Zwarte Piet: The character did stunts and made jokes.

He says, “It is great that everyone can talk about how they experience Zwarte Piet, but hard to see that it isn’t possible to talk together in a normal manner.

Of course the tradition is also about slavery. When you’re a child you don’t know anything about slavery, but as an adult you learn more. You can learn from the past in order to better understand each other.”

159

Illustratie Jeroen van de Ruit/Beeldkanon

䜀攀洀攀攀渀琀攀 瀀椀攀琀

䘀攀礀攀渀漀漀爀搀 瀀椀攀琀

䐀攀攀氀搀攀爀 瀀椀攀琀

洀甀猀攀甀洀瀀愀爀欀 瀀椀攀琀

in business Nieuwe initiatieven van bedrijven en instellingen

Veranderingen vinden plaats op vele manieren. Niet elke ondernemer spreekt zich uit voor of tegen alternatieve pieten. Naast ondernemers die zich in het middelpunt van de pietendiscussie hebben gepositioneerd, zijn er ook bedrijven die voorzichtiger veranderen. Dit artikel gaat over zichtbare en onzichtbare veranderingen bij ondernemers die niet direct een standpunt innemen, maar toch veranderingen aanbrengen.

Dag Sinterklaasje, dag Zwarte Piet Binnen de marketing, vooral de marketing van speelgoed, is al langer de trend te zien dat Piet langzaamaan verdwijnt. Handig speelt de speelgoedindustrie in op de groeiende populariteit van kerstmis. Door niet specifiek te verwijzen naar Sint, Piet, of kerstman, wordt de houdbaarheid van folders en reclamemateriaal verlengd. Jaarlijkse speelgoedcatalogi, zoals de ‘boeken’ van Bart Smit, Intertoys, of Blokker, spreken al langere tijd over ‘de feestdagen’, een term die vrijwel heel december omvat. Rob Antonissen, hoofdredacteur van het vakblad Speelgoed & Hobby, uitgegeven door Stichting Ontwikkeling en Voorlichting Detailhandel, ziet deze tendens ook.

‘Sinterklaas is en blijft voor de speelgoedbranche veruit het belangrijkste verkoopmoment van het jaar en dat zal ook nog lang zo blijven. Als je de folders van de grote speelgoedaanbieders uit het recente verleden bekijkt, dan valt wel op dat Sinterklaas en Zwarte Piet niet of nauwelijks nog worden afgebeeld. Dat was overigens al voordat de zwartepietendiscussie in alle hevigheid losbarstte en heeft onder meer te maken met het gegeven dat de dikke folders meer als najaarsbrochure worden gepositioneerd, zodat er veel langer gebruik van kan worden gemaakt.’

De specifiekere folders die rondgaan in de sinterklaastijd zijn ook aan het veranderen. Hoewel de grote speelgoedketens Zwarte Piet een warm hart toedragen, lijkt zijn uiterlijk bespreekbaar te zijn. Een woordvoerder van Blokker geeft aan te willen aansluiten bij de manier waarop kinderen het sinterklaasfeest zelf beleven. ‘Die zien Piet als hulp van de Sint en hij kan van allerlei afkomst zijn. De zwarte kleur heeft hij gekregen van het roet in de schoorsteen. Piet blijft bij ons in elk geval bestaan. Maar we blijven weg van bepaalde stereotypen als dikke lippen en oorbellen.’

Deze visie opent de mogelijkheid voor kleine veranderingen. Er is ruimte voor variatie in afkomst,

161

Piet

Piet is niet slechts een symbool met een vaststaand uiterlijk, maar een persoon met eigen persoonlijke kenmerken. De sinterklaasfolders van zowel Bart Smit als Blokker toonden geen Zwarte Piet in 2014. Blokker kwam nog het dichtstbij met een reclame voor een ‘pietenkostuum’ dat werd gedragen door een donkere jongen met een deels geschminkt gezicht.

Hoewel deze bedrijven in het publieke debat vasthouden aan Zwarte Piet, zijn er toch duidelijke veranderingen zichtbaar: Piet verlaat stilletjes het toneel. Antonissen verwacht dat individuele retailers de lijn van de brancheleiders volgen. Deze brancheleiders zullen in eerste instantie afwachtend en voorzichtig reageren, maar Antonissen denkt dat er wel veranderingen zullen plaatsvinden in de pieten voor winkelpresentaties. ‘Voor wat betreft toekomstige vieringen verwacht ik dat Nederland er uiteindelijk niet aan ontkomt om de figuur Zwarte Piet te moderniseren.’

Makkers staakt uw wild geraas Ondernemers kunnen Piet langzaam laten verdwijnen, maar ook het tegenovergestelde doen.

Supermarktketens Albert Heijn en Jumbo hebben juist gekozen zowel de oude als de nieuwe Piet te omarmen. Albert Heijn was een van de eerste ketens die er vorig jaar voor koos een alternatief te presenteren naast de traditionele Piet. Net als de speelgoedbranche veranderde Albert Heijn als eerste zijn reclamecampagne. Zwarte Piet was niet te zien, een ongeschminkt jongetje had zijn rol overgenomen op de posters in de winkels. Lucas Burgering, woordvoerder van Ahold, het moederbedrijf van Albert Heijn, had daar toen het volgende over te zeggen: ‘Omdat heel Nederland klant kan zijn van Albert Heijn, hebben we besloten rekening te houden met zo veel mogelijk sentimenten. We hebben er lang en goed over nagedacht en zijn tot de conclusie gekomen dat Albert Heijn niet doof moet zijn voor het maatschappelijk debat rond Zwarte Piet dat de laatste tijd duidelijk is verhard. Je moet iets met zo’n discussie.’ Albert Heijn heeft ruimte gemaakt in zijn sinterklaasbeleid om zo veel mogelijk mensen van dienst te kunnen zijn. Er werden producten verkocht mét Zwarte Piet, en producten zonder waarop hij niet voorkwam. Voorstanders én tegenstanders van Zwarte Piet konden deze strategie niet waarderen. Maar als verandering binnen de sinterklaasviering laat het een belangrijk aspect zien: hier wordt ruimte vrijgemaakt voor iedereen die Sinterklaas op zijn eigen manier wil vieren. ‘Sommige mensen willen Sinterklaas op de traditionele manier vieren, sommigen willen het anders zien. We willen uitdragen dat beide kampen van harte welkom zijn bij Albert Heijn.’

Vrij snel na deze reactie van Burgering liet Albert Heijn in een gedicht op zijn website weten dat Zwarte Piet zeker nog welkom is in de supermarkt.

Ook dit jaar is er een persbericht uitgegaan dat Albert Heijn ervoor kiest om geen afstand te doen van Zwarte Piet. ‘Zwarte Piet is – hoe je het wendt of keert – onderdeel van deze

162

Piet in business

Sinterklaascultuur en je treft ‘m daarom vanaf vandaag in verschillende verschijningsvormen bij ons aan.’ Hoe dan ook, er is een keuzevrijheid ontstaan die er voorheen niet was. Er zijn verschillende verschijningsvormen mogelijk en ook daadwerkelijk zichtbaar.

Jumbo heeft dit jaar voor het eerst zijn pieten veranderd. Op de producten van het huismerk staan vanaf 2015 zowel donkere als lichte pieten. Ook de winkelcommunicatie (verpakkingen, posters, reclame) verandert in deze stijl. De verandering volgt het SINTERKLAASJOURNAAL. Vorig jaar waren hierin pieten te zien van verschillende afkomst. Sommige waren geschminkt, andere pieten niet. Voor Jumbo betekent dit dat het SINTERKLAASJOURNAAL de beleving van de sinterklaasviering voor kinderen heeft veranderd. Om aan te sluiten op deze beleving heeft het bedrijf ervoor gekozen op een zelfde manier mee te veranderen. ‘Hiermee volgen wij het SINTERKLAASJOURNAAL dat als kinderautoriteit op dit gebied deze toon heeft gezet’, zo meldt een woordvoerder van de supermarkt in een gesprek met de website nieuws.nl.

Jumbo past zijn huismerkprodcten en winkelstijl aan, maar laat verdere veranderingen over aan de producenten van andere producten die in de schappen liggen. Producten met zwarte pieten worden dus niet geweigerd.

Daar wordt aan de deur geklopt Naast de stille en veilige veranderingen is er ook een derde alternatief zichtbaar. In dit alternatief wordt Piet verheven tot mascotte voor het bedrijf. Dit alternatief is ook niet altijd direct gekoppeld aan de pietendiscussie zelf. Warenhuisketen De Bijenkorf is hier een sprekend voorbeeld van. In plaats van zich expliciet in de pietendiscussie te mengen, besloot het warenhuis als het ware boven de partijen te gaan staan. De strategie van de Bijenkorf werd aangepast, en bij deze strategie hoort een luxere koers. Deze koers wordt komend jaar belichaamd door de twee klimpieten die normaliter de lichthal van de Bijenkorf in Amsterdam sieren. Waren deze pieten vroeger zwart, nu zijn ze vervangen door twee vergulde pieten.

Hiermee heeft de Bijenkorf de pieten veranderd in een mascotte van het eigen bedrijfsimago.

De traditie wordt hier gecombineerd met het aangepaste imago van het bedrijf zelf.

Woordvoerders van de Bijenkorf hebben aangegeven dat zij buiten het pietendebat om voor deze transformatie hebben gekozen. Toch is ook deze verandering interessant, omdat die laat zien dat er gespeeld wordt met het pietenbeeld.

Ook verzekeraar FBTO speelt met het idee van Piet als mascotte. Het logo van FBTO bestaat vooral uit de kleur blauw. De organisatie gebruikt voor haar interne sinterklaasviering dan ook een Blauwe Klaas en Blauwe pieten. Communicatiemanager Hans van Aalderen legt uit dat FBTO een speciaal ‘Blauw Hart’ programma heeft voor haar medewerkers. Vanuit

163

Š ANP FOTO | Foto: de Bijenkorf

Piet

Gouden Piet van de Bijenkorf, 2015

164

Piet in business

dit programma worden elk jaar verschillende activiteiten georganiseerd. Het ‘Blauw Hart’ programma zorgt voor het interne FBTO-gevoel. Vandaar dat Sint & Piet ook blauw zijn op 5 december.’ De verandering is in 2011 per toeval ontstaan, en staat los van de pietendiscussie.

‘Medewerkers vinden het heel erg leuk als Blauwe Klaas en de Blauwe pieten op de afdeling komen, snoep strooien en soms een leuk gedicht hebben voor iemand op de afdeling. Dat is altijd een mooi moment.’ Van Aalderen wil ook vooral meegeven dat dit een leuke interne kwinkslag is om het feest met de medewerkers te vieren. ‘Kijk, wij vieren het op onze eigen manier. Zoals gezegd is blauw de hoofdkleur van ons bedrijf en is voor medewerkers dus erg herkenbaar.’

Blauw voor de pieten van de verzekeraar, maar roze voor een heel andere groep. Alicia werkt bij een opvangorganisatie voor prostituees, die onder andere themadagen organiseert in haar ‘huiskamer’. In deze veilige inloopplek voor sekswerkers met diverse culturele achtergronden wordt ook elk jaar het sinterklaasfeest gevierd. Dit jaar waren ook travestieten van de partij.

Misschien omdat de kleur van Piet ter discussie staat, maar ook omdat roze een kleur is die past bij de vrouwen voor wie de organisatie werkt, maar dit jaar was een van de twee pieten roze. Deze roze Piet, gespeeld door Alicia, werd Piet in business There are business people who have hartelijk verwelkomd door de vrouwen. Wel merkte Alicia dat roze positioned themselves at the center of haar minder anoniem maakte dan de zwart schmink die ze vorig the Piet discussion, but most companies jaar op had. Wat haar betreft, moet de kern van het sinterklaasfeest change little by little. In marketing, especially the marketing of toys, Piet behouden blijven, of Piet nu zwart is of een ander kleurtje heeft.

Een laatste voorbeeld van Piet als mascotte voor een bedrijf vinden we vlak over de grens. In december 2010 opende de HEMA een pop up store in Londen om de Engelsen op een feestelijke manier kennis te laten maken met het Nederlandse sinterklaasfeest, en met de HEMA. Er kwam een Sinterklaas langs met een aantal pieten. Die pieten waren niet zwart geschminkt, maar hadden twee zwarte stippen op hun wit geschminkte wangen. Dit zorgde voor een stijlvol uiterlijk, bedacht en in samenwerking met een beroemd reclamebureau.

Hoewel deze aanpassing nodig was, omdat zwarte pieten niet geaccepteerd zouden worden in Engeland, illustreert die ook hoe een bedrijf ervoor kan kiezen een deel van een traditie te behouden, mits dat positief is voor het imago. In dit geval zien we dan flexibiliteit qua kleur van de pieten, terwijl het beeld van Sint met zijn pieten als Nederlandse traditie gehandhaafd blijft. Hiermee veranderde Piet in een mascotte voor het idee dat de HEMA wil uitstralen. In Nederland heeft het bedrijf vooralsnog de pieten nog niet aangepast.

165

is becoming less prominent. By not specifically referring to Sint, Piet, or Santa Claus, the usability of brochures and advertising materials is extended, even though the time around December 5th remains the most important sales period for toy sellers.

Large companies have written press releases about the role Piet plays in their stores, but the trend is unmistakable: Zwarte Piet is quietly disappearing from brochures, displays and shelves. Ultimately,businesses, such as supermarkets, want to satisfy all customers. The nation’s largest supermarket announced: “Zwarte Piet is - however you look at it - part of the Sinterklaas culture and starting today, you’ll find him here in various forms.” Other companies have changed their depiction of pieten. The luxury department store de Bijenkorf has golden pieten, a large insurer uses pieten in the company blue, and a Pink Piet visits a volunteer organization for prostitutes.

Interview Tekst Samir Azrioual Fotografie Ineke Oostveen

P

De Erasmus Universiteit Rotterdam wacht niet af Pauline van der Meer Mohr makes it happen

167

Interview

Aan het woord is Pauline van der Meer Mohr, voorzitter van het College van Bestuur (CvB) van de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR). Vorig jaar is er daar een beweging op gang gekomen die de Zwarte Piet-figuur aan de kaak wil stellen. In een open brief aan de academische gemeenschap geeft Van der Meer Mohr het startschot voor een discussie bedoeld om Piet te herwaarderen.

Want dat is duidelijk voor het CvB, ‘het College van Bestuur wil binnen de gemeenschap van de Erasmus Universiteit graag een debat op gang brengen over een nieuwe, inclusieve manier om het sinterklaasfeest te vieren.’ Er moeten veranderingen plaatsvinden, maar over de invulling mag iedereen meebeslissen.

Van der Meer Mohr is op zoek naar een manier om het sinterklaasfeest te vieren op een manier waarin iedereen zich kan vinden.

‘Een universiteit is een kritische academische gemeenschap. Als er in onze maatschappij een publiek debat over een bepaald fenomeen gevoerd wordt, voelen wij ons uitgenodigd om dat fenomeen te bestuderen. Zo voeden wij het debat met kennis en inzichten. De actieve discussie over het personage ‘Zwarte Piet’ biedt ons de kans om de daad bij het woord te voegen.’

‘Als kritische gemeenschap moeten we de volgende vraag stellen: is er voor iedereen genoeg ruimte om erbij te horen, mee te doen, te delen, te aanvaarden en te worden aanvaard? En zo niet, hoe kunnen we dan innovatief genoeg zijn om daar iets aan te veranderen?

Universiteiten behoren tot de meest vooraanstaande intellectuele stemmen in de Nederlandse samenleving.

De Erasmus Universiteit is er bij uitstek toe uitgerust om inzake deze kwestie een voortrekkersrol te vervullen.’

Met deze woorden plaatst Van der Meer Mohr haar universiteit met opzet in de schijnwerpers. Niet afwachten, maar de leiding nemen in het debat is waar de Erasmus universiteit voor kiest. Naast het transparante debat over hoe deze verandering er uit komt te zien, is het wel duidelijk voor het College van Bestuur dat er iets moet veranderen aan de huidige sinterklaasviering.

De kernwaarde ligt in het ‘inclusief zijn’ voor iedereen.

Voor het CvB betekent dit dat iedereen zich gemakkelijk

moet kunnen voelen bij de sinterklaasviering van de universiteit. Internationaliteit en diversiteit staan hoog in het vaandel bij de Erasmus Universiteit, en een van haar doelstellingen is studenten en medewerkers van over de hele wereld zich thuis te laten voelen. Het feit dat iets traditie is, rechtvaardigt voor Van der Meer Mohr niet het bestaan er van. In een gesprek met het Erasmus Magazine vertelt zij: ‘Wij nemen in die zin stelling dat wij vinden dat de sinterklaasviering ‘inclusief’ moet zijn, een feest dus voor iedereen. Wij vragen nu van de EUR-gemeenschap om ons te laten weten hoe we dat zo kunnen houden.’

‘Eind vorig jaar gaven we aan dat we goed wilden nadenken over andere verschijningsvormen die recht doen aan het feit dat het sinterklaasfeest een feest voor iedereen is en kan blijven. Dat uitgangspunt staat wat ons betreft nog steeds voorop.’

De oproep om Sinterklaas tot een inclusief feest te maken is ingegeven door signalen uit de samenleving, maar zeker ook van medewerkers die zich niet prettig voelden bij de sinterklaasviering op de campus. Van der Meer Mohr vindt het belangrijk om zulke signalen serieus te nemen. Ook wijst ze er op dat de figuur van Zwarte Piet voortdurend in beweging is. EUR historici

168

Pauline van der Meer Mohr

ʻIs er voor iedereen genoeg ruimte om erbij te horen, mee te doen, te delen, te aanvaarden en te worden aanvaard?

En zo niet, hoe kunnen we dan innovatief genoeg zijn om daar iets aan te veranderen?ʼ

hebben beschreven hoe zijn voorkomen, positie, gedrag en houding als gevolg van veranderingen in de samenleving voortdurend zijn gewijzigd. Dat wil zeggen: ‘van lokale differentiatie naar nationale standaardisatie, van één mannelijke Piet naar honderden mannelijke en vrouwelijke pieten met verschillende taken, van een boze en agressieve boeman naar een zachtaardige clowneske kindervriend met managerskwaliteiten.’

Met de brief aan de academische gemeenschap wilde Van der Meer Mohr ruimte scheppen voor een sinterklaasviering waarin meer mogelijk is. Traditie hoeft niet de norm te zijn waar pieten aan moeten voldoen.

De dynamiek rond de figuur ‘Piet’ komt goed naar voren binnen dit nieuwe debat. Hoe zien hedendaagse pieten er uit? Er zijn geen vooropgezette regels waar de nieuwe pieten aan moeten voldoen. Er is een totale herwaardering en re-interpretatie mogelijk, zodat de pieten afgestemd kunnen worden op de hedendaagse gemeenschap. Dat kan het CvB niet alleen doen; daar heeft het de input voor nodig van de gehele gemeenschap. Daarom is ervoor gekozen ruimte te scheppen, maar deze niet direct zelf in te vullen.

169

Erasmus University Rotterdam makes it happen!

If there is a public debate on a certain phenomenon, then there is an invitation to study this phenomenon.

The university or academy should feed the debate with knowledge and insights. That is the view of Pauline van der Meer Mohr, president of Erasmus University Rotterdam. People within that university objected to the university’s own Sinterklaas celebration. That led Van der Meer Mohr to ask the academic community at her university in an open letter: “Is there enough room for everyone to belong, to participate, to share, to accept and be accepted? And if not, then how can we be innovative enough to change?”

Piet

NL Expats in CHICAGO Piet in een andere staat

De Dutch Club Chicago is een vereniging in Chicago die zich openstelt voor iedereen met belangstelling voor Nederland en zijn cultuur. De Dutch Club wil Nederlandse expats in Chicago bij elkaar te brengen. Hierbij staat het beleven van de Nederlandse cultuur centraal. De Club helpt zijn leden met praktische zaken, maar organiseert ook sociale evenementen voor hen. Juist de Nederlandse feestdagen, zoals Koningsdag en Sinterklaas, trekken veel bezoekers. De Club heeft nauw contact met verschillende instanties, waaronder de Nederlands-Amerikaanse Kamer van Koophandel, Nederlandse overzeese bedrijven, de Tulpenschool voor Nederlandse kinderen in het buitenland, en het Nederlandse Consulaat in de Verenigde Staten.

Gezelligheid staat centraal, maar de Club heeft ook een professioneel imago.

170

Fotografie Dutch Club Chicago

‘Ik denk niet dat er ruimte is voor Zwarte Piet in de States.’

Een gesprek met Michiel Hagendoorn, voorzitter van de Dutch Club Chicago, sprekend namens het bestuur van deze club. Hagendoorn blikt terug op de veranderingen binnen de sinterklaasviering van de Club die jaren geleden werden doorgevoerd.

De discussie over Zwarte Piet laaide zo’n zes jaar geleden op binnen de Dutch Club. Op dat moment ging het toenmalig bestuur van de Club samenwerken met de Nederlandsgeoriënteerde Tulpenschool om een gezamenlijke viering te organiseren voor kinderen en volwassenen.

Maar zelfs voor die tijd speelde het zwartepietenverhaal al binnen de Club. Het werd gevierd, maar de clubleden realiseerden zich wel dat ze iets deden dat eigenlijk niet binnen de Amerikaanse cultuur paste. Vrijwel de hele Nederlandse gemeenschap binnen Noord-Amerika viert Sinterklaas de laatste jaren met kleurenpieten. Ook de Nederlandse ambassade in Washington

171

heeft vorig jaar officieel besloten dat het tijd was iets te veranderen. In het dorpje Holland, in Michigan, wordt door het Holland Museum elk jaar een sinterklaasparade gehouden. Tijdens deze parade trekt de Sint op zijn paard door de stad, sinds 2012 vergezeld door een groep kleurenpieten.

Varend door de regenboog Voor Hagendoorn is het heel duidelijk.

De VS heeft een achtergrond waarin Zwarte Piet niet geaccepteerd kan worden. De bevolking, met name in Chicago, is heel gesegregeerd. Voor de mensen in Chicago wordt de relatie met een blackface vrijwel direct gelegd.

Het geeft een stereotyperend beeld van

Piet

de African-American gemeenschap, iets wat vooral in de looks zit. Het was belangrijk voor de Club om hier goed over na te denken, juist omdat hun leden vreemd zijn in het land. ‘Als er ruimte is voor Zwarte Piet in Nederland, dan moeten ze dat daar uitvogelen, maar hier kan dat niet.’

Niet iedereen in de Club kon zich daar in eerste instantie in vinden. De verandering ging abrupt en dat was pittig voor veel leden. Het is een moeilijk vraagstuk waar Hagendoorn zelf ook mee heeft geworsteld. ‘Toen ik hier net was, dacht ik ook: ja hallo, maar het is ons feest, daar moeten mensen zich niet zo druk over maken’, maar ik heb de cultuur hier nu meer begrepen, en snap veel beter waarom dit gevoelig ligt bij mensen. […] De jongere garde van onze leden is over het algemeen heel positief.

Ik denk dat de meeste mensen begrijpen dat het hier geen goed idee is.’ Vooral de spanningen rond de viering was voor de Club een reden om de spreekwoordelijke knoop door te hakken. Zij kozen er voor om Sint met zijn pieten door een regenboog te laten varen. Het was een magische regenboog die zijn kleuren doorgaf aan alle pieten.

Het was belangrijk voor de Club om zo veel mogelijk vast te houden aan de tradities van het sinterklaasfeest.

Toen de discussie over Zwarte Piet steeds meer aandacht kreeg, werd besloten te kijken naar wat de buren deden, de Dutch Clubs in Canada en New York. Daar had op dat moment al een gekleurde Regenboogpiet zijn intrede gedaan. ‘Zo haal je dat hele blackface uit het verhaal. […] Ik wil de stereotypen van African-American looks er uit hebben.’ Het ging niet alleen om verandering; het was net zo belangrijk om consistent te blijven in hoe we Sinterklaas vieren. De club

verandert verder niet zo veel aan het sinterklaasfeest. ‘Gewoon, de standaarddingen die je in Nederland als kind ook meemaakt. […] Een klein verhaaltje om het boek heen, dat dan kwijt is, of Piet is de weg kwijt, of Sint is te laat.’ Het gebruik van felgekleurde pieten bracht een nieuwe dimensie met zich mee. Het gaf de Club de mogelijkheid om te experimenteren met een heel scala aan nieuwe pieten.

Een van de leukere voorbeelden was een blauw-met-oranje Piet, geschminkt in de kleuren van het lokale American football-team.

De gedachte achter het sinterklaasfeest is hetzelfde gebleven. Ook voor Hagendoorn blijft het feest het leukst als het zo trouw aan het verhaal als mogelijk is gevierd wordt. Dat wil zeggen: ‘Dat Sinterklaas helpers heeft, een paard, en dat soort dingen. Dat hij cadeautjes geeft. […] Ik wil gewoon weg van het stereotype gedoe.’ Eigenlijk is het een traditionele viering met een moderne tint. ‘We hebben daar wat

172

‘Je moet wel rekening houden met kinderen uit Nederland, want zij verwachten Zwarte Piet te zien. Dan moet je wat met die Piet gaan doen.’

NL Expats in Chicago

‘Het is een goede verandering geweest.’ issues mee gehad, maar toen die verandering eenmaal was doorgevoerd, was het eigenlijk geen punt.’

Het is een aantal jaar geleden sinds Zwarte Piet werd ingewisseld voor een verscheidenheid aan kleurenpieten.

Voor de kinderen is er weinig veranderd.

De pieten rennen nog steeds naar binnen terwijl ze acrobatische kunsten verrichten en pepernoten en cadeautjes geven. ‘Ik denk ook niet dat de kinderen het verschil echt zien. […] Die hebben totaal niet door dat ze ineens met oranje pieten te maken hebben.’ Deze nieuwe sinterklaasviering is inmiddels volledig geaccepteerd. Er gaan geen brieven meer uit om aan te kondigen dat er ‘alternatieve’ pieten worden gebruikt bij de viering. Het is normaal.

De meeste mensen vonden het juist fijn dat de angel uit het feest werd gehaald.

Hagendoorn hoort er nog maar weinig over. ‘Ik denk wel dat iedereen goed begrijpt dat die verandering nodig was, dat je hier niet met een Zwarte Piet kunt aankomen.’

‘Het is iets wat we heel graag vieren, met een mannetje of 250, inclusief de kids, en ik ben blij dat we het op onze eigen manier konden oplossen.’

Voor Hagendoorn is het duidelijk, de kleurenpieten zijn binnen de Dutch Club Chicago volledig ingeburgerd. ‘Ik ben gewoon blij dat we die kleurenpieten hebben. Hagendoorn staat ook achter een verandering binnen Nederland. ‘Ik denk dat het in Nederland ook die kant op gaat, en Zwarte Piet er uit moet. […]

Ik denk wel dat er altijd mensen zijn die liever een Zwarte Piet hebben. Ook al ben ik het er absoluut niet mee eens, ik denk dat je altijd zo’n element hebt, dat iemand er aan vast wil houden.’

173

Dutch expats in Chicago Michiel Hagendoorn is chairman of the Dutch Club Chicago. He explains how, years ago, the Board of the Club decided to replace Zwarte Piet’s face paint with different colors. In the United States, everyone has a clear and instant association with blackface: white people who paint their faces black are offensive and are ridiculed.

The Dutch, who are foreigners in the US, should know better than to offend black Americans in such a manner. In Chicago, the Sinterklaas celebration, which includes multi-colored pieten, is very popular with the expats.

Piet

Van zwarte schmink naar houtskool Fotografie Dorien Grötzinger

Irene de Kom-Avogadri vertelt over Roetpieten.nl Toen het debat over Zwarte Piet oplaaide, twee jaar geleden, zette dat haar opnieuw aan het nadenken over haar eigen blik op de sinterklaasviering. ‘Dit is toch eigenlijk wel raar wat we doen. De hele wereld vindt het gek, en wij laten het lekker gaan.’

Aan het woord is Irene de Kom-Avogadri, eigenaresse van The Class Company en moeder van twee kinderen.

Irene de Kom en haar goede vriendin Rossana Kluivert gingen op zoek naar een evenementenbureau dat alternatieve pieten aanbood. Toen deze bureaus nergens te vinden waren, deed zich bij Irene een vlaag van ondernemend activisme voor.

Via het netwerk van The Class Company zette De Kom haar eigen roetpietenverhuurservice op. Ze begon een eigen Sinterklaas-act met roetpieten, in eerste instantie puur bedoeld voor bij henzelf thuis, maar na een golf van positieve feedback na een radio-uitzending van 538 besloot roetpieten.nl uit te breiden. ‘Toen dacht ik: ‘oh my god, dit wil ik eigenlijk helemaal niet.’ Het begon namelijk als iets principieels, en ik had helemaal niets commercieels in gedachten. Maar ja, je wilt een kind ook niet teleurstellen. Dus toen hebben we vorig jaar ook ingespeeld op de vele aanvragen.’

In eerste instantie zag De Kom roetpieten.nl vooral als ludieke actie. Het was een reactie op de aanhoudende problemen rond de sinterklaasviering. Concrete oplossingen werden tot dan toe niet aangeboden. Met de Roetpiet heeft ze zelf die oplossing gevonden. ‘Als mensen vertellen dat ze zich niet prettig voelen bij een Zwarte Piet, dan wordt er vaak ‘uitgelegd’ dat Piet gewoon zwart is van het roet. Nou oké, dan heb je dus geen kroeshaar, en geen rode, dikke lippen, en ook geen gouden oorbellen en pageschoentjes. Dus als je dat gewoon allemaal weg haalt, en de pieten dan gewoon zwart maakt met roet uit de schoorsteen.

Met die gedachte heb ik de website opgezet, om te laten zien dat het niet zo moeilijk is om een tussenweg te vinden.’

Een kleine aanpassing ‘Een van de roetpieten was mijn zwager. Ik had me op alles voorbereid voor als mijn zoontje hem zou herkennen. Dan had ik gezegd dat hij door Sinterklaas was gevraagd als helper. Hoe cool zou dat zijn? Maar hij herkende hem helemaal niet!

Dat was zo maf aan het hele verhaal.’ Roetpieten zijn voor De Kom een volwaardig alternatief gebleken om Sinterklaas te kunnen blijven vieren.

‘Dit is de meest voor de hand liggende oplossing.

Ik zit al lang genoeg in de entertainmentindustrie om te weten dat de pieten gewoon die kinderen blij moeten maken en gek moeten doen. De gezichten schminken met houtskool in plaats van zwarte schmink, that’s it. Dat is het enige verschil.’

De Kom heeft haar best gedaan om de roetpieten zo veel mogelijk op de traditionele pieten te laten lijken. ‘We vinden Sinterklaas allemaal een heel leuk feest voor de kinderen, en dat willen we helemaal niet veranderen. Dat is wat je zo vaak hoort. Maar dit is gewoon een simpele aanpassing. Piet is nog steeds zwart. Alleen nu is hij zwart van het roet, zoals het liedje ook doet vermoeden.’

De roetpieten-service is aangeslagen, want er kwamen veel aanvragen binnen en de media

174

Van zwarte schmink naar houtskool

werd er reageerden positief. De echte winst boekte De Kom vooral tijdens individuele gesprekken met mensen. Door te laten zien dat een Roetpiet ‘ook gewoon heel leuk is’, stonden mensen plots meer open voor een verandering. In dat opzicht is het project voor De Kom geslaagd.

De roetpieten-website begon als een ludieke actie.

Het was een demonstratie dat een Roetpiet net zo leuk is als een ‘traditionele Piet’. Daarnaast was het ook een manier om met een constructieve oplossing te komen, iets waar het in de huidige discussie volgens De Kom aan ontbreekt. Naast de ludieke actie zelf lost de pieten-service ook een probleem op voor mensen die wel pieten op hun sinterklaasfeest willen, maar niet achter het idee van een Zwarte Piet staan. ‘Wij worden al twee jaar gebeld door een peuteropvang in Amsterdam. Juist omdat zij zo veel culturen in de klas hebben vinden ze het fijn om het op deze manier te doen.’ Ook de gezinnen van een aantal BN’ers hebben roetpieten. nl benaderd met de vraag of zij enkele roetpieten konden aanvragen.

Pietmakeover De verandering naar een alternatieve sinterklaasviering stopt voor De Kom echter niet bij roetpieten.nl.

Vorig jaar begon zij samen met Rossana Kluivert, Tanja Jess, Jörgen Raymann en Anousha Nzume het ‘Pietmakeover’-facebook initiatief. Dat is een facebookgroep waarin wordt nagedacht over een moderne make-over voor Zwarte Piet. Dit initiatief haalde de media, omdat het grote bijval kreeg van tientallen bekende Nederlanders. Peter R. De Vries, Paul de Leeuw en Glennis Grace plaatsten korte video’s van zichzelf waarin zij alternatieven probeerden te verzinnen voor een moderne Piet. ‘We brengen een alternatief. We proberen een gesprek te openen.’

De Pietmakeovergroep is een van de partijen die actief betrokken is bij officiële besprekingen over

175

het nieuwe uiterlijk van pieten in het algemeen.

‘We zien onszelf ook echt niet als activisten hoor.

Maar ja, het voelt af en toe wel zo, omdat je het idee hebt dat de weerstand zo groot is.’ De toekomst ziet er volgens De Kom rooskleurig uit.

‘Weet je, de verandering is ingezet. Het wordt nooit meer zoals het was; dat is een feit.

De vraag nu is alleen: hoe?’

Ik denk dat we daarmee ook realistisch moeten zijn.’ Voor De Kom betekent dat kleine concessies doen, niet te veel moeten willen veranderen. ‘Ieder stapje hierin is al een stap op zich.’ De Roetpiet is voor haar dan ook een goed alternatief: er hoeft niet veel te veranderen, en het levert ontzettend veel goodwill op.

Het is belangrijk om niet te veel vast te houden aan een sinterklaasviering zoals wij die gewend waren.

‘Er zijn natuurlijk al heel veel veranderingen geweest in het verleden. De roe, en kinderen die in de zak mee naar Spanje gaan, zijn er al uit. Ik denk dat we nu een heel mooi kinderfeest hebben, alleen die Piet die nu zwart is, dat zou een Roetpiet moeten zijn.’ ‘Er hoeft helemaal niet zo veel te veranderen, ik denk dat dat de boodschap moet zijn.’

Irene Bowl-Avogadri’s roetpieten.nl Irene is a young entrepreneur. Together with her friend and colleague Rossana Kluivert, she set up the roetenpiet.nl website (soot pieten). What began as a fun activity aiming to give some color to the intense Zwarte Piet debate quickly grew into a successful enterprise.

With their initiative for a Pietmakeover, Irene and others work to create a new image of Piet.

Piet Fotografie Tim. S. Trebla Grime Annekat van Velzen

COLOUR IS THE NEW BLACK De kleurenpieten van Firma Kloeg

Firma Kloeg verhuurt gelegenheidskleding.

De in Delft gevestigde zaak bestaat al 146 jaar. Naast het gebruikelijke assortiment van rokkostuums, jacquets en smokings, biedt de firma Kloeg in de decembermaanden ook Sinterklaas- en kerstkleding aan. Het afgelopen jaar heeft de firma naast haar traditionele assortiment van pietenoutfits ook een lijn uitgebracht met alle benodigdheden voor de outfits van kleuren- en roetpieten.

176

Color is the new black

‘Ja, het is heel sprookjesachtig, en ja, Sinterklaas is wel een sprookje, dus dat vind ik helemaal prima.’

Eigenaar Mark Kloeg begon al anders te denken over zwarte pieten tijdens zijn studie in Engeland. Daar werd met een opgetrokken wenkbrauw gekeken naar de Zwarte Piet. ‘Dat is wel interessant, om jezelf als land te zien vanuit de ogen van anderen. Er zijn veel stereotypen die niet kloppen, maar als je met z’n allen jezelf zwart schminkt en doet alsof je dom bent … daar kun je over gaan nadenken.’

Sprookjesachtig mooi De keuze om met een kledinglijn voor alternatieve pieten te experimenteren kwam dus niet uit de lucht vallen. Al een aantal jaren is Mark Kloeg bezig kleine veranderingen aan te brengen in de pietenoutfits. Volgens hem is de

177

veranderingstrend al langer gaande.

‘Het is al decennia lang een evolutie richting iets minder aanstootgevends.’

De afgelopen jaren zijn de wensen van de klanten aanzienlijk veranderd.

Ringen en oorbellen ontbreken tegenwoordig in de pietenoutfits, en ook de lippenstift wordt steeds vaker achterwege gelaten. Het beeld van hoe een Piet er uit hoort te zien is dus al langer aan het veranderen. Ging het eerst om kleding en attributen, vorig jaar is Kloeg met zijn werknemer aan tafel gaan zitten om te bespreken of ze op zoek moesten gaan naar een ander soort Piet. De aanleiding was de uitspraak van VN-functionaris Verene Shepherd. ‘Toen hadden we wel iets van, dit is niet van deze tijd. Het feest

Piet

wel, maar als mensen tegen je zeggen dat ze gekwetst worden door de manier waarop je het viert, dan vind ik dat je op zijn minst wel een alternatief mag bieden als winkelier. Die verantwoordelijkheid heb je dan toch wel.’

Kloeg verhuurt nog steeds zwarte schmink, maar hij vindt het wel belangrijk om daar naast ook een alternatief te bieden voor mensen die het feest op een andere manier willen vieren. ‘En door het er naast te bieden hoop je dan mensen aan het denken te zetten.’ Met zijn oplossing probeert de winkelier vooral mensen te bereiken die gematigd zijn in de discussie. Om dit te

bewerkstelligen heeft hij een Kleurenpiet ontworpen die meer tot de verbeelding van de mensen spreekt. De vernieuwing zit vooral in de andere soorten schmink die hij bij de pietenoutfits mee geeft.

Ook de pruiken zijn aangepast. Kloeg wilde laten zien dat een Piet met andere kleuren ook mooi kan zijn. ‘Ik hoef niet meteen de hele wereld te veranderen.’

Samen met een grimeuse ging Kloeg aan de slag om de kleurenpieten visueel aantrekkelijk te maken. Hiermee wilde hij wat minder radicaal te werk gaan dan de kleurenpieten die hij tot dusver had gezien. Om dit te bewerkstelligen hield hij de wat donkerdere tinten

178

aan, zoals paars, blauw, en groen.

Vervolgens werd er over de basiskleur heen gepoederd met zijn geheime ingrediënt, Norit, voor een paar mooie roetvegen. ‘Je stapt dan echt meer de sprookjesachtige kant van het feest in. […] Dan krijg je die uniformiteit terug én accepteren mensen het sneller.’ Om te laten zien dat het alternatief minstens zo mooi is, heeft Kloeg een fotosessie met zijn sprookjesachtige kleurenpieten georganiseerd. En met succes, want ze trekken veel bekijks. In de winkelstraat waar Firma Kloeg gevestigd is, staan de mensen vaak net wat langer stil bij de foto’s van de kleurenpieten. Ook de facebookpagina ‘Eindelijk mooie

Color is the new black

‘Het gaat nu allemaal heel heftig, en we moeten gewoon rustig, op z’n Hollands, een gulden middenweg vinden.’

Kleuren Pieten’ was een hit. Het bedrijf haalde er de kranten mee. Los van het visuele houdt Kloeg ook veel hetzelfde.

Dat vindt hij belangrijk voor zijn idee van het feest. ‘Veel dingen zijn gewoon leuk, en traditie. De goedheiligman die cadeautjes geeft, en pietjes die gek doen, en anders doen, dat is leuk.

Dat vinden kinderen grappig.’ Hoewel hij graag een verandering ziet in de viering, moet dit wel een natuurlijke verandering zijn. ‘Niet te snel, gewoon rustig aan.’

Subtiele Roetpiet Naast zijn kleurenpieten heeft Kloeg alles in huis voor liefhebbers van

gematige verandering: de Roetpiet. De formule is niet heel anders dan die van zijn Kleurenpiet; alleen de geschminkte basiskleurlaag ontbreekt. Toch gaat zijn voorkeur uit naar de Kleurenpiet, net als die van de meeste mensen die hij spreekt. ‘Dat komt denk ik omdat je als Kleurenpiet, net als een Zwarte Piet, helemaal onherkenbaar bent, en dan laat je jezelf meer gaan.’ Met de gekleurde pieten hoopt Kloeg het sinterklaasfeest in een sprookjesachtige sfeer te trekken en daarmee de discussie achter zich te laten. Het is een visuele verandering die ook direct een statement is. Wel is het belangrijk voor hem om niet een te uitgesproken

179

boodschap af te geven. Juist vanuit subtiele veranderingen, die visueel mooi zijn, kun je het leuk houden.

Nadenken over een Piet De verandering was voor Kloeg een persoonlijke overweging. Hij vond het zijn verantwoordelijkheid als winkelier om in ieder geval een manier aan te bieden om het sinterklaasfeest met een ander soort pieten te vieren.

De reacties op zijn project waren overwegend positief. Vooral de mensen die wat gematigder waren in hun mening vonden het een leuk alternatief. Niet iedereen vond zijn creaties mooi. Sommigen vonden zijn

Color is the new black

pieten overdreven, of nergens voor nodig. Maar dat maakt Kloeg niet echt uit. Zijn kleurenpieten zijn er juist voor de mensen die het wél een goede oplossing vinden. Hoewel mensen de pieten erg mooi vinden, worden ze nog niet heel veel gehuurd. ‘De meeste klanten kijken er naar, vinden het mooi, en zeggen daarna “maar wij doen gewoon zwart hoor”, of “we zullen het er over hebben”.’

Het gaat Kloeg er vooral om dat mensen een geïnformeerde keuze maken. Door een alternatief te presenteren, geef je mensen in ieder geval de mogelijkheid om te kiezen voor een Piet waar ze achter staan.

Daarnaast zorgt het bieden van een alternatief ervoor dat mensen moeten nadenken over wat ze nu eigenlijk willen in hun eigen viering. De kleurenpieten van Kloeg brachten een media-explosie teweeg.

‘De kleuren zijn vaak gewaagder, dat is wel een drempel voor mensen, die vinden het dan ineens eng.’

Kleurenpieten.nl lichtte de fotoserie van Kloeg uit, waarna zijn firma direct in de spotlights stond. Hij deed een radiointerview en haalde een recordaantal bezoekers op de facebookpagina van zijn bedrijf. Dit bracht positieve kanten met zich mee, maar het plaatste het bedrijf ook plots in een grotere discussie. ‘Ik vraag me dan wel af of ik daar het juiste platform voor ben.’ Toch deinsde de ondernemer hier niet voor terug. Hij wilde immers mensen laten nadenken over het onderwerp. En dat is gelukt.

181

Voor Kloeg is het, na een korte terugblik op zijn alternatief, duidelijk. Een Kleurenpiet maakt de viering weer sprookjesachtig. Het brengt de magie terug in een verhaal dat voor kinderen zo leuk is. Maar het veranderen van een traditie moet ook op een gestage manier gebeuren. ‘Gewoon rustig aan, mensen een klein beetje een spiegel voorhouden, om te laten zien dat het leuk en aardig is, maar je ook aan mensen om je heen moet denken. Niet te snel.’

Colour is the new black Mark Kloeg’s Firma Kloeg rents formal wear. For all types of events - official and unofficial - shoppers can visit his store in Delft. During his student days in the United Kingdom, Kloeg discovered that the figure of Zwarte Piet raised questions. By offering his customers alternatives, like Color Piet or Soot Piet, he hopes to get people thinking about the tradition. He does not force change, but encourages it.

'Robot Raptor Piet' Renske de Greef

Fotografie Danny Schwartz

Column

Waarom zijn we bang voor verandering?

Damiaan Denys Ik was van plan een stuk te schrijven over onze angst voor verandering. Waarom mensen bang zijn voor veranderen. Omdat ze gehecht zijn aan zekerheid, aan vervulling van hun verwachting, aan de beantwoording van de werkelijkheid aan hun fantasie. Als je de vraag zou stellen waarin mensen zich onderscheiden van dieren, een vraag die oninteressant is omdat het antwoord voor de hand ligt, en omdat de vraag teveel wordt gesteld, maar wel blijft boeien omdat er zoveel antwoorden mogelijk zijn, en het onderscheid tussen mensen en dieren soms dreigt te verdwijnen, dan zou mijn antwoord zijn dat mensen de unieke capaciteit bezitten om te anticiperen. Eender welk gedrag dat we stellen, wordt voorafgegaan door een inbeelding van de situatie waarin we zullen terecht komen. Zo hebben we vooraf in onze geest al voor de gebeurtenis werkelijk plaatsvindt ons gevreesde auto-examen afgelegd, onze sollicitatiegesprekken gevoerd, ons geweldige huwelijksfeest beleefd, de uitputtende huwelijksnacht volbracht, onze toekomstige kinderen vertroeteld, en mogelijk zelfs de omstandigheden omtrent onze begrafenis verzonnen. Hoe drommen vrienden en familieleden in kerk, synagoge of moskee treuren om mijn afwezigheid, en hoe ze diep in hun hart zich schuldig zullen voelen voor al het leed dat ze mij hebben aangedaan. Hoe oom Ivan opnieuw dronken was, tante Tina opschepte over het nieuwe meubilair in haar buitenhuis, en we weer teveel hebben betaald voor de slappe broodjes met ham en kaas. Hoe adequater we de realiteit kunnen anticiperen, hoe beter we op de werkelijkheid zijn voorbereid. Het anticipatievermogen maakt misschien wel het verschil uit tussen succesvolle en niet succesvolle mensen.

Mijn wetenschappelijke fantasie is dat je angst kan begrijpen uit de discrepantie tussen wat we anticiperen en wat zich in realiteit voordoet. En dat in tweeĂŤrlei zin. Angst ontstaat uit het on-vermogen te anticiperen maar ook uit het over-vermogen te anticiperen. Mensen worden angstig als ze niet in staat zijn te anticiperen, als ze zich niet kunnen inbeelden wat straks gaat gebeuren, en niet weten in welke situatie ze zullen terechtkomen, waardoor de wereld altijd en overal als een verassing te voorschijn komt die me onverzoenlijk overvalt. Daar schrikt een mens van. Maar sommige mensen worden ook angstig wanneer ze de hun tegemoetkomende wereld zo fantasierijk en gedetailleerd voorbereiden dat draken achter bomen verschijnen, verkrachters zich in krochten van steegjes schuilhouden, monsters onder het bed huizen, onbestemde complotten zich ontwikkelen en afgunstige buren achter de heg over hen fluisteren. Daar schrikt een mens ook van. Verandering veroorzaakt angst omdat onze wereld wijzigt zonder dat ik weet wat er zal gebeuren. Maar daar wilde ik over zwijgen. Want ik begon met het gegeven dat ik van plan was een stuk te schrijven over onze angst voor verandering.

184

Damiaan Denys

Maar het plan hield op. Ik begon mijn tekst te schrijven in Nederland maar werd door omstandigheden gedwongen halverwege verder te schrijven in Jeruzalem. Ik kwam op een plek waar momenteel elk dag lukraak mensen op straat worden doodgestoken en neergeschoten. Gisteren, vandaag en morgen. Een moment waarop de derde intifada zou beginnen. Het raakte me niet want ik zat veilig in een hotel dat uitkijkt over de oude stad van Jeruzalem, maar vroeg in de ochtend, wanneer ik me naar het ontbijt spoedde en de lift in stapte, moest ik even schakelen -zoals dat zo mooi in Nederland wordt gezegd- oog in oog staande met een volledig bewapende commando met drie zware machinegeweren. Niet zo’n individu in zachte, blauw wollen trui met brede opvallende gele streep waarvan je niet weet of hij het zwembad moet bewaken, patiënten vervoert of tot de schoonmaakploeg behoort, maar een echte geblokte vent met gemillimeterd haar in zwarte gevechtskledij wiens machinegeweren verweerd waren en de zwarte verf eraf geschuurd door het vele gebruik, een getaande man met gegroefd gezicht die met zo’n diepe stem gezegd zou kunnen hebben “I will be back”. Maar hij lachte vriendelijk, vroeg op welke verdieping ik wilde zijn, en stapte uit. Er veranderde iets in mij. Wat eerder een evidentie was, een vanzelfsprekend, werd plots hier en nu een zeldzaamheid, een met zware wapens te verdedigen en te veroveren ruimte. Ik zag hoe mensen in Jeruzalem een gewoon leven proberen te leiden, gewoon eten, gewoon buiten staan roken, op de bus wachten, met kinderen spelen, auto-examen afleggen, een sollicitatiegesprek voeren in de reële mogelijkheid elk moment agressief te worden aangevallen. Naar schatting staan duizenden jonge werkloze, hopeloze mannen klaar om betekenis aan hun leven te geven door het te laten. Ik ging op het balkon staan en zag de gouden moskee schitteren midden in de gele stad. Plots werd voor mij de hele Nederlandse discussie redundant, overbodig, kwetsend, aanmatigend, en zelfs kinderachtig. Wie in de Efteling leeft, maakt zich druk om fantasiefiguren. Omdat ze meer dan enige realiteit aanleiding bieden om onze fantasie bot te vieren, om los te gaan in onze anticipatie van de werkelijkheid. Maar aan de andere kant, is dat niet altijd, en misschien wel het enige waar we ons druk om maken, een symbool, een ritueel, een historisch gegeven, een narcistische krenking, een fantasiefiguur. Juist daarom, dacht ik, terwijl opnieuw de ambulances door de straat loeiden na het vrijdaggebed in de Al Aqsa Moskee op de tempelberg, is het zaak om de reële proporties te zien, om barmhartig te zijn en gematigd. We zoeken naar betekenis in een onvolmaakte wereld en anticiperen een realiteit waarvan we verwachten dat de werkelijkheid eraan zal beantwoorden, maar moeten ruimte scheppen aan de wereld die zich ons aandient zonder haar vooraf te willen bepalen. Maar daar zijn we bang voor, want het is een verandering.

In reflecting on societal change, such as alternatives to Zwarte Piet, prominent philosopher and psychiatrist Damiaan Denys invites us to create a space in a world that offers itself to us without trying to define it beforehand.

185

Achter de voordeur Gezinnen geven vorm aan Piet Eigenlijk is Piet vooral buitenshuis zichtbaar. Bij de meeste mensen komt hij niet op bezoek, althans niet in levende lijve. Hooguit, als er gelovige kinderen zijn, gaat opeens de bel of wordt er op het raam gebonsd, of verschijnt er opeens een gehandschoende hand om de hoek van de deur die pepernoten de kamer ingooit. Maar dat is het wel zo’n beetje. Natuurlijk huren of vragen sommige gezinnen iemand om voor Sint of Piet bij hen thuis te spelen, maar in de meeste gezinnen zijn zij niet fysiek aanwezig. Natuurlijk is Piets beeltenis wel vaak aanwezig in de huiskamer, afgebeeld op het pakpapier. En in de gedichten komt hij helemaal vaak voor. Wie is nooit eens een gedicht begonnen met: Sint zat te denken/wat hij xx nu eens moest schenken/Hij wist het niet/ en vroeg het aan Piet en varianten hierop?

Er is nog geen onderzoek naar gedaan, maar het heeft er alle schijn van dat de traditie van gedichten en surprises meer naar de achtergrond verdwijnt. Het is nu eenmaal veel werk om ze te maken, onze levens zijn te vol, nieuwe Nederlanders zijn niet in zo’n traditie opgegroeid, de schrijfvaardigheid gaat achteruit en vanuit het idee dat het vooral een kinderfeest is, worden steeds vaker alleen cadeautjes uitgereikt. Sint en Piet doen er dan eigenlijk niet veel meer toe.

Behalve als achtergrondverhaal, met name natuurlijk op televisie. En zelfs dat verhaal ligt niet meer vast. Sinds een aantal jaren bedenkt namelijk een scriptschrijver ieder jaar een nieuw verhaal over wat Sint en zijn pieten is overkomen onderweg met de pakjes uit Spanje. Een compleet nieuwe traditie, die kinderen en ouders zonder enige moeite hebben overgenomen.

Zou het van een gezinsfeest voor iedereen, met cadeautjes, surprises, gedichten en plagerijtjes voor jong en oud langzaamaan, net als in vroeger eeuwen, weer een feest louter voor kinderen worden? Misschien voelen ouderen zich dan wel buitengesloten. Wat dat betreft is de oplossing van kunstenaar Johnny Kortlever wel interessant. Hij vroeg zich af hoe je het sinterklaasfeest meer van deze tijd kunt maken ‘en toen bedacht ik wat ik zelf echt prachtig had gevonden: mijn eigen ouders uitkiezen als helper van Sinterklaas! In het idee dat ontstond kiest de Sint jaarlijks zijn helpers en dat zijn uitverkoren ouders. Ze mogen met mooie kleren aan − eventueel de gebruikelijke pietenkleren −, maar zonder schmink, oorbellen of pruik, dat jaar Sinterklaas helpen. Welk kind zou niet apetrots zijn op zijn vader Behind the front door of moeder in die rol? Zo zouden we toch een mooie In most houses on pakjesavond, the doorbell rings or there is a banging on the window, and a bag of presents doorsnede van de Nederlandse bevolking kunnen krijgen is left behind. Piet is obviously in a hurry. And so are en zou het een feest voor iedereen kunnen worden! we, it seems; our lives are too busy and television Pieten zijn er dan in alle natuurlijke huidskleuren en in does well in telling the stories of our parents and grandparents. Perhaps the Sinterklaas celebration will verschillende leeftijden.’ change from a family party for everyone, with gifts, surprises, poems and banter for young and old, back to a party just for kids.

187

Piet

Oma gelooft al lang niet meer Sylvia Stuurman vertelt hoe het zit

Sylvia Stuurman, moeder en oma, heeft Sinterklaas altijd met haar kinderen op een andere manier gevierd dan de gezinnen om hen heen. ‘Wij hebben het onze oudste meteen opgebiecht: Zwarte Piet en Sinterklaas bestaan niet, dus je hoeft niet bang te zijn.’ Dat was dertig jaar geleden, toen haar zoontje drie jaar oud was. Bij nadere beschouwing blijkt Sylvia in deze benadering helemaal niet alleen te staan. Sinterklaas wordt veelal voluit gevierd, maar er zijn nogal wat gezinnen waar de kinderen direct te horen krijgen dat het om verzonnen figuren gaat.

188

Oma gelooft al lang niet meer

‘Mijn kinderen zijn ons er bijzonder dankbaar voor, ik heb er nooit spijt van gehad’

Soms gebeurt het om religieuze redenen − er is maar één geloof −, soms willen ouders principieel niet liegen tegen hun kinderen, en soms, zoals in het geval van Sylvia Stuurman en haar gezin is het gewoon zo gelopen. ‘Mijn ex-man en ik hebben de kinderen van het begin af aan verteld dat Sinterklaas niet bestaat.

Of, preciezer gezegd, dat hebben we aan de oudste verteld toen die nachtmerries kreeg over Zwarte Piet die in ons huis moest binnendringen.

We hadden immers geen schoorsteen waar de pakjes doorheen konden vallen. En bij de volgende twee hebben we dat toen maar vanaf het begin verteld.’ Maar ze zijn zeker niet gestopt met het vieren van Sinterklaas.

Enkel vierde het gezin van Sylvia het altijd als pakjesavond/dag. De schoen werd ook gewoon gezet. De kinderen kochten, samen met papa en mama, de cadeautjes voor elkaar.

Iedereen maakte ook gedichten bij de cadeautjes en als de kinderen wat groter werden gebeurde alles zonder verdere hulp van de ouders.

heel goed want zij kampte zelf ook al langer met dergelijke gevoelens. Ze weet nog het exacte moment dat dat begon.

Dat was namelijk toen tijdens haar studie een medestudent uit Suriname op een dag lachend de klas binnenkwam en vertelde dat hij een kindje had gezegd: ‘daar gaat Zwarte Piet!’ Ondanks dat iedereen het heel onschuldig opvatte vond Sylvia het toch niet zo grappig als de aangesproken studiegenoot. Dat werkte later door in haar gezin.

‘De kinderen vonden het plezierig dat-ie niet bestond. Ze begrepen ook niet waarom mensen dat verzonnen hadden.’ Op de pakjes stond Zwarte Piet wel eens afgebeeld, maar ze misten hem nooit als hij er niet bij was. De ouders uit de straat waren niet altijd blij met hun aanpak, maar met de andere kinderen gaf het nooit problemen. ‘We hebben onze kinderen uitgelegd dat het een verhaaltje is dat veel ouders aan hun kinderen vertellen, en dat die kinderen daarin geloven. In die paar gevallen dat ze toch andere kinderen tegenspraken geloofden die kinderen hen simpelweg niet.’

Eigenlijk vierde de familie Stuurman Sinterklaas helemaal volgens de traditie, maar dan zonder de mythe van Sint en Piet. ‘Het was vanaf het begin duidelijk dat mijn kinderen Piet een naar figuur vonden.’ Sylvia begreep dat eigenlijk

‘Mijn kinderen zijn ons er bijzonder dankbaar voor, ik heb er nooit spijt van gehad’, zegt Sylvia. Als haar kleinkinderen straks oud genoeg zijn voor Sinterklaas dan zullen ze net als haar kinderen opgroeien zonder

189

in die figuren te hoeven te geloven.

‘We hebben helaas geen foto’s van onze sinterklaasavonden, anders zou je daarop kindjes zien die elkaars schoentje vullen. Zo vierden wij het.’

Hoe de toekomst van Sinterklaas eruit zal zien in Nederland, weet Sylvia niet.

Het gaat er wat haar betreft om dat Sinterklaas een leuk en gezellig feest blijft, ongeacht de manier waarop het gevierd wordt. Bij hen vond iedereen Zwarte Piet maar een naar figuur en daarom werd het geloof in de twee figuren afgeschaft. Maar een gezellig familiefeest bleef het zonder meer.

Grandma has lost her faith Sylvia Stuurman is a mother and a grandmother. When her oldest child was small, he was so afraid of Zwarte Piet that Sylvia told him Sint and Piet do not actually exist. She told her other children this as well, and also her grandchildren. Sylvia always found Piet to be a strange character. Yet, Sylvia’s family continues to celebrate pakjesavond, where everyone gives each other presents and writes each other poems. It has always been a very cozy occasion. The neighbor’s kids heard that her family did not believein Sint and Piet, but that didn’t change their beliefs at all. “My children are extremely grateful to us: I have never had regrets.”

Interview

190

Interview Tekst Bart Mijland Fotografie Dorien Grรถtzinger

C De premier is laf Zanger Charly Luske over de Piet van de toekomst

191

Interview

Zanger en acteur Charly Luske vormt samen met actrice Tanja Jess, zijn vrouw, een bekend Nederlands showbizzkoppel. In het zwartepietdebat staken zij hun mening niet onder stoelen of banken: Piet is toe aan een makeover. In een geanimeerd gesprek in een hotelbar in Almere laat Luske zich van zijn meest bevlogen kant zien. Hier spreekt niet alleen de artiest, maar bovenal de mens, vader en burger Charly Luske. Over racisme, activisme en zijn visie op een nieuwe Piet.

Zoals voor velen kwam de mededeling dat er iets mis was met Zwarte Piet als een onaangename verrassing voor de nu 37-jarige zanger. In 2012 speelde hij nog in de eerste CLUB VAN SINTERKLAAS-speelfilm, zich van geen kwaad bewust. Niet lang daarna confronteerde zijn omgeving Luske met de bezwaren. ‘Het was een heel gek gevoel. Ik werd gewezen op de onbedoeld racistische elementen van Zwarte Piet en het eerste wat ik dacht was: wat bedoel je? Hoezo ben ik een racist?’ Bijna iedereen heeft die reactie.’ Luske snapt de weerstand die veel mensen voelen. ‘Het is natuurlijk heel onprettig als je voor je gevoel wordt weggezet als racist.’

Luske komt uit een heel normaal Amsterdams gezin dat altijd op de traditionele manier Sinterklaas vierde. Het Surinaamse accent van Piet verdween op een gegeven moment. ‘Dat je daarmee een hele cultuur belachelijk maakte, begrepen we wel.’ De zanger weet niet of hij tot zijn huidige standpunt over Piet was gekomen zonder zijn vrouw en haar vriendenkring. ‘Kijk, Tanja’s beste vriendin Anousha Nzume is gekleurd. Zij maakt zelf racisme mee.

Als blanke man kun je daar vrij weinig over zeggen, want jij kunt dat niet meemaken. Je zult dus moeten luisteren naar verhalen van anderen. Als je zelfs na al die jaren van pietendiscussie de moeite niet wilt nemen om het te leren begrijpen, vind ik je niet zo’n heel leuk mens. Hoe meer je luistert, hoe meer je te vertellen hebt. Dat is een motto waarnaar ik probeer te leven. Dat lukt me niet altijd, maar ik doe mijn best.’

Zoontjes Luske en Jess proberen hun zoontjes, twaalf en acht jaar oud, bewust te maken van racisme en gender. ‘De jongste gelooft net niet meer. We hebben hem al vrij snel het verhaal van de echte Sinterklaas, de Turkse

bisschop, verteld. Hij heeft overigens wel een heel ander beeld van Zwarte Piet dan wij vroeger hadden. Nu is Sinterklaas een beetje seniel en de pieten zorgen dat hij goed in Nederland aankomt. Dus in die zin begrijp ik dat sommigen zeggen dat de pieten juist helden zijn. En mijn zoontje weet heus het verschil tussen Piet en onze donkere vrienden. Tegelijkertijd ziet hij wel overeenkomsten tussen Zwarte Piet en Afrikanen op afbeeldingen in geschiedenisboeken. Dat vind ik ingewikkeld. Dus al zijn er stappen gezet sinds onze jeugd, er kunnen er nog meer bij.’

Met ouders op school zijn gesprekken gevoerd. ‘Je merkt toch dat het merendeel niet goed weet waar je het over hebt. Mensen denken dat je het helemaal wilt afschaffen, maar dat is niet de bedoeling! Het gaat ons om aanpassen. Als je een paar ouders hebt die dat begrijpen en ook vinden, dan sta je steviger. Wanneer tien van de twintig stelletjes voorstanders zijn, vijf tegenstanders en vijf twijfelaars, dan richt je je op de twijfelaars. Dan overtuig je er misschien nog drie en dan ben je met acht stellen, tegenover twaalf. Dan heb je echt wel een poot om op te staan. Dan kun je het aan de kaak stellen. Het moet ergens beginnen.’

Geen Bob Dylan Niet alle volgers van de entertainer zijn gediend van zijn uitgesproken mening. Sommigen noemen hem een opportunist, omdat hij eerst in een sinterklaasfilm speelde en nu tegen Zwarte Piet is. ‘Daarmee zeggen ze dat ik nooit mijn mening zou mogen veranderen. Mijn standpunt levert mij trouwens geen cent op. Sterker nog, het kost mij geld. Het liedje dat ik schreef voor die film werd beloond met een award voor beste sinterklaasliedje van het jaar. Daarna kwam die bewustwording en ging

192

Charly Luske

‘Persoonlijk ben ik erg voor het schoorsteenverhaal, dus een Piet met zwarte vegen.

Als we allemaal enge gele pieten zouden krijgen, dan zou ik daar misschien een jaartje aan moeten wennen, maar daar zou ik echt geen punt van maken.' ik me uitspreken. Nu word ik niet meer gevraagd voor bijvoorbeeld sinterklaasbeurzen. Zo loop ik inkomsten mis, maar dat is het me waard. Dan ben ik toch geen opportunist? Ik vind een mooiere wereld juist belangrijker dan meer geld op de bank. En soms combineer ik dat.

Voor mijn nieuwe EP heb ik net een liedje opgenomen dat een soort liefdesliedje voor de mensheid is.’ Fans hoeven echter geen album vol activistische liedjes te verwachten, ik ben geen Bob Dylan.’

Sommige gekleurde collega’s en vrienden van Luske storen zich wel aan Zwarte Piet, maar denken dat je toch niets kunt veranderen. ‘Ze hebben geen zin meer in de discussie en dat begrijp ik. Ik ben niet op dat punt, dus blijf ik me uitspreken, omdat ik vind dat het hoort.’ Luske vindt het spijtig dat politici hun morele leiderschap niet laten gelden. ‘De premier is laf. Hij kan best zeggen dat de politiek niet de beste plek is om erover te discussiëren, maar dan moet hij niet beginnen over die zogenaamde zwarte vriend van hem, die het geen probleem vindt.

Laat ik het zo zeggen: Rutte is geen goed gelukt, warm mens.’ De verandering zal dus uit de samenleving moeten komen. Luske zal zijn mening blijven laten horen, ook al wordt hij regelmatig bedreigd. ‘Als je een groot bereik hebt,kun je veel mensen een boodschap meegeven. Vrij regelmatig krijg ik een berichtje van iemand die aangeeft van mening te zijn veranderd door wat ik deelde. Ik heb er alle vertrouwen in dat we over een paar jaar niet meer beter weten.’

Kinderen de baas Luske heeft wel een idee waar het heen zou moeten gaan met Piet. ‘Persoonlijk ben ik erg voor het schoorsteenverhaal, dus een Piet met zwarte vegen.

Als we allemaal enge gele pieten zouden krijgen, dan

193

zou ik daar misschien een jaartje aan moeten wennen, maar daar zou ik echt geen punt van maken. Zo lang maar niemand zich geschoffeerd voelt. Dat is toch het einddoel, een feest voor iedereen? Waarom laten we het kinderen niet bepalen? Misschien is Piet wel wat de kids van hem maken. Laat ze op school hun ideale Piet tekenen of uitkiezen. Als kinderen in heel Nederland dat doen, weet je binnen een dag hoe Piet eruit moet zien. Zo simpel kan het zijn. Als ouders trekken we onze handen er even vanaf. We geven de kinderen de kaders, maar verder mogen ze het zelf bepalen. Dat is ook nog eens heel democratisch. En dat zouden we om de paar jaar kunnen doen. Je kunt kinderen van vier of vijf jaar oud best vragen hoe hun ideale Piet eruitziet. Het is ook een leuk idee om de kinderen die net niet meer geloven, bij het verhaal te blijven betrekken, door juist hen te laten bepalen hoe Piet er de komende jaren uit zal zien.’

No guts, no glory Charly Luske, who starred in the recent film D� C��� ��� S����������, wants children to determine what Piet will look like. Some people criticize him because he now speaks out against a caricatured servant of Sinterklaas.

Luske changed his opinion when he realized that something was amiss with Zwarte Piet’s image. According to him, the racism in that image may not be intended, but it does indeed exist. Therefore Luske finds it only natural that the traditional appearance of Piet should change.

What should Piet look like? Luske says it is a question left best to the children.

Duogesprek Tekst Rowan Fredrik Fotografie Dorien Grötzinger

Zwarte Piet is zwart verdriet Mitchell Esajas en zijn moeder vieren geen Sinterklaas meer

Akuba Esajas (56) en haar zoon Mitchell Esajas (27) wonen allebei in Amsterdam. Pas toen Akuba in Nederland woonde deed ze nare ervaringen op in de sinterklaasperiode. Zij besloot langer Sinterklaas te vieren. Mitchell was toen een jaar of zeven. Hij studeerde later Antropologie aan de Vrije Universiteit en uiteraard legt hij een relatie tussen Zwarte Piet en het slavernijverleden van Nederland.

Mitchell is medeoprichter en voorzitter van de New Urban Collective, een vereniging die de sociaaleconomische positie van studenten en young professionals met een migrantenachtergrond wil versterken. Hij zet zich hiervoor in, omdat sprake is van structurele ongelijkheid in het onderwijs en op de arbeidsmarkt. Ook is hij lid van het initiatief Kick Out Zwarte Piet, een actiegroep die vreedzame protesten organiseert tijdens de nationale intocht van Sinterklaas. Deze groep wil de wereld laten zien dat racisme niet acceptabel is, ook niet – zéker niet bij een kinderfeest.

Het probleem met Zwarte Piet Het probleem met het fenomeen

Zwarte Piet is dat het discriminerend is.

Akuba: ‘Vorig jaar stond ik in een winkel in Osdorp; stonden een paar oudere dames te praten over Zwarte Piet. Zij vonden dat “ze” hier komen en dat “ze” eisen dat “hun” feestje veranderd moet worden. Ik heb hen erop aangesproken en gezegd dat Zwarte Piet zwart verdriet is. Ze zeggen dat hij zwart is geworden van de schoorsteen, maar als dat al zo zou zijn, dan zou hij toch een paar strepen in zijn gezicht moeten hebben? Hoe komt hij dan helemaal zwart en waarom heeft hij dikke, rode lippen, kroeshaar en doet hij domme dingen? Dat is namelijk voor ons het probleem. Daar zijn wij tegen. Zwarte Piet moet weg omdat het discriminerend is’, aldus Akuba.

194

Mitchell legt verband tussen Zwarte Piet en het koloniale verleden.

‘Voor mij is Zwarte Piet symbool van dieperliggende discriminatie, ongelijkheid en racisme. Hij is symbool van het koloniale verleden waarin alles wat wit was, als norm werd gezien, en alles wat zwart was als inferieur en minder intelligent. Veel mensen zien dit niet, omdat zij fijne jeugdherinneringen hebben aan een leuk kinderfeest. En het is ook een leuk feestje. Maar de relatie tussen de witte man die heerst over allerlei gekleurde mensen, dat hint echt naar het slavernijverleden, en daar heb ik persoonlijk moeite mee’, aldus Mitchell. Dit is ook de reden waarom hij pleit voor heel andere hulpjes voor Sinterklaas zoals elfen of smurfen.

Mitchell en Akuba Esajas

‘Zolang er pieten zijn, bestaat de kans dat er misbruik gemaakt gaat worden.

Als je bijvoorbeeld Schoorsteenpiet invoert, dan heb je kans dat iemand zichzelf helemaal zwart gaat schminken en een streep weglaat. Om helemaal van het gedoe af te zijn, schaf Piet af.’

Nare ervaringen Zwarte Piet is niet voor iedereen even leuk en onschuldig. Dat blijkt uit het verhaal van Akuba. In Suriname vierde zij ook Sinterklaas, maar een Zwarte Piet ontbrak op dat feest. ‘Mijn moeder vermomde zich als Sinterklaas en we kregen cadeautjes.’

‘Serieus? Oma?’, reageert Mitchell verbaasd.

‘Ja, zij verkleedde zich als Sinterklaas, maar er was nooit een Zwarte Piet bij’, vervolgt Akuba. Zij leerde Zwarte Piet pas in Nederland kennen, en in het begin had zij geen problemen met de karikatuur. Ze deed gewoon met de Nederlandse traditie mee. Maar toen zij

gepest werd, is zij anders over Zwarte Piet gaan denken. ‘Ik bracht mijn dochter altijd op de fiets naar school. Maar in de maanden november en december, rond sinterklaastijd dus, was het vreselijk.

Elke ochtend trof ik drie jongens aan die naar mij riepen: “Zwarte Piet! Zwarte Piet! Zwarte Piet!” Nou, op een dag was ik het helemaal zat. Ik stapte van mijn fiets af en zei tegen ze: “Als jullie naar huis zijn gegaan, trek je moeder d’r broek omlaag, dan zul je daar Zwarte Piet zien!”.’ Deze nare ervaring, evenals verhalen over pesterijen die ze van familieleden hoorde, deed haar besluiten om niet langer Sinterklaas te vieren.

Mitchell heeft persoonlijk geen nare ervaringen met het feest. ‘We hebben het vroeger ook gevierd, tot ik een jaar of zes of zeven was. Mijn naarste ervaring was dat ik opeens mijn schoen niet meer mocht zetten’, lacht Mitchell.

Maar wanneer hij weer serieus verder gaat, geeft hij aan dat hij wel begreep waarom Sinterklaas in huize Esajas niet langer gevierd werd.

Blijvende dialoog Het zwartepietendebat, heeft het racisme in Nederland op de kaart gezet.

Dit is voor Mitchell de reden dat hij zich zo actief opstelt in de discussie over de aard van Zwarte Piet. ‘Het onderwerp racisme is heel lang taboe geweest in de Nederlandse samenleving. Er werd altijd

195

gezegd dat de Nederlandse samenleving tolerant is, en dat racisme iets is wat zich in Amerika of Zuid-Afrika afspeelt.

Maar door het zwartepietendebat kan niemand nog ontkennen dat er ook in Nederland racisme bestaat. Door dit debat is het racisme in ons land erg aan het licht gekomen en daar moet over gesproken worden.’ Mitchell blijft zich inzetten om de dialoog over racisme in Nederland te bevorderen en daardoor de structurele ongelijkheid in het onderwijs en op de arbeidsmarkt te verminderen. Daarnaast is hij bezig met Twintig vragen over Zwarte Piet, een boek waarin hij het problematische karakter van Zwarte Piet uiteen gaat zetten. Akuba heeft het momenteel te druk om actief te protesteren, maar zij probeert wel zo veel mogelijk bijeenkomsten over de afschaffing van Zwarte Piet bij te wonen.

Zwarte Piet is black grief Mitchell Esajas, co-founder and chair of New Urban Collective, and his mother, Akuba, want to get rid of (Zwarte) Piet altogether. Akuba always celebrated Sinterklaas, first in Suriname and later in the Netherlands, but always without Zwarte Piet. When Mitchell was seven years old, they stopped celebrating Sinterklaas, because they were tired of being insulted as “Zwarte Piet.” For Mitchell, Zwarte Piet’s connection with the history of slavery is obvious. He strives for dialogue about racism.

Interview

196

Interview Tekst Samir Azrioual Fotografie Dorien Grรถtzinger

R

Dromen van Piet in alle denkbare kleuren Thuis bij Rossana Kluivert

197

Interview

‘Het sinterklaasfeest moet aangepast worden’, dat is de duidelijke stelling waar Rossana Kluivert het gesprek mee begint. Rossana is een succesvolle ondernemer, styliste, en moeder van drie kinderen. Ze is getrouwd met Patrick Kluivert, voetbalicoon en coach van het Curaçaose nationale voetbalelftal. Op een bevlogen manier legt Rossana uit hoe de kwestie voor haar ging leven, hoe ze in haar eigen gezin en in de samenleving de behoefte ziet aan een verandering en hoe die tot stand kan komen. Zwarte Piet is voor Rossana niet meer van deze tijd: het is voor sommige Nederlanders een pijnlijke herinnering aan de slavernij. Nu de discussie over Zwarte Piet hier leeft, kunnen we dat niet meer ontkennen, dus is het tijd voor verandering. Rossana viert Sinterklaas liever met gekleurde pieten en wil op zoek gaan naar een viering die voor iedereen leuk is. Ze vertelt hoe dat zo gekomen is.

‘Hij was half Kaapverdiaans en half Portugees, en trouwde met een echte Friezin’, vertelt Rossana Kluivert over haar vader. Een man die, als ze er aan terug denkt, opvallend stil was tijdens de sinterklaasvieringen. Toch heeft Rossana haar hele jeugd het sinterklaasfeest gevierd zonder er al te veel bij na te denken. Ze was een echte Nederlander, het voelde als een eigen feest. En ook toen ze haar eerste twee kinderen kreeg ervoer ze het nog als een leuk feest.

Pas toen ze hertrouwd was, met Patrick, en een derde kindje kreeg, begon ze zich ongemakkelijk te voelen in de sinterklaastijd. En dat werd in één klap onontkoombaar toen hun vierjarige zoontje Shane op een dag zei: ‘Ik wil niet weer Pietje zijn, kunnen we niet m’n kleur wassen?’

Toen Rossana dit verbaasd met haar vader besprak, viel hij zijn kleinzoon bij: ‘Maar het is toch ook geen leuk feest?’

Uit dankbaarheid dat hij in Nederland mocht werken en een Nederlands paspoort kreeg, had haar vader besloten zich aan te passen aan de Nederlandse gebruiken, maar nu ineens viel het haar op hoe ongemakkelijk hij zich al die tijd al bij die traditie van Zwarte Piet voelde. Op dat moment begon voor Rossana haar zoektocht naar de oorsprong van het sinterklaasfeest, en vervolgens naar een alternatieve viering. Ook in het buitenland, waar Rossana veel verbleef tijdens de voetbalwedstrijden van haar man, vonden mensen de sinterklaasviering heel merkwaardig.

‘Dat poets je dan weg, met ‘dit is ons feest’, maar het wordt gewoon steeds ongemakkelijker.’

‘Toen dacht ik: ik doe het niet meer. Ik moet iets anders zoeken.’

Vier jaar geleden begon Rossana thuis het sinterklaasfeest te veranderen. Er zijn nu geen zwarte pietenafbeeldingen meer te vinden. Bij de speelgoedwinkel vraagt ze om

neutraal inpakpapier, dus zonder Zwarte Piet erop en van de producten die ze koopt verwijdert ze de plaatjes met Zwarte Piet. Toch viert ze nog wel Sinterklaas met een Piet. Alleen is het nu een Roetpiet geworden. Piet is niet langer zwart als roet, maar zwart door roet. Zwarte Piet is voor Rossana deel van een ander tijdperk. Als voorbeeld geeft ze de Sjors & Sjimmie-strips die veertig jaar geleden uitkwamen. ‘Dat kan echt niet, daar zitten gewoon donkere mensen in pannen te koken, en het is gewoon, weet je, heel stereotype. En nu is Sjors & Sjimmie gewoon ongelofelijk aangepast; het zijn hedendaagse jongens die gelijk aan elkaar zijn.’ Het feest moet gewoon op een zelfde manier veranderen voor haar.

De missie van Rossana gaat veel verder dan haar eigen gezin. Uiteindelijk wil ze een verandering in de maatschappij zien. En dat gebeurt door met zo veel mogelijk mensen het gesprek aan te gaan. In het Gooi, waar de familie Kluivert woont, heeft ze zich gemeld bij de burgemeester. In een gesprek met hem en met een vertegenwoordiger van het oranjecomité werd weinig overeenstemming bereikt. De burgemeester bleef onpartijdig, maar het Oranjecomité bood felle tegenstand. Weinig resultaat dus, maar ze was wél het gesprek aangegaan. Bovendien werd in een gesprek dat ze met de basisschool van Shane aanging, een stuk milder gereageerd. Daar waren ze bereid tot verandering: de typerende pietenpruiken werden in de ban gedaan. Wie weet wat er nog volgt.

Ook in een boekwinkel waar Rossana al jaren komt begon ze over de stereotype Zwarte Piet, maar kreeg ze de veelgehoorde reactie: ‘Dit gesprek wil ik niet voortzetten.’

Dat verhindert haar niet om op straat en in winkels toch

198

Rossana Kluivert

‘We moeten kinderen meegeven dat als je iets viert, je het met z’n allen leuk moet hebben.’ zo veel mogelijk te reageren op verbeeldingen van een Zwarte Piet die in haar ogen echt niet meer kunnen. Ze heeft er zelfs een gewoonte van gemaakt. En als het antwoord haar tegenvalt, maakt ze een foto en plaatst die, met haar commentaar op instagram. Ook daar worden haar kritische noten lang niet altijd gewaardeerd.

Toch vindt Rossana dat ze op deze manier de discussie moet aangaan. Ze houdt niet van demonstraties tijdens het feest zelf, want dat is echt voor de kinderen bedoeld.

‘Geen enkele Nederlander heeft het ooit racistisch bedoeld. Dus daarom begrijp ik ook wel de ophef, en dat mensen heel erg geshockeerd zijn als hun cultureel erfgoed ineens veranderd moet worden.

Maar toch begrijp ik het nu niet meer, want we weten nu allemaal wél hoe het is ontstaan.’ Rossana’s boodschap is dan ook dat mensen verder moeten denken dan die bedreiging van hun cultureel erfgoed.

Niemand kan inmiddels toch ontsnapt zijn aan het zwartepietendebat, zegt ze. En daarom reageert ze tegenwoordig met: ‘Ik denk niet dat je racistisch bent, maar nu je dit weet, wat kunnen we met elkaar doen om er voor allemáál een mooi feest van te maken?’ Het is nu echt onze verantwoordelijkheid om bij te dragen aan een feest waar iederéén zich in kan vinden.

Eigenlijk wil Rossana nog verder gaan dan de Roetpiet die ze in haar eigen omgeving met succes introduceerde.

Het liefst ziet ze pieten in alle denkbare kleuren. ‘Sowieso vind ik het leuk als je allerlei kleurenpietjes hebt. Dat vind ik eigenlijk het leukste, en dan ook een Zwarte Piet. Als ze allemaal een ander kleurtje hebben, en je zou aan dat kleurtje een kenmerk geven, bijvoorbeeld geel is vrolijk, maar rood is onhandig en maakt altijd grapjes en paars is juist ijdel.’

Het verdwijnen van de roe en de zak is in de loop van de tijd een belangrijke – pedagogische − verandering in piets imago geweest. Rossana is hier blij mee, omdat blijkt dat het mogelijk is tradities aan te passen. De racistische kanten van de klassieke Zwarte Piet zouden nu ook nog aangepast moeten worden, vindt ze. ‘De afgelopen jaren

199

hebben ze het imago al milder gemaakt. Er zijn dus al veranderingen, nu alleen even het laatste stukje nog.’

De veranderingen in het sinterklaasfeest die Rossana thuis met succes doorvoerde, zijn inmiddels ook door haar familie uit Friesland overgenomen. Van die kant wordt er heel positief gereageerd op de Roetpiet. Toch zijn ook daar geluiden te horen die aandringen op het mijden van het conflict. Zo valt het Rossana op dat de donkere familieleden juist niet zo staan te springen om actie te voeren tegen de zwarte knecht. Maar dat deed haar vader per slot van rekening ook niet vroeger.

Het zou, volgens Rossana, een goed idee zijn als in oktober een televisiedebat in een goed bekeken programma zou worden gehouden, waar in alle rust de kwestie kan worden besproken. Daarnaast vindt ze, dat er een grote rol is weggelegd voor bedrijven.

Van de directeur van Jumbo kreeg Rossana daarop het antwoord dat ‘het signaal uit de samenleving’ moet komen. ‘Maar waarom zijn grote bedrijven niet juist een rolmodel?’, vraagt ze zich af. Juist bedrijven als Apple of Nike kunnen hun (internationale) invloed aanwenden om vaart in het debat te houden. Bovendien verwacht ze meer van de politiek. De onverschillige houding van onze minister-president valt haar tegen: ‘Hij heeft hierin een verantwoordelijkheid.’

‘De komende jaren zal het sinterklaasfeest nog niet voor iedereen een leuk feest zijn’, zegt Rossana, maar uiteindelijk zal het zeker lukken. Er verandert immers al veel. ‘Ik hoop dat het uiteindelijk een gemoderniseerd feestje gaat worden, dat past bij deze tijd.’

Dreaming of Color pieten Rosanna Kluivert is a successful entrepreneur, stylist and mother of three children. She is married to Patrick Kluivert, a football icon and currently coach of Curaçao’s national football team. Tirelessly, she tries to convince other parents, schools, retailers and even the mayor that the sinterklaasfeest needs to change. “We must teach children that if you are celebrating something, everyone should be able to enjoy it.”

Column

Makkers staakt uw wild geraas Sylvia Witte

Nog nagloeiend van een heerlijke zomervakantie in de Pyreneeën vind ik bij thuiskomst mijn facebook-tijdlijn vol pro- en anti-sinterklaasberichten. Het is augustus 2015.

De VN heeft Nederland op zijn vingers getikt. Het land is te klein. Mijn vriendenkring splijt zich in twee kampen, terwijl ondertussen de winkels zich geruisloos vullen met de eerste pepernoten. Buiten is het nog broeierig warm.

De in nostalgie verhulde Spanjaard laat zich in opdracht van Unilever dit jaar vroeger zien dan ooit. Sinterklaas, hij komt er aan!

Het is 1968 wanneer ik als het enige gekleurde adoptiekind uit de wijde omtrek met een geassimileerd Oostenrijks knickerbockertje door de straten van mijn dorp wandel. Hoewel ik de overeenkomst zelf nog niet gezien had, zag mijn omgeving het wel: ‘Kijk een échte Piet!’ Mijn nieuwe ooms, tantes, nichten, maar ook klasgenoten, de juffrouw en gewone voorbijgangers blijken allemaal even opmerkzaam en hetzelfde gevoel voor humor te hebben. Met het schaamrood onder mijn pigment worstelde ik me vanaf dat moment door menig decembermaand heen. Meestal teruglachend om mijn geraaktheid te verbergen.

Rond mijn twaalfde zocht ik het tegen beter weten in hogerop en bood ik mezelf aan op school als Sinterklaas.

Nadat iedereen was uitgelachen, ontstond er een heuse discussie. Het is dan 1974 om precies te zijn, wanneer voornamelijk grote mensen elkaar in de haren vliegen. Sommigen dreigden het feest te boycotten, anderen vonden het wel een grappig idee. Mijn ouders probeerden me van gedachten te laten veranderen. Hoe het precies is afgelopen weet ik niet meer, wel mocht ik ineens dé Sinterklaas worden op pakjesavond.

Zo kon het gebeuren dat ik op 3 december in een rode mantel werd gehesen. Trots als een pauw bekeek ik mezelf in de spiegel. Ik vond mijn mantel prachtig, mijn mijter waanzinnig en de baard enorm lijkend. Toen het eenmaal zo ver was, en we de bomvolle aula betraden waar al onze ouders bijeengekomen waren, begon de pianist driftig een sinterklaasliedje te spelen. Sommige pietjes waren het podium al opgesprongen om flink wat strooigoed naar de hoofden van onze ouders te gooien. Een paar pietjes mikten tot ons aller vreugd gericht en redelijk doeltreffend. Kennelijk ging er ook een therapeutische werking vanuit.

En toen kwam ik.

Deels verblind door het licht en half struikelend over mijn mantel kwam ik het podium op. De ouders in de zaal brulden van het lachen. De rotvader van Woutertje plaste bijna in zijn broek. Heel even dacht ik dat mijn mijter scheef zat of mijn baard was afgezakt. Terwijl de mensen naar adem hapten, fluisterde een klasgenootje troostend: “Trek het je niet aan, ze hebben gewoon nog nooit een échte zwarte Klaas gezien.’

Ter hoogte van die opmerking raakte mijn aversie voor het sinterklaasfeest dieper geworteld.

Op mijn dertiende verzon ik anti-sinterklaasliedjes; en toen ik eenmaal meerderjarig was, nam het gevoel nog serieuzere vormen aan. Quincy Gario bestond nog niet, Mandela leefde nog en Gordon zat nog diep in de kast toen ik in een kraakpand voor het eerst iets over de slavernij hoorde. Ik leerde dat VOC-schepen Afrikaanse landen afstroopten naar nieuwe grondstoffen

200

Sylvia Witte

en dat zwarte slaafjes eigenlijk mijn voorouders zijn. De introductie van de zwarte pieten bij het sinterklaasfeest was ontstaan, zo vertelde men, in de periode dat de slavernij werd afgeschaft. Als herdenking, parodie, of feestdag in een tijd waarin velen nog moeite hadden met de verplichte afschaffing van de slavernij na zo veel eeuwen van voorspoed.

Ik was er stil van. Ik begreep nu ook waarom ik het altijd kwetsend had gevonden om uitgemaakt en uitgelachen te worden voor Zwarte Piet. En ik begreep nu nog beter waarom de ouders op mijn school een zwarte Klaas belachelijk vonden.

Tot vandaag dus. Luidkeels hoor ik hoe mijn dochtertje – te vroeg voor de tijd van het jaar – uit volle borst een sinterklaasliedje zingt. Ik realiseer me dat nu het moment is aangebroken om zelf een staaltje kwalitatief hoogwaardig ouderschap te tonen. Zij zou dit allemaal niet mee hoeven te maken en zelf te ontdekken. Ik zou het haar kunnen vertellen, maar hoe? Hoe vertel je een diepgelovig kind dat Sinterklaas niet bestaat? En zou dat dan ook geen leugen zijn? Want hij bestaat wel! net als Zwarte Piet! In ieder geval in haar fantasiewereld. Zoals Roodkapje ook bestaat, en Dora! Terwijl mijn gedachten overuren maken over de juiste pedagogische aanpak, hoor ik haar op de achtergrond vrolijk ‘zie ginds komt de stoomboot’ inzetten.

In gedachten zie ik haar – nadat ik haar heb vertelt dat Sinterklaas niet bestaat – op school met een teleurgesteld gezicht andere kinderen teleurstellen. Ik zie hoe ze door haar stevig opgelegde gewetensontwikkeling geen pepernoot meer wil aanraken. Ik zie tot mijn afschuw hoe ze haar middelvinger opsteekt naar Sinterklaas en hoe ze

201

hem publiekelijk probeert te ontmantelen door stevig aan zijn baard te trekken. Ik zie hoe ze de rest van haar klas aanzet om de pepernoten vooral terug te gooien.

Het is een naar gezicht.

Uiteindelijk besluit ik dat ik haar niet met mijn verhaal moet opzadelen. Ze heeft recht op haar eigen verhaal.

Haar eigen herinneringen in een tijdsgeest die aan het veranderen is. Ditmaal met mensen die beter begrijpen – ook al menen zij het nog zo goed – dat voor het vieren van dit kinderfeest, de kleur en achtergrond van een kind er wel degelijk toe doen. Het stemt me vrolijk dat deze tijd nu is aangebroken en mijn kind deze historische verandering zelf mag mee maken.

Vrolijk zingen we samen uit volle borst: ‘Hij komt, hij komt, hij komt die goede Sint..!’ en ik vraag ik me – veel te vroeg voor de tijd van het jaar – af hoe je ook al weer pepernoten moet bakken.

“Comrades cease your wild roar!”

Sylvia Witte looks back on her experiences with Sint and Piet. A black child wearing bloomers – that must be Zwarte Piet! Everyone thought it was funny, and not only children. Yet she managed to play Sinterklaas at her school’s celebration. The parents had never experienced such a hilarious evening, much to her sorrow. Later, Sylvia discovered she descended from slaves the VOC transported and sold (VOC was the Dutch East India Company in the 17th and 18th century). Now she has a child herself, who exuberantly sings Sinterklaas songs.

Should Sylvia tell her daughter the “truth”?Of course not! Times are changing. Her child is entitled to her own history, a story that is undeniably evolving.

Interview

202

Interview Tekst Clarice Gargard Fotografie Prins de Vos

S

Hoe kunnen ze het weten als ik m’n mond dicht houd Sylvana Simons does rock the boat

203

Interview

Sylvana Simons is al minstens twintig jaar een eminente verschijning op de Nederlandse televisie. We kennen de gracieuze schone met opvallende kapsels als trademark, vooral als presentator van TMF en diverse televisieprogramma’s. Simons heeft zich vaak afzijdig gehouden van maatschappelijke discussies, maar sinds kort spreekt zij zich en publique uit over een aantal zaken, waar ze zich niet geliefd mee maakt. Bij het Da Bounce Urban festival, waar films met ‘zwarte’ acteurs en regisseurs worden getoond, modereert zij een panelgesprek over diversiteit in de filmwereld. Een gesprek met haar over Zwarte Piet, het gebrek aan kleur in de media en de rol die zij zelf speelt bij het stimuleren van diversiteit.

Waarom sta je hier op dit festival?

Nou, ik vind het een belangrijk filmfestival, omdat we hier films zien, die je verder niet of nauwelijks in Nederland ziet; niet in de bioscoop, niet op de televisie en ook niet op de reguliere filmfestivals. En dat is eigenlijk schandalig.

De figuur Zwarte Piet is natuurlijk de aanleiding voor dit gesprek. Wat was voor jou aanleiding om je uit te spreken?

Het kwam door een discussie die ik had met een man in het vliegtuig, die oprecht niet begreep en beledigd was – het was een joodse man –, toen ik vergelijkingen trok met de Tweede Wereldoorlog. Ik vroeg aan hem hoe we het met z’n allen zouden vinden als de bevolkingsgroep, de etnische groep waar hij toebehoort, op zo’n zelfde manier belachelijk gemaakt zou worden. Het werd een heel pittige discussie.

Het is dus een paar jaar geleden dat je besloot je er echt en publique over uit te spreken. Maar had je daarvoor al een persoonlijk bezwaar tegen Zwarte Piet?

M’n hele leven al.

Hoe komt dat?

Iedere donkere Nederlander weet hoe het is om tussen november en december over straat te lopen, door kleine kindjes bekeken te worden en in hun ogen te zien dat ze ook niet weten wat ze met je aan moeten. Iedereen is ongemakkelijk, en we hebben heel lang het ongemak voor lief genomen. We didn’t want to rock the boat.

Op een gegeven moment dacht ik: waarom moet ik

ongemakkelijk zijn, zodat anderen dat niet hoeven te zijn?

Ik sprak er laatst met m’n moeder over en die zei: ‘Ah joh, Syl, maak je toch niet zo druk. Trek het je niet zo aan en … don’t rock the boat.’ Mijn moeder is van een generatie die zich werkelijk heeft moeten invechten, al heeft zij dat niet zo ervaren. Je kwam hier en het belangrijkste was zo snel mogelijk mee doen en geen herrie te schoppen.

Ik heb er in de eerste jaren, toen mijn kinderen klein waren, echt wel mee geworsteld. Je wilt dat ze meedoen, je wilt dat ze erbij horen. Dus ik ben ook wel heel schijnheilig geweest daarin.

Hoe bedoel je schijnheilig?

Bij mij thuis kwam geen Zwarte Piet, en ik heb heel snel Sinterklaas de deur uit gedaan. Toch mochten mijn kinderen wel hun schoen zetten en kregen ze wel cadeautjes, maar ik probeerde altijd om dat fenomeen heen te bewegen. En als het feest gevierd werd in het dorpshuis, waar wel zwarte pieten aanwezig waren, mochten ze daar van mij gewoon naar toe. Dus ik heb wel geprobeerd mijn kinderen niet met mijn weerstand op te zadelen, al heb ik er wel altijd bepaalde gevoelens bij gehad.

Het is dus een bewuste keuze om hen niet op te zadelen met het probleem dat jij ermee hebt. Ben je daar later op teruggekomen?

Ik zeg wel eens dat de luxe van gescheiden zijn is dat je dingen mag verdelen, dus Sinterklaas vieren ze bij hun witte familie en kerst vieren ze bij mij. En dat was een

204

Sylvana Simons

ʻIedere donkere Nederlander weet hoe het is om tussen november en december over straat te lopen, door kleine kindjes bekeken te worden en in hun ogen te zien dat ze ook niet weten wat ze met je aan moeten.ʼ

heel schijnheilige oplossing, omdat ik zelf niet wist wat ik ermee aan moest. Intussen zijn mijn kinderen volwassen en mogen ze zelf kiezen wat ze van Zwarte Piet vinden en wat ze ermee willen.

Hoe kijk je naar de discussie van nu?

Ik denk dat met dank aan social media en een mondige generatie van nieuwe Nederlanders het nu wel heel actueel is en dat vind ik goed. Vooral omdat je steeds meer ziet dat ook heel veel witte Nederlanders denken: wacht even, ik heb er zo nooit naar gekeken.

Je spreekt je ook op andere manieren uit over ‘stil racisme’. Zoals in DWDD toen Martin Simek bootvluchtelingen ‘zwartjes’ noemde. In hoeverre houd je rekening met jouw status als Bekende Nederlander?

Voor mezelf ben ik in eerste instantie een Nederlander met een mening; daarnaast ben ik een bekende Nederlander met een mening en heb ik bereik. Ik voel ook een verantwoordelijkheid om daar gebruik van te maken. Het kan niet zo zijn dat iemand een racistische term over tafel gooit en dat ik daar dan in stilte ga zitten goedkeuren. Ik ben niet hier voor populariteit of acceptatie.

Het lijkt alsof iedereen zegt diversiteit belangrijk te vinden, maar het lukt nog steeds niet om die te bewerkstelligen. Wat denk je dat je er zelf aan kunt bijdragen?

Wat ik bij kan dragen, is er zijn en laten zien dat ‘wij’ talent hebben, skills hebben, doorzettingsvermogen, discipline, werkethiek en al die dingen. Toch een beetje

205

het braafste meisje van de klas zijn, zodat dat deuren opent voor anderen. Heel veel jonge meiden komen naar mij toe: ‘Ja, dankzij jou weet ik dat het kan.’

Hoe doen we dat zonder dat de meerderheid zich geïntimideerd of bedreigd voelt?

Het is toch logisch dat ze zich bedreigd voelen. Ze worden ook bedreigd. Als jij de witte macht bent en ik zeg tegen jou: we gaan het vanaf morgen anders doen, dan bedreig ik jou toch ook. Ik heb geen hekel aan mensen die niet van Zwarte Piet houden. Ik heb geen hekel aan racisten en seksisten. Het is hun recht. Wat wel zo is, is dat we in het publieke domein respectvol met elkaar omgaan.

“If I don’t speak up, how will they know?” Sylvana Simons does rock the boat For at least 20 years, Sylvana Simons has been a striking figure on Dutch television, presenting and appearing in a variety of programs. Sylvana talks about Zwarte Piet, the absence of people of color in the media and the role she herself plays in encouraging diversity.

Although she has “suffered” her whole life because of Zwarte Piet, she only began speaking out in the last few years. Her opinion is first, as a Dutch person and second, as a Dutch celebrity. As a celebrity Sylvana feels the responsibility of her position, as she did recently in D� W����� D����� D��� when author Martin Simek used the term “zwartjes” (“darkies”). Her mother says, “Don’t rock the boat.” But it’s time for some turbulence.

Fotografie Ady van de Plas

Credits Fondswerving Lucien Kembel Teksten Samir Azrioual, Rowan Fredrik, Clarice Gargard, Nina Jansen, Bart Mijland, Soraya Pol, Bianca Stigter, Alex van Stipriaan Illustraties Renske de Greef, Natasa Heydra, Grootzus, Ronnieism, Jeroen van de Ruit/Beeldkanon, Stefan Tijs, Valesca van Waveren, Magnus Weightman Fotografie Freek van Asperen (ANP FOTO), Dorien Grötzinger, Carli Hermès, Barbara Kerkhof, KIPPA (ANP FOTO), Bart Maat (ANP FOTO), Ineke Oostveen, Yvonne Palsgraaf, Ady van de Plas, Danny Schwartz, José da Silva, Frouwkje Smit, Annemarie Togt, Tim. S. Trebla, Jean-Luc Truijens (assistent), Petra van Velzen, Prins de Vos Styling Jet van Dijk, Jessica Oosthoek (assistent), Louise Schiffmacher Make up artists van ROC van Amsterdam Pricilla Fleijsman, Carly Heemstra, Remy Hengelmolen, Linda van Iperen, Elisa Kok, Yoy van Lunenburg, Frouwke Travaille Modellen Christian, Djim, Erin, Janne, Jo Anne, Micha, Momo, Pelle, Sanne

Bedankt Dick Douwes, Harriet Duurvoort , Martijn Figee, Wieneke Gunneweg, Rick de Haas, Thedo Keizer, Lucien Kembel, Mark Kloeg, Irene de Kom–Avogadri, Pieter Kuijt, Pauline van der Meer Mohr, Jacco Neleman, Mirjam Oldenhave, Paul Passchier, Uitgeverij Ploegsma, Willem Scholten, Hester Tiggeloven, Carien van der Wal, Sylvia Witte

Bronnen Stedelijke intochten (P. 19-25): • www.sintinamsterdam.nl • Facebookpagina 'Sint in Amsterdam' • www.ssou.nl • Facebookpagina 'Sinterklaas Intocht Utrecht' • www.ludens.nl • www.stichtingart.nl • www.art1middennederland.nl/toolkitsinterklaas/ • ‘Sinterklaas is aangekomen in Gouda’, Nu.nl (15 november 2014) • ‘Zwarte Piet blijft zoals 'ie is tijdens landelijke intocht Gouda, maar krijgt gezelschap van Kaaspiet’, Omroep West (14 oktober 2014) • ‘Gouda hoeft Sinterklaasintocht niet in allerijl aan te passen’, Omroep West (12 november 2014) • ‘Protestgroep Kick out Zwarte Piet wil bij Sinterklaas in Gouda ook Kaaspiet zien’, Omroep West (15 november 2014) • ‘Negentig demonstranten aangehouden bij intocht Gouda - Rutte: ‘heel triest’, NRC.nl (15 november 2014).

Door Niels Posthumus

‘Piet zijn kun je leren’. Veranderingen in Het Sinterklaasjournaal (P. 52-55): • Sinterklaasjournaal.ntr.nl • Afleveringen Sinterklaasjournaal 2014 • ‘Makers Sinterklaasjournaal verdienen pietenpluim’.

De Volkskrant (14 november 2014).

• ‘Diewertje Blok: Sinterklaasjournaal – 4-12-2014’interview met Diewertje blok, DE WERELD DRAAIT DOOR (4 december 2014) • ‘Sinterklaasjournaal is kijkcijferhit’, Mediacourant (12 november 2014) • ‘Zwarte Piet blijft zwart in eerste Sinterklaasjournaal’, NRC Handelsblad (11 november 2014) • ‘Witte pieten-in-opleiding gezien, belangrijke verschuiving’ NRC Handelsblad (13 november 2014) • ‘De man die Sinterklaas zwart maakte’, NRC Handelsblad (6 december 2014) • ‘Waarom alle ogen deze week gericht waren op het Sinterklaasjournaal’, NU.nl (12 november 2014) Sinterklaasje kom maar binnen met je Piet. De 25 bekendste Sinterklaasliedjes in een nieuw jasje (P. 56-59): Paul Passchier & Thedo Keizer, Sinterklaasje, kom maar binnen met je Piet. Met illustraties van Nynke Talsma, ISBN: 978-90-216736-39 • ‘Alle Sinterklaasliedjes worden herschreven’ AD (12 september 2014). Door Eefje Oomen • ‘Het Sinterklaasfeest kan nu evolueren’ Dit is de Nacht (14 oktober 2014), [Radiofragment Radio 1] • ‘Paul Passchier: ‘Sinterklaasliedjes moeten frisser’’, GI:EL (12 september 2014), [Radiofragment 3FM] • ‘‘Kwetsende’ Sinterklaasliedjes krijgen opfrisbeurt’, Het Parool (10 september 2014,).. Door Patrick Meershoek • ‘Paul Passchier en Thedo Keizer herschrijven Sinterklaasliedjes’, Sinterklaas Wolvega (6 september 2014) Sinterklaasboeken nieuwe stijl (P. 60-67): • www.hendersontrainingen.nl • www.saamuitgeverij.nl/hoe-piet-kleur-kreeg • www.sjoerdkuyper.com • www.hooglandvanklaveren.nl/boek/de-vriendenvan-sinterklaas • www.kristinalangarika.nl • www.lolassint.nl • www.hennagoudzandnahar.nl • www.devrolijksteverjaardag.nl • www.pimmvanhest.nl • www.SpannendeSinterklaasverhalen.nl • www.bruna.nl/boeken/alleen-maar-stoutekinderen-9789025866150 ‘Wie zoet is, krijgt lekkers’. Het alternatief van Nederland Wordt Beter (P. 90-93): Stichting Nederland Wordt Beter info@nederlandwordtbeter.nl nederlandwordtbeter.nl Facebookpagina 'Nederland Wordt Beter' Evenement pagina: www.facebook.com/ events/1522345114688959 ‘Beste Meneer Sint’ (Kersten, de Vries & Elstak, 2012), film, youtube ID: 5gOlkAuTQpU

Piet is geen karikatuur meer. Vriendelijke pieten bezoeken de speelclub (P. 96-97): www.sintenzijnpieten.nl Je hoort hem wel, maar je ziet hem niet!. Corporate piet of mascotte (P. 161-165): • ‘Blokker: ’Piet is zwart door roet in schoorsteen’’, De Ondernemer.nl (11 augustus 2015) • ‘AH haalt Zwarte Piet uit Winkelbeeld’, Distrifood.nl, Onafhankelijke nieuwssite voor supermarkten (8 oktober 2014) • ‘Sint & Piet bij Albert Heijn’, Albert Heijn persbericht (1 oktober 2015) • ‘Ook Jumbo gaat door de knieën: Witte Piet op eigen merk snoepgoed’, Nieuws.nl (15 september 2015) • ‘Winkeliers: Zwarte Piet verdwijnt nog niet, maar de discussie kan nog jaren duren’, NRC.nl (1 oktober 2015) • ‘Bekende klimpieten bij De Bijenkorf zijn dit jaar goud’, Het Parool (10 augustus 2015) • ‘Sinterklaas & HEMA Pop Up in London’, Flickr-album, ID: 72157625401250481 (juni-november, 2010) • www.stnicholascenter.org/galleries/events/396/ • ‘Hema introduceert Sinterklaas bij de Britten’, Marketingonline.nl (22 november 2010) • ‘Hema doet Zwarte Piet in de ban’, Joop.nl (26 augustus 2014) • ‘Hema pops up in Londen’, Fontanel magazine (6 december 2010) De Erasmus Universiteit Rotterdam wacht niet af Pauline van der Meer Mohr makes it happen (P. 166-169): • ‘Een inclusieve sinterklaasviering’, open brief aan de medewerkers en studenten aan de Erasmus Universiteit, door Pauline van der Meer Mohr •‘Wij vinden dat de Sinterklaasviering een feest voor iedereen moet zijn’, Erasmus Magazine Online (8 oktober 2015) NL expats vieren Sinterklaas in Chicago. Piet in een andere staat (P. 170-173): www.dutchclubchicago.com Van zwarte schmink naar houtskool. Irene de KomAvogadri over Roetpieten.nl (P. 174-175): • www.roetpieten.nl • Facebookpagina 'Pietmakeover' Colour is the new black. De kleurenpieten van Firma Kloeg (P. 176-181): www.kloeg.nl • Fotoreportage op facebookpagina 'Eindelijk Mooie Kleuren Pieten'. Type licentie: CC BY-NC-ND

Piet

Friedel Chocoladepiet

Prijs € 9,95