Kobiety po pięćdziesiątce w biznesie

RESEARCH

Kobiety po pięćdziesiątce w biznesie

wrzesień 2014 r.

AU T O R

R E DA KC J A

Piotr Arak starszy analityk ds. społecznych

Łukasz Lipiński zastępca dyrektora Polityki Insight

Zmiana statusu kobiet na polskim rynku pracy Kobiety stanowią w Polsce większość, żyją dłużej i zdrowiej oraz są lepiej wykształcone

od mężczyzn. Jednocześnie są jednak mniej aktywne zawodowo i szybciej odchodzą z pracy.

Na ważnych i odpowiedzialnych stanowiskach mało jest kobiet. W Polsce

Z AT R U D N I E N I E W G R U P I E W I E K U

nigdy nie było kobiety - prezydenta. O najwyższy urząd ubiegały się tylko

5 5 - 6 4 L AT W 2 0 1 3 R .

Hanna Gronkiewicz-Waltz (1995 r.) i Henryka Bochniarz (2005 r.). Obie

zajęły siódme miejsce. Wśród 14 premierów od 1989 r. tylko dwójka nie była mężczyznami. W 1992 r. na czele rządu stanęła Hanna Suchocka, w 2014 r.

Szwecja

- blisko ćwierć wieku później - premierem została Ewa Kopacz. Kopacz była

Estonia

także pierwszą kobietą na stanowisku marszałka Sejmu. Ostatnia nominacja

Finlandia

kobiety na stanowisko premiera jest zmianą symptomatyczną, ponieważ rola

Niemcy

pań w Polsce się zwiększa.

Dania USA

Dłużej żyją i są zdrowsze

Łotwa

W Polsce kobiety stanowią większość. Według ostatniego spisu powszech-

Wielka Brytania

nego przeprowadzonego przez GUS w 2011 r. jest ich 19 mln 868 tys., o

Litwa

1 mln 225 tys. więcej niż mężczyzn. I chociaż każdego roku rodzi się ich

Holandia

mniej niż mężczyzn (na 100 dziewczynek przypada około 106 chłopców), to

Bułgaria

panie żyją dłużej. Po pięćdziesiątce jest 8 mln 636 tys. pań - to już 43 proc.

Irlandia

wszystkich kobiet w Polsce i 59 proc. osób w tej grupie wiekowej.

EU28 Francja

Żyją dłużej i cieszą się lepszym zdrowiem niż mężczyźni. Polka urodzona

Czechy

w 2012 r. będzie żyła przeciętnie 81 lat – ale to wciąż jedna z niższych

Portugalia

wartości w Unii. Europejki żyją przeciętnie o prawie dwa lata dłużej,

Cypr

a rekordowe Hiszpanki nawet o pięć lat dłużej. Na tle mężczyzn panie

Hiszpania

wypadają dużo lepiej - mężczyźni w Polsce żyją przeciętnie tylko 73 lata.

Austria

Kobiety są też zdrowsze od mężczyzn - przeciętna Polka w wieku 50 lat

Belgia

będzie żyła w zdrowiu, czyli bez chorób przewlekłych uniemożliwiają-

Słowacja

cych jej normalną pracę, jeszcze 17 lat - o rok dłużej od Polaka. To wynik

Włochy

na poziomie europejskiej średniej, choć dużo lepiej jest w Danii, Szwecji

Rumunia

czy Irlandii.

Luksemburg Węgry

Pracujące Polki częściej narzekają na zdrowie niż inne Europejki. O

Polska

ile obiektywnie zdrowie Polek nie różni się znacząco od średniej europej-

Chorwacja

skiej, o tyle tylko 49 proc. aktywnych zawodowo kobiet w wieku 55-64 lat

Grecja

dobrze ocenia swoje zdrowie. Średnia europejska to dwie trzecie, a na zacho-

Słowenia

dzie kontynentu myśli tak więcej niż trzy czwarte pracujących kobiet w tym

Malta 0

20

40

60

80

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Eurostatu

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

wieku. Z badań resortu pracy1 wynika, że w 2013 r. przynajmniej jeden

dzień pracy z powodów zdrowotnych opuściło zaledwie 30 proc. pracow-

ników w wieku 45-69 lat - tu nie ma zasadniczych różnic między mężczyznami i kobietami.

2

I L E J E S T KO B I E T W Ś R Ó D P R AC U J ĄC Y C H W P O L S C E

Polki są mniej aktywne zawodowo od Europejek i od mężczyzn. W Polsce pracuje

15,6 mln osób, z czego kobiety stanowią tylko 44 proc. Różni nas to od innych krajów Unii, gdzie więcej kobiet jest aktywna zawodowo. Wskaźnik zatrudnienia dla kobiet w wieku produkcyjnym w Polsce wynosi 53 proc., gdy przeciętnie w Europie pracuje

prawie 59 proc. kobiet, a w USA - 62 proc. W rekordowej Szwecji aktywne jest przeszło

72 proc. kobiet. Dla porównania: aktywnych zawodowo jest 67 proc. mężczyzn w Polsce,

niecałe 3 pkt. proc. mniej od unijnej średniej. Niższa aktywność kobiet w kraju to głównie efekt małej popularności elastycznych form zatrudnienia, np. pracy na część etatu i telepracy. W innych krajach znacznie częściej dochodzi do dzielenia się zadaniami, przez Źródło: GUS

co jest więcej miejsc pracy w sfeminizowanych sektorach. Na część etatu zatrudnione jest tylko 11 proc. kobiet, średnia unijna to jedna trzecia, a w Holandii – aż 77 proc.

Szybciej wychodzą z rynku pracy od mężczyzn Polki po pięćdziesiątce niechętnie pracują. Wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku

55-64 lat wynosi tylko 30 proc. i jest jednym z najniższych w Europie. W Szwecji sięga

on powyżej 70 proc., w Niemczech - prawie 60 proc., a unijna przeciętna to przeszło 40

proc. Mniej kobiet w tym wieku pracuje tylko w Grecji, Słowenii, Chorwacji i na Malcie.

W Polsce nastąpił jednak wyraźny postęp, bo osiem lat temu pracowała niespełna co piąta kobieta po pięćdziesiątce. Według rządowych projekcji teraz tempo wzrostu zatrudnienia ma przyspieszyć - w 2020 r. ma pracować ponad 40 proc. Polek w tym wieku. Przyczyni

się do tego wygaszanie możliwości uzyskania świadczeń przedemerytalnych i podnoszenie wieku emerytalnego, co wymusza dłuższe pozostawanie na rynku pracy. Jednak dokształ-

canie wśród Polaków 50+ nadal nie jest popularne - według badań resortu pracy2 z 2013 r. jakąkolwiek aktywność edukacyjną podjęło tylko 9 proc. kobiet i 3 proc. mężczyzn

w wieku 50-69 lat. Jedna trzecia osób w wieku 50-69 lat nie chciałaby się douczyć nawet jeżeli bez tego groziłoby im bezrobocie.

Barierą w zatrudnieniu 50+ są przede wszystkim stereotypy. Jak dowodzą badania

Ministerstwa Pracy3 , stereotypami dotyczącymi osób po pięćdziesiątce na rynku pracy

sugerują się urzędnicy, pracodawcy, działacze organizacji pozarządowych, a nawet osoby w tej grupie. Do tych stereotypów należy przede wszystkim przekonanie o ich niższej produktywności (spowodowanej ubytkiem sił fizycznych, zagrożeniem chorobami,

i zmniejszaniem się wartości wiedzy i umiejętności), przesiąknięciu nawykami nabytymi w PRL, takimi jak np. pasywność, roszczeniowość oraz brak kreatywności, czy ograniczona zdolność dostosowywania się do zmian.

Kobiety w Polsce szybciej wychodzą z rynku pracy. Przeciętnie przestają pracować w wieku 57,5 lat – mężczyźni pracują aż do 61,4 lat. W krajach Unii kobiety pracują

średnio do osiągnięcia 61,3 lat. Najdłużej aktywne zawodowo są Szwedki - pracują do 63,7 lat, w Norweżki – 63,3 lat i Francuzki 63 lata. To przekłada się także na dłuższe kariery zawodowe – przeciętna Europejka pracuje przez 32 lata życia, podczas gdy Polka - tylko

30. Z tak krótkimi karierami zawodowymi kobiet mamy do czynienia w patriarchalnych społeczeństwach, takich jak włoskie, greckie, czy węgierskie. Ale już np. w Portugalii, która kulturowo jest zbliżona do Polski, kobiety są aktywne zawodowo przez prawie 35 lat życia.

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

3

Mniej kobiet niż mężczyzn jest bezrobotna. Przeciętnie kobiety stanowią 46 proc. wszystkich faktycznie bezrobotnych w Unii – w Polsce ten odsetek wynosi 48 proc.

W Polsce jednak wiele pań, które pracują w szarej strefie, albo zajmują się domem, reje-

struje się w urzędach pracy, by mieć prawo do ochrony zdrowia – w 2013 r. było 172 tys.

takich kobiet. Z tego powodu w urzędach pracy zarejestrowane jest więcej bezrobotnych kobiet niż mężczyzn – stanowią 51 proc.

Kobiety stanowią większość pracowników i dyrektorów w administracji

publicznej. Wybierają częściej od mężczyzn pracę w sektorze publicznym, bo umożli-

wia im ona łatwiejsze godzenie kariery z obowiązkami domowymi. Według badań resortu pracy4 najważniejsze oczekiwania kobiet wobec pracodawcy nie dotyczą wysokich zarobków,

G E N D E R PA Y G A P W 2 0 1 2 R . W U N I I ( P R O C . )

Estonia

lecz stabilnej formy zatrudnienia (m.in. umowy na czas nieokreślony), a także bezpieczeń-

30

Austria

23

Niemcy

22

Czechy

22

Słowacja

22

Węgry

20

Finlandia

19

Wielka Brytania

19

Chorwacja

18

Hiszpania

18

Holandia

17

EU28

16

Cypr

16

Szwecja

16

Portugalia

16

Grecja

15

stwa zatrudnienia. Najbardziej sfeminizowane

sektory w Polsce to edukacja i ochrona zdrowia w których kobiety stanowią więcej niż cztery piąte zatrudnionych. Z analiz firmy dorad-

czej E&Y wynika, że 62 proc. zatrudnionych we

wszystkich polskich ministerstwach i w kancelarii premiera to kobiety. Nie ma w Polsce resortu, w którym pracowałoby więcej urzędników niż

urzędniczek. W kadrze kierowniczej ministerstw

również przewagę mają kobiety – jest ich 52 proc.

W Niemczech, ponad połowa sektora publicz-

nego jest reprezentowana przez kobiety (52 proc.), lecz wśród dyrektorów jest ich tylko 15 proc.

Podobnie jest w Rosji gdzie 71 proc. zatrudnionych w sektorze publicznym to kobiety, ale reprezentacja płci żeńskiej w kadrze kierowniczej to ledwie

Dania

15

Francja

15

Bułgaria

15

Irlandia

14

Są coraz lepiej wykształcone

Łotwa

14

Mniej zarabiają od mężczyzn, ale ich sytuacja

Litwa

13

Belgia

10

Rumunia

10

Luksemburg

9

Włochy

7

Polska

6

Malta

6

Słowenia

3

13 proc.

jest lepsza niż w innych krajach. Gender Pay Gap, czyli różnica w godzinowym wynagro-

dzeniu kobiet i mężczyzn w przedsiębiorstwach w Polsce wynosi zaledwie 6 proc. - to blisko

o 10 pkt. proc. mniej niż przeciętnie w Unii.

Tylko na Malcie i w Słowenii płace obu płci

są bardziej zbliżone. Różnice w wynagrodze-

niach między kobietami i mężczyznami w 2002 Źródło: Eurostat

r. wynosiły 7,5 proc., podczas rozkwitu koniunktury lat 2006-2008 przekroczyły 10 proc.,

by spaść do obecnego poziomu. Warto zwrócić jednak uwagę, że różnice te w dużej mierze KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

4

zależą od wieku i sektora zatrudnienia kobiet i mężczyzn. Na samym starcie kariery

zawodowej w większości krajów europejskich różnice na korzyść mężczyzn są bardzo niskie - w Polsce wynoszą niespełna 6 proc., a we Francji to kobiety zarabiają więcej.

Znaczące różnice w wynagrodzeniach zaczynają się pojawiać w wieku 35-44 lat i 44-54 lat, kiedy mężczyźni szybciej awansują, a kobiety mają przerwy w zatrudnieniu. Co ciekawe, największe różnice w wynagrodzeniach między kobietami a mężczyznami w Polsce są w wieku 65+, gdy większość mężczyzn na wysokich stanowiskach kontynuuje pracę, a wiele kobiet dorabia do emerytury w nisko płatnych zawodach.

Kobiety są lepiej wykształcone od mężczyzn. Wśród osób w wieku produkcyjnym (15-64 lat) tylko 19 proc. mężczyzn ukończyło szkołą wyższą, w przypadku kobiet

- aż 27 proc. To prawie tyle samo, ile wynosi średnia europejska i więcej niż u naszych sąsiadów, choć wciąż mniej niż przeciętnie w krajach zachodnich (ponad 30 proc.).

Kobiety stanowią jednak blisko 60 proc. polskich studentów, coraz częściej wybierają też uczelnie techniczne – stanowią już prawie 40 proc. studentów na politechnikach.

Większość z nich studiuje jednak wciąż na kierunkach humanistycznych, przyrodniczych czy prawniczych. Nawet na uczelniach technicznych kobiety wybierają głównie kierunki

związane z zarządzaniem, architekturą, inżynierią środowiska czy biotechnologią. Młode Polki przeciętnie uczą się też lepiej od chłopców – według wyników badań PISA dużo

lepiej czytają ze zrozumieniem. Polki nie radzą sobie jednak tak dobrze, jak ich rówieśniczki z innych krajów z matematyką. W przypadku zadań polegających na rozwiązywaniu

problemów finansowych, mają zbliżone wyniki do chłopców i wyższe niż średnia dla krajów rozwiniętych.

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

5

Profil polskich menedżerek po 50. roku życia Panie w kraju zajmują niższe stanowiska od mężczyzn. Nawet jeśli zasiadają w zarządach, rzadko awansują na prezesów i wiceprezesów.

U DZ I A Ł KOBI E T W R A DAC H N A DZ ORC Z YC H S P Ó Ł E K N O T OWA N YC H N A GI E Ł DZ I E W 2 0 1 3 R .

Kobiet jest mało w radach nadzorczych. Polska z 10-proc. udziałem pań we władzach spółek lokuje się poniżej unijnej średniej (17 proc.). To i tak postęp o prawie 1 pkt. proc. w stosunku do 2010 r. Polska ma najmniej-

szy udział kobiet w radach wśród sąsiadów: w Czechach to blisko 18 proc., na Węgrzech – 12 proc., na Litwie - 16 proc., na Słowacji – 20 proc., a

Finlandia

w Niemczech 21 proc. Największy postęp w zwiększaniu liczby kobiet w

Łotwa

radach nadzorczych w latach 2010–2013 dokonał się we Francji, Holandii

Francja

oraz we Włoszech, a czyli w krajach, które wprowadziły w życie minimalne

Szwecja

kwoty dla kobiet w radach.

Holandia Dania

Rzadziej są prezesami

Niemcy

Kobiety zajmują niższe stanowiska od mężczyzn. Bardzo rzadko są

Słowenia

członkiniami zarządów spółek, a jeszcze rzadziej - prezeskami firm.

Słowacja

Stanowią niecałe 7 proc. prezesów spółek na GPW - na innych europej-

Wielka Brytania

skich parkietach to przeciętnie 12 proc. Kobiety na wysokich stanowi-

Czechy

skach rzadziej są decydentami - mniej z nich jest wiceprezesami i wiceprze-

Litwa

wodniczącymi rad nadzorczych niż szeregowymi członkiniami zarządów

EU 27

i rad. W Polsce widoczny jest także podział zagadnień, którymi zajmują się

Bułgaria

mężczyźni i kobiety. Panie znacznie częściej niż w innych krajach są w

Hiszpania

Polsce księgowymi i dyrektorami działów HR 6 .

Belgia Włochy

Menedżerka po 50. jest o rok młodsza od mężczyzny na podobnym stano-

Austria

wisku. Różnice w wieku kobiet i mężczyzn na stanowiskach menedżer-

Węgry

skich sięgają nawet kilku lat w krajach, które w mniejszym stopniu reali-

Irlandia

zują politykę równościową i różnorodności w zarządach spółek. Największa

Polska

różnica w wieku jest na Węgrzech i w Izraelu – trzy lata. W większości

Luksemburg

krajów europejskich różnice te nie są większe niż dwa lata, a w Szwajcarii,

Rumunia

Włoszech, Belgii czy Finlandii to kobiety-menadżerowie są starsze.

Cypr Estonia

Kobiety, nawet na wysokich stanowiskach, krócej pracują od mężczyzn.

Grecja

Menadżerki pracują w Polsce więcej niż przewiduje kodeks pracy – prze-

Portugalia

ciętnie spędzają w pracy 44 godziny w tygodniu, ale menedżerowi przezna-

Marta

czają na pracę jeszcze dodatkowe cztery godziny. Polskie menadżerki należą 0

5

10

15

20

25

30

Źródło: GPW

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

do europejskiej średniej, jeżeli chodzi o czas pracy, ale, co warto odnotować, kobiety na wysokich stanowiskach w Niemczech, w Czechach, we Francji i w Słowenii spędzają więcej czasu w pracy niż mężczyźni w Polsce.

6

Pracują w sektorze publicznym i spółkach państwowych Polki po 50. częściej niż w innych krajach pracują w sektorze publicznym i państwowych spółkach. Blisko połowa z 50-latek aktywnych zawodowo pracuje w instytucjach publicznych, kolejne 7 proc. - w firmach publicznych, takich jak PGE czy PKP. Tylko

24 proc. decyduje się na pracę w sektorze prywatnym, a 12 proc. same prowadzi firmę.

Co ciekawe, dosyć dużo menedżerek pracuje w organizacjach pozarządowych. Taka

charakterystyka sektorów świadczy o tym, że Polki szukają przede wszystkim stabilności – podobnie jest w Rosji, Czechach i Słowacji.

Menedżerki po 50. zarabiają o 36 proc. mniej od mężczyzn na podobnych stanowiskach. Zróżnicowanie zarobków jest mniejsze na niższych szczeblach dochodowych:

w przypadku pracowników wykonujących proste prace nie ma prawie różnic w wynagro-

dzeniach ze względu na płeć. W biurach mężczyźni zarabiają o 10 proc. więcej od kobiet.

W przypadku pracowników usług, rolników, techników, menadżerów i specjalistów

różnice sięgają ponad jednej trzeciej. W silnie zmaskulinizowanych zawodach takich, jak monterzy maszyn i robotnicy - zarobki mężczyzn są większe nawet o połowę.

Zaledwie 2 proc. menadżerek po pięćdziesiątce w Polsce przyznaje, że była dyskrymi-

nowana ze względu na płeć. W innych krajach ten poziom jest równie niski - we Francji 8 proc., w Szwecji - 5 proc., a w Czechach - 3 proc. W pozostałych państwach kobiety wcale lub prawie wcale nie przyznają się do doświadczenia dyskryminacji. Co ciekawe, jednocześnie we wszystkich państwach istnieją wyraźne różnice w wynagrodzeniach

kobiet i mężczyzn na podobnych stanowiskach, zwłaszcza w grupie 50+. Menedżerki nie uznają więc niższej płacy za przejaw dyskryminacji.

Operują na trudnym rynku Mniej wysokich stanowisk, trudny rynek dla menedżerów. Blisko połowa menadże-

rek 50+ w Polsce uważa, że byłoby ją trudno zastąpić w pracy. Jednocześnie tylko co dzie-

siąta sądzi, że byłoby jej łatwo znaleźć pracę na podobnym stanowisku za podobne pieniądze. Polska, która ma znacznie mniej rozwinięty rynek usług niż kraje zachodnie i przez to mniej wysokich stanowisk, jest o wiele trudniejszym rynkiem do zarządzania własną

karierą. Przy tak nieprzychylnych warunkach nie jest dziwne, że blisko połowa z menedżerek w ciągu roku uczestniczyła w jakiejś formie dokształcania (to pięć razy więcej niż przeciętnie w społeczeństwie).

Polki, nawet jeżeli zajmowały wysokie stanowiska, dążą do przejścia na emeryturę.

Wysoki odsetek menadżerek na emeryturach i jednocześnie niski poziom aktywności

zawodowej po 50. wyróżnia negatywnie Polskę tle innych krajów europejskich. 42 proc. kobiet w wieku 50-64, które zajmowały w swojej karierze kierownicze stanowiska, jest już na emeryturze - to jeden z najwyższych odsetków w Europie. Taka sama liczba -

42 proc. - jest aktywna zawodowo, co z kolei jest najniższym wynikiem. Najwięcej kobie-

t-menadżerek w tym wieku jest aktywna w Norwegii – ponad 80 proc. Co dziesiąta Polka w tym wieku zajmuje się domem, wnukami lub rodzicami, którzy wymagają wsparcia.

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

7

WA R T O Ś C I I S T O T N E D L A M E N E D Ż E RÓW I M E N E D Ż E R E K P O P I Ę Ć D Z I E S I ĄT C E *

Menedżerki po pięćdziesiątce mają w 95 proc. podobny system wartości do

mężczyzn na tych samych stanowiskach. Są nastawione na władzę i jej sprawowanie - na prestiż związany z jej posiadaniem. Chcą kontrolować i dominować innych ludzi oraz rozporządzać zasobami. Pragną sukcesu

osiągniętego poprzez demonstrację kompetencji. Menedżerki dążą do

zaspokojenia przede wszystkim własnych potrzeb, dlatego też wartości takie jak sprawiedliwość społeczna, a także pomoc innym jest dla nich mniej

władza (status i prestiż)

istotna.Mimo stereotypów związanych z wiekiem – menedżerki i menadżerowie nie poszukują bezpieczeństwa oraz w małym stopniu chcą się podpo-

osobisty sukces

rządkowywać innym.

hedonizm (przyjemność)

Niektóre rezygnują z rodziny Menedżerki w Polsce utrzymują rodziny. W 63 przypadkach na 100

ekscytujące życie wolność, kreatywność równość, sprawiedliwość życzliwość

zarabia ona więcej niż partner. Podobnie jest w połowie europejskich krajów.

W krajach realizujących politykę równego traktowania kobiet i mężczyzn

zarobki menadżerek nie są większe od pieniędzy, które dostają ich partnerzy (Norwegia, Szwecja i Francja). W krajach patriarchalnych takich jak Izrael,

Włochy, czy Hiszpania kobiety-menadżerzy zarabiają więcej niż ich partnerzy. Można to uznać za kompensację realnie gorszej sytuacji na rynku pracy – kobiety sukcesu w tych krajach starają się osiągać wyższą pozycję niż ich partnerzy życiowi.

tradycja (religia) konformizm bezpieczeństwo Źródło: Opracowanie własne na podstawie Europejskiego Sondażu Społecznego * Według skali Shaloma Schwartza od -4 do 4 gdzie zero oznacza średnią dla całej populacji

Więcej niż połowa menedżerek jest po ślubie, a co dziesiąta jest singielką.

Polska nie różni się pod tym względem od innych krajów europejskich.

W krajach w których mężczyźni żyją znacznie krócej od kobiet mene-

dżerki częściej są owdowiałe – jest tak m.in. w Polsce, Rosji, Czechach i na Węgrzech. W Polsce przeszło co dziesiąta menadżerka jest rozwiedziona, a 19 proc. przechodziła kiedyś rozwód lub rozpad związku partnerskiego.

Grono kobiet, które poświęca całe swoje życie pracy i nie decyduje się na

związek jest w Polsce relatywnie małe, choć w krajach takich jak Hiszpania, Portugalia, czy Irlandia prawie co piąta menedżerka jest samotna. Można interpretować to jako konieczność poświęcenia życia rodzinnego po to by móc zrealizować cele zawodowe.

Co piąta menedżerka w Polsce rezygnuje z macierzyństwa. To prze-

ciętny wynik w Europie – zbliżony do Finlandii, Rosji, Węgier i Niemiec.

Najwyższy odsetek menadżerek decydujących się na dzieci jest w krajach, które zapewniają udogodnienia dla pracujących kobiet i w których reali-

zowana jest polityka równościowa: w Norwegii, Danii, Szwecji i Francji.

Oprócz tego menadżerki mają więcej dzieci w postkomunistycznych krajach takich, jak Czechy, Bułgaria, Estonia i Słowenia, co może być związane z tym, że dopiero kobiety o odpowiednim statusie społecznym stać w tych krajach na posiadanie i wychowanie dzieci. W Grecji, Irlandii, czy na

Ukrainie w związku z tym, że odsetek menadżerek z dziećmi jest relatywnie

niski, najpewniej rodzicielstwo może być barierą w dalszym rozwoju kariery.

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

8

Ścieżki zawodowe menadżerek po 50. roku życia w USA i Unii Pięćdziesięciokilkuletnich dyrektorów i prezesów najczęściej czeka jedną z kilku ścieżek dalszego rozwoju: innowacja, update - pozyskanie nowych umiejętności, stagnacja, mentoring, powrót na rynek pracy lub poszukiwanie pracy.

Dzięki rozwojowi medycyny, poprawie diety i zdrowszemu trybowi życia ludzie żyją dłużej w dobrym zdrowiu. O ile w przypadku społeczeństwa amerykańskiego mówi

się sixty is the new forty, czyli „sześćdziesiątka to nowa czterdziestka”, to w Polsce możemy

bardziej konserwatywnie powiedzieć, że „pięćdziesiątka to nowa czterdziestka”. Dzisiaj

już trudno powiedzieć, że przeciętny Polak w wieku pięćdziesięciu lat jest stary – a jeszcze niedawno był to wiek, w którym zaczynało się planować emeryturę, bo kobiety mogły na

nią przejść już po ukończeniu 55 lat. Dzisiaj taka osoba ma przed sobą jeszcze około 15 lat pracy i to bez znaczącego spadku formy. Kobiety żyją przeciętnie w zdrowiu aż 17 lat od swoich 50. urodzin.

Po osiągnięciu 50 lat poziom szczęścia, czerpania radości z pełni życia i realizacji

planów staje się coraz wyższy, by zanotować najwyższy poziom w wieku około 80 lat 7.

Pięćdziesiątka to także graniczna liczba sygnalizująca koniec wieku średniego i powolne przechodzenie w starość. Wiele osób, które przekroczyły półwiecze może skoncentro-

wać się na własnych potrzebach. Czterech na dziesięciu pięćdziesięciolatków podkreśla, że są bardziej zadowoleni niż w jakimkolwiek innym okresie ich życia. Wielu przyznaje, że

cieszą ich własne sukcesy zawodowe, są również dumni ze ścieżki życiowej, jaką obrały ich dzieci.

Mając 50 lat pracownik staje się coachem – osiąga wystarczająco duży poziom zaku-

mulowanej przez całe życie zawodowe wiedzy i mądrości, by dzielić się nim z innymi.

Jego fizyczne możliwości i szybkość pracy są na niższym poziomie niż doświadczenie – to ono w tym momencie jest jest jego głównym kapitałem na rynku pracy8 . W później-

szym okresie, po 60. może zostać „ambasadorem” własnej firmy, ponieważ jego tempo

pracy uniemożliwia mu wykonywanie tych samych zadań, co młodsi pracownicy. Jakie są możliwe ścieżki rozwoju dla menedżerów w fazie dojrzałości?

Innowacja To przemodelowanie obecnej firmy lub stanowiska, może to też być zupełna zmiana sektora albo odejście z obecnej firmy i założenie kolejnej. Wynalazczość nie jest

domeną osób starszych, ani tych w średnim wieku, ale jest też jednym z najważniej-

szych cech biznesowego lidera. Dobry menedżer po pięćdziesiątce nadal powinien chcieć się zmieniać.

Jak jest w Polsce? Przeszło osiem na dziesięć menedżerek po 50. w Unii zgadza się z

tezą, że w życiu jest ważne, by wymyślać nowe idee i być kreatywnym. Polki wpisują się

w ten ogólnoeuropejski trend i nie różnią zasadniczo od menedżerek w Wielkiej Brytanii, Austrii, Belgii, Czechach, czy w Finlandii. Mniej cenią sobie innowacyjność menedżerki z Portugalii i Ukrainy, choć nadal jest to zasadnicza większość. Polskie menedżerki, tak

jak kobiety z innych krajów, nie mają więc oporów przed zmianą. Inną kwestią jest pytanie o konieczne do niej kompetencje.

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

9

W S P I N A N I E S I Ę P O S C H O D AC H K A R I E R Y I G Ł ÓW N E Z A D A N I A N A K A Ż D Y M Z E TA P ÓW

75 lat emerytura 70 lat specjalizacja odpoczynek

ODCHODZENIE

65 lat spowolnienie 60 lat innowacja update stagnacja ścieżki rozwoju mentoring powrót na rynek pracy poszukiwanie pracy 50 lat utrzymanie

KONSOLIDACJA

45 lat przejście 40 lat rozwój frustracja konsolidacja 30 lat próby

ZAJĘCIE POZYCJI 25 lat

próba przejście 18 lat próby 14 lat

EKSPLORACJA

zdolności 11 lat zainteresowania

WZROST 7 lat

fantazje

Źródło: Opracowanie własne

4 lata

na podstawie D. E. Super (1994)

ciekawość NARODZINY KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

10

Update - nowe umiejętności Kolejnym trend wśród osób, które przekraczają 50. rok życia w krajach zachodnich, jest dopasowywanie swojej wiedzy do zmieniającego się rynku pracy. Mając już zbudowaną

pozycję zawodową wiele menedżerów w USA i w Europie decyduje się na szkolenie, czy to zapisując się na studia MBA, czy też na kierunki specjalistyczne, które mają zwiększyć ich

wiedzę lub poszerzyć horyzonty. Inną metodą na osiągnięcie tego celu jest też uczestniczenie w wysokiej jakości szkoleniach i kursach. Nowe kompetencje są dowodzą, że menedżer stara się nadążać za trendami w swojej branży i zwiększa to jego szanse na znalezienie pracy w przypadku utraty stanowiska.

Jak jest w Polsce? Polskie menedżerki odrobiły lekcję z tego, że wykształcenie jest ważne.

Blisko połowa z nich uczestniczyła w ciągu ostatniego roku w szkoleniu lub studiach.

To ośmiokrotnie więcej niż przeciętnie wśród polskich pracowników i wielokrotnie

więcej niż wśród wszystkich pracowników 50+, którzy niechętnie podnoszą kwalifika-

cje. Co prawda, najwięcej kobiet - trzy czwarte - uczy się w Danii, Finlandii, Norwegii i Szwecji, ale wynik Polek jest bardzo dobry na tle innych krajów regionu, a zwłaszcza Europy Południowej – Grecji, Portugalii i Hiszpanii – gdzie uczy się mniej niż jedna trzecia.

Stagnacja Wiele kobiet, tak jak i mężczyzn po 50., oczekuje stabilizacji i najczęściej decyduje

się na pozostanie na danym stanowisku, albo zajęcie niższej posady w tej samej strukturze lub sektorze. We Francji, Wielkiej Brytanii, czy w Luksemburgu większość aktyw-

nych zawodowo menedżerek nie uczy się, co oznacza, że duża część z nich wybiera strate-

gię stagnacji. Chęć zakonserwowania obecnego stanu i pogodzenie się z tym, że największe osiągnięcia już są przeszłością jest ściśle związane z wiekiem.

Jak jest w Polsce? Połowa Polek-menedżerek w tym wieku nie decyduje się na podniesie-

nie kwalifikacji, a co dziesiąta nie uważa, że ich praca wymaga kreatywności. W większości krajów ponad 90 proc. kobiet-menedżerów po pięćdziesiątce poszukuje w pracy stabilizacji (w Polsce - 97 proc.) Podobnie jest w Bułgarii, Grecji, Rosji, Słowenii, ale także

w Szwecji i w Wielkiej Brytanii. Najmniej ważna jest stabilizacja dla menedżerek z Austrii, Danii, Izraela i Portugalii – w tych kategoriach myśli tam mniej niż 70 proc. menedże-

rek po pięćdziesiątce. Więcej niż osiem na dziesięć menedżerek chce stabilizacji zawodowej we Francji, Holandii i Niemczech.

Mentoring W okresie kryzysu coraz popularniejsza stała się praktyka wykorzystywania pracowników

50+ jako mentorów w wewnętrznych strukturach firm. W trudnych czasach, gdy księgowy ogląda każdą złotówkę, taniej jest zaangażować osoby mające długoletni staż do wyjaśniania tajemnic zawodu i firmy, niż ściągać zewnętrznych konsultantów. Jeśli menedżerki są

do tego przygotowane i odpowiednio zmotywowane, skutecznie przekazują wiedzę innym pracownikom. Pozwala to zatrzymać wiedzę wewnątrz firmy, a tym samym utrzymać ciągłość działań w przypadku odejścia eksperta na emeryturę. Objęcie roli mentora

często wymaga jednak rozwoju kompetencji psychospołecznych i pedagogicznych star-

szego pracownika. Kobiety, mimo że jako menedżerowie wyznają bardzo podobny system wartości do mężczyzn, powinny lepiej radzić sobie z takim zadaniem, ze względu na wyższe kompetencje społeczne od mężczyzn.

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

11

Jak jest w Polsce? 82 proc. menedżerek w Polsce chciałaby pomagać innym, w tym m.in. swoim współpracownikom. To ponadprzeciętnie wysoki wynik na tle innych krajów

europejskich, który pokazuje, że wiele z nich ma potencjał do tego by być mentorkami.

Podobny poziom chęci kooperacji z innymi i pomocy jest w Irlandii, Szwecji, Szwajcarii i

w Grecji. Około 70-76 proc. Austriaczek, Brytyjek, Niemek i Dunek chce pomagać innym ludziom. W Francji, Finlandii i Holandii chce tak robić około 60 proc. Niższy poziom jest w Czechach i Portugalii gdzie chęć niesienia pomocy deklaruje tylko połowa menedżerek, a najniższy w Rosji gdzie chęć pomagania deklaruje co trzecia.

Powrót na rynek pracy Menedżerki w wielu krajach europejskich robią przerwy w karierze na wychowywanie

dzieci. Często są one na tyle długie, że kobiety dopiero po 50. decydują się na powrót albo

do dawnej pracy, albo też decydują się na poszukiwania niższego stanowiska w tym samym sektorze. W USA i Europie zachodniej istnieje szereg firm, które pomagają byłym menedżerkom odnaleźć się na rynku pracy.

Jak jest w Polsce? 73 proc. matek-menedżerek w Polsce badanych przez firmę Grant

Thornton przyznaje, że ich pracodawca utrzymywał ich stanowiska w okresie w którym zajmowała się ona wychowywaniem dziecka lub przebywała na urlopie rodzicielskim.

Na takie działanie wskazuje zaledwie 43 proc. menedżerek w USA, 53 proc. menedże-

rek w krajach strefy euro i 46 proc. średnio w krajach G7. Polki w biznesie w mniejszym stopniu muszą się bać utraty pracy w wyniku posiadania dziecka.

W Polsce około 12 proc. menedżerek i byłych menedżerek w wieku 50-64 lat jako swoje

główne miejsce pracy wskazuje dom, opiekę nad dziećmi, czyli bycie gospodynią domową – to przeciętny europejski wynik. Na Węgrzech w domach pracuje 10 proc., we Francji 9 proc., a w Wielkiej Brytanii – 8 proc. Odsetek ten jest znacznie niższy w krajach skandy-

nawskich – 1 proc. w Finlandii, 4 proc. w Norwegii i 6 proc. w Szwecji. Najwięcej mene-

dżerek przerwało swoją karierę i pracuje w domach w Luksemburgu (25 proc.), w Irlandii (24 proc.), Hiszpanii (23 proc.) i w Portugalii (21 proc.). Nie wiadomo jak wiele z tych kobiet chciałoby wrócić na rynek pracy.

Bezrobocie i poszukiwanie pracy Bezrobocie wśród kadry menedżerskiej zawsze jest niższe niż w wypadku innych pracowników, tym niemniej się zdarza. Pracodawcy czasem zamieniają menedżera średniego

szczebla, nawet jeżeli radzi sobie tak samo dobrze jak 10 lat wcześniej, na osobę młodszą, bo można jej mniej zapłacić. W Austrii, Luksemburgu, Czechach, Danii, czy Norwegii bezrobocie wśród menedżerek w wieku 50-64 lat praktycznie nie istnieje. W innych

krajach takich jak Szwecja, Wielka Brytania, Rosja, Belgia, Szwajcaria, czy Francja bezrobocie w tej grupie wieku wynosi od 1-4 proc., co mieści się w definicji tzw. bezrobo-

cia frykcyjnego związanego z przechodzeniem z jednego miejsca pracy do drugiego. W

Irlandii, Słowenii, na Ukrainie i w Grecji bezrobocie wśród menedżerek waha się od 5 do 8 proc. - to najwyższe poziomy notowane dla tej grupy w Europie.

Jak jest w Polsce? Stopa bezrobocia wśród menedżerek w wieku 50-64 lat w Polsce wynosi 3 proc. Polska na tym tle maluje się jako kraj należący do większości, w której jeżeli

kobiety menedżerowie po 50. są bez pracy, to tylko dlatego, że przechodzą do innej lub krótkookresowo jej poszukują.

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

12

Polska menedżerka 2020: Szanse i ryzyka Szansa dla menedżerek po pięćdziesiątce jest rozwój „srebrnej gospodarki” i malejąca

rola mężczyzn. Ryzykiem – pozostanie w „różowym getcie” i utrzymujące się stereotypy.

Polska za sześć lat może już być w strefie euro i powinna pozostać 22. gospodarką świata.

W rankingu dochodu na mieszkańca powinna awansować o cztery miejsca i stać się 47. na świecie. Polskie społeczeństwo będzie za to mniejsze o pół miliona osób – liczba mieszkańców kraju spadnie poniżej 38 mln. Będzie też starsze, choć osób w wieku 44-65 lat ubędzie: obecnie stanowią 24 proc., a w niedalekiej przyszłości - 22 proc. To głównie

efekt odchodzenia na emerytury pierwszego powojennego wyżu demograficznego. Czeka nas przemodelowanie na rynku pracy i mniejsza konkurencja między pracownikami 50+.

Jak w tym wszystkim odnajdą się menadżerki? Raczej dobrze, ale stoi przed nimi wiele wyzwań i zagrożeń.

Szanse Srebrna gospodarka (silver economy). Pod tym pojęciem kryje się rozwój systemu usług

i wytwarzania dóbr ukierunkowany na wykorzystanie potencjału osób starszych i powstanie osobnego rynku związanego z zaspokajaniem ich potrzeb konsumpcyjnych, bytowych i zdrowotnych. Najsilniejsza część srebrnej gospodarki dotyczy opieki medycznej – a tam

już dzisiaj kobiety są jednymi z najliczniejszych menedżerów – stanowią 37 proc. dyrektorów szpitali, a w całym systemie ochrony zdrowia kobiety to 29 proc. szefów przychodni, szpitali i aptek. Wraz z wzrostem znaczenia tych sektorów będzie rosło też znaczenie kobiet w nich pracujących.

„Upadek facetów”. Psycholog społeczny Philip Zimbardo ukuł termin demise of guys 9

odnoszący się do zmniejszącej się roli mężczyzn w życiu gospodarczym i społecznym.

Między dziewczynkami o chłopcami w wieku 15 lat występuje w Polsce różnica w umiejętności czytania ze zrozumieniem, która przekłada się na rok nauki w szkole. Różnice w poziomie pogłębiają się na uniwersytetach - dziewczyny stanowią ponad 58 proc.

ogólnej liczby studentów, choć nadal częściej wybierają kierunki społeczne i humani-

styczne. Na politechnikach jest ich już 37 proc., a liczba ta wzrosła o 6 pkt. proc. w sześć lat i nadal rośnie.

Biologia. Mężczyźni przeciętnie żyją o osiem lat krócej od kobiet – to jedna z największych

różnic w Unii. Żyją także o trzy lata krócej bez znacznych problemów zdrowotnych. Na

dodatek, kobiety-menedżerki są dzisiaj młodsze od mężczyzn o rok. To wszystko oznacza, że mężczyźni szybciej będą opuszczać swoje stanowiska z przyczyn naturalnych, a kobiety

z dłuższym doświadczeniem zarządczym mogą je z łatwością zajmować. Rotacja na stanowiskach kierowniczych będzie jeszcze spotęgowana przez odchodzących na emerytury mężczyzn z powojennego wyżu demograficznego.

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

13

Polityka i parytety. Polska wprowadziła już parytety w polityce, które nakazują, by w

pierwszej trójce na listach wyborczych znajdowała się przynajmniej jedna kobieta. Kilka krajów europejskich wprowadziło wiążące rozwiązania kwotowe w biznesie - najbar-

dziej znany jest przykład Norwegii, która zastosowała 40 proc. kwoty w radach nadzor-

czych. Obecnie w Unii rozważana jest propozycja Komisji Europejskiej dotycząca zwiększenia liczby kobiet w organach spółek publicznych w całej Unii za pomocą ustanowienia

celu minimalnego w wysokości 40 proc. W Polsce coraz częściej podnoszony jest publicznie postulat wprowadzenia systemu kwotowego przy doborze członków zarządów i rad

nadzorczych spółek skarbu państwa. Prawa dla kobiet są też jednym z priorytetów nowego gabinetu premier Ewy Kopacz.

Ryzyka Pozostanie w „różowym getcie”. Ukuty w latach 80. w USA termin pink ghetto jest

używany do określania miejsc pracy i sektorów zdominowanych przez kobiety. W przy-

padku Polski to administracja publiczna, edukacja, ochrona zdrowia, hotelarstwo, gastronomia i pośrednictwo nieruchomości. To najczęściej także sektory z mniejszą możliwo-

ścią awansu pionowego i przede wszystkim gorzej opłacane, niż te mniej sfeminizowane. „Różowe getto” oznacza także umiejscowienie kobiet-menedżerów na pozycjach, które

bezpośrednio nie prowadzą do zajmowania stanowisk w zarządach, tworząc efekt „szklanego sufitu”. Kobiety znacznie częściej są dyrektorami ds. personalnych, odpowiadają za

kontakty z klientami, czy public relations. Kariery kobiet pracujących w różowych gettach zatrzymują się na pewnym etapie i nie są one brane pod uwagę przy obsadzaniu stanowisk w zarządach albo działach stanowiących rdzeń firmy np. w sprzedaży.

Za mały network, by awansować. Mężyczyźni na wyższych stanowiskach oprócz relacji

zawodowych często utrzymują znajomości towarzyskie. Chętniej przyjaźnią się z osobami, które są do nich podobne – mają zbliżony status społeczny, kończyli tę samą uczelnię,

głosują na tę samą partię i przede wszystkim są tej samej płci. Koledzy z pracy i branży przekładają się na lepszy networking, co ułatwia im zmianę pracy, a także sprawia –

nieświadomie – że są lepiej postrzegani niż ci, którzy nie są w kręgu towarzyskim. Kobiety dużo nie różnią się pod tym względem od mężczyzn – lubią przyjaźnić się z koleżankami z pracy, ale w sektorach i działach zdominowanych przez mężczyzn to bariera utrudniająca awans. By zwiększyć siłę sieci znajomości kobiet, powstają inicjatywy pozarządowe

np. Fundacja Liderek Biznesu, które mają ułatwić menedżerkom budowanie przydatnych kontaktów, na co wielu z nich łącząc karierę z obowiązkami rodzinnymi brakuje czasu.

Za mała pewność siebie. Mężczyźni-menedżerowie są bardziej pewni siebie niż kobiety

– 70 proc. z nich ma wysoki lub bardzo wysoki poziom wiary we własne siły. Dla porów-

nania podobnie myśli tylko 50 proc. kobiet-menedżerek 10. Połowa kobiet przyznaje się do tego, że nie była kiedyś pewna swoich umiejętności i wiedzy. Samokrytyka u mężczyzn

jest znacznie rzadsza – podobnie myślało 31 proc. menedżerów. Mniejsza pewność siebie

kobiet przekłada się na rzadsze startowanie w konkursach na wyższe stanowiska. 20 proc.

z menedżerów-mężczyzn przyznaje się, że zaaplikowałoby na stanowisko, pomimo tego że tylko częściowo spełnia kryteria oferty. Wśród kobiet odsetek ten wyniósł 14 proc.

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

14

Utrzymujący się stereotyp: think manager - think male. To związane z przypisywa-

niem liderom biznesowym przez innych menedżerów, ale i szeregowych pracowników

cech typowo męskich. Dominacja, decyzyjność i asertywność są uznawane za najważniej-

sze cechy dla pełnienia funkcji menedżera i jednocześnie są mocno utożsamiane z mężczyznami. To jedna z podstawowych barier uniemożliwiających kobietom awans. Stereotyp

ten jest bardziej rozpowszechniony w Stanach niż w Europie11. Co warto podkreślić, nie da się go potwierdzić empirycznie - jak pokazaliśmy polskie menedżerki 50+ mają w 95 proc. taki sam system wartości, co ich rówieśnicy płci męskiej.

Menedżerki 2020 Jeżeli nie zostaną wprowadzone parytety w radach nadzorczych szacujemy, że za sześć lat kobiety będą stanowiły około 14-15 proc. ich członków. Jeżeli zostanie zmienione prawo, to najpewniej ten udział będzie wynosił 18-20 proc., czyli blisko dwa razy więcej niż

obecnie. Nie spodziewamy się jednak, że nawet znaczące zmiany w prawodastwie wpłynę-

łyby na zwiększenie udziału kobiet w zarządach spółek giełdowych – z dzisiejszych 7 proc. możliwy do osiągnięcia jest wynik podobny do tego we Francji, czyli 10 proc.

Kobiety są lepiej wykształcone od mężczyzn, młodsze i zdrowiej się starzeją – menedżerek 50+ będzie więc tylko i wyłącznie więcej. Nie prognozujemy szybkiegu „upadku facetów”, ale na pewno ich udział w życiu politycznym, gospodarczym i społecznym będzie się zmniejszał.

KOBIET Y PO PIĘĆDZIESIĄTCE W BIZNESIE

15

PR Z Y PIS Y

1. E. Kryńska, J. Krzyszkowski, B. Urbaniak, J. Wiktorowicz red. (2013),

Diagnoza Obecnej Sytuacji Kobiet i Mężczyzn 50+ na Rynku Pracy w Polsce.

2. Tamże.

3. Tamże.

4. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (2014), Równość w Biznesie. Więcej Równości,

Więcej Korzyści w Gospodarce. Kobiety i Mężczyźni na Stanowiskach Decyzyjnych w Polskiej Gospodarce w Latach 2010–2013.

5. E&Y (2013), Worldwide Index of Women as Public Sector Leaders.

6. Grant Thornton (2014) Kobiety na stanowiskach menadżerskich – raport w liczbach.

7. A. A. Stone, J. E. Schwartz, J. E. Broderick, A. Deaton (2010), A snapshot of the Age Distribution

of Psychological Well-being in the United States, PNAS 107/22.

Convergence in Career Development Theories.

and What We Can Do About It.

8. D. E. Super (1994), A life Span, Life Space. Perspective on Convergence, w: M. L. Savickas, R. W. Lent (red.), 9. P. Zimbardo, N. Duncan (2012), The Demise of Guys: Why Boys Are Struggling 10. Europe’s Institute of Leadership and Management (2011), Ambition and Gender at Work.

11. V. E. Schein, R. Mueller, T. Lituchy, J. Liu (1996), Think manager—Think Male: a Global Phenomenon?

Journal of Organizational Behavior 17/1.

Ź RÓ D Ł A D A N Y C H :

Eurostat, GUS, GPW oraz obliczenia własne na podstawie bazy danych Diagnozy Społecznej z 2013 r. i baz danych Europejskiego Sondażu Społecznego z lat 2000-2010.

Piotr Arak starszy analityk ds. społecznych tel. (+48 22) 436 73 17 p.arak@politykainsight.pl

Niniejszy raport powstał na zlecenie kancelarii prawnej Clifford Chance. Polityka Insight dołożyła wszelkich starań, by był on bezstronny i obiektywny, a zleceniodawca nie miał wpływu na tezy ani wymowę opracowania.

POLITYKA INSIGHT to centrum analityczne powołane przez wydawcę tygodnika POLITYKA. Zespół 20 analityków – ekonomistów, prawników i socjologów – codziennie śledzi wydarzenia, wybiera istotne tematy i pisze analizy, raporty i prognozy na wyłączny użytek klientów POLITYKI INSIGHT.

Więcej informacji o serwisie na stronie www.politykainsight.pl

Polityka Insight ul. Słupecka 6, 02-309 Warszawa, tel. +48 22 456 87 77 www.politykainsight.pl