System proporcjonalny a system większościowy

Piotr STEC

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

Lublin, 2004

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

Wstęp We współczesnych demokracjach prawo współdecydowania mają tysiące lub miliony obywateli, szczegółowe decyzje zaś są podejmowane przez wybranych w wyborach powszechnych reprezentantów1. Sposób wyłaniania przedstawicieli w związku z tym implikuje oczywiste konsekwencje i decyzja o przyjęciu określonego systemu wyborczego2 może mieć zasadnicze znaczenie dla przyszłego układu sił w państwie i na lata zadecydować o kierunku jego dalszego rozwoju3.

Istnieją dwa zasadnicze typy systemów wyborczych: proporcjonalny4 i większościowy5.

W Rzeczypospolitej Polskiej obowiązującą, w wyborach do Sejmu, jest reprezentacja proporcjonalna, bowiem art. 96 ust. 2 Konstytucji RP wymienia, jako jeden z 5 czynników, proporcjonalność. Od pewnego czasu jednak trwa dyskusja dotycząca zmiany ordynacji na większościową, co ma stanowić jeden z elementów uzdrowienia systemu i kultury politycznej w państwie. Polemika na ten temat została zapoczątkowana artykułem „Rzeczpospolitej” zatytułowanym Do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej: Apel o nową ordynację wyborczą 6 i ów apel został powtórzony artykułem Do Prezydenta RP i do środowisk politycznych: Apel

1

J. Haman, Demokracja, decydowanie, wybory, Warszawa 2003, s. 57.

System wyborczy definiuje się jako zbiór norm prawnych ustanawiających prawo wyborcze obywateli oraz regulujących organizację i tryb przeprowadzenia wyborów, a także wzajemne stosunki między deputowanymi a wyborcami. A. Żukowski, Systemy wyborcze: wprowadzenie, Olsztyn 1997, s. 43.

Jak słusznie zauważają Andrzej Antoszewski i Ryszard Herbut przez system wyborczy należy rozumieć całokształt norm, na podstawie których organizowane są wybory do parlamentu, a które regulują szczegółowo prawo do czynnego i biernego uczestniczenia w wyborach, proces wyłaniania kandydatów, zasady prowadzenia przez nich kampanii wyborczej, organizację głosowania, sposób przeliczania głosów na mandaty oraz kontrolę prawidłowości postępowania wyborcze. Składają się nań (system norm) instytucje polityczne funkcjonujące w procesie wyborczym (komisje wyborcze, mężowie zaufania, sądy rozpatrujące protesty wyborcze itp.), ogólne zasady prawa wyborczego oraz szczegółowe postanowienia proceduralne określające sposób przeprowadzenia wyborów i ustalenia ich ostatecznych wyników – tj. przyznania określonej liczby mandatów poszczególnym partiom. Na dystrybucję tę wpływają przede wszystkim takie elementy systemu wyborczego, jak podział kraju na okręgi, uprawnienia wyborcy, ustanowienie progów wyborczych, przede wszystkim zaś formuła wyborcza.

A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2001, s. 208-209.

3 J. Haman, dz. cyt., s. 149.

4 Podstawową ideą systemu proporcjonalnego jest taki podział miejsc w ciele przedstawicielskim, który dokładnie odpowiadałby poparciu, jakie poszczególne komitety wyborcze uzyskają od społeczeństwa. Jak słusznie zauważył Arkadiusz Żukowski, w wyborach proporcjonalnych elektorat głosuje przede wszystkim na listy wyborcze tworzone przez partie i ugrupowania polityczne, co stanowi najistotniejszą podstawę klasyfikacji tych systemów wyborczych. Więcej A. Żukowski, dz. cyt., s. 53-58.

5 Istota większościowych systemów wyborczych polega na tym, że mandat lub mandaty otrzymuje tylko zwycięski kandydat lub ugrupowanie polityczne, kiedy zgromadzą określoną prawem większość głosów w okręgu wyborczym. Niekiedy o jego zdobyciu może zadecydować minimalna różnica w uzyskanym wyniku wyborczym, rzędu jednego procenta lub nawet promili. Dominuje tu zasada „zwycięzca bierze wszystko” („the winner takes all”), dlatego ugrupowania polityczne zgłaszają do wyborów z reguły jednego kandydata aby nie dopuścić do rozproszenia głosów. Pozostali kandydaci, niezależnie od tego ile zebrali głosów, nie otrzymują mandatów. Zob. szerzej J. Haman, dz. cyt., s. 81-123, A. Żukowski, dz. cyt., s. 46-53.

6 Autorami artykułu są 72 osoby ze świata polskiej nauki, kultury, polityki i ekonomii, a jego tekst można odnaleźć: Do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej: Apel o nową ordynację wyborczą, „Rzeczpospolita”, 15-16.03.2003, nr 63, s. 1.

2

-2-

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

zatroskanych o losy Ojczyzny7. Polityczne koszty zmiany systemu wyborczego byłyby jednak dla wielu partii zbyt wysokie stąd istnieje silna opozycja wobec takich zmian. Skrajnie przeciwne stanowiska wobec faktu wprowadzenia większościowego sposobu wyboru reprezentacji powodują niemerytoryczną dyskusję odnośnie skutków polityczno-społecznoprawnych jej przyjęcia.

Celem niniejszej pracy jest próba zebrania i merytorycznego, bezstronnego przedstawienia i porównania zalet oraz wad większościowego i proporcjonalnego systemu wyborczego. Ma to na celu pełniejsze ukazanie problemu oraz rzetelną prezentację tematu.

Właściwe w związku z tym wydaje się zastosowanie metody porównawczej, jako wiodącej przy próbie zestawienia pozytywnych i negatywnych aspektów obu reprezentacji.

Niniejsza praca składa się z 4 części. Pierwsza „Wpływ systemu wyborczego na system partyjny” ma na celu ukazanie relewancji partii politycznych, tworzonych typów partii i ukazania efektywnej liczby partii w obu typach reprezentacji. W drugiej – „Zależności pomiędzy systemem wyborczym a funkcjonowaniem parlamentu” – porównywane są: sprawność działania parlamentu i jego stabilność, proces tworzenia rządu i jego funkcjonowanie, artykulacja idei i interesów różnych grup społecznych. Trzecia część – – „Wpływ bezpośredniej decyzji wyborców na ostateczny kształt ciała wykonawczego” – – zawiera następujące kwestie: formuła wyborcza, wielkość i granice okręgów a wynik wyborów, stopień deformacji woli wyborców, manipulacje procedurą wyborczą, które to (kwestie) są kolejno zestawiane i kontrastowane. W ostatniej część – „Socjotechnika i marketing polityczny” – porównywany są: typ prowadzonej kampanii przedwyborczej, formułowane strategia wyborcze oraz możliwość oceny ogólnych kompetencji kandydata.

Analizując zagadnienia wyboru systemu wyborczego warto zwrócić uwagę, iż spór o dwa wymienione systemy opiera się w dużej mierze na tezie Maurice Duvergera, zgodnie z którą systemy większościowe przyczyniają się do powstania systemów dwupartyjnych, a reprezentacja proporcjonalna wpływa na zwiększenie liczby partii8. Znaczenie zasadnicze w tym konflikcie mają konkurujące wartości9. Z jednej strony twierdzi się, że najważniejszym

Apel wystosowało 17 osób: naukowców, publicystów, pisarzy. Wśród kilku zasadniczych postulatów naprawy polskiego systemu politycznego nie pominięto również wprowadzenia ordynacji większościowej. Pełny tekst artykułu: Do Prezydenta RP i do środowisk politycznych: Apel zatroskanych o losy Ojczyzny, „Rzeczpospolita”, 29-30.05.2004, nr 125, s. 1.

8 Vernon Van Dyke twierdzi jednak, że nie jest to prawo naukowe, a jedynie pewna tendencja. Udowadnia bowiem, iż głosowanie w systemie większościowym nie musi prowadzić do systemu dwupartyjnego, a proporcjonalność nie jest tożsama z wielopartyjnością. Zob. szerzej V. Van Dyke, Wprowadzenie do polityki, Poznań 2000, r. 3. Wydaje się jednak, iż praktyka polityczna pokazuje, że należy za słuszną przyjąć tezę M. Duvergera.

9 Tamże, s 48.

7

-3-

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

celem wyborów jest stworzenie stabilnego rządu, który jest zdolny do rządzenia, a taki rezultat jest bardziej prawdopodobny w systemach dwupartyjnych, bowiem istnieje praesumptio, iż jedna z dwóch partii przejmie władzę i będzie rządzić w sposób stabilny i skuteczny aż do kolejnych wyborów. Z drugiej strony utrzymuje się, że wybory powinny prowadzić do wyłonienia takiego składu przedstawicieli, jaki będzie ściśle odzwierciedlał preferencje wyborców10. Ukazuje to, iż decyzja, dotycząca wyboru określonego systemu wyborczego, to nie tylko decyzja polegająca na rozważeniu wszystkich „za” i „przeciw” płynących z wad i korzyści poszczególnych ordynacji, ale również konieczność ustalenia preferencji, charakteryzujących się maksymalną użytecznością z jednej strony i wartością etyczno-moralną z drugiej, dla definiującego owe preferencje. Będą to więc albo stabilność systemu politycznego przy systemie większościowym, albo sprawiedliwa reprezentacja wypadku reprezentacji proporcjonalnej.

Powodem sporów o kształt systemów wyborczych jest również to, że spełniają one różne funkcje, nie zawsze dające się ze sobą pogodzić. Powołując się na opinię Dereka Urwina,

Andrzej Antoszewski i Ryszard Herbut przyjmują, iż „w ustabilizowanych,

skonsolidowanych demokracjach systemy wyborcze zapewniają osiągnięcie czterech celów: po pierwsze, reprezentatywności (władzę powierza się tym, którzy mają poparcie większości), po drugie, stabilności politycznej (wyłonienie większości zdolnej do powołania trwałego gabinetu), po trzecie, zgodności działań rządu z preferencjami i oczekiwaniami większości, oraz po czwarte, pozytywnej selekcji kadr (dobór najlepszych ludzi na stanowiska publiczne).

Nietrudno jednak zauważyć, że żaden system wyborczy nie jest w stanie zapewnić osiągnięcia efektu czwartego, efekt trzeci zależy nie tylko i na pewno nie przede wszystkim od systemu wyborczego, natomiast dwa pierwsze mogą pozostawać ze sobą sprzeczności”11. Nie sposób więc

nie

nadmienić,

że

efektywność

rządzenia

osiągana

jest

często

kosztem

reprezentatywności (Wielka Brytania) i odwrotnie (Republika Weimarska, IV Republika we Francji). Istnieje bowiem konflikt między zasadą decydowania większością a potrzebą ochrony mniejszości12. Tym samym dylemat – reprezentatywność czy efektywność rządzenia – stanowi istotę rozważań pomiędzy rodzajami ordynacji wyborczych, a uznanie któregoś z elementów za priorytetowy może być przedmiotem zażartych sporów wśród elit politycznych.

Współcześnie badacze wskazują na to, iż wiele współczesnych społeczeństw jest głęboko podzielonych i, w wyniku uwarunkowań historycznych, grupy etniczne są do siebie wrogo nastawione. Jeśli jednej grupie pozwoli się dominować w rządzie, to może ona wykorzystywać swoją władzę do uciskania, a nawet wyniszczania innej.

11 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 209-210 12 Tamże, s. 210.

10

-4-

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

1.

Wpływ systemu wyborczego na system partyjny System partyjny definiowany jest najczęściej jako grupa partii politycznych

działających według prawnie określonych reguł w ramach danego społeczeństwa13. „Należy więc traktować go jako układ (konfigurację) wzajemnych powiązań między partiami politycznymi, które kształtują się stopniowo jako reakcja każdej z nich na zachowania pozostałych. W efekcie prowadzą one do ujawnienia się swoistej „korporacyjnej” strategii partii en bloc, tworzących system partyjny, której celem jest instytucjonalizacja określonych schematów, reguł i wzorców prowadzenia gry politycznej jako sposobu kontrolowania i sterowania rozwojem systemu politycznego”14.

Nie ma w literaturze sporu co do tego, że jedną z najistotniejszych determinant systemu partyjnego jest system wyborczy15. Na jego poziomie, a także parlamentarno-gabinetowym, należy rozpatrywać rywalizacyjne powiązania między partiami. Partie bowiem po spełnieniu pewnych, niezbyt wymagających warunków, związanych z prezentacją list wyborczych, wchodzą bez przeszkód na arenę wyborczą16. Demokratyczne systemy polityczne unikają z reguły posługiwania się instytucjami, które mogłyby prowadzić do wykluczenia z rywalizacji wyborczej określonych sił politycznych i reprezentujących je partii. Wejście jednak partii do parlamentu może zostać utrudnione wskutek zastosowania restryktywnego systemu wyborczego (np. większościowego) czy też pewnych instytucji prawa wyborczego (w systemach proporcjonalnych), takich jak np. klauzula zaporowa lub mały rozmiar okręgu.

W efekcie niektórym partiom, należącym przede wszystkim do kategorii partii małych, nie udaje się pokonać bariery reprezentacji i wejść do parlamentu17.

Jest rzeczą oczywistą, iż poszczególne partie, tworzące system partyjny, różnią się wielkością, rolą, którą im przyszło odegrać, usytuowaniem w przestrzeni rywalizacyjnych powiązań czy treścią oferty programowej. Jedna kwestia jednak nie ulega wątpliwości – – konkretny system partyjny jako układ organizacyjnych i funkcjonalnych powiązań ma wpływ na wyznaczenie statusu poszczególnych tworzących go partii politycznych. Niekiedy w tym kontekście posługujemy się kategorią relewancji partii politycznej, czyli jej doniosłością w określonym układzie powiązań rywalizacyjnych18.

W. Sokół, Systemy partyjne, [w:] Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii praktyki politycznej, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2003, s. 110.

14 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 116-117.

15 A. Antoszewski, R. Herbut, J. Sikora, System partyjny w Polsce, [w:] Partie i systemy partyjne Europy Środkowej, red. A. Antoszewski i inni, Wrocław 2003, s. 121.

16 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 120.

17 Zob. szerzej Tamże, s. 120-121.

18 R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002, s. 140.

13

-5-

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

1.1 Relewancja partii politycznych Termin relewancji politycznej wprowadził Giovanni Sartori i odnosi się on do partii, które są istotne dla funkcjonowania całego systemu partyjnego oraz mogą zmienić jego charakter i kierunek ewolucji19. Relewantność pozwala na określenie doniosłości partii w określonej konfiguracji rywalizacyjnych powiązań, zwanej systemem partyjnym20. Problem relewancji partii politycznych determinowany jest więc zasadami gry politycznej, które tym systemie „obowiązują”21. W dalszej kolejności zostaną porównane poziomy relewancji dla partii dużych oraz małych w ordynacji proporcjonalnej i większościowej.

Partie duże w ramach konkretnego systemu partyjnego z reguły dysponują znacznym poziomem relewancji, co znajduje wyraz przede wszystkim w procesie formowania koalicji gabinetowych czy też szerzej – procesie tworzenia rządu. Jej poziom może jednak ulegać zmianie w zależności od istniejącej konfiguracji rywalizacyjnych powiązań między partiami22. W systemach dwupartyjnych czy wielopartyjnych, gdzie występują dwie wyraźne opcje programowe (np. lewicowa i prawicowa), poziom relewancji partii dużych rośnie, zwłaszcza w sytuacji – co dotyczy tego drugiego przypadku – gdy stanowią one „jądro” tych opcji. Sprawa komplikuje się wówczas, gdy istnieją więcej niż dwie duże partie polityczne, a system partyjny przybiera charakter układu wielopolarnego (z szeregiem opcji programowych) o znacznej fragmentaryzacji. W takim układzie nawet najsilniejsza wyborczo partia polityczna może nie być w stanie stworzyć gabinetu, co rzutuje na ocenę poziomu jej relewancji. Istniejący mechanizm przetargów, który ujawnił się w określonej fazie ewolucji systemu partyjnego, staje się odpowiedzialny za „miarkowanie” poziomu relewancji partii dużych23.

Odnośni partii małych można odnieść wrażenie że przynależność ugrupowania do tej kategorii nie tyle determinowana jest rozmiarem poparcia im udzielanego, co raczej właśnie poziomem relewancji, kalkulowanym dla każdego konkretnego systemu partyjnego względnie wyodrębnionego typu systemów partyjnych. W systemach dwupartyjnych, gdzie jedna z partii dużych zdobywa absolutną większość w parlamencie i tworzy czysto jednopartyjny gabinet, ugrupowania małe pozbawione są relewancji. Poziom relewancji partii W. Sokół, Systemy..., s. 117-118.

Opiera się on na uwzględnieniu potencjału koalicyjnego partii, tzn. stwierdzeniu, czy była ona kiedykolwiek brana pod uwagę jako ewentualny partner w przetargach koalicyjnych, oraz potencjału szantażu politycznego, a więc możliwości wymuszenia na pozostałych partiach przyjęcia określonej taktyki politycznej, której nie zastosowałyby w „normalnej” sytuacji. A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 122.

21 R. Herbut, dz. cyt., s. 140.

22 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 123-124.

23 R. Herbut, dz. cyt., s. 141-142.

19 20

-6-

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

małych rośnie w systemach wielopartyjnych, zwłaszcza w tych, w których występuje znaczna fragmentaryzacja systemu partyjnego i dominuje zjawisko wielopolarnej rywalizacji, przy zachowaniu

jednak

umiarkowanego

dystansu

programowo-ideologicznego

między

poszczególnymi opcjami politycznymi. Wzrost tego dystansu (znaczny poziom polaryzacji) może wywołać efekt ograniczenia relewantności partii małych tylko w ramach poszczególnych bloków (opcji)24.

Można przyjąć, że relewancja partii małych i jej poziom w ramach systemu partyjnego są ściśle związane z wystąpieniem pewnych zjawisk w mechanizmie systemu partyjnego: z usytuowaniem partii małej w przestrzeni rywalizacji jak i z dominującym w danym systemie politycznym modelem tworzenia gabinetów oraz relacjami między rządem a opozycją25. Uzasadniona wydaje się być hipoteza, że demokracje większościowe (westminsterskie), silnie powiązane z tradycją stabilizowania systemów dwupartyjnych ewentualnie dwublokowych, sprzyjają na ogół marginalizacji partii małych (wyjątkiem może być – choć raczej dyskusyjnym – system australijski)26. Partie duże nie potrzebują wsparcia ugrupowań mniejszych w procesie tworzenia gabinetu, co eliminuje możliwość stosowania form szantażu politycznego przez te ostatnie. Rola opozycji ogranicza się jedynie do krytyki i upublicznienia niektórych debat, ale i w tym przypadku istnieje monopol partii dużej.

W demokracjach konsensualnych, których ewolucji towarzyszy zjawisko wielopartyjności i fragmentaryzacji systemu partyjnego, z reguły dominuje model gabinetów koalicyjnych, co automatycznie stwarza większą szansę wpływu partii małych na politykę państwa. Jeżeli do tego dodamy istnienie consensusu programowego między partiami, to potencjał koalicyjny partii małych rośnie. Z racji funkcjonowania w tych demokracjach „otwartego” procesu decyzyjnego i proporcjonalnego w nim udziału wszystkich ustabilizowanych partii, relewancję zachowują nawet te partie małe, które pozostają w opozycji27.

Ciekawy problem budzi również pozycja partii dominujących w obu typach ordynacji.

W systemie dwupartyjnym partie dopełniające nie występują, co wynika przede wszystkim z modelu formowania rządu. W układzie rywalizacji dwublokowej, a więc wówczas, gdy ukształtował się już schemat tworzenia gabinetu przez partię lub partie reprezentujące jedną opcję programową (lewicową lub prawicową), ugrupowania dopełniające należą do tej opcji bądź pochodzą z centrum systemu. W systemach wielopartyjnych, w których dystans programowo-ideologiczny między partiami pozostaje umiarkowany, może wystąpić kilka Tamże, s. 144.

A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 125-126.

26 R. Herbut, dz. cyt., s. 145-146.

27 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 127.

24 25

-7-

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

partii dopełniających, które zachowują ten status bez względu na konfigurację tworzonych koalicji politycznych28.

Poszczególne typy reprezentacji zapewniają więc odmienny poziom relewancji poszczególnych partii. W systemie większościowym liczą się przede wszystkim partie duże, podczas gdy w ordynacji proporcjonalnej wzrasta rola partii małych, które pełnią rolę dopełniającą. Implikuje to oczywisty fakt, iż system większości względnej jest szczególnie korzystny dla najsilniejszych ugrupowań, czyli dla tych, które są zdolne do zwycięstwa w znacznej liczbie okręgów wyborczych.

1.2 Typ partii Kolejnym ważnym problemem jaki wynika z wpływu systemu wyborczego na system partyjny jest tworzenie i funkcjonowanie określonych typów partii i ich organizacja wewnętrzna.

Zagadnienie

jest

istotne

ze

względu

istnienie

odmiennej

struktury

wewnątrzpartyjnej właściwej poszczególnym reprezentacjom.

Posługując się kategoryzacją M. Duvergera, wypada stwierdzić, że zdecydowana większość funkcjonujących w Polsce partii politycznych to organizacje „wewnętrznie” tworzone,

co

wywołuje

określone

konsekwencje,

jeżeli

chodzi

o

proces

ich

instytucjonalizacji29. Jest to cecha charakterystyczna dla systemu proporcjonalnego. Zjawisko związane z tworzeniem „wewnętrznych” partii można określić mianem parlamentaryzacji ugrupowań. Polega ono (zjawisko) na tym, iż partie jawią się przede wszystkim jako instrumenty pozwalające ich elitom w sposób efektywny uczestniczyć w dystrybucji zasobów politycznych, a to może nastąpić tylko przez kontrolowanie i wpływanie na proces podejmowania decyzji. Tak więc parlamentaryzacji partii politycznych towarzyszy ich elityzacja. W efekcie proces instytucjonalizacji partii politycznych jest ściśle związany z instytucjami państwa, a one same gros uwagi poświęcają parlamentarnej i rządowej aktywności, dbając przede wszystkim o skonstruowanie takiego reżimu politycznego, który kreowałby sprzyjające im środowisko30.

Elity odgrywają decydującą rolę w systemach proporcjonalnych, chociaż w ordynacji większościowej ich wpływ jest znaczący. Każda partia, w każdym systemie, musi bowiem stanowić zwarty zespół polityków, którzy pod przywództwem lidera przestrzegają dyscypliny

Tamże, s. 129-130.

A. Antoszewski, R. Herbut, J. Sikora, dz. cyt., s. 126.

30 Tamże, s. 127.

28 29

-8-

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

partyjnej. Gwarantuje to możliwość realizacji na forum parlamentu założeń programowych partii31.

Ordynacja większościowa, w odróżnieniu od proporcjonalnej, wymusza tworzenie partii otwartych, bowiem, szukając poparcia nawet niewielkich grup, otwiera ona swoje szeregi na nowych ludzi, kreując w ten sposób odnowioną elitę polityczną, co umożliwia wkraczanie na arenę polityki ludziom nie związanym z dotychczasowym establishmentem partyjnym i stanowi tym samym najpełniejszą rękojmię ciągłej odnowy32. Zamknięcie się przed dopływem owych ludzi – młodych, ambitnych, przedsiębiorczych – jest równoznaczne dla partii z klęską w najbliższych wyborach.

Warto zauważyć, że wejście i awans w ramach partii zależy tylko w niewielkim stopniu od szefa i centrali, a w głównej mierze od działań, a więc jest to system oddolny i mało podatny na korupcję. Podobnie dobór kandydatów na listy wyborcze opiera się na mechanizmie selekcji pozytywnej, w ramach której o nominacji decydują zwolennicy partii często nie będący nawet formalnie jej członkami33. Kierownictwo partii w związku z tym traci

dominującą

pozycję,

a

subiektywizm

zostaje

zrównoważony

mechanizmem

odwołującym się do otoczenia zewnętrznego ugrupowania, które to (otoczenie) nie podlega kontroli partyjnego sztabu34. Zachodzi więc w systemie dwupartyjnym zjawisko decentralizacji wewnątrzpartyjnej, w odróżnieniu od wielopartyjności, gdzie elityzacja i centralizacja wewnątrzpartyjna stanowi podstawę mechanizmu działania ugrupowania.

Reprezentacja proporcjonalna tworzy bowiem z partii w tym systemie – mimo szlachetnych deklaracji – arenę, na której następuje segregacja na partię „wewnętrzną” i „zewnętrzną”, bowiem, po przegranej rywalizacji o kontrolę nad „partią wewnętrzną”, konkurenci zawsze mają możliwość wystąpienia z ugrupowania i założenia kolejnej repliki35.

Istnienie uprzywilejowanego „centrum” – „partii wewnętrznej” – powoduje, że możliwość realizacji politycznych aspiracji staje się dla stojącej poza nią grupy członków nikła bądź też niemożliwa36. Wymusza poniekąd wierność wobec centrali partyjnej, ponieważ w tym systemie grupa kierownicza partii w praktyce decyduje o przyjęciu do partii, o kolejności na

W. Poniatowska-Grochalska, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, [w:] Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych, cz. I, red. J. Iwanek, Katowice 1994, s. 26.

32 J. Sanocki, Proporcjonalne manowce, [w:] Otwarta księga: o jednomandatowe okręgi wyborcze, red.

R. Lazarowicz, J. Przystawa, Wrocław 1999s. 159.

33 M. Morawiecki, Jak najlepiej wybierać posłów?, [w:] Otwarta księga..., s. 87.

34 J. Sanocki, dz. cyt., s. 156.

35 Jest to doskonale widoczne na przykładzie polskiej prawicy, gdzie nieustanne podziały są powodowane chęcią zajmowania kierowniczych stanowisk w partii.

36 Tamże, s. 157.

31

-9-

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

liście wyborczej, słowem – określona partyjna instancja zyskuje kompetencje nadawania statusu polityka37.

Typ i funkcjonowanie partii politycznej jest więc konsekwencją przyjęcia określonego systemu wyborczego. W systemach wielopartyjnych tworzone są partie wewnętrzne, silnie scentralizowane, z dominującą pozycją elity politycznej. Dwupartyjność natomiast powoduje konieczność formowania partii otwartych i zdecentralizowanych, cechujących się możliwością szybkiej wymiany elit.

1.3 Efektywna liczba partii Innym następstwem systemu wyborczego jest redukcja tzw. efektywnej liczby partii, polegająca na tym, że liczba partii reprezentowanych w parlamencie jest zawsze niższa niż liczba ugrupowań rywalizujących o głosy na arenie wyborczej, natomiast procent mandatów, jaki uzyskują partie najsilniejsze, jest wyższy niż procent zdobytych przez nie głosów. Można więc powiedzieć, że system wyborczy wpływa na kształt systemu partyjnego głównie poprzez utrudnianie lub ułatwianie dostępu na arenę parlamentarną nowym partiom, które na ogół, przynajmniej na początku, są dosyć słabe38. Nie ma natomiast dowodu na to, by systemy dyskryminujące takie ugrupowania stanowiły wystarczającą barierę dla zakładania nowych formacji albo dla zdobywania przez nie zauważalnej liczby głosów. W przypadku redukcji efektywnej liczby partii decydującą rolę odgrywa podział na okręgi wyborcze, ich rozmiar oraz formuła wyborcza39.

Jak zauważa Jacek Haman analizy empiryczne wskazują, że system wielopartyjny funkcjonuje tam, gdzie są ku temu jednocześnie warunki społeczne (większa liczba wymiarów sporu politycznego, a więc „zapotrzebowanie” na większą liczbę partii), jak i odpowiedni system wyborczy (a więc nie większościowy): jeśli system wyborczy silnie premiuje duże partie, to dochodzi do konsolidacji („połączenie w wiązki”) różnych wymiarów sporu i redukcji liczby istotnych partii politycznych. Tezę tę łatwo jednak odwrócić: to system większościowy może funkcjonować tylko tam, gdzie struktura podziałów politycznych i społecznych umożliwia ich konsolidację i reprezentację w prostszej strukturze partii politycznych40.

Tamże, s. 156 Niekiedy jednak ugrupowania powstałe niedługo przed wyborami okazują się zdolne do zdobycia liczącego się poparcia, czego przykładem może być włoska Forza Italia w 1994 r. czy polska Akacja Wyborcza Solidarność w 1997 r.

39 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 229-230.

40 J. Haman, dz. cyt., s. 245.

37 38

- 10 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

Korelacja pomiędzy liczbą partii a liczbą wymiarów podziałów politycznych jest faktem; podobnie jak faktem jest korelacja pomiędzy liczbą partii a systemem wyborczym; zachodzi także korelacja pomiędzy typem systemu wyborczego a liczbą wymiarów sporu politycznego. Samo zaobserwowanie korelacji nie przesądza jednak o kierunku i przebiegu związku przyczynowego41, zwłaszcza że związek ten może zachodzić obustronnie42.

Wydaje się zatem, że o możliwości redukcji liczby istotnych partii decydują łącznie czynniki „społeczne” i „instytucjonalne”. Na strukturę systemu partyjnego działają jednocześnie dwie grupy czynników: (1) konieczność zapewnienia reprezentacji wszystkim grupom interesów i stanowiskom ideologicznym oraz (2) dążenie do maksymalizacji partii we władzy. Partie polityczne w miarę swoich możliwości będą starały się włączać do swoich programów reprezentację interesów różnych grup mniejszościowych, uzyskując w ten sposób dodatkowe głosy, ale granicę owych możliwości wyznacza spójność programowa: partia nie może reprezentować sprzecznych interesów. W zależności od charakteru interesów grupowych i podziałów społecznych włączenie postulatów poszczególnych grup do programu partii może wymagać słabszego bądź mocniejszego ich „nagięcia” do reszty programu partyjnego, z drugiej zaś strony wiąże się z ich „rozcieńczeniem” wśród innych, nawet jeśli nie bezpośrednio sprzecznych, to w końcu konkurujących o te same zasoby elementów programowych. Im większa będzie „premia za wielkość”, a w systemach większościowych jest ona największa – tym silniejsza będzie motywacja, by takie „pogorszenie jakości” reprezentacji swoich interesów zaakceptować i powierzyć ją dużej partii; jeśli premia ta będzie mała (jak w systemach reprezentacji proporcjonalnej), może przeważyć idea powierzenia reprezentacji specyficznych interesów czy stanowiska ideowego osobnej partii politycznej43.

Praktyka funkcjonowania systemów partyjnych pokazuje, iż przyjęcie określonego systemu

wyborczego

wpływa

na

liczbę

efektywnej

liczby

partii.

Reprezentacja

większościowa skutecznie oddziałuje na ich redukcję ze względu na utrudniony dostęp do sceny politycznej nowych partii – powoduje to podział na okręgi wyborcze, ich rozmiar oraz W Danii na początku XX wieku partie nie były w stanie zagospodarować nowych wymiarów podziałów politycznych. Choć większościowy system wyborczy sprzyjał utrzymaniu istniejącego systemu partyjnego, rosnąca dysproporcja pomiędzy udziałem poszczególnych partii w podziale głosów a ich udziałem w podziale mandatów wymusiła zmianę systemu wyborczego na sprzyjający systemowi wielopartyjnemu. Odwrotny proces miał miejsce we Francji w końcu lat 50-tych, gdzie w celu zwiększenia stabilności rządów zagrożonej przez nadmierne rozdrobnienie sceny politycznej przeprowadzono reformę systemu wyborczego, wprowadzając system większościowy z dogrywką – w efekcie doszło do skonsolidowania systemu partyjnego i w konsekwencji do postrzegania jako tożsamych wymiarów sporu politycznego dawniej traktowanych jako różne. Zob. szerzej Tamże, s. 245-246.

42 Tamże, s. 245.

43 Tamże, s. 244-245.

41

- 11 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

formuła wyborcza. Ordynacja proporcjonalna sprzyja natomiast ograniczeniu redukcji efektywnej liczby partii, ze względu na łatwość dostępu do sceny politycznej i większą podatność elektoratu na zabiegi socjotechniczne (zostanie to szerzej omówione w IV części).

2.

Zależności pomiędzy systemem wyborczym a funkcjonowaniem parlamentu W

rozważaniach

nad

powiązaniami

pomiędzy

systemem

wyborczym

a funkcjonowaniem parlamentu zasadniczą kwestia wydaje się określenie relacji pomiędzy poszczególnymi władzami: czy mamy do czynienia z pełnym podziałem władz (model konsensualny), czy też cała władza spoczywa w rękach większości parlamentarnej (model westminsterski).

Drugie rozwiązanie jest właściwe dla systemu większościowego, w którym parlament zgodnie z przysłowiem „może zrobić wszystko z wyjątkiem uczynienia kobiety mężczyzną”.

Nie ma on żadnych ograniczeń44 w stanowieniu prawa oraz powoływaniu i odwoływaniu rządu. Jest to równoznaczne z tym, że swobodę stanowienia prawa ma większość parlamentarna, której emanacją i egzekutywą jest gabinet, kierowany przez jej przywódcę.

W praktyce przejawia to się w tym, że to nie parlament dominuje nad rządem, lecz rząd nad parlamentem, a zasada suwerenności parlamentu oznacza suwerenność większości parlamentarnej, a ta – suwerenność gabinetu45. „W rozwiązaniach charakterystycznych dla demokracji konsensualnych – mamy natomiast do czynienia z wyraźnym rozdzieleniem władzy gabinetu od władzy ustawodawczej, wyrażającym się na przykład przez ograniczenie możliwości odwołania rządu przez parlament, zaś parlamenty, między innymi za sprawą mniejszej dyscypliny i większego zróżnicowania deputowanych składających się na większość parlamentarną, są w mniejszym stopniu wykonawcą programu rządowego, a w większym partnerem rządu. Z drugiej strony w wielu przypadkach (np. zmian konstytucji) wymagane jest uzyskanie większości kwalifikowanej, co ogranicza suwerenność „zwykłej” większości parlamentarnej, zaś uchwalone ustawy wymagają akceptacji innych organów władzy bądź też podlegają kontroli sądowej”46. Ten typ jest właściwy dla systemów proporcjonalnych.

Jedyne ograniczenia wynikają ze zobowiązań międzynarodowych.

J. Haman, dz. cyt., s. 27.

46 Tamże.

44 45

- 12 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

2.1. Sprawność działania parlamentu i jego stabilność Sprawność działania parlamentu i jego stabilność jest konsekwencją, którą powinny zapewniać każde wybory. Jak już zaznaczono przyjęcie systemu wyborczego ma na celu zapewnienie efektywności i stabilności rządzenia i dokonanie sprawiedliwej reprezentacji. Jak udowodniono postulaty te często stoją ze sobą w sprzeczności, gdyż określone ordynacje uznają za priorytetowe odmienne postulaty. Wynika to z tego, iż wybory pełnią odmienne funkcje w poszczególnych typach systemów politycznych. W przypadku skonsolidowanych demokracji można mówić o trzech zasadniczych: legitymowaniu władzy zwycięzców, egzekwowaniu odpowiedzialności politycznej rządzących i umożliwieniu alternacji władzy, oraz – w przypadku społeczeństw pluralistycznych – o zapewnieniu reprezentacji mniejszości.

System wyborczy musi więc być przede wszystkim tak skonstruowany, by zapewnić możliwość zorganizowania się opozycji politycznej oraz by nie zamknąć jej drogi do przejęcia władzy. Nie oznacza to, rzecz jasna, że każde wybory prowadzą do alternacji władzy. Wręcz przeciwnie, to, co można określić mianem poziomu alternatywności wyborów, stanowi zmienną istotnie różnicującą poszczególne demokracje. Tak np. w Japonii, Włoszech czy Austrii jest on nadzwyczaj niski (pierwsza od II wojny światowej alternacja władzy nastąpiła dopiero w latach 90-tych). Na przeciwnym biegunie odnajdziemy natomiast Irlandię, gdzie na ogólną liczbę 17 elekcji odbytych w latach 1944-2000 w 12 przypadkach dokonała się zmiana partii lub koalicji rządzącej47.

W systemie rozdrobnionym parlament jest na ogół instytucją polityczną dysponującą demokratyczną legitymacją do sprawowania władzy w imieniu narodu. Fakt ten rzutuje na polityczną pozycję parlamentu wyznaczoną relacjami z władzą wykonawczą. Natomiast, w ramach reżimu parlamentarnego sprzężonego z systemem dwupartyjnym (bądź do niego zbliżonym) zasadnicze ustalenia zapadają w gremiach rządowych, a rola większości parlamentarnej sprowadza się bardziej do nadania tym ustaleniom prawomocności niż ich skorygowania48.

Jak wiadomo, nie istnieje metoda podejmowania społecznych decyzji nieobciążona jakimiś istotnymi wadami. W przypadku podejmowania decyzji w systemie wielopartyjnym, procedura decyzyjna prowadzi to do znacznego ryzyka, że decyzja społeczna zostanie zniekształcona na drodze negocjacji międzypartyjnych czy wewnątrzkoalicyjnych. Z drugiej strony, nie musząc zabiegać o poparcie koalicjantów, decydent wyłoniony w wyborach

47 48

A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 210-211.

Tamże, s. 238.

- 13 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

większościowych nie musi starać się o poszerzanie konsensusu wokół swoich decyzji – co wprawdzie pozwała na efektywniejsze, szybsze i bardziej „twarde” decydowanie, ale zwłaszcza w społeczeństwie heterogenicznym, podzielonym na skonfliktowane grupy o wyraźnie przeciwstawnych interesach, tak sprawowana władza zamiast tonować napięcia społeczne, raczej naraża kraj na ich wzrost49.

Warto zwrócić uwagę, że gdy system partyjny jest istotnie rozczłonkowany, ordynacja proporcjonalna może to rozczłonkowanie utrwalać, powodując, że żadna z partii nie jest na tyle silna, by dominować w rządzie, nie mówiąc o tym, by rządzić samemu50. W odróżnieniu od tego system oparty na dwupartyjności zapobiega zbytniemu rozczłonkowaniu organu przedstawicielskiego,

co

wpływa

na

stabilność

polityczną.

Na

gruncie

systemu

dwupartyjnego jego efektem jest „wyprodukowanie” bezpiecznej większości parlamentarnej, a także liczącej się opozycji51. Nie zachodzi w tym przypadku, tak jak w ordynacji proporcjonalnej, zjawisko rozmycia odpowiedzialności politycznej za podejmowane działania (jak w rządach koalicyjnych) oraz fakt, iż konieczność uzgadniania stanowisk i rozgrywki pomiędzy koalicjantami może utrudniać podejmowanie przez rząd szybkich i pewnych decyzji. Nie ulega również – jak w systemie wielopartyjnym - osłabieniu związek pomiędzy werdyktem wyborców a realizowanym przez rząd programem oraz związek deputowanych z ich okręgiem i elektoratem52.

Należy więc stwierdzić, że jednopartyjne rządy, które nie muszą tracić czasu i energii na uzgodnienia i spory między koalicjantami (a także pomiędzy różnymi gałęziami podzielonej władzy), uchodzą za stabilniejsze i efektywniejsze. Istotnym jest również, że chociaż za programem rządowym mogła się opowiedzieć w wyborach jedynie względna większość głosujących, to zachodzi bezpośredni związek pomiędzy sukcesem wyborczym (czyli oceną tego programu przez elektorat) a tym, jaki program będzie realizowany, zaś partia rządząca, która zawiedzie wyborców i uzyska niższy poziom poparcia w kolejnych wyborach, nie utrzyma się przy władzy. Związek ten jest znacznie wyraźniejszy niż w krajach stosujących proporcjonalne systemy wyborcze i rządy koalicyjne, gdzie często funkcjonowały partie, które ze względu na konfiguracje potencjalnych układów koalicyjnych miały niemalże gwarancję udziału w każdym kolejnym rządzie niezależnie od swojego wyniku wyborczego.

Rządy jednopartyjne oznaczają natomiast, że program rządu jest rzeczywiście tym programem, z którym stojąca za nim partia szła do wyborów, podczas gdy program rządu 49

J. Haman, dz. cyt., s. 69.

A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 225.

51 Tamże, s. 221.

52 J. Haman, dz. cyt., s. 31-32.

50

- 14 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

koalicyjnego jest produktem międzypartyjnych negocjacji prowadzonych już bez kontroli wyborców53.

W modelu większościowym władza jest wprawdzie niepodzielnie skupiona w rękach większości, ale brak klasycznego podziału władz rekompensowany jest efektywnie działającym podziałem władzy w czasie. Funkcjonowanie systemu dwupartyjnego nie kłóci się z wzajemną grą mniejszościowych „frakcji”: partie polityczne w homogenicznym społeczeństwie są w istocie agentami różnorodnych mniejszościowych grup interesów, które, jeśli zawiodą się na danej partii jako ich reprezentantce, mogą podążyć za „syrenim śpiewem” konkurencji. System większościowy umożliwia wyborcom także efektywną ocenę „dobrego sprawowania się” urzędników pełniących rządy – w systemie, w którym o władzę konkurują dwie partie o podobnej skali poparcia nawet relatywnie niewielki spadek popularności partii rządzącej doprowadzi do odsunięcia jej od władzy po kolejnych wyborach54. Łatwa możliwość zmiany istniejącego układu władzy jest uważana za jedna z największych zalet ordynacji większościowej. Niemniej jednak warto zauważyć, że systemy wyborcze jednak, a zwłaszcza systemy większościowe, mają charakter samozachowawczy: większość parlamentarna będąca owocem wyborów w danym systemie nie ma powodu, by system – jak widać dla niej korzystny – zmieniać55.

Sprawność działania parlamentu i jego stabilność jest więc cechą przede wszystkim modelów większościowych. Funkcjonowanie systemów wielopartyjnych nie wyklucza wprawdzie tych elementów, niemniej jednak gry koalicyjne zasadniczo ograniczają efektywność funkcjonowania parlamentu w tym systemie.

2.2. Proces tworzenia rządu i jego funkcjonowanie Proces tworzenia rządu i jego funkcjonowanie wywierają niezwykle istotny wpływ – – jak nie decydujący – na działanie całego systemu państwowego. Formowanie rządu zależy jednak od wyniku wyborów, na który decydujący wpływ – choć nie jedyny – ma system wyborczy. Powoływanie rządu ma ścisły charakter z relewancją partii, które mogą ewentualnie wchodzić w skład koalicji (systemy proporcjonalne) lub tworzyć gabinet samodzielnie (jest to generalnie cecha dwupartyjnych systemów, chociaż wielopartyjność nie wyklucza takiej możliwości). Istotne są również koneksje z rozważaniami, którym

Tamże, s. 30.

Tamże, s. 32.

55 Tamże, s. 246.

53 54

- 15 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

poświęcony był wcześniejszy punkt, mianowicie sprawnością działania parlamentu i jego stabilnością.

Ponieważ większość decyzji w parlamencie podejmowana jest na zasadzie większości głosów, fakt, jaki rząd zostanie sformowany zależy do tego, które (przynajmniej) dwie partie – już po wyborach – stworzą koalicję. Ostateczne formowanie się koalicji rządowej i jej programu odbywa się już poza kontrolą i oceną wyborców – a zatem również i ich wpływ na decyzje jest ograniczony. Weryfikacja przyjętego przez koalicję programu rządowego zostanie dokonana w kolejnych wyborach – ale nawet wtedy jej negatywny wynik i utrata części głosów na rzecz opozycji nie musi wcale oznaczać zmiany rządu: o ile zmiany w rozkładzie głosów nie będą bardzo duże, w dalszym ciągu o powołaniu rządu będą decydowały jedynie międzypartyjne negocjacje koalicyjne. Efektem działania takiego mechanizmu były – obserwowane w wielu krajach Europy – kilkudziesięcioletnie okresy utrzymywania się w koalicjach rządowych partii, których wpływy pozostawały praktycznie niewrażliwe na zmiany poparcia ze strony wyborców56. Stan taki oznacza ograniczenie zasady „autonomii obywatelskiej”, ponieważ możliwości odwołania niesprawdzającego się rządu jest w systemach proporcjonalnych znacznie ograniczona. Odmienna sytuacja panuje w reprezentacji większościowej, ponieważ po wyborach (a więc poza kontrolą wyborców) nie zachodzi zjawisko zawierania międzypartyjnych koalicji.

Należy zauważyć, iż system dwupartyjny zapewnia dużo prostszą i bardzo przejrzystą mechanikę tworzenia rządu i jego funkcjonowania, w porównaniu z systemem proporcjonalnym, w którym decydujące są ustalenia koalicyjne i związane z nimi negocjacje.

W systemie większościowym bowiem partia po wygraniu wyborów tworzy rząd „odpowiedzialny” (system of responsible government), a więc działający dla dobra całego narodu. Wyklucza to rozwiązania „radykalne” czy przeobrażenia „rewolucyjne”, chociaż w propagandzie politycznej te określenia częstokroć padają57. Opozycja, tworząca na forum parlamentu „gabinet cieni”, obserwuje zarówno poczynania rządu, jak i nastroje społeczne.

W swej polityce bierze pod uwagę wszelkie czynniki umożliwiające wygranie wyborów oraz utworzenie rządu. Nieustanna rywalizacja w parlamencie podtrzymuje aktywność polityczną wszystkich partii oraz permanentną kampanię wyborczą w środkach masowego przekazu58.

Poprawa efektywności decydowania uzyskana dzięki większościowym metodom głosowania wiąże się jednak z osłabieniem mechanizmów wymuszających budowanie

Tamże, s. 68.

W. Poniatowska-Grochalska, dz. cyt., s. 8.

58 Tamże.

56 57

- 16 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

szerokiego konsensusu wokół polityki rządu. To, czy wymiana taka okaże się opłacalna zależy zarówno od pilności decyzji, które przy bardziej konsensualnym sposobie ich podejmowania zapadłyby zbyt późno lub byłyby nie dość zdecydowane, jak i od potencjału napięć społecznych, które przy decydowaniu „większościowym” nie będą rozładowane59.

Podsumowując, należy zauważyć, iż systemy większościowe zapewniają prosty i przejrzysty sposób wyłaniania rządu w porównaniu z modelem proporcjonalnym. Partia wygrywająca tworzy rząd i jest odpowiedzialna za swoje decyzje. Brak rozmów koalicyjnych i poszukiwania partnerów dla „przepchnięcia” decyzji powoduje, że w reprezentacji większościowej nie zachodzi, tak jak w systemach wielopartyjnych, zjawisko rozmycia odpowiedzialności.

2.3. Artykulacja idei i interesów różnych grup społecznych Artykulacja idei i interesów różnych grup społecznych stanowi ważny element demokratycznego porządku państwa. Głosy wyborców bowiem, wybierających swych przedstawicieli jako naród, czyli suweren, powinny mieć odzwierciedlenie nie tylko w wynikach wyborów, ale i w reprezentacji, a więc przekroju społeczno-zawodowym parlamentu.

System wyborczy w związku z tym musi być dostosowany do szczególnych warunków społecznych, a więc, na przykład, w społeczeństwie ludzi słabo wykształconych i nieprzywykłych do procedur demokratycznych powinien odwoływać się do procedur możliwie najprostszych. Jednocześnie koniecznym jest adoptowanie go do charakteru zróżnicowań politycznych w danym społeczeństwie – jeśli, na przykład, mają one charakter wyraźnie wielowymiarowy, a społeczeństwo jest zróżnicowane etnicznie czy religijnie, system wyborczy nie powinien odwoływać się do metod większościowych, ale raczej do wymuszających podejmowanie decyzji w drodze konsensusu metod proporcjonalnych60.

Systemy wyborcze oparte na reprezentacji większościowej dobrze sprawdzają się tam, gdzie struktura sporu politycznego jest jednowymiarowa, a społeczeństwo homogeniczne. W takich warunkach system wyborczy będzie wzmacniał system dwupartyjny.

Całkowite wyłączenie jakichś grup interesów czy też jakichś kwestii publicznych z debaty parlamentarnej oznacza niejako wypchnięcie tych grup (i podnoszonych przez nie kwestii) poza oficjalny system polityczny i może prowadzić do wyalienowania części obywateli, a w konsekwencji do kryzysu demokracji czy nawet rewolucji. Osłabienie 59 60

J. Haman, dz. cyt., s. 70.

Tamże, s. 257.

- 17 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

kolektywnych form identyfikacji wśród elektoratu może być również konsekwencją niepowodzenia partii masowej w realizacji określonych interesów grupowych. Następuje wówczas indywidualizacja zachowań wyborczych jako efekt utraty zaufania, co w niektórych sytuacjach stwarza szansę np. apelom typu populistycznego61.

System wyborczy, który nie zapewnia reprezentacji wszystkich istotnych grup interesów jest dla demokracji wręcz niebezpieczny. Do powyższego argumentu często odwołują się zwolennicy wyborów proporcjonalnych, uzasadniając ich wyższość nad wyborami większościowymi. Reprezentacja poszczególnych grup nie musi mieć jednak charakteru proporcjonalnego (chodzi raczej o obecność w parlamencie i możliwość artykułowania w nim swoich racji), a – jak z kolei twierdzą zwolennicy wyborów większościowych – właśnie w wyborach typu większościowego, odbywających się według zasady „wszystko albo nic”, partie i kandydaci mają silniejszą motywację do oferowania reprezentacji różnorodnym grupom mniejszościowym, których poparcie może ostatecznie zadecydować o zdobyciu mandatu62.

O ile efektywności i szybkości podejmowania decyzji sprzyja istnienie wśród reprezentantów wyraźnego bloku większościowego, to aby decyzje podejmowane przez reprezentantów były akceptowane przez możliwie najszersze rzesze wyborców, wskazane jest, by na ich podejmowanie istotny wpływ mieli reprezentanci wszystkich grup wyborców; w tym celu zaś muszą być nie tylko obecni w parlamencie, ale obecni w takiej liczbie, by reprezentanci żadnej grupy mniejszościowej nie mogli podejmować decyzji bez porozumienia z innymi grupami. Ze względu na to kryterium lepsze są takie systemy wyborcze, które zapewniają

odpowiednią

reprezentację

mniejszościom,

minimalizując

przy

tym

prawdopodobieństwo wytworzenia w parlamencie „sztucznej większości” (tzn. sytuacji, gdy partia, która nie uzyskała głosów większości wyborców dysponuje większością mandatów)63.

Jest to więc cecha systemów wielopartyjnych opartych na proporcjonalności.

Generalnie proporcjonalna ordynacja wyborcza jest bardziej „sprawiedliwa”, w tym sensie, że rozkład mandatów lepiej odzwierciedla rozkład preferencji wyborczych niż w systemach większościowych. Wpływa to pozytywnie na stopień reprezentatywności organu przedstawicielskiego,

zwłaszcza

wówczas,

gdy

system

partyjny

pozostaje

61

R. Herbut, dz. cyt., s. 90.

J. Haman, dz. cyt., s. 63-64.

63 Tamże, s. 62.

62

- 18 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

rozczłonkowany64. Z drugiej strony nie zapewnia – w takim stopniu, w jakim czyni to system większości względnej – ścisłej więzi deputowanego z wyborcą, który oddaje swój głos przede wszystkim na partię polityczną65.

3.

Wpływ bezpośredniej decyzji wyborców na ostateczny kształt ciała wykonawczego Pełna zgodność bezpośredniej decyzji wyborców z ostatecznym wynikiem wyborów

jest warunkiem samym w sobie nie do spełnienia. Pomijając wysokie odchylenia krzywej wyniku wyborczego do wyniku rzeczywistej reprezentacji w systemie większościowym, nawet ordynacja proporcjonalna zakłada pewne dysproporcje. Celem tej zgodności nie jest również całkowita tożsamość decyzji reprezentantów z decyzją wyborcy. Można oczywiście przyjąć, że reprezentanci mają decydować tak, jak decydowaliby wyborcy, gdyby mieli tę samą co oni wiedzę – tyle że tego, jak decydowaliby wyborcy gdyby taką wiedzę posiedli, ustalić nie sposób; jest zresztą prawdopodobne, że w bardzo wielu przypadkach wyborcy, gdyby dysponowali pełniejszą wiedzą przede wszystkim głosowaliby na zupełnie innych kandydatów. Nie oznacza to oczywiście, że kryterium zgodności decyzji reprezentantów z hipotetycznymi bezpośrednimi decyzjami wyborców należy odrzucić – trzeba tylko, z jednej strony, pamiętać, że można je odnosić tylko do niektórych, najwyraźniej wyodrębnionych kwestii66.

Podstawowym zadaniem jest wyłonienie takiej większości parlamentarnej, która będzie efektywnie rządzić, odzwierciedlając jednocześnie w stopniu „zadowalającym”, który jednak sam w sobie jest trudny do określenia, wysokość poparcia społecznego dla poszczególnych ugrupowań. Jeśli układ sił w parlamencie nie jest wyłoniony z góry określony decyzjami autorytarnej władzy, to wówczas wpływają nań – i to w stopniu istotnym – składniki systemu wyborczego. Należą do nich przede wszystkim: formuła wyborcza, kształt i rozmiar okręgu wyborczego, próg naturalny, klauzula zaporowa oraz tzw. wyrównawcza dystrybucja mandatów. Z politologicznego punktu widzenia najistotniejsze znaczenie posiada formuła wyborcza, stanowiąca sposób przeliczenia głosów na mandaty.

Można to zauważyć na podstawie wyborów parlamentarnych w Polsce w 2001 r. kiedy to w strukturze Sejmu zaszły dość istotne zmiany. Wypadły zeń partie rządzące w latach 1997-2001 (ani AWS, ani też Unia Wolności, które przeżyły wewnętrzne kryzysy, nie przekroczyły wymaganych progów). 4 spośród 6 ugrupowań, jakie przedostały się do parlamentu, znalazły się w nim po raz pierwszy (Platforma Obywatelska, Prawo i Sprawiedliwość, Samoobrona, Liga Polskich Rodzin). Zob. szerzej A. Antoszewski, R. Herbut, J. Sikora, dz. cyt., s. 125.

65 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 225.

66 J. Haman, dz. cyt., s. 61-62.

64

- 19 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

3.1. Formuła wyborcza Formuła wyborcza wiąże się z przyjęciem lub odrzuceniem zasady proporcjonalności.

Odnosi się do jednej tylko fazy postępowania wyborczego, a mianowicie do sposobu przeliczania głosów na mandaty. Ma to istotne znaczenie dla partii politycznych, które, znając reguły tej dystrybucji, mogą przyjmować rozmaite strategie wyborcze67. Formuła wyborcza stanowi centralny element systemu wyborczego i jej właściwości mają największy (choć nie wyłączny) wpływ na jego charakterystykę68 W przypadku systemu proporcjonalnego, zależności od przyjętej formuły wyborczej może przynosić zyski partiom słabszym69. Formuły proporcjonalne bowiem zakładają rozdział mandatów pomiędzy partie proporcjonalny do liczby uzyskanych przez nie głosów, ewentualnie z uwzględnieniem „progów wyborczych”. Tym samym wymagają one, by wyborcy oddawali głosy na listy partyjne, zaś w okręgu wybierana była większa liczba posłów70.

System

większościowy

zakłada

natomiast

głosowanie

na

konkretnych

przedstawicieli, a zwycięża ten, kto otrzymał większą liczbę głosów – przelicznik jest więc niezwykle prosty. Model proporcjonalny jest jednak uważany za bardziej „sprawiedliwy”, w tym sensie, że rozkład mandatów lepiej odzwierciedla rozkład preferencji wyborczych niż w systemach dwupartyjnych71.

Choć generalnie system proporcjonalny pełniej oddaje wolę wyborców, niż czynią to reprezentacje większościowe, to jednak wiele zależy od przyjętej w jego ramach matematycznej metody przeliczania głosów na mandaty. W różnym stopniu sprzyjają one bowiem poszczególnym ugrupowaniom, np. partiom małym. Spośród metod najczęściej używanych w wariancie list partyjnych za najbardziej korzystną dla małych ugrupowań uchodzi formuła Hare-Niemeyera, za najmniej natomiast – najszerzej rozpowszechniona metoda d’Hondta. Gdzieś pośrodku mieści się formuła Sainte-Laguë72. Istnieje także system pojedynczego głosu przechodniego, zwany w skrócie STV (Single Transferable Vote), funkcjonujący w Irlandii, który jest, w jakimś stopniu, analogiczny do ordynacji większościowej,

bowiem

silniej

wiąże

wyborców

z

konkretnymi

osobami

niż

z reprezentowanymi przez nie partiami politycznymi, powodując zjawisko erozji lojalności

67

A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 220.

J. Haman, dz. cyt., s. 74.

69 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 222.

70 J. Haman, dz. cyt., s. 74.

71 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 225.

72 Tamże.

68

- 20 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

partyjnej.

Jest

też

odmianą

systemu

głosowania

preferencyjnego

(podobnie

jak

większościowy system australijski)73.

Istotnym jest fakt, iż niezrozumiała formuła wyborcza może ograniczać zaufanie wyborcy do instytucji wyborów74. Skomplikowane wzory przeliczania głosów w systemie proporcjonalnym mogą bowiem zniechęcić wyborców do pójścia do urn. Tak więc system proporcjonalny, choć bardziej reprezentatywny, zawiera trudne elementy matematyczne, natomiast ordynacja większościowa kosztem reprezentatywności stawia na prostotę.

3.2. Wielkość i granice okręgów a wynik wyborów Podział terytorium na okręgi wyborcze pełni w systemie wyborczym trojaką funkcję.

Po pierwsze, zapewnia równą reprezentację poszczególnym częściom kraju: w przypadku, gdyby w wyborach podziału na okręgi nie było, mogłoby się okazać, że obszary „peryferyjne” są w parlamencie bardzo słabo reprezentowane. Po drugie, wybór w okręgu mniejszej listy posłów umożliwia wyborcom lepsze zapoznanie się z kandydatami, co jest tym istotniejsze, w im większym stopniu wybory mają „personalny” charakter. Po trzecie, struktura okręgów jest istotnym parametrem dla formuł wyborczych. Formuły większościowe z założenia wymagają okręgów jednomandatowych. Z kolei dla formuł proporcjonalnych nie ma górnego ograniczenia liczby mandatów w okręgu, wartość ta ma jednak istotne znaczenie dla charakterystyki podziałów generowanych przez formułę: im mniejszy jest okręg, tym korzystniejsza jest pozycja partii dużych75.

Kształt i rozmiar okręgu wyborczego jest jednym z najistotniejszych elementów proporcjonalnego systemu wyborczego. Pod pojęciem tym rozumiemy grupę wyborców, która dokonuje wyboru pomiędzy tymi samymi kandydatami lub tymi samymi listami partyjnymi. Podział kraju (gminy) na okręgi wyborcze nie jest tylko zagadnieniem technicznym, umożliwia bowiem wspomnianą już praktykę wpływania na rozkład głosów przed wyborami76. Okręgi muszą być co najmniej dwumandatowe, choć na ogół są większe.

Stosowane mogą być tu różne rozwiązania: okręgiem wyborczym w wyborach do parlamentu może być np. cały kraj77 lub jego część78.

Wyznaczając granice okręgów wyborczych, należy zachować następujące zasady: Tamże, s. 223.

J. Haman, dz. cyt., s. 64.

75 Tamże, s. 75-76.

76 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 226-227.

77 Sytuacja taka ma miejsce w Holandii, Izraelu, Paragwaju czy Namibii.

78 Największe okręgi występują w Urugwaju, Wenezueli, Austrii, Brazylii, Włoszech – do reformy z 1993 r., Boliwii, Finlandii, Portugalii i Szwecji 73 74

- 21 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

1. Granice okręgów nie powinny przecinać granic jednostek administracyjnych.

2. Obszar okręgu powinien być zwarty geograficznie, a w miarę możliwości także kulturowo i politycznie (contigous and compact territories).

3. W przypadku okręgów wielomandatowych należy dążyć do minimalizacji wariancji liczby mandatów obsadzanych w różnych okręgach.

4. W przypadku okręgów jednomandatowych (czy szerzej – obsadzających tę samą liczbę mandatów) należy minimalizować wariancję wielkości okręgu, by zminimalizować zniekształcenia proporcjonalności podziału mandatów pomiędzy okręgi. Jeśli okręgi różnią się liczbą obsadzanych mandatów, to liczba mieszkańców okręgu powinna być jak najbliższa całkowitej wielokrotności normy reprezentacji79.

W większości stosowanych w wyborach parlamentarnych systemów wyborczych podział

mandatów

w poszczególnych

przeprowadzany okręgach

jest

wyborczych.

niezależnie Jest

to

(lub

cecha

częściowo konstytutywna

niezależnie) systemów

większościowych, wykorzystujących okręgi jednomandatowe. Podział na okręgi nie jest konieczny dla przeprowadzenia wyborów proporcjonalnych, ale tylko nieliczne państwa stosujące ten typ procedur wyborczych całkowicie z niego rezygnują. Ów podział spełnia trzy istotne funkcje: 1. Zapewnia proporcjonalność reprezentacji parlamentarnej poszczególnym regionom oraz wiąże bliżej kandydatów z ich wyborcami. Dzięki funkcjonowaniu okręgów swoją reprezentację, znającą lokalne potrzeby i problemy, mają także regiony peryferyjne, które inaczej mogłyby być ignorowane przez związane z centrum kraju elity polityczne, o czym było mowa wyżej.

2. W systemach, w których wyborcy głosują (wyłącznie lub również) na konkretnych kandydatów, podział na okręgi pozwala im na „przyjrzenie się kandydatom z bliska”, a tym samym na ich lepsze poznanie i ocenę.

3. Wielkość okręgów wyborczych jest istotnym parametrem formuły wyborczej, mającym zasadnicze znaczenie zwłaszcza dla poziomu proporcjonalności generowanego podziału mandatów (a co za tym idzie, dla generowanego rozdrobnienia parlamentu).

W konsekwencji, od wielkości okręgów zależą strategie wyborców i ugrupowań politycznych80.

Przyjmuje się, że jeśli system nie zawiera elementów kompensacji, to im mniejsza jest przeciętna wielkość okręgu wyborczego, tym system wyborczy jest mniej proporcjonalny 79 80

J. Haman, dz. cyt., 177.

Tamże, s. 171-172.

- 22 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

i tym korzystniejszy dla dużych partii. Wynika to z dwóch przyczyn: uniwersalną jest funkcjonowanie (niezależnie od ewentualnych progów ustawowych) „progów naturalnych”, a więc minimalnego procentu głosów, dającego partii choć jeden mandat; drugi czynnik, wiąże się z zaburzeniami proporcjonalności podziału mandatów w okręgach, ponieważ im mniej mandatów jest do rozdzielenia w okręgu, tym większe, poniekąd z konieczności, będzie odchylenie podziału od proporcjonalności81.

Podkreślenia wymaga fakt, że im większe są okręgi wyborcze, tym bardziej rosną szanse ugrupowań małych82. W związku z tym skrajnym przypadkiem wpływu wielkości okręgu na nieproporcjonalność wyborów na korzyść dużych partii – są oczywiście systemy z okręgami jednomandatowymi. Uprzywilejowanie przez takie systemy największych partii prowadzi do zadziałania efektu Duvergera i w konsekwencji do redukcji liczby partii politycznych. Podobnego procesu można się spodziewać także w przypadku systemów proporcjonalnych, ale wykorzystujących okręgi o niewielkiej liczbie mandatów do obsadzenia83.

Podział terytorium na okręgi wyborcze pełni w systemie wyborczym niezwykle istotną funkcję, bowiem w zasadniczy sposób wpływa na wynik wyborów, a co za tym idzie na kształt parlamentu i formowanie rządu. W zależności od przyjętego systemu wyborczego będzie preferował odmienne partie, które po wyborach będą odgrywały najważniejsze role.

W okręgach małych będą rosły szanse partii dużych (dominuje to w systemie dwupartyjnych), natomiast im większy okręg tym wzrasta znaczenie ugrupowań małych (dominujący model w systemie proporcjonalnym).

3.3. Stopień deformacji woli wyborców Największą wadą, którą zarzuca się ordynacji większościowej, jest deformacja wyniku wyborczego84. Sama natura ordynacji większościowej zakłada a priori sytuację „nadreprezentacji” lub „niedoreprezentowania” uczestników wyborów85. Najczęściej używanym

Tamże, 173-174.

A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 227.

83 J. Haman, dz. cyt., 175.

84 Deformacja wyniku wyborczego polega na braku odzwierciedlenia w ich wynikach aktualnego układu sił politycznych oraz na braku odtworzenia obrazu opinii publicznej. Jest to najczęściej efekt tego, iż partia zdobywająca większość mandatów wygrywa w większej liczbie okręgów wyborczych, ale mniejszym stosunkiem głosów niż partia przegrywająca, która wygrywa wprawdzie w mniejszej liczbie okręgów wyborczych, ale za to zdecydowaną większością głosów. Zob. szerzej Polskie prawo konstytucyjne, red.

W. Skrzydło, Lublin 2003, s. 211.

85 W. Sokół, Partie polityczne na arenie wyborczej i gabinetowej, [w:] Współczesne partie i systemy partyjne.

Zagadnienia teorii praktyki politycznej, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2003, s. 164.

81 82

- 23 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

argumentem za utrzymaniem takiego stanu rzeczy jest groźba powstania słabych i niestabilnych rządów koalicyjnych. Z reguły liczba mandatów uzyskanych przez daną partię nie odpowiada liczbie zebranych przez nią głosów w skali całego kraju. Zwycięska partia wynagradzana jest większą liczbą mandatów, niż by to wynikało z procentu otrzymanych głosów86.

Niejednokrotnie zniekształcenie wyników wyborów przybiera znaczące rozmiary.

W wyborach do Izby Gmin w Wielkiej Brytanii w 1987 r. przymierze liberałów i socjaldemokratów uzyskało poparcie aż 7,8 mln wyborców i 22,5% głosów, ale uzyskało jedynie 3,4% miejsc w parlamencie87 (na 650 mandatów otrzymało 22 mandaty88, w przypadku systemu proporcjonalnego liczba ta zwiększyłaby się do 147). Innym przykładem jest Partia Zielonych w Wielkiej Brytanii, która w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 1989 r. zdobyła 15% ogółu głosów, ale żadnego mandatu89.

Deformacja w przypadku systemów relatywnie proporcjonalnych nie przekracza 5%, natomiast w przypadku systemów dyskryminujących jest wyższy niż 15%. Z tak wysoką dysproporcjonalnością większościowy:

we

spotykamy Francji

się

zwłaszcza

w

krajach

(system

większości

bezwzględnej)

stosujących oraz

w

system Stanach

Zjednoczonych, Kanadzie, Wielkiej Brytanii i Nowej Zelandii do reformy z 1993 r. (system większości względnej). Do tego samego efektu może prowadzić jednak również system proporcjonalny, zwłaszcza jeśli jest on sprzężony z prezydencką formą rządów (Wenezuela) lub zawiera klauzulę zaporową (rozmiar deformacji w wyborach parlamentarnych w Polsce w 1993 r. wyniósł ponad 35%). Rozmiar deformacji powodowanych przez różne systemy wyborcze przedstawiają tabele 1-490.

A. Żukowski, dz. cyt., s. 121.

W. Sokół, Partie polityczne..., s. 174.

88 Dla skontrastowania tej sytuacji należy dodać, że Partię Pracy poparło wtedy 8,5 mln wyborców, lecz uzyskała aż 209 mandatów.

89 A. Żukowski, dz. cyt., s. 121.

90 A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 230-231.

86 87

- 24 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

Tabela 1. Rozmiar deformacji spowodowanej przez system większości bezwzględnej (na przykładzie wyborów we Francji w 1993 r.).

Partia

% głosów

% mandatów

Różnica

Komuniści

9,2

4,1

-5,0

Socjaliści + alianci

19,2

11,6

-7,6

Ekolodzy

10,7

-

-10,7

Konserwatyści (UDF + RPR)

39,7

77,3

+37,6

Front Narodowy

12,4

-

-12,4

Inne ugrupowania prawicowe

4,4

6,2

+1,8

Niezależni

4,4

0,1

-4,3

Rozmiar deformacji

39,7

Źródło: A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 232.

Tabela 2. Rozmiar deformacji spowodowany przez system większości względnej (na przykładzie wyborów w Wielkiej Brytanii w 1992 r.).

Partia

% głosów

% mandatów

Różnica

Konserwatyści

41,9

51,6

+9,7

Partia Pracy

34,4

41,6

+7,2

Liberałowie

17,9

3,0

-14,9

Nacjonaliści szkoccy i walijscy

2,3

1,0

-1,3

Inne

3,5

2,6

-1,1

Rozmiar deformacji

17,1

Źródło: A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 233.

Tabela 3. Rozmiar deformacji spowodowany przez umiarkowany system proporcjonalny (na przykładzie wyborów w Hiszpanii w 2000 r.).

Partia

% głosów

% mandatów

Różnica

Partia Ludowa

44,6

52,2

+7,6

Socjaliści

34,1

35,7

+1,6

Zjednoczona Lewica (komuniści)

5,5

2,3

-3,2

Nacjonaliści katalońscy (CiU)

4,2

4,3

+0,1

Nacjonaliści baskijscy (PNV)

1,5

2,0

+0,5

Inne

5,3

3,7

-1,6

Rozmiar deformacji

7,1

Źródło: A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 233.

- 25 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

Tabela 4. Rozmiar deformacji spowodowany przez system radykalnie proporcjonalny (na przykładzie wyborów w Danii w 1998 r.).

Partia

% głosów

% mandatów

Różnica

Partia Socjaldemokratyczna

36,0

35,9

-0,1

Socjalistyczna Partia Ludowa

7,5

7,3

-0,1

Radykalni Liberałowie

3,9

3,9

0,0

Partia Chrześcijańsko-Ludowa

2,5

2,2

-0,3

Centrum Demokratyczne

4,3

4,7

+0,4

Partia Konserwatywno-Ludowa

8,9

8,9

0,0

Liberałowie

23,5

24,0

+0,5

Partia Progresywna

2,4

2,2

-0,2

Partia Ludowa

7,4

7,3

-0,1

Inne

2,8

2,8

0,0

Rozmiar deformacji

0,8

Źródło: A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 234.

Deformację wyniku wyborów w doskonały sposób ukazują wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych Ameryki w 2000 r., kiedy to Al Gore w skali kraju uzyskał więcej głosów niż George Walker Bush91, pomimo to większość głosów elektorskich uzyskał ten ostatni. Mamy więc do czynienia z tzw. prezydentem mniejszościowym (minority president)92.

Zaprezentowane przykłady pokazują, że deformacja wyniku wyborczego nie jest właściwa tylko ordynacji większościowej, bowiem w systemie wielopartyjnym również występuje. Niemniej jednak, różnice bezwzględne w stopniu wysokości deformacji są bardzo duże, stąd należy przypisywać tą cechę, jako właściwą, dla reprezentacji proporcjonalnej.

3.4. Manipulacje procedurą wyborczą Manipulacja okręgami wyborczymi93 mogą przyjąć jedną z dwóch podstawowych form: •

gerrymanderingu”, czyli manipulacji „geografią wyborczą” 94;

G. W. Bush otrzymał 50 456 167 głosów i 271 głosów elektorskich, natomiast A. Gore odpowiednio 50 996 064 i 266. Dane z: Internet Public Library POTUS, http://www.ipl.org/div/potus/gwbush.html, wyniki wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych Ameryki w 2000 r., [wydruk z 30.05.2004], s. 1.

92 A. Żukowski, dz. cyt., s. 121.

93 Zob. szerzej A. Żukowski, dz. cyt., s. 131-141, W. Sokół, Partie polityczne..., s. 179-181, tenże, System wyborczy, [w:] Mały leksykon politologiczny, red. M. Chmaj, W. Sokół, Lublin 1996, s. 401-402, V. Van Dyke, dz. cyt., r. 4, J. Haman, dz. cyt., s. 180-184.

94 Geografia wyborcza polega na instrumentalnym wytyczaniu lub zmianie granic okręgów wyborczych w celu uzyskania maksymalnych korzyści dla wybranych kandydatów, partii politycznych lub grup elektoratu.

91

- 26 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

•

dopuszczania do znaczących różnic w wielkości okręgów, obsadzających taką samą liczbę mandatów (malapportionment).

Manipulacje okręgami są groźne przede wszystkim w przypadku wyborów większościowych z okręgami jednomandatowymi. Wybory proporcjonalne są właściwie niewrażliwe na gerrymandering, a malapportionment, choć teoretycznie w pełni możliwy, byłby w ich przypadku manipulacją szytą bardzo grubymi nićmi i praktycznie się nie zdarza95. Nie sposób jednak nie przedstawić tego zagadnienia w szerszy sposób, gdyż wada ta, obok deformacji wyniku wyborczego, jest przez krytyków większościowego systemu wyborczego, podnoszona jako najbardziej znacząca.

Konsekwencją działań manipulacyjnych, szczególnie wielkością, a także granicami okręgów wyborczych są efekty deformacyjne woli wyborców. Procedura podziału państwa na okręgi wyborcze wywiera istotny wpływ na ostateczny rezultat wyborów96, gdyż odpowiednie wytyczenie granic okręgów i określenie ich ważności może zadecydować o zwycięstwie wyborczym. Rzeczywistość polityczna pokazuje, że geografia wyborcza, zwana też geometrią wyborczą, może naruszać przymiotnik „równości” wyborów, a poprzez manipulację stwarzać preferencje dla niektórych kandydatów, partii politycznych lub grup elektoratu. Jeden z pierwszych przykładów zastosowania geografii wyborczej dotyczyły Ameryki Północnej jeszcze z czasów kolonialnych97.

Po pierwsze, granice okręgów mogą w dłuższym czasie nie uwzględniać ruchów migracyjnych między poszczególnymi okręgami wyborczymi98. W wyniku takiego „biernego” działania może dojść do sytuacji, kiedy część okręgów będzie „nadreprezentowana” w stosunku do innych, czyli ustali się między okręgami różna liczbowo reprezentacja elektoratu do uzyskania tej samej liczby mandatów. Tym samym ważność poszczególnych okręgów będzie różna. Zjawisko to nosi nazwę malapportionmentu i kojarzy się przeważnie z nieplanowanym działaniem99. Dotyczy on przeważnie przesunięcia układu ludnościowego na korzyść ośrodków wiejskich kosztem wzrastających liczebnie mieszkańców miast100.

Po drugie, poprzez instrumentalne wykrajanie granic okręgów wyborczych można dokonać sztucznych przesunięć w strukturze elektoratu w celu odniesienia istotnych nabytków w liczbie głosów. Najczęściej dąży się do takiego wytyczania okręgów wyborczych, 95

J. Haman, dz. cyt., 180.

A. Żukowski, dz. cyt., s. 131.

97 W 1709 r. władze kilku dystryktów wiejskich w Pensylwanii próbowały tak wykroić granice okręgów wyborczych, aby pozbawić miasto Filadelfię należnej jej reprezentacji 98 W. Sokół, Partie polityczne..., s. 180.

99 Szerzej na temat malapportionmentu piszą: A. Żukowski, dz. cyt., s. 131-132, V. Van Dyke, dz. cyt., s. 55, J. Haman, dz. cyt., s. 183-184.

100 A. Żukowski, dz. cyt., s. 132.

96

- 27 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

aby zwolennicy kandydata czy partii konkurencyjnej zostali zgrupowani w jak najmniejszej liczbie okręgów wyborczych. Zjawisko to, ogólnie określane wytyczaniem lub zmianą granic okręgów wyborczych w celu odniesienia maksymalnych korzyści, nazywa się w literaturze mianem gerrymanderingu101.

Gerrymandering stosowany jest przez te siły polityczne, które sprawują władzę i kontrolują proces wyborczy. Występuje najczęściej w krajach, gdzie do wyborów startują dwie dominujące opcje polityczne102. Uwydatnia więc podstawowe skutki większościowego systemu wyborczego w jednomandatowych okręgach wyborczych. W skali regionalnej lub ogólnokrajowej występuje poważny rozziew między głosami a mandatami, tzn. różnica między liczbą głosów na daną partię (jej kandydatów) a liczbą mandatów, jaką partia uzyskała.

Ugrupowanie,

które

zdobywa

większość

głosów

w

danym

stanie,

otrzymuje

nieproporcjonalnie dużą liczbę mandatów, nawet gdy występuje względna równowaga w poparciu elektoratu dla rywalizujących o mandaty partii103. Zjawisko to nosi nazwę efektu Św. Mateusza i wywodzi się z tekstu Ewangelii św. Mateusza (13:12): „Bo kto ma, temu będzie dane, i nadmiar mieć będzie; kto zaś nie ma, temu zabiorą również to, co ma”104.

Wśród przyczyn tego stanu rzeczy wymienia się stosowanie gerrymanderingu.

Warto zauważyć, ze żadna z formuł – zarówno w systemie większościowym, jak i proporcjonalnym – nie likwiduje tzw. efektu Św. Mateusza (St. Matthew effect), powodującego, że najsilniejsze partie są zawsze nadreprezentowane – niekiedy w stopniu istotnie wypaczającym wolę wyborców. Efekt ten można wzmocnić za pomocą innych elementów systemu wyborczego. Należy do nich przede wszystkim tzw. klauzula zaporowa, wyznaczająca próg poparcia niezbędny do udziału w podziale mandatów i eliminująca z góry ugrupowania, które okażą się niezdolne do jego przejścia. Rozwiązanie to, przyjęte po raz pierwszy w RFN (wyniósł on 5%) i zastosowane w kilku krajach105, zapobiega nadmiernemu Nazwa ta pochodzi od gubernatora stanu Massachusetts, Elbridge'a, Gerry'ego, który w 1812 r. w majestacie prawa (decyzja Massachusetts Legislative Assembly) dokonał ponownego wyznaczenia granic okręgu w hrabstwie Essex na północ od Bostonu, w celu przysporzenia korzyści Partii Demokratycznej. Kształt okręgu przypominał salamandrę (ziejącą ogniem) i od nazwiska ówczesnego gubernatora zjawisko to zostało nazwane gerrymanderingiem. Dzięki manipulacji układem okręgów w wyborach do Senatu Partia Demokratyczna zdobyła 29 mandatów, przy poparciu 50 164 wyborców, zaś partia opozycyjnych federalistów zdobyła więcej głosów – 51 766 – ale wprowadziła do Senatu zaledwie 11 przedstawicieli.

Na temat gerrymanderingu zob. szerzej A. Żukowski, dz. cyt., s.132-133, W. Sokół, Partie polityczne..., s. 179-180, V. Van Dyke, dz. cyt., s. 53-55, J. Haman, dz. cyt., s. 180-183, A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 218-219.

102 A. Żukowski, dz. cyt., s. 134.

103 M. Chmaj, W. Skrzydło, dz. cyt., s. 77.

104 Zob. szerzej A. Żukowski, dz. cyt., s. 137-138.

105 W Turcji (10%), Austrii, Szwecji, Włoszech i na Węgrzech (4%), Argentynie i Hiszpanii (3%), Nowej Zelandii po 1993 r., Czechach, Chorwacji i Polsce (5%), Danii (2%), Grecji (1%) i w Wenezueli do 1993 r.

(0,55%) 101

- 28 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

rozdrobnieniu parlamentu106. W przypadku stosowania klauzuli zaporowej istotne jest to, jak wiele głosów zostaje oddanych na partie, które nie przekroczyły wyznaczonego przez nią progu. Głosy oddane na takie ugrupowania zwiększają bowiem poziom nadreprezentacji tych partii, które do parlamentu się przedostały107.

Stosowanie manipulacji procedurą wyborcza w praktyce w doskonały sposób ukazuje poniższy przykład.

Załóżmy, że wybory odbywają się w 12 rejonach (obwodach) (1...12), które przypisane są do czterech okręgów wyborczych (I-IV), przy czym każdy rejon ma taką samą liczbę wyborców.

W wyborach udział biorą partie A i B, przy czym każde A i B oznacza tę samą liczbę wyborców popierających daną partię.

Rozkład poparcia dla partii A i B w każdym z 12 rejonów przedstawia się następująco108:

Jeżeli 12 rejonów zostanie zgrupowanych w 4 równych okręgach (każdy okręg będzie obejmował 3 rejony), to mogą zdarzyć się następujące rozkłady mandatów:

106

A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 226.

W Niemczech na przykład na partie plasujące się poniżej progu głosowało do momentu zjednoczenia przeciętnie 2—3% wyborców. W elekcjach z lat 90-tych procent ten nieznacznie wzrósł. W Polsce w 1993 r. łączna liczba głosów uzyskanych przez partie, które nie osiągnęły wymaganych 5% poparcia, wyniosła 34,7%, co spowodowało, że nadreprezentacja pierwszych dwóch ugrupowań, które utworzyły następnie koalicję rządzącą (SLD i PSL), osiągnęła 30% (zdobyły one razem 35,8% głosów, a 65,8% mandatów).

108 Podobną sytuację zastosowania gerrymanderingu w praktyce przedstawia J. Haman, dzieląc 6 gmin na 3 jednomandatowe okręgi wyborcze. Zob. J. Haman, dz. cyt., s. 182.

107

- 29 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

Stosowanie manipulacji procedurą wyborczą w znaczący sposób wpływa na deformację wyniku wyborczego. Jest to praktyka stosowana przede wszystkim w systemie, w którym rywalizują dwie partie (większościowy), chociaż w systemie wielopartyjnym, na poziomie lokalnym, niemożna wykluczyć stosowania tego typu taktyki. Niemniej jednak, na szerszą skalę jest to trudne do wykonania i łatwe do wykrycia, w związku z czym polityczna opłacalność posługiwania się taką strategią jest bardzo niewielka.

4.

Socjotechnika i marketing polityczny Marketing polityczny jest elementem procesu komunikacji politycznej, polegającej na

formułowaniu idei i wyrażaniu ich za pomocą słów i obrazów109. Polityka w związku z tym jawi się jako sfera funkcjonowania symboli, które legitymizują rządzących, a społeczeństwa zaczynają odzwierciedlać „rzeczywistość telewizyjną”.110 Jako cel marketingu przyjąć należy tworzenia, redefiniowanie, wspieranie, utrzymywanie i rozwijanie danego rynku, czyli obszaru wpływu klientów111 - w tym wypadku wyborców. Rzeczą oczywistą jest, że marketing polityczny jest pochodną systemu wyborczego. Gdyby bowiem wybory nie istniał nie byłoby potrzeby stosowania marketingu wyborczego.

Marketing, a także zabiegi socjotechniczne, rzutują w diametralny sposób na typ kampanii przedwyborczej i formułowane strategie w trakcie jej trwania. Znacząco również wpływają na postrzeganie kandydata w czach potencjalnego elektoratu. Od tego bowiem, jak kandydat zaprezentuje się przed wyborcami zależy jego poparcie w wyborach. Oczywiście formułowane

strategie

i

stosowane

zabiegi

marketingowe

zasadniczo różnią

się

w poszczególnych typach systemów wyborczych. Wynikają one z aspektów przedstawianych w poprzednich częściach pracy, a więc systemu partyjnego, wielkości okręgów wyborczych czy zastosowanej formuły.

Z. J. Pietraś, Decydowanie polityczne, s. 432.

Tamże.

111 Tamże, s. 433.

109 110

- 30 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

4.1.

Typ kampanii przedwyborczej Stoimy na stanowisku, iż typ prowadzonej kampanii wyborczej pozostaje z ścisłym

związku z formułowaną strategią wyborczą. Niemniej jednak, strategia jest pochodną przyjętego typu kampanii i w znaczący sposób determinuje środki jakimi posługuje się kandydat podczas kampanii. Zdaniem autora można wyróżnić kampanie otwarte i ukryte.

Kampanie otwarte polegają na skupieniu się w przeważającej większości na bezpośrednim kontakcie z elektoratem. Wynika to po pierwsze ze zmienienia się sytuacji wyborcy, co determinuje zmiany politycznych postaw, odczuć informacji112. Staje się on lepiej wykształcony, świadomy swej roli w systemie politycznym i w znaczącym stopniu wypływa na formułowane programy polityczne113. Po drugie następuje personalizacja władzy politycznej, w wyniku której na znaczeniu zyskał pojedynczy kandydat. Jego związek z partią został znacznie osłabiony, a głoszone przez niego poglądy mają charakter mocno indywidualny114. Oczywiście wykorzystuje on media do prezentacji swojego wizerunku, nie mniej jednak nie odgrywają one tak dużego znaczenie jak w kampanii ukrytej.

Ten

typ

polega

na

wykorzystywaniu

przede

wszystkim

„dobrodziejstw

współczesności”: internet, telewizję, radio, prasę, bilbordy. Zasadniczym założeniem jest stworzenie wizerunku medialnego, przez stosowanie nowoczesnych technik socjologicznych.

Zabiegi te stosowane są przede wszystkim w systemach wielopartyjnych, bowiem w dużych okręgach wyborczych taki typ prowadzenia kampanii przynosi największa skuteczność.

Przeciwieństwem jest model

dwupartyjny, który zakłada

małe

okręgi wyborcze

i bezpośrednią rywalizację, toteż stosowanie strategii bezpośrednich kontaktów z elektoratem w ramach otwartego typu kampanii zapewnia największą efektywność działań.

W ordynacji proporcjonalnej głosuje się przede wszystkim na partię, a dopiero w drugiej kolejności na człowieka. Implikuje to fakt, iż najczęściej do parlamentu dostają się osoby będące na pierwszym miejscu na liście – taka sytuacja jest spowodowana tym, że wyborca często machinalnie stawia krzyżyk przy pierwszym z listy115. Ów mechanizm jest w ten system niejako wbudowany, ponieważ zarówno media, jak i krótki czas przedwyborczy nie dają szans na rzetelne zaprezentowanie się ogromnej ilości kandydatów na posłów.

Reprezentacja większościowa zakłada, po pierwsze, mniejsze okręgi wyborcze, a po drugie, głosowanie na poszczególne osoby. Dzięki takiemu rozwiązaniu kandydaci mają re112

M. Mazur, Marketing polityczny, Warszawa 2002, s. 289.

Tamże.

114 Tamże, s. 290.

115 M. Morawiecki, dz. cyt., s. 84.

113

- 31 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

alną szansę zaprezentowania się na forum ich okręgu wyborczego. W związku z tym następuje zerwanie z anonimowością i stosowaniem ukrytego typu kampanii (właściwego proporcjonalności) przez kandydatów, którzy chowają się za parawanem ich list partyjnych116.

4.2. Strategia wyborcza Politycznym efektem prawa wyborczego jest również jego bezpośredni wpływ na strategię wyborczą partii politycznych. Formuła wyborcza może zachęcać je do wchodzenia w koalicje wyborcze (jak w przypadku systemów wielopartyjnych) bądź skłaniać je do działań samodzielnych (model większościowy). Wpływ na strategię partii ma również liczba i rozmiar okręgów wyborczych. Ważnym czynnikiem jest też to, czy wyborca dysponuje jednym głosem, czy liczbą głosów równą liczbie mandatów w okręgu, czy oddaje głos wyłącznie na listę partyjną, czy ma prawo zaznaczania swych preferencji wobec poszczególnych kandydatów, oraz to, jaki jest jego zakres swobody w „przestawianiu” kolejności nazwisk na liście (lub w kumulowaniu głosów). Uprawnienia wyborcy mogą pośrednio wpływać na dyscyplinę partyjną i osłabiać lub wzmacniać wewnątrzpartyjną hierarchię. Można więc powiedzieć, że strategia wyborcza partii (a także szerzej: sposób ich funkcjonowania) jest warunkowana wszystkimi elementami systemu wyborczego – – rozmiarem okręgu, formułą oraz uprawnieniami wyborcy117.

Zasadniczy wpływ na formułowanie strategii wyborczych ma również system partyjny, który zorientowany jest wobec jednego (model westminsterski), lub też wielu wymiarów zróżnicowania, czy też, jak to jest w modelu konsensualnym, w społeczeństwie funkcjonuje jeden wymiar czy też różne wymiary zróżnicowania kulturowo-politycznego. Oprócz samej kwestii liczby wymiarów, czy też linii podziału w społeczeństwie, istotny jest także ich charakter: czy zróżnicowanie to ma charakter ciągły i społeczeństwo można uznać za zasadniczo homogeniczne kulturowo i politycznie, czy też społeczeństwo dzieli się wyraźnie na dwie lub więcej rozłącznych i (przynajmniej potencjalnie) przeciwstawnych grup o różnych interesach118.

Kwestia podziałów kulturowo-politycznych i panującego systemu partyjnego implikuje fakt, iż formułowana strategia nie ma charakteru doraźnego, a długofalowy. Celem jest oczywiście wygranie wyborów i sprawowanie władzy samodzielnie lub koalicyjnie. System Tamże.

A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 231.

118 J. Haman, dz. cyt., s. 27.

116 117

- 32 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

dwupartyjny, z swej natury, zakłada bezpośrednią rywalizację o władzę i formułowanie strategii opartych na kontaktach „oko w oko” z wyborcami. Wpływa to w zasadniczy sposób na ocenę kompetencji kandydata w oczach elektoratu. Partie w tym systemie stosują generalnie strategie mniej rywalizacyjne, ze względu na to, iż muszą zadbać o podobne problemy istotne dla wyborców i mają znaczącą liczbę mocno ugruntowanego twardego elektoratu. Model wielopartyjny zakłada perspektywicznie, że stworzenie rządu wymagało będzie koalicyjnych negocjacji. Stąd partie stosują strategie rywalizacyjne ze względu na dużą liczbę konkurentów, konieczność reprezentowania określonej grupy interesu i stosunkowo niewielkiej liczby elektoratu o ugruntowanych poglądach119. Radosław Markowski zwraca uwagę, iż w wyborach parlamentarnych na gruncie polskim podstawą decyzji przy urnie był stosunek do religii i nomenklatury oraz – widoczne szczególnie w ostatnich latach – podejście do kwestii ekonomicznych, a więc bezrobocie, rolnictwo, prywatyzacji i podatki120.

Kontekst, w jakim partiom przyszło funkcjonować, zmusza je jakby do szukania alternatywnych dróg promowania strategii politycznych wśród elektoratu. Szczególną rolę w tym względzie odgrywają media, a zwłaszcza telewizja. Partie polityczne coraz częściej korzystają bowiem z pomocy wyspecjalizowanych organizacji czy też grup profesjonalistów zajmujących się badaniem rynku wyborczego. Profesjonalnie przygotowane kampanie wyborcze, wykorzystujące mechanizmy marketingu politycznego oraz ekspertyzy dotyczące dystrybucji opinii publicznej, są wyraźnie nastawione na promowanie tożsamości partii przede wszystkim poprzez telewizję. Nie jest to może najtańszy sposób, ale bardzo efektywny, zwłaszcza jeżeli chodzi o zakres penetracji, stosowany szeroko w systemach wielopartyjnych. W tej sytuacji bardzo ważnym warunkiem stworzenia demokratycznych rządów partii staje się zapewnienie wszystkim siłom politycznym względnie równego dostępu do korzystania z elektronicznych środków masowego przekazu. Wyraźna orientacja partii w kampaniach wyborczych na wykorzystanie „zewnętrznych” instrumentów dojścia do potencjalnego

wyborcy,

przy

jednoczesnym

ubogim

repertuarze

instrumentów

„wewnętrznych”, charakterystycznych dla systemu większościowego, (takich jak np. prasa partyjna, spotkania przedwyborcze, mała poligrafia), przyczynia się do szczególnego akcentowania w przekazie politycznym roli liderów partyjnych. Zjawisko personalizacji Wskazuje się, iż partie polityczne w Polsce nie były w stanie stworzyć stabilnych powiązań z elektoratem.

Oznacza to, iż trudno rozpatrywać relację partia-wyborca w kategoriach lojalności grupowych, gdyż takie po prostu nie istnieją. Zob. szerzej A. Antoszewski, R. Herbut, J. Sikora, dz. cyt., s. 129.

120 R. Markowski, M. Cześnik, Polski system partyjny: dekada zmian instytucjonalnych i ich konsekwencje, [w:] System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń, red. R. Markowski, Warszawa 2002, s. 33.

119

- 33 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

kampanii wyborczej wydaje się również przejawem szerszego fenomenu, jakim jest silna rola przywództwa w procesie walki o władzę121.

Mamy więc do czynienia ze zjawiskiem koncentrowania się partii politycznych na strategiach służących mobilizacji elektoratu, a nie na strategiach opartych na wykorzystaniu mechanizmu mobilizacji członków i sympatyków ugrupowania w trakcie prowadzonych kampanii politycznych122. Apel wyborczy związku z tym zostaje skierowany do różnych grup społecznych. Oznacza to przede wszystkim daleko idące ograniczenie przydatności ideologii jako sposobu komunikowania się z elektoratem. Zaczyna raczej dominować zjawisko poszukiwania potencjalnego wyborcy przez wykorzystanie argumentu programowej bliskości, co z kolei oznacza, iż apel wyborczy musi ulec w miarę możliwości indywidualizacji, a same strategie stają się ofensywne i konfrontacyjne.

Po drugie, skoro w coraz mniejszym stopniu partie polityczne mają możliwość korzystania z form identyfikacji grupowej, zmienia się rola członka. One w dalszym ciągu go potrzebują, jednak stopniowo tracą monopol na aktywizację polityczną społeczeństwa.

W dodatku partie wyborcze starają się przyciągać członków z różnych grup i segmentów społeczeństwa, co oznacza, iż społeczna tożsamość jako kryterium rekrutacji schodzi na plan dalszy. Ta dość radykalna zmiana w podejściu do instytucji członkostwa ma wpływ na erozję apelu typu ideologicznego, a na pewno staje się źródłem wewnątrzpartyjnych konfliktów i napięć123.

Warto zaznaczyć, iż jedności partyjnej sprzyja reprezentacja większościowa, bowiem w okręgach jednomandatowych opłaca się połączyć siły polityczne, by sformować ugrupowanie, które zdobędzie przeważającą albo choćby względną większość głosów. Jeśli w jednej partii następuje rozłam, szansę wyborczego zwycięstwa uzyskuje ta jej rywalka, która zachowuje jedność. Frakcje partyjne mogą się nie lubić, ale wiedzą, że jeśli chcą mieć polityczną przyszłość, muszą tworzyć jedność124.

Reprezentacja proporcjonalna umożliwia rozłamy, a nawet do nich zachęca. W systemie wielopartyjnym występują bowiem okręgi wielomandatowe, a miejsca w parlamencie przyznaje się odpowiednio do liczby uzyskanych głosów w danym okręgu. Utrzymywanie jedności partii nie opłaca się więc aż tak bardzo i grupa „rozłamowców” może dojść do

121

A. Antoszewski, R. Herbut, J. Sikora, dz. cyt., s. 131.

Tamże, s. 132.

123 R. Herbut, dz. cyt., s. 90.

124 Wprowadzenie do nauk politycznych, G. M. Roskin i inni, Poznań 2001, s. 282-283.

122

- 34 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

wniosku, że i tak uda jej się zdobyć jedno czy dwa miejsca w organie przedstawicielskim bez konieczności pójścia na kompromis125.

Prostota, jak i spersonalizowany charakter wyborów, pozwalający na wytworzenie silniejszych więzi między radnym i wyborcami, sprzyjają generalnie systemowi większościowemu. Głos oddawany jest przede wszystkim na osobę, a nie na partię polityczną., co daje – przynajmniej teoretycznie – szansę wyboru osób cieszących się autorytetem oraz eliminacji kandydatów niepopularnych126. Proporcjonalna ordynacja wyborcza nie zapewnia – w takim stopniu, w jakim czyni to system większościowy – ścisłej więzi deputowanego z wyborcą, który oddaje swój głos przede wszystkim na partię polityczną127.

W systemie jednomandatowym każdy mieszkaniec okręgu wyborczego wie, kto jest jego posłem, a poseł wie, że jest jedynym reprezentantem okręgu oraz zna swój elektorat. Nie zachodzi więc tutaj, tak jak w reprezentacji proporcjonalnej, zjawisko rozmycia odpowiedzialności, ponieważ poseł jest bezpośrednio odpowiedzialny przed swoim elektoratem, bowiem zawarł z nim swoisty kontrakt, którego stroną nie jest partia kandydata128. „Karl Popper napisał, że reprezentowanie elektoratu to jedyna powinność i jedyna odpowiedzialność posła, która musi być uznana przez konstytucję. Zobowiązania wobec partii politycznej mogą być jedynie odbiciem tego pierwotnego zobowiązania. Poseł ma prawo, a nawet powinien porzucić swą partię, gdy uzna, że jego pierwotna odpowiedzialność będzie lepiej spełniana w innej partii”129.

Formułowane strategie wyborcze w znaczącym stopniu wypływają na sukces wyborczy.

Istnieje jednak zjawisko „narzucania strategii”, bowiem w systemie wielopartyjnym przyjęcie taktyki właściwej dla modelu dwupartyjnego jest praktycznie równoznaczne z porażką i odwrotnie. Znamiennym jest jednak fakt, iż w ostatnim czasie w obu typach ordynacji coraz większą rolę zaczynają odgrywać media(w proporcjonalnym praktycznie wyłączną, a większościowym już nie tylko uzupełniającą, ale nieodłączną).

4.3. Ocena ogólnych kompetencji kandydata Ocena ogólnych kompetencji kandydata, a zatem czy jest „wykształcony”, „uczciwy”, „pracowity” itp. – a więc czy odznacza się cechami uprawdopodabniającymi, że Tamże, s. 283.

A. Antoszewski, R. Herbut, dz. cyt., s. 221.

127 Tamże, s. 225.

128 T. J. Kazimierski, Dlaczego jednomandatowo?, [w:] Otwarta księga..., s. 185.

129 Tamże.

125 126

- 35 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

rozwiązania, za którymi będzie optował (we wszelkich możliwych kwestiach) będą rozwiązaniami rzeczywiście korzystnymi dla wyborców. „Inaczej niż w przypadku pozycji na wymiarach ideologicznych, w tym wypadku wszyscy wyborcy oczekują od kandydatów mniej więcej tego samego, choć mogą poszczególnym cechom nadawać różną wagę i – – oczywiście – różnić się co do oceny poszczególnych kandydatów (a w przypadku głosowania na partie – oceny, jaki jest przeciętny poziom tych cech wśród kandydatów danej partii)”130.

Ponieważ wyborcy powierzają swoim reprezentantom decydowanie – na podstawie własnego osądu, wiedzy i oceny konsekwencji podejmowanych decyzji w sprawach mających dla społeczności zasadnicze znaczenie, jest ważne, a być może najważniejsze, by reprezentanci ci mieli odpowiednie kompetencje: wiedzę, uczciwość i bezinteresowność, zdecydowanie,

umiejętność

współpracy

z

innymi,

wierność

zasadom

połączoną

z umiejętnością dochodzenia do uczciwych kompromisów131. Istotnego znaczenia nabiera w związku z tym fakt na kogo się głosuje: na listę (system wielopartyjny) czy konkretnego kandydata (model dwupartyjny). Rozróżnienie pomiędzy głosowaniem na kandydatów a głosowaniem na listy partyjne wiązane jest przede wszystkim z podziałem procedur wyborczych na „większościowe” i „proporcjonalne”, jednak forma głosu nie musi determinować formuły wyborczej132.

Kandydaci na posłów w ordynacji większościowej muszą wykazać się konkretnymi kwalifikacjami, gdyż to od nich zależy w ogromnej mierze sukcesy wyborczy. Do podstawowych kwalifikacji należą: –

znajomość problemów miasta, miejscowości lub dzielnicy, z której kandydat ubiega się o mandat oraz propozycje rozwiązań tych problemów;

–

umiejętność dyskusji z wyborcami i z przeciwnikami politycznymi a więc i umiejętność obrony i własnych racji;

–

konsekwencja i uczciwość w realizacji uzgodnionych z wyborcami postulatów133.

Wybór reprezentantów (w każdym razie na poziomie okręgu) w systemach większościowych można traktować jako klasyczny problem decyzji społecznej. Zastosowanie tutaj mogą mieć zatem wszystkie funkcje społecznej oceny, które nie sprawią nierozwiązywalnych problemów technicznych134.

130

J. Haman, dz. cyt., s. 61.

Tamże, s. 63.

132 Tamże, s. 72.

133 M. Morawiecki, dz. cyt., s. 86-87.

134 J. Haman, dz. cyt., s. 70.

131

- 36 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

W ordynacji proporcjonalnej kandydaci muszą przede wszystkim okazywać lojalność wobec centrum partyjnego, bo to od niego zależy większość nominacji na kandydatów.

Centrala partii wyłania takich kandydatów, którzy najsprawniej służyć będą realizowaniu partyjnych interesów w parlamencie135. Pod adresem systemów proporcjonalnych formułuje się tym samym zarzut, że przyznają nadmierną rolę partiom politycznym: wyborca głosuje bowiem na listę partyjną, a nie na konkretnego człowieka, którego walory ma ocenić.

W istocie jednak podobna sytuacja dotyczy także większościowych systemów wyborczych.

To właśnie na partiach spoczywa ciężar „wstępnej selekcji” kandydatów, a wyborcy w swoich decyzjach kierują się przede wszystkim sympatiami partyjnymi – tam zaś, gdzie partia takiej funkcji nie pełni trudno wskazać efektywny mechanizm, który ograniczyłby liczbę istotnych kandydatów do dwóch, a gdy istotnych kandydatów jest wielu, stosowanie reguły większościowej może prowadzić do zwycięstwa wręcz przypadkowej osoby136.

Zadaniem partii staje się dostarczenie określonego produktu czy w to w postaci kwestii programowej, czy też osoby polityka, który będzie odpowiadał coraz bardziej zindywidualizowanym

oczekiwaniom

wyborców.

W

konsekwencji

argumentem

przemawiającym do wyborcy, iż należy oddać swój głos na konkretną partię, staje się zindywidualizowana ocena efektywności jej działań jako organizacji rządzącej lub współrządzącej albo uzasadnione przekonanie, iż spełni ona tego typu oczekiwania, gdy przejmie odpowiedzialność za kierowanie państwem. Przywiązanie do partii staje się więc funkcją jej realnych lub potencjalnych zdolności do zarządzania sprawami państwa137.

W efekcie walki o wyborcę różnice programowe znacznie się zmniejszyły; badania socjologiczne wskazują zresztą, iż znacznie bardziej niż manifesty o ostatecznym zachowaniu przy

urnie

decyduje

skomplikowany

zespół

czynników:

pochodzenie

społeczne,

wykształcenie, miejsce zamieszkania, ale również poczucie sprawiedliwości, postrzegana przez wyborcę jedność lub rozbicie partii i jej ocena jako potencjalnego zwycięzcy.

Czynnikiem niezwykle istotnym w systemie wyborów pozostaje również rola przywódcy partyjnego. Od sity jego osobowości i sympatii, jaką potrafi wzbudzić, zależy w znacznym stopniu sukces wyborczy partii. Decydując się na oddanie głosu na lokalnego posła z konkretnej partii, wyborca decyduje pośrednio o osobie przyszłego premiera. Nawet najsłuszniejsze pomysły mniej przemawiają do przeciętnego wyborcy niż niewyrażalna aura

135

M. Morawiecki, dz. cyt., s. 86-87.

J. Haman, dz. cyt., s. 258.

137 R. Herbut, dz. cyt., s. 95.

136

- 37 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

kompetencji otaczająca lidera (ogromną rolę w kształtowaniu obrazu polityka odgrywają środki masowego przekazu)138.

Ocena ogólnych kompetencji kandydata jest więc ważnym aspektem dla wyborcy, niemniej jednak, nie implikuje ona w sposób bezpośredni wyboru go na posła. Ważnymi elementami są kwestie moralno-społeczne i rola przywódcy politycznego. Generalnie większą przejrzystość oceny kompetencji zapewnia ordynacja większościowa, choć to, jak kandydat prezentuje się zależy od przede wszystkim od 2 elementów: obiektywnego – przyjętego typu kampanii i strategii wyborczej – oraz subiektywnego – cech osobowościowych kandydata, wykształcenia, elokwencji itp. Kompleksowo patrząc lepszą weryfikację tych elementów zapewnia model dwupartyjny.

Zakończenie Powyższe porównanie większościowego i proporcjonalnego systemu wyborczego jednoznacznie pokazuje, iż nie ma idealnego i optymalnego sposobu wyboru do organów przedstawicielskich. Decyzja o ustanowieniu określonego systemu wyborczego uwzględnia przede wszystkim historyczne doświadczenia poszczególnych państw. Niemniej jednak, w ostatnim czasie obserwuje się sytuację związaną z teorią zakazanego owocu – mianowicie system przeciwny do obowiązującego jest bardziej pożądany, przy czym ta zmiana odnosi się przede wszystkim do proporcjonalności. Przyczyn tego należy szukać w postępującym kryzysie systemu politycznego, korupcją, upadkiem autorytety władzy, brakiem szacunku dla parlamentu i wzrastającą apolitycznością społeczeństwa. System większościowy ma być więc swoistym „lekarstwem” na owo załamanie podstawowych wartości demokratycznych.

Jak zasygnalizowano we wstępie zagadnienia wyboru systemu wyborczego opiera się po pierwsze na zaprezentowanej wcześniej tezie M. Duvergera i po drugie na wyborze określonej hierarchii preferencji. Z jednej strony będzie to więc maksymalna użyteczność przejawiająca się w skuteczności i stabilności rządów, a z drugiej wartość etyczno-moralna, a więc sprawiedliwa reprezentacja i pluralizm polityczny. Zasadnicze znaczenie w tym konflikcie mają więc konkurujące wartości i to w głównej mierze od decydenta zależy, który system uzna na optymalny w danej sytuacji.

Wydaje się jednak, iż w kontekście owego kryzysu, o którym pisano powyżej, krzywa preferencji powinna przechylać się w stronę reprezentacji większościowej. Uznając efektywność i trwałość władzy za priorytet ordynacja większościowa może pretendować do 138

W. Poniatowska-Grochalska, dz. cyt., s. 26-27.

- 38 -

System proporcjonalny a system większościowy – analiza porównawcza wybranych elementów

miana owego „lekarstwa”, za pomocą którego dokona się „oczyszczenie” elit politycznych.

Oczywiście zmiana systemu wyborczego spowoduje nowe problemy i zastrzeżenia, niemniej jednak wyeliminuje jedną, niezwykle ważną wadę, która od dłuższego czasu nęka współczesne demokracje – gry, potyczki i targi partyjne, waśnie koalicyjne oraz bezwzględne, chłodne kalkulacje polityczne kosztem dobra interesu publicznego i państwa.

Na zakończenie warto przytoczyć słowa J. Hamana, które stanowią doskonałe podsumowanie powyższych rozważań: „Problemem wielu dyskusji pomiędzy zwolennikami systemów proporcjonalnych i większościowych jest fakt, że dyskutanci patrzą na system wyborczy poza jego społecznym kontekstem. Systemy większościowe mogą prowadzić do wyłonienia silnej, a przy tym dalekiej od wszelkich skrajności władzy, przy jednoczesnym zachowaniu – przez regularną wymianę partii rządzących – równowagi pomiędzy (aktualną) większością a (aktualną) mniejszością, w niesprzyjających warunkach społecznych mogą jednak prowadzić do wyborczych zwycięstw partii czy kandydatów skrajnych, o stosunkowo niewielkim społecznym poparciu. Ani fakt istnienia jednej, ani drugiej możliwości nie może być jedyną przesłanką decyzji – musi być ona uzależniona także od rozsądnego przewidywania, która z nich zostanie zrealizowana. Nie ma i nigdy nie będzie systemu wyborczego, który byłby pozbawiony istotnych wad, tak więc szczególnego znaczenia nabiera nasza zdolność do oceny, czy w danym społeczeństwie większe będą korzyści z zalet, czy szkody wyrządzone przez wady danej metody”139.

Można więc, słowami Antoniego Kamińskiego, jak to się dzieje w Polsce, sprowadzić całą dyskusję nad ordynacją wyborczą do formuły rozdziału mandatów między partie przy zastosowaniu zasady proporcjonalnej i udawać, że nie ma między większościową a proporcjonalną reprezentacją ważnych różnic merytorycznych – ale one są i prowadzą do zupełnie odmiennych kultur politycznych.

139

J. Haman, dz. cyt., s. 257

- 39 -

Wykaz źródeł i literatury I. Źródła 1. Źródła internetowe 

Internet Public Library POTUS, http://www.ipl.org/div/potus/gwbush.html.

2. Prasa 

„Rzeczpospolita”, 2003, 2004.

II. Literatura 1. Publikacje zwarte 

Chmaj M., Skrzydło W., System wyborczy w Rzeczpospolitej Polskiej, Zakamycze 2002.



Haman J., Demokracja, decydowanie, wybory, Warszawa 2003.



Otwarta księga: o jednomandatowe okręgi wyborcze, red. R. Lazarowicz, J. Przystawa, Wrocław 1999.



Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin 2003.



Roskin G. M. i inni, Wprowadzenie do nauk politycznych, Poznań 2001.



Van Dyke V., Wprowadzenie do polityki, Poznań 2000.



Żukowski A., Systemy wyborcze: wprowadzenie, Olsztyn 1997.

2. Artykuły 

Sokół W., Partie polityczne na arenie wyborczej i gabinetowej, [w:] Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii praktyki politycznej, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2003.



Sokół W., System wyborczy, [w:] Mały leksykon politologiczny, red. M. Chmaj, W. Sokół, Lublin 1996.