€ 1,40 WOENSDAG 4 MEI 2011
Rembrandt Nieuwe route volgt spoor van schilder
11
DE KRANT VAN AMSTERDAM Vrij, Onverveerd
Theeboom
Joodse bakker geeft strijd niet op
18
ps
vandaag in PS KUNST
Emmylou Harris kijkt terug op haar leven
10
Vierde Symfonie van Gustav Mahle r
16
kunst
Interview: Romana Vrede De Kleine Komedie Emmylou Harris OPGERICHT IN HET OORLOGSJAAR 1940 - 71STE JAARGANG NR 20.410
‘Foto’s lijk Osama komen vrij’ Debat in VS over vraag of tonen van beelden niet te veel problemen zal opleveren Van onze redactie buitenland WASHINGTON – Binnen de Amerikaanse regering woedt een heftig debat over de vraag of beelden van de dode Osama bin Laden moeten worden vrijgegeven. De directeur van de CIA, Leon Panetta, zei tijdens een interview op een Amerikaanse nieuwszender dat de foto’s uiteindelijk vrijgegeven zullen worden. “De regering praat uiteraard over de beste manier om dit te doen, maar ik denk dat het niet meer de vraag is óf deze beelden uiteindelijk aan het publiek worden getoond,” zei Panetta. Maar een woordvoerder van het Witte Huis liet weten dat er nog geen besluit is genomen over vrijgave van foto’s of video-opnamen van het lijk van Bin Laden. John Brennan, de contraterrorisme-adviseur van president Barack Obama, zei dat de regering niets wil doen dat verkeerd kan worden begrepen of dat niet nieuwe problemen zal veroorzaken. Het tonen van de beelden moet twijfels wegnemen over de vraag of Bin Laden echt dood is. Onder andere de Afghaanse Taliban heeft gezegd dat berichten over zijn dood ‘voorbarig’ zijn. De Pakistaanse Taliban heeft juist wraak gezworen. Ook zijn er berichten over een bijeenkomst van Al Qaida in Pakistan om een opvolger van Bin Laden aan te wijzen. Gevreesd wordt dat de gruwelijke beelden het anti-Amerikaanse sentiment zullen aanwakkeren. Volgens een Amerikaanse volksvertegenwoordiger, aan wie de foto’s waren beschreven, valt dat mee. “Het is niet meer dan je verwacht van een foto van een individu
In de VS leidt de dood van Osama bin Laden tot patriottische gevoelens, maar foto’s van zijn lijk zouden elders heftige reacties kunnen oproepen. met een kogel in zijn hoofd.” Bin Laden werd ook nog in zijn borst geraakt. Andere volksvertegenwoordigers zien de noodzaak niet en vinden het tonen van de foto’s morbide. Vanuit Washington konden Oba-
ma en zijn belangrijkste adviseurs op het gebied van nationale veiligheid meekijken met de acties van de Navy Seals. Maar de confrontatie met Bin Laden was niet te zien, zeiden Amerikaanse functionarissen. Obama zal morgen Ground Zero in
New York bezoeken. Zijn voorganger George Bush sloeg de uitnodiging om mee te gaan af. De Amerikaanse Senaat heeft de elitetroepen geëerd die Bin Laden om het leven brachten. De senatoren deden dit door unaniem een re-
FOTO REUTERS
solutie aan te nemen. De Republikeinse senator John McCain zei tijdens het bespreken van de resolutie dat het tijd is voor ‘nationale eenheid en feestvieren’. Pagina 2: Krijgt Osama opvolger?
Oplossing voor alle lege kantoren: moestuin JASPER KARMAN AMSTERDAM – In de leegstaande Amsterdamse IBM-typemachinefabriek langs de A4 kan deze zomer de eerste kantoormoestuin ter wereld komen. In de fabriek worden dan groenten en fruit gekweekt met led-licht in plaats van daglicht. “Amsterdamse aardbeien, midden in de winter, en ook nog duurzaam geproduceerd en heerlijk van smaak. Met deze uitvinding kun je volautomatisch zaaien, kweken en oogsten. Zoveel als nodig, wanneer en waar je wilt,” zegt Philip van Traa. Hij hoopt deze zomer te beginnen
met een paar honderd vierkante meter en denkt in september de eerste oogst te kunnen leveren. Van Traa is hovenier in Amsterdam en bedenker van het plan onder de naam De groenten uit Amsterdam. Er wordt gebruik gemaakt van zogenoemde plant production units, wat wordt gezien als een doorbraak in de kweek van groente en fruit. In stapelbare kweekruimtes kunnen onder led-licht groenten, fruit en kruiden worden verbouwd. De groenten kunnen vervolgens lokaal in Amsterdam worden verkocht. PlantLab is een bedrijf uit Den Bosch dat zich in de materie heeft gespecialiseerd. Het biedt interessante mogelijkheden voor leeg-
staande kantoren en fabrieken. Dat komt goed uit, want Amsterdam is naarstig op zoek naar mogelijkheden om zijn 1,4 miljoen vierkante meter leegstaande kantoorruimte te vullen. “Dit kan een bijdrage leveren aan het duurzamer maken van de voedselvoorziening. En de kwekerijen passen in de lege kantoren. Dat is twee keer mooi,” meent wethouder Maarten van Poelgeest. Er is geregeld contact tussen hem en PlantLab. Als locatie voor de eerste commerciële kwekerij ter wereld in een kantoor is de oude typemachinefabriek van IBM aan de Johan Huizingalaan in beeld. De grote fabriekshal staat al elf jaar leeg en is volgens directie-
lid Gert Jan Meeuws van PlantLab zeer geschikt. “Vooral de locatie is interessant, want onze units kunnen in vrijwel elk gebouw staan.” Het is echter nog niet zeker dat de kwekerij naar Amsterdam komt.
‘Verse aardbeien uit IBM-fabriek, duurzaam geproduceerd’ “De financiering van dit soort noviteiten is altijd weerbarstig,” zegt Meeuws. Ook is er concurrentie uit Rotterdam. De nabijheid van Schiphol is echter een belangrijk pluspunt voor Amsterdam.
Meeuws: “In de IBM-fabriek kunnen we ondernemers, kwekers en handelaren ontvangen, ook uit het buitenland. En van daaruit kunnen we gemakkelijk Amsterdamse restaurants of winkels bevoorraden.” Internationaal is er veel interesse in de plant production units. Omdat ze niet afhankelijk zijn van zonlicht, efficiënt omgaan met water en voedingsstoffen en een grote, goed voorspelbare oogst opleveren, bieden ze mogelijkheden voor het kweken van groente en fruit vlak bij de consument. Zowel in steden als in gebieden die niet geschikt zijn voor landbouw of teelt in kassen. Pagina 14: Basilicum in plaats van
schrijfmachines
14
amsterdam
WOENSDAG 4 MEI 2011
Basilicum in plaats van schrij Een Nederlandse maaltijd legt 30.000 kilometer af, voordat de boontjes, de aardappeltjes en het lapje vlees op ons bord liggen. Met de ledjes van PlantLab kaen groente of fruit voor Amsterdam ook worden gekweekt in lege kantoorpanden in de stad. JASPER KARMAN
O
nder het paarse ledlicht lijken de basilicumblaadjes wel bruin. Zeker, het ziet eruit als basilicum, het heeft ook die groenige geur en de smaak is onmiskenbaar: fris knapperig, licht prikkelend en vooral intens. Veel intenser en lekkerder eigenlijk dan de basilicum uit het bloempotje dat je bij de supermarkt koopt. Maar die kleur? Bruin? Gert Jan Meeuws van Plant Lab staat glimlachend bij de deur van de zes vierkante meter grote plant production unit. “Het is een trucje van je hersenen. Je ogen passen zich aan het paarse licht aan.” Hij knikt met zijn hoofd naar de deur. “Kom maar mee naar buiten.” Eenmaal buiten zien we de ruimte die net nog spierwit was, als kikkergroen. Maar als na een paar tellen de ogen zich hebben aangepast aan gewoon licht, komen langzaam de kleuren terug. Witte muren, witte vloeren, en in de handen van Meeuws een prachtig groen basilicumblaadje. PlantLab in Den Bosch zegt het eerste bedrijf in de wereld te zijn dat erin is geslaagd naast bladgewassen ook vruchtdragende planten te kweken zonder daglicht, met twee kleuren ledlicht. In de plant production unit achter de HAS (Hogere Agrarische School) in Den Bosch staan naast de basilicumplantjes en
Paprika’s in de laboratoria in Den Bosch. Een dergelijke aanblik moet straks ook de oude schrijfmachinefabriek van IBM aan de Johan H andere kruiden boontjes en courgettes, en PlantLab heeft ook al tomaten, aardbeien en komkommers kunnen oogsten. Het is een revolutie in de tuinbouwwereld waar Meeuws en zijn collega’s ruim twintig jaar aan hebben gewerkt. In de units kunnen groente en fruit worden gekweekt, daar waar het nodig is: op grote schaal in een oude fabriekshal of een leegstand kantoorpand midden in de stad dus, of op kleine schaal in de kelder van de groenteboer, of in een bergdorpje of in de woestijn. “Ik hoop dat het de manier waarop we met voedsel bezig zijn, verandert,” zegt Meeuws. De spullen voor de gemiddelde Nederlandse maal-
tijd reizen 30.000 kilometer. “In de supermarkt liggen de sperziebonen uit Egypte naast de bananen uit Zuid-Amerika en de avocado’s uit Mexico. Ons eten wordt geleverd door de food supply chain, maar die is veel te ver, te grootschalig en te anoniem. Willen we nog langer dat zo ons eten wordt geproduceerd?” De Amerikaanse wetenschapper Dickson Despommier introduceerde jaren geleden al het idee van vertical farming (gestapelde landbouw), maar doordat daarvoor in zijn concept nog altijd veel daglicht en water nodig is, bleef het heel lang niet meer dan een mooi idee. PlantLab hoopt echter deze zomer een stadskwekerij te kunnen ope-
‘Een plant is niet gevoelig voor ziektes als hij het naar zijn zin heeft’ Door te variëren in de intensiteit, de kleur en de hoeveelheid licht, de temperatuur van de wortels en de lucht en de vochtigheid, kun je in de plant units voor elke plant plant paradise scheppen; een situatie waarbij de plant optimaal groeit, bloeit en vruchten geeft. Doordat in het ledlicht in de afgesloten en geconditioneerde units alleen de kleuren zitten die noodzakelijk zijn voor de groei van planten – rood, blauw en het voor het menselijke oog onzichtbare verrood – kan worden bespaard op de energie. Per vierkante meter gebruikt een unit met ongeveer 150 watt wel meer dan een kas, maar de restwarmte kan worden aangewend om kantoren of woningen te verwarmen. Leds produceren nog altijd veel warmte. Een groot deel van het energieverbruik van de units gaat
dan ook naar de koeling. Verwacht wordt echter dat leds de komende jaren nog aanzienlijk zuiniger en goedkoper worden. De lucht in de units wordt zonder contact met de buitenwereld geoptimaliseerd met de juiste temperatuur en vochtigheid, en door de eventuele toevoeging van CO2. Het benodigde vocht komt via nevel. Doordat al het overbodige water kan worden opgevangen en in de geconditioneerde ruimtes veel minder vocht nodig is, gebruikt Plant Lab negentig procent minder water dan een kas. Ook alle overgebleven voedingsstoffen kunnen dus opnieuw worden gebruikt. Nog een sterk punt: in de plant units zijn geen bestrijdingsmiddelen nodig. “Het is op wonderbaarlijke wijze zo geregeld dat een plant niet gevoelig is voor ziektes als hij het optimaal naar zijn zin heeft,”
zegt Gertjan Meeuws van PlantLab. Het bedrijf stelt nu de ‘plant ID’ op voor allerlei types planten. Marcel Kers bekijkt per plantje wat het nodig heeft aan licht, vocht en warmte, en waar het last van heeft. Op basis daarvan stelt Plant Lab ‘recepten’ op, waarmee in overleg met de klant de units zo worden afgesteld dat de smaak, de kleur, de voedingswaarde en de opbrengst voor deze klant optimaal is. De recepten kunnen worden ingevoerd in het softwareprogramma dat Leon van Duijn ontwikkelde. Met dat programma kunnen ook ondernemers zonder groene vingers met een paar drukken op de knop een perfecte oogst binnenhalen. Ook kan PlantLab op afstand meekijken en ingrijpen waar nodig. De opbrengst van de plantjes is bij Plant Lab nu al drie keer zo hoog als in de beste Nederlandse kassen.
Volgens Meeuws kan het rendement de komende jaren echter nog verder omhoog: “Vier of vijf keer meer opbrengst is zeker haalbaar.” De vierde partner van PlantLab, technicus en bedrijfskundige John van Gemert, voert voor klanten een quickscan uit om te berekenen of het zinvol is bepaalde producten te verbouwen. Meeuws: “Technisch is het bijvoorbeeld mogelijk met onze units een koffieplantage te bouwen, maar de marge is te klein om dat lucratief te maken.” Het bevruchten van vruchtdragende plantjes, zoals aardbeien en tomaten, gebeurt nu nog met de hand, maar kan in de toekomst worden gedaan door bijen of hommels. Waarschijnlijk moet daarvoor wel een aantal uur per dag ook wit ledlicht worden aangedaan; bijen zien namelijk bijna niks bij rood licht.
nen in Amsterdam. Samen met het Amsterdamse bedrijfje De Groenten uit Amsterdam, dat bestaat uit hovenier Philip van Traa en de architecten Martijn de Potter en Tonko Leemhuis, werkt Meeuws aan plannen voor een kwekerij van honderd tot vierhonderd vierkante meter. Die kwekerij moet komen in de oude IBM-typemachinefabriek aan de Johan Huizingalaan, naast de A4. In die hal van 23.500 vierkante meter wil De Groenten uit Amsterdam eerst klein beginnen, en dan gestaag groeien. “We willen geen bulk produceren,” zegt De Potter. “We willen precies leveren waar behoefte aan is, en dat lokaal verkopen.” Van Traa: “En als we meer tomaten nodig hebben, kunnen we er gewoon wat units bovenop of naast zetten, ze zijn immers stapelbaar. En als ze in New York , de Sahara of Shanghai ook zo groenten willen kweken, bouwen we daar graag een kwekerij voor ze. Dat is beter dan met vliegtuigen vol Amsterdamse aardbeien naar Shanghai vliegen.” Van Traa en De Potter hebben al aardbeien, tomaten en komkommers geproefd die zijn gekweekt bij PlantLab. Van Traa: “Heerlijk, perfect van smaak.” Hij weet zeker dat Amsterdamse consumenten ze graag zullen kopen. “Het is niet biologisch, want er komt geen zonlicht aan te pas, maar het is wel ecologisch en volledig duurzaam geproduceerd; zonder pesticiden, met veel minder water.” Het gebouw is niet het enige dat geschikt is voor de stadskwekerij, maar heeft wel de voorkeur, zegt De Potter. “Het is vijf minuten van Schiphol, maar het biedt ook ruimte voor een lunchcafé of een ruimte waar we mensen kunnen ontvangen om de groente te proeven. Mensen moeten juist hier naar toe ko-
amsterdam
jfmachines
schuim
WOENSDAG 4 MEI 2011
15
Wat: Ben Saunders en Rehab presenteren de schoenenlijn Ben Saunders Limited. Waar: Boots, Leidsestraat. Wie: Huub Stapel, Joop van Tellingen, Thijs Willekes, Frits en Elly Maasland, Evgeniy Levchenko, Niki Mäenpää, Jaco Flach, Jeremy Westerhuis. Waarom: Ben Saunders is een duizendpoot. Wanneer: dinsdag 3 mei, van 15.00 tot 17.00 uur. Waardering:
Nette jongen
‘I
Huizingalaan bieden.
FOTO PETER DE JONG/AP
men om het te zien en te proberen.” De kwekerij moet ook internationaal een uithangbord worden voor de Nederlandse tuinbouw, zegt Meeuws. “Nederland loopt ver voorop in het veredelen van groente en fruit en in de techniek in de kastuinbouw. Daar hebben we de laatste jaren enorme stappen in gemaakt. Maar kassen werken lang niet overal, en onze units kun je overal ter wereld inzetten. En ze zijn veel efficiënter doordat ze geen last hebben van invloeden van buitenaf.”
D
oor de hoge opbrengst is maar weinig ruimte nodig. En doordat er geen daglicht nodig is, kunnen de units worden gestapeld, bijvoorbeeld in lege kantoorpanden. Voorzichtige schattingen stellen dat per inwoner ongeveer één vierkante meter teeltruimte nodig is. Voor de 780.000 inwoners van Amsterdam zou een drielaagskwekerij van 260.000 vierkante meter genoeg zijn. In Amsterdam staat 1,4 miljoen vierkante meter kantoorruimte leeg.
De teelt van groente en fruit onder kunstlicht zou zo ook kunnen bijdragen kunnen leveren aan het oplossen van de wereldvoedselcrisis. In 2050 moet wereldwijd twee keer zoveel voedsel worden geproduceerd om de dan 9 miljard mensen te voeden, zegt de WHO. Alleen al voor de groente van New York, met acht miljoen inwoners, is 110.000 vierkante kilometer landbouwgrond nodig; bijna drie keer de oppervlakte van Nederland. De techniek is bovendien ook interessant voor andere sectoren. De medische industrie ziet mogelijkheden medicinale planten en kruiden te kweken. Nu wordt voor medicijnen vaak de werkzame stof uit planten in een laboratorium nagemaakt. In een plant lab kunnen echter de hele planten veilig worden gekweekt, zonder gevaar voor ziektekiemen, tekorten of tegenvallende oogsten. Met de huidige tuinbouw is dat ondenkbaar. Over aandacht heeft het bedrijf niet te klagen. Het Amerikaanse ABC en persbureau AP kwamen al kijken en elke dag ontvangt het bedrijf vijftig tot honderd mails van bedrijven. Meeuws, lachend: “We hebben eigenlijk wel geluk dat planten vooral goed groeien onder paars licht. Als wit licht beter was geweest, hadden we niet half zoveel aandacht gekregen.” In Amsterdam wil Meeuws de wereld laten zien wat PlantLab kan. Met Schiphol op vijf minuten afstand kan de kwekerij ‘een bedevaartsoord voor stadskwekers’ worden. Meeuws: “Het moet een proeftuin worden, een plek waar ondernemers en klanten elkaar ontmoeten en samen nieuwe ideeën ontwikkelen.”
k denk dat het best een nette jongen is hoor, al zou je dat niet zeggen met al die tattoos,” zegt paparazzo Joop van Tellingen net hard genoeg tegen zijn gesprekspartner, terwijl hij The voice of Holland van onder tot boven scant. Of Ben even seminonchalant tegen de muur kan leunen, voor de foto in het weekblad Weekend: “Kijk, zo.” Joop doet het even voor. “Mwah,” mompelt de nuchtere Ben, “ik leun eigenlijk nooit. Ik ga wel zo staan.” En hij vouwt zijn twee ingekleurde armen vastberaden voor zijn lichaam. Onze Ben (zo ziet het steeds trotser wordende Nederlandje hem) werd vlak na zijn beruchte auditie meteen benaderd door de slimme jongens van het merk Rehab. Jaco Flach en Jeremy Westerhuis knijpen in hun handjes van blijdschap, want de komende tijd zitten zij met de zingende tattoo-kunstenaar om
Huub Stapel bekent dat hij een schoenenfetisjist is de tekentafel. “We gaan rocken met die schoenen Ben!” zegt Flach aan het einde van het openingspraatje. Ben vindt het allemaal best. Vandaag vieren we dat het eerste paar schoenen, in twee kleuren, in de schappen ligt. Zo ook in Boots, waar de bakjes olijven vandaag tussen het schoeisel staan. Leuke winkel, maar geen partylocatie. De banken waarop je normaal gesproken zit tijdens het passen, staan nu vol met appeltaarten, cheesecakes, salades en broodjes zalm. De sprankelende wodkastand is absolu(u)t noemenswaardig, maar ook die komt niet tot zijn recht in het smalle winkeltje. De modebewuste voetballer Levchenco vindt het veel te krap allemaal, maar beleefd als hij is vindt hij het ook gezellig: “Echt een Hollands woord hè, gezellig?!” zegt hij trots. Huub Stapel bekent dat hij een schoenenfetisjist is en is erg te spreken over Saunders Limited. Hij bestelt nog een cranberrysap, zonder wodka, want hij moet zo spelen. Van Tellingen maakt nog wat spontane kiekjes en verder heeft u niets gemist. Wellicht in Weekend wat meer diepgang?
Ben Saunders en zijn nieuwe schoenenlijn.
Saunders gaat in zee met Jaco Flach (l) en Jeremy Westerhuis van Rehab.
Fashion-blogger Cloe Sterk, helemaal in haar element.
Nanna Slothouber, van de wodka.
Eten voor de hele straat.
CHARLOTTE VAN DRIMMELEN Feestje? Schuim@parool.nl Voetballers Niki Mäenpää (l) en Evgeniy Levchenko. Evgeniy: ‘Ik kleed me zoals ik me voel.’ In het midden een vriendin.
Philip van Traa (li) en Martijn de Potter in het IBM-gebouw. FOTO MONA VAN DEN BERG
De ouders van Bridget: Frits en Elly Maasland.
Socialite Morris en Thijs van So Thijs.
Carlos Lens, personal trainer.