Chwarae: iechyd meddwl a lles by Play Wales

Chwarae: iechyd meddwl a lles

Mae chwarae’n ganolog i iechyd a lles corfforol, meddyliol, cymdeithasol ac emosiynol plant. Trwy chwarae, bydd plant yn datblygu gwytnwch a hyblygrwydd fydd yn cyfrannu at les corfforol ac emosiynol.

I blant, chwarae yw un o agweddau pwysicaf eu bywyd1 – maent yn gwerthfawrogi amser, rhyddid a mannau o safon i chwarae. Bydd ymgynghoriadau â phlant a phobl ifainc yn dangos bod yn well ganddynt chwarae’r tu allan a draw o oruchwyliaeth oedolion – mewn mannau diogel ond ysgogol. Yn y sefyllfa yma bydd plant yn tueddu i fod yn gorfforol egnïol ac i ymestyn eu hunain yn gorfforol yn ogystal ac yn emosiynol lawer mwy nag a fyddent pe baent wedi eu goruchwylio2. Mae gan blant ysfa gynhenid i chwarae – mae gwaith ymchwil diweddar yn awgrymu bod chwarae’n effeithio ar ddatblygiad ffisegol a chemegol yr ymennydd – mae’n ‘dylanwadu ar allu plant i gyfaddasu ac goroesi, ffynnu a ffurfio eu amgylcheddau cymdeithasol a chorfforol’3.

Chwarae a lles emosiynol Bydd chwarae’n caniatáu ar gyfer rhyngweithio ymysg cyfoedion, sy’n elfennau pwysig o les cymdeithasol ac emosiynol. Tra’n chwarae ar eu pen eu hunain bydd plant yn dechrau sylwi ar eu emosiynau, eu teimladau, a’u meddyliau eu hunain, yn ogystal a sut i’w rheoli. Bydd plant hefyd yn dysgu i deimlo’n gyfforddus â bod ar eu pen eu hunain ac yn dysgu ffyrdd i reoli eu diflastod ar eu pen eu hunain. Trwy chwarae, bydd plant yn profi ystod o emosiynau’n cynnwys rhwystredigaeth, penderfyniad, cyflawniad, siom a hyder, a thrwy ymarfer, gallant ddysgu sut i reoli’r teimladau hyn. Sut fydd chwarae’n cyfrannu at les emosiynol plant: • Bydd creu a wynebu cyfleoedd chwarae ansicr neu llawn risg yn datblygu gwytnwch a gallu plant i gyfaddasu – a gall gyfrannu at eu hyder a’u hunanbarch.

Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd chwarae ym mywydau plant ac mae’n nodi yn ei Bolisi Chwarae cenedlaethol: ‘[Mae] chwarae mor hanfodol bwysig i bob plentyn wrth iddo ddatblygu ei sgiliau corfforol, cymdeithasol, meddyliol, emosiynol a chreadigol fel y dylai cymdeithas achub ar bob cyfle i’w gefnogi a chreu amgylchedd sy’n ei feithrin. Dylai’r broses o wneud penderfyniadau ar bob lefel o lywodraeth ystyried effaith y penderfyniadau hyn ar y cyfleoedd a gaiff plant i chwarae.’4

• Bydd cymdeithasu â’u ffrindiau ar eu telerau eu hunain yn rhoi cyfle i blant gynyddu gwytnwch emosiynol, cael hwyl ac ymlacio. • Bydd chwarae ffantasi’n caniatáu ar gyfer dychymyg a chreadigedd, ond gall hefyd fod yn fodd i blant wneud synnwyr o, a ‘gweithio trwy’, agweddau anodd a gofidus o’u bywydau.

Chwarae a’r ffordd Pum Ffordd at Les Yn 2008, comisiynodd prosiect ‘Foresight’ Llywodraeth y DU, ar Les a Chyfalaf Meddyliol,

y New Economics Foundation (NEF) i archwilio’r materion o bwys sy’n ymwneud â lles ac iechyd meddyliol ac i ddatblygu camau gweithredu ar gyfer cynyddu lles meddyliol. Dyma’r Pum Ffordd at Les, sy’n cael eu hyrwyddo gan Iechyd Cyhoeddus Cymru: Bod yn sylwgar – arafwch, cofiwch werthfawrogi a chydnabod eich doniau personol a doniau pobl eraill Cysylltu – cwrdd, ymuno, ffonio cyfaill, gwrando Bod yn fywiog – codi lan a rhoi tro arni, cerdded, rhedeg, seiclo, dawnsio, canu Dal ati i ddysgu – rhoi tro ar rywbeth newydd, rhoi tro arni, gofyn sut, ble a pham Rhoi – rhannu yr hyn sydd gyda chi, gwenu ar eraill, gwirfoddoli. Fe wyddom y bydd plant, o gael amser, lle a chaniatâd, yn chwarae. Fe wyddom hefyd fod chwarae’n allweddol ar gyfer lles meddyliol plant, ond sut mae hyn yn cydgysylltu â’r pum ffordd?

Bod yn sylwgar – Pan fo gan blant amser a lle i chwarae, byddant yn ymgysylltu â’i amgylchedd mewn amrywiol ffyrdd. Pan fydd plant yn chwarae byddant yn cymryd sylw o’u hamgylchedd a, thrwy chwarae, byddant yn ymgysylltu â’r amgylchedd ac yn cyfaddasu iddo. Cysylltu – Mae gan chwarae rôl canolog wrth greu cysylltiadau cryfion â phobl yn ogystal â lleoliadau. Golyga hyn y bydd plant nid yn unig yn cysylltu â’i gilydd ond hefyd gydag oedolion yn eu amgylchedd. Yr un cyn bwysiced yw’r ffaith y byddant hefyd yn creu cysylltiadau cryfion â’r mannau y maent yn byw a chwarae ynddynt. Bod yn fywiog – Mae mwy a mwy o dystiolaeth yn dangos mai chwarae yw’r modd mwyaf effeithlon o gael plant i fod yn gorfforol fywiog. Bydd pob plentyn yn chwarae, ond nid yw pob plentyn am gymryd rhan mewn chwaraeon, fel pêl-droed, neu weithgarwch corfforol mwy strwythuredig. Dal ati i ddysgu – Mae chwarae’n caniatáu i blant ddysgu yn eu ffordd eu hunain ac i ryngweithio â chysyniadau newydd a dieithr

mewn modd sydd ddim yn peri straen. Trwy arbrofi, rhyngweithio a chyfaddasu bydd plant yn parhau i ddysgu trwy chwarae ymhell wedi i’r dysgu a’r addysgu ffurfiol orffen am y dydd. Rhoi – Er nad yw’r dystiolaeth a gasglwyd gan NEF yn cyfeirio cyn gryfed at fuddiannau iechyd meddwl gweld plant a phobl ifainc yn ‘rhoi’, mae’n amlwg bod plant yn dysgu sut i roi a rhannu ag eraill trwy chwarae. Mae hyn yn cynnwys trafod rhannu gofod, rhannu syniadau ac adnoddau ar gyfer chwarae a rhannu â’i gilydd. I blant hŷn sy’n cael chwarae gydag ac o amgylch plant iau, bydd rhoi yn digwydd yn naturiol ac yn gytûn wrth iddynt rannu gemau, mannau i chwarae a meithrin neu ymestyn chwarae’r plant iau.

Datblygiad yr ymennydd ac amddifadedd Yn The Ambiguity of Play mae Brian SuttonSmith yn dyfynnu gwaith Huttenlocher ar ddelweddu’r ymennydd, gan ensynio bod gan blant dan 10 oed o leiaf ddwywaith y cynhwysedd ymenyddol posibl sydd gan oedolion5. Mae’r gorgynhwysedd yma’n gysylltiedig ag esblygiad dynol gan ei fod yn galluogi’r ymennydd i gadw’r hyn y mae’n ei alw yn ‘amrywioldeb posibl’. Awgryma Sutton-Smith y caiff y gorgynhwysedd yma ei ddefnyddio’n fwy effeithlon os y caiff plant brofi amrywiaeth o brofiadau trwy chwarae. Mae’n dadlau, os y bydd plant yn chwarae bydd eu hymennydd yn tyfu’n fwy nag y byddent fel arall, a thrwy hynny wneud gwahaniaeth trawiadol i wella eu cynhwysedd i storio a phrosesu gwybodaeth. Os na chaiff y gorgynhwysedd niwronaidd anferth yma ei ddefnyddio erbyn tua 10 mlwydd oed, bydd yn marw allan. Awgryma hyn bod chwarae’n gysylltiedig yn natblygiad ymennydd plant, ac â esblygiad ei hun. Mae’n dilyn felly, y bydd canlyniadau

difrifol i ddyfodol sydd wedi ei amddifadu o chwarae. Mae Huttenmoser et al yn cyfeirio at yr hyn y maent yn ei ddisgrifio fel ‘plant batri’ ac yn priodoli symptomau amddifadiad chwarae i: ‘Ddiffyg chwarae, sy’n ganlyniad i draffig ac ofnau rhieni ynghylch oedolion rheibus, yna bydd plant batri’n aml yn ymosodol ac yn swnian llawer. Erbyn pum mlwydd oed maent yn rhwystredig yn emosiynol ac yn gymdeithasol, yn ei chael yn anodd i gymysgu, yn syrthio’n ôl gyda’u gwaith ysgol ac maent mewn mwy o berygl o lawer o ddioddef o ordewdra.’6 Nodyn: am ragor o wybodaeth am amddifadedd chwarae darllenwch ein taflen wybodaeth Amddifadedd chwarae: ei effaith, y canlyniadau a photensial gwaith chwarae a ysgrifennwyd gan Yr Athro Fraser Brown.

‘Chwarae yw ein ffenestr ar y byd. Trwyddi, mae babanod yn dysgu am wrthrychau a sut mae eu trafod. Mae plant bach yn dilyn eu greddf fiogemegol i grwydro, ac yn archwilio’r byd ar y coesau maen nhw newydd eu darganfod. Mae plant ifanc yn cyfathrebu ac yn cydweithio ag eraill i reoli risgiau, i ddatrys problemau ac i ehangu eu dychymyg creadigol. Yn ystod y glasoed, mae chwarae rhydd, heb ei strwythuro yn dylanwadu ar y llwybrau sy’n cael eu creu yn yr ymennydd i dywys ein perthynas ag eraill, i sefydlu ein rôl mewn bywyd ac i gyfaddawdu â’r bobl o’n cwmpas. Ac ar hyd yr amser, chwarae yw’r allwedd i ffitrwydd corfforol a lles emosiynol.

godi’n sgîl diffyg cyfleoedd i chwarae ac anallu oedolion i adael iddo ddigwydd. Mae pobl ifanc yn dod i ofni’r byd ym mhob ffordd a byddant yn tyfu i fod yn rhieni fydd yn llesteirio datblygiad eu plant hwythau yn eu tro.

‘Mae chwarae’n allweddol ar gyfer ein datblygiad dirnadol, emosiynol, cymdeithasol a chorfforol. Fel meddyg a seiciatrydd, rwyf wedi delio’n uniongyrchol â’r canlyniadau trychinebus all

Dr Mike Shooter, cyn-lywydd Coleg Brenhinol y Seiciatryddion a Chadeirydd Chwarae Cymru

Cyfeiriadau Draig Ffynci (2007) Pam fod oed pobl yn mynd fyny ddim lawr? Abertawe: Draig Ffynci.

Mackett, R. et al (2007) ‘Children’s independent movement in the local environment’, Built Environment, 33, 4, 454-68.

Lester, S. and Russell, W. (2008) Play for a Change – Play, Policy and Practice: A review of contemporary perspectives. Llundain: National Children’s Bureau ar gyfer Play England.

Llywodraeth Cymru (2002) Polisi Chwarae. Caerdydd: Llywodraeth Cymru. 4

Sutton-Smith, B. (1997) The Ambiguity of Play. Cambridge, MA: Gwasg Prifysgol Harvard.

Huttenmoser, M. and DeganZimmermann, D. (1995) Lebenstraume fur Kinder. Zurich: Swiss Science Foundation.

‘Mae gwylio’r teledu a gweithio ar gyfrifiadur yn bwysig, fel y mae adloniant wedi ei drefnu fel chwaraeon tîm. Ond nid ydynt hanner cyn bwysiced ar gyfer datblygiad â chwarae gwyllt a chwbl rydd. Ac mae gwaith ymchwil yn profi hyn. Felly diffoddwch bob peiriant ac ewch allan chwarae. A chofiwch, tra eich bod yn cael hwyl, mai dyma’r peth gorau un y gallwch ei wneud!’

www.chwaraecymru.org.uk Chwarae Cymru yw’r mudiad cenedlaethol dros chwarae plant, elusen annibynnol a gefnogir gan Lywodraeth Cymru i ddiogelu hawl plant i chwarae ac i gynnig cyngor ac arweiniad ar faterion sy’n ymwneud â chwarae.

Elusen cofrestredig, rhif 1068926 Cwmni cyfyngedig drwy warant, rhif 3507258 Cofrestrwyd yng Nghymru