Ionawr 2019
Ffocws ar chwarae Chwarae a Chynllunio Gwlad a Thref Mae’r ddogfen friffio hon ar gyfer swyddogion yn adrannau cynllunio awdurdodau lleol yn darparu gwybodaeth ar sut y mae cynllunio’n dylanwadu ar gyfleoedd plant i chwarae. Mae plant a phlant yn eu harddegau angen, ac mae ganddynt hawl i gael, mannau o safon ar gyfer chwarae fel rhan o’u bywyd bob dydd yn eu cymuned eu hunain.
Pwysigrwydd chwarae ar gyfer iechyd a lles Mae chwarae’n ganolog i iechyd a lles corfforol, meddyliol, cymdeithasol ac emosiynol plant. Mae cael mannau croesawus, digon o amser a chwmni eraill i chwarae â nhw bob dydd, o bwys mawr i bob plentyn a phlant yn eu harddegau – mae angen inni feithrin amgylcheddau sy’n cefnogi hyn. I’r plant eu hunain, chwarae yw un o agweddau pwysicaf eu bywydau. Maent yn gwerthfawrogi cael amser, rhyddid a mannau o safon i chwarae. Pan ofynnir beth sy’n bwysig iddyn nhw, bydd plant a phlant yn eu harddegau yn dweud yn gyson chwarae gyda’u ffrindiau – y tu allan.
Polisi cenedlaethol a rhyngwladol Mae Llywodraeth Cymru’n cydnabod pwysigrwydd chwarae ym mywydau plant ac mae’n diffinio chwarae fel ‘ymddygiad y mae’r plentyn wedi’i ddewis o’i wirfodd, yn ei lywio ei hun ac yn ei wneud er ei fwyn ei hun. Mae’n cael ei wneud heb olwg ar unrhyw nod na gwobr allanol, ac mae’n rhan sylfaenol ac annatod o ddatblygiad iach – nid yn unig o ran y plant unigol, ond hefyd o ran y gymdeithas y maent yn byw ynddi’.1
Mae Llywodraeth Cymru’n cydnabod, er mwyn cyflawni ei nod o greu Cymru chwarae-gyfeillgar ac i ddarparu cyfleoedd i’n plant chwarae, bod angen i awdurdodau lleol, eu partneriaid a rhanddeiliaid eraill weithio hefyd tuag at y nod hwn. Felly, cafodd adran ar Gyfleoedd Chwarae ei chynnwys ym Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010. Mae’r Mesur yn gosod dyletswydd ar awdurdodau lleol i asesu a sicrhau cyfleoedd chwarae digonol ar gyfer plant. Mae’r Mesur, gyda’r ddyletswydd benodol hon, yn cynrychioli cyfle unigryw i ystyried sut fyddwn ni fel cymdeithas yn cydnabod ac yn ateb anghenion chwarae plant, a darparu’n well ar eu cyfer. Yn ogystal â chyflwyno asesiadau o ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae manwl i Lywodraeth Cymru bob tair blynedd, bydd rhaid i awdurdodau lleol gynhyrchu ac adrodd ar gynlluniau gweithredu blynyddol hefyd. Mae Cymru – gwlad lle mae cyfle i chwarae2 yn gyfarwyddyd statudol i awdurdodau lleol ar asesu ar gyfer a sicrhau cyfleoedd chwarae digonol ar gyfer plant yn eu hardaloedd. Mae’n nodi bod Cynllunio Gwlad a Thref yn ffactor bwysig wrth ddarparu mannau ble y gall plant chwarae. Mae Llywodraeth Cymru’n disgwyl i asesiadau o ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae asesu i ba raddau y mae: •
Cynllunio’r amgylchedd adeiledig, yn cynnwys tai a’r defnydd o fannau cyhoeddus ac agored, yn darparu ar gyfer cyfleoedd plant i chwarae.
•
Y Cynllun Datblygu Lleol yn cydnabod ac yn ymdrin ag anghenion chwarae awyr agored plant o wahanol oed.
Yn rhyngwladol, caiff pwysigrwydd chwarae ei gydnabod a’i warchod yng Nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn (CCUHP). Mae Erthygl 31 o GCUHP yn datgan bod gan y plentyn hawl i chwarae ac ymuno mewn gweithgareddau hamdden eraill. Fel arwydd o’r pwys y mae’r Cenhedloedd Unedig yn ei osod ar chwarae plant, fe gyhoeddodd Sylw Cyffredinol ar Erthygl 31.3 Mae hwn yn ddatganiad swyddogol sy’n ymhelaethu ar ystyr agwedd o GCUHP sydd angen dehongliad neu bwyslais pellach. Bwriad y Sylw Cyffredinol yw egluro ystyr a phwysigrwydd Erthygl 31. Mae’r Sylw Cyffredinol yn nodi’r rôl sydd gan gynllunio awdurdodau lleol wrth gefnogi plant i gael mynediad i’w hawl i chwarae. Dylai awdurdodau lleol asesu darpariaeth cyfleusterau chwarae a hamdden er mwyn gwarantu cydraddoldeb mynediad gan bob grŵp o blant, yn cynnwys trwy asesiadau effaith ar blant. Mae’n pwysleisio bod rhaid i gynllunio cyhoeddus roi blaenoriaeth i greu amgylcheddau sy’n hyrwyddo lles y plentyn. ‘Er mwyn sicrhau’r amgylcheddau trefol a gwledig plant-gyfeillgar angenrheidiol, dylid rhoi ystyriaeth i:
•
Argaeledd parciau a meysydd chwarae cynhwysol sy’n ddiogel a hygyrch i bob plentyn;
•
Creu amgylchedd byw diogel ar gyfer chwarae rhydd, yn cynnwys dylunio ardaloedd ble mae gan bobl sy’n chwarae, cerddwyr a beicwyr flaenoriaeth;
•
Darpariaeth mynediad i ardaloedd gwyrdd wedi eu tirlunio, mannau eang agored a natur ar gyfer chwarae a hamdden;
•
Mesurau traffig ffyrdd, yn cynnwys cyfyngiadau cyflymder, lefelau llygredd, croesfannau ysgolion, goleuadau traffig, a chamau tawelu traffig er mwyn sicrhau hawl plant i chwarae’n ddiogel yn eu cymunedau lleol.’4
Cynllunio ar gyfer chwarae Mae dylunio ardaloedd preswyl o safon yn hyrwyddo ffordd iach o fyw a dylai ystyried mynediad i amwynderau a mannau cyhoeddus. Mae ymdeimlad o le yn bwysig i helpu plant a phlant yn eu harddegau i deimlo’n rhan o’u cymuned a’u cymdogaeth. Dylai dyluniad strydoedd, sgwariau a mannau agored fod yn hygyrch a chreu ymdeimlad o ddiogelwch ar gyfer pob un fydd yn ei ddefnyddio.
Canfu astudiaeth5 ddiweddar, y gall dyluniad cymdogaethau ddylanwadu ar y modd y defnyddir gofod ar gyfer chwarae a defnydd cymdeithasol ehangach. Archwiliodd ymarferion mapio, a gynhaliwyd ar saith gwahanol ddatblygiad tai, os oedd gan gartrefi fynediad uniongyrchol, diogel i ofod allanol, argaeledd rhwydweithiau di-geir i hybu cerdded neu seiclo diogel, ac os yw patrwm strydoedd yn annog rhyngweithio cymdeithasol. Daeth i’r casgliad y gellir sicrhau lefelau uwch o chwarae’r tu allan trwy ddylunio cymdogaethau da.
Camau gweithredu lleol posibl allai sicrhau digonolrwydd chwarae Fel rhan o broses y Cynllun Datblygu Lleol (CDLl), bydd nifer o awdurdodau cynllunio lleol yn datblygu Canllawiau Dylunio Preswyl neu Ganllawiau Cynllunio Atodol (CCA) ar gyfer datblygiadau preswyl newydd gyda’r bwriad o sicrhau amgylcheddau byw o safon uchel. Byddai’n arfer da i gynnwys gofodau cyhoeddus fel rhan o’r canllawiau dylunio hyn. Dylai’r canllawiau hyrwyddo: •
Y cysyniad o ofod y gellir chwarae ynddo – fel yr amlinellir yn Nodyn Cyngor Technegol 16: Chwaraeon, hamdden a mannau agored (2009)6
•
Y dylid ystyried mannau agored a mannau ar gyfer chwarae ar gychwyn cyntaf y broses ddylunio ac na ddylid eu creu o ardaloedd sydd ‘dros ben’ ar ôl cynllunio’r gweddill
•
Dylai dyluniad mannau cyhoeddus gydnabod yr angen i ddarparu mynediad ar gyfer cerddwyr a beicwyr
•
Ble cynigir creu ardaloedd chwarae offer sefydlog, dylai’r defnydd o ffens fod yn briodol i gyd-destun y cynnig
•
Lefel priodol o risg a her er mwyn darparu amrywiol fuddiannau, fel ehangu sgiliau a datblygu doniau corfforol ac emosiynol
•
Defnyddio nodweddion chwarae anghyfarwyddol, er enghraifft boncyffion, cerrig mawr a thirlunio caled.
Ymgysylltu gyda datblygwyr Dylem ddisgwyl cyfoeth o ofod mewn dyluniadau tai newydd, wedi ei gefnogi gan agwedd sy’n hyrwyddo chwarae yn yr amgylchedd adeiledig. Mae angen i bolisi cynllunio awdurdodau lleol eiriol yn fwy gweithredol bod chwarae’r tu allan yn digwydd y tu hwnt i barciau a meysydd chwarae. Mae chwarae ac ymgasglu gyda ffrindiau’n golygu mwy na dim ond bod mewn cyrchfan benodol – mae’n ymwneud â’r siwrnai trwy ac o amgylch y gymdogaeth. Yn ddelfrydol, dylai plant a phlant yn eu harddegau fod yn ddigon hyderus i chwarae a chymdeithasu ym mhob agwedd o’u bywydau. Mae mesurau i gynyddu cyfleoedd i chwarae’n galw am agwedd gydlynol, unedig rhwng llunwyr polisïau, mudiadau a darparwyr yn ogystal â’r rheini sy’n gweithio’n uniongyrchol gyda chymunedau, plant a phlant yn eu harddegau a’u rhieni.
Byddai’r dystiolaeth ganlynol yn ddefnyddiol ar gyfer yr agenda Cyfleoedd Chwarae Digonol: • I ba raddau mae awdurdodau cynllunio lleol yn cynnwys canllawiau dylunio am chwarae plant? I ba raddau mae’r canllawiau hyn yn perthyn i amgylchedd chwarae o safon, fel y diffinnir yn Cymru – gwlad lle mae cyfle i chwarae? • Yw’r Canllawiau Cynllunio Atodol (CCA) yn cyfeirio at asesiadau o ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae neu’n eich cyfeirio at arweinydd chwarae, swyddog chwarae neu fudiad chwarae? • I ba raddau y defnyddir canllaw Manual for Streets ar gyfer dylunio ardaloedd preswyl newydd?
Amgylchedd chwarae cyfoethog Mae amgylchedd chwarae cyfoethog yn un hyblyg a diddorol, y gellir ei addasu a’i amrywio. Mae’n manteisio i’r eithaf ar y cyfle i gymdeithasu, i fod yn greadigol a dyfeisgar, ymateb i heriau a gwneud dewisiadau. Mae’n fan cyhoeddus yr ymddiriedir ynddo lle mae plant yn teimlo’n rhydd i chwarae yn eu ffordd eu hunain, yn eu hamser eu hunain, ar eu telerau eu hunain. Mae darpariaeth chwarae o safon yn cynnig cyfle i bob plentyn a pherson ifanc i ryngweithio’n rhydd gan brofi’r canlynol: •
Plant eraill – o oedrannau a galluoedd gwahanol gyda’r dewis i chwarae ar eu pen eu hunain neu gydag eraill, trafod, cydweithio, dadlau a datrys anghydfodau.
•
Y byd naturiol – y tywydd, coed, planhigion, pryfetach, anifeiliaid a mwd
•
Rhannau rhydd – deunyddiau naturiol a synthetig y gellir eu trin a’u trafod, eu symud a’u haddasu, eu hadeiladu a’u chwalu.
•
Y pedair elfen – daear, awyr, tân a dŵr.
•
Her ac ansicrwydd – cyfleoedd graddol i fentro; ar lefel gorfforol ac emosiynol hefyd.
•
Newid hunaniaeth – chwarae rôl a gwisgo i fyny.
•
Symudiad – rhedeg, neidio, dringo, cydbwyso, rholio, siglo, sleidio a throelli.
•
Chwarae gwyllt – chwarae ymladd.
•
Y synhwyrau – synau, blas, gwead, aroglau a golygfeydd.
Cyfeiriadau Llywodraeth Cymru (2002) Polisi Chwarae. Caerdydd: Llywodraeth Cymru, Hawlfraint y Goron 1
4
ibid, tud 21
ZCD Architects, wedi eu cefnogi gan yr NHBC Foundation (2017) Making spaces for play on new suburban and town developments. Milton Keynes: NHBC Foundation
5
Llywodraeth Cymru (2014) Cymru – gwlad lle mae cyfle i chwarae. Caerdydd: Llywodraeth Cymru, Hawlfraint y Goron
2
Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn (2013) Sylw Cyffredinol Rhif 17 ar hawl y plentyn i orffwys, hamdden, chwarae, gweithgareddau adloniadol, bywyd diwylliannol a’r celfyddydau (Erthygl 31). Genefa: Pwyllgor ar Hawliau’r Plentyn
3
Llywodraeth Cymru (2009) Polisi Cynllunio Cymru, Nodyn Cyngor Technegol 16: Chwaraeon, hamdden a mannau agored. Caerdydd: Llywodraeth Cymru, Hawlfraint y Goron
6
www.chwaraecymru.org.uk Elusen cofrestredig, rhif 1068926 Cwmni cyfyngedig drwy warant, rhif 3507258 Cofrestrwyd yng Nghymru