projekt
Edukacja zawodowa i obywatelska na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu Szkolenie dla Lokalnych Liderów Klimatycznych „Strażnicy Klimatu”
Naukowe, etyczne i formalno-prawne aspekty ochrony klimatu Bystra, 12–14.09.2014
Zjazd I
Co to jest rozwój zrównoważony i jak przekłada się na zmiany klimatyczne? Piotr Skubała
Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada wyłącznie Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot.
edukacja dla dobrego klimatu
Co to jest rozwój zrównoważony i jak przekłada się na zmiany klimatyczne? Piotr Skubała Uniwersytet Śląski, Katedra Ekologii
Rozwój zrównoważony – definicje Słowem, które zrobiło we współczesnym świecie oszałamiającą karierę jest „rozwój zrównoważony” (sutainable development). Pojęcie to funkcjonuje jako metafora dla nadziei, obaw i marzeń, które nie zawsze można wyrazić. Mimo, że pojęcie to zostało wpisane do Konstytucji Rzeczpospolitej Polski oraz innych ustaw, na przykład ustawy o ochronie środowiska, jego znajomość pozostawia wiele do życzenia. Część osób przyznaje, że spotkała się z tym terminem, ale gdy przechodzimy do szczegółów, okazuje się, że bywa on rozumiany różnie i najczęściej niepoprawnie. W Niemczech tylko 22% obywateli przyznaje, że zetknęło się z pojęciem „rozwój zrównoważony” (Kassenberg, Welfens 2006). Z tego typu badaniami w Polsce nie spotkałem się, ale nie podejrzewam lepszej znajomości tej koncepcji w Polsce. Klasyczna definicja rozwoju zrównoważonego, jako celu, do którego powinniśmy dążyć, aby ocalić siebie i Ziemię przed zagładą została podana przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju (UNCED) znaną również pod nazwą Komisji Brundtland. Jej autorzy piszą: Zrównoważony rozwój to taki, który wychodzi na przeciw współczesności bez narażania na szwank możliwości przyszłych pokoleń do zaspokajania własnych potrzeb (World Commission on Environment and Development 1987). W ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska w naszym kraju (Dz. U. z dnia 29 października 1997 r.) idea ta jest opisana w następujący sposób: Rzeczpospolita Polska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju, oznaczającą dążenie do: - zachowania możliwości odtwarzania się zasobów naturalnych, - racjonalnego użytkowania zasobów nieodnawialnych i zastępowania ich substytutami, - ograniczania uciążliwości dla środowiska i nieprzekraczania granic wyznaczonych jego odpornością, - zachowania różnorodności biologicznej, - zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa ekologicznego, - tworzenia podmiotom gospodarczym warunków do uczciwej konkurencji w dostępie do ograniczonych zasobów i możliwości odprowadzenia zanieczyszczeń. Podstawowy cel rozwoju zrównoważonego można sformułować jako takie działanie, które nie przyczyni się do pogorszenia stanu środowiska, które zagwarantuje przyrodnicze podstawy funkcjonowania systemów społeczno-gospodarczych. Można rozwój zrównoważony określić również jako swoisty kompromis pomiędzy środowiskiem, społeczeństwem i gospodarką. Interes każdej ze stron jest ważny i ma być reprezentowany z tą samą siłą. Nie mogą pragnienia społeczne być ważniejszymi niż zachowanie określonego stanu środowiska, czy z kolei dobro dzikiej przyrody ważniejsze niż rozwój gospodarczy, czy dobro społeczne. Przy podjęciu jakiejkolwiek decyzji musimy w równym stopniu uwzględniać interes każdej ze stron. Premier Norwegii Gro Harlem Brundtland, która położyła ogromne zasługi na rzecz upowszechnienia idei rozwoju zrównoważonego, pisze we wstępie do Naszej wspólnej przyszłości: To co jest potrzebne teraz, to nowa era wzrostu 1
ekonomicznego - wzrostu, który jest gwałtowny a równocześnie społecznie i środowiskowo zrównoważony (World Commission on Environment and Development 1987).
Rozwój zrównoważony – potrzeby i ograniczenia Idea ekorozwoju nakłada pewne ograniczenia na rozwój i wzrost gospodarczy. Komisja Światowa pisze, że ograniczenia te nie są sztywne, lecz są ograniczeniami narzuconymi na zasoby środowiska przez: - obecny stan technologii i system ekonomiczny - charakter organizacji społecznej - odporność ziemskiej biosfery na degradację. Pozostaje jeszcze jedno ograniczenie, kto wie, czy nie najbardziej trudne w realizacji. Jako członkowie danego społeczeństwa mamy moralne zobowiązania wobec innych ludzi, żyjących w innych krajach, na innych kontynentach. Natomiast całe nasze współczesne pokolenie ma w taki sposób postępować, zarządzać Ziemią, aby pozostawić ją w stanie nienaruszonym przyszłym pokoleniom. W takim rozumieniu rozwój zrównoważony proponuje nam określoną formę etyki. W centrum uwagi znajdują się potrzeby ludzi. Nie są to jednak jedynie potrzeby ludzi żyjących obecnie, powinniśmy wziąć po uwagę potrzeby przyszłych pokoleń. Jeśli zaakceptujemy ideę zrównoważonego rozwoju, musimy również zaakceptować to, że mamy obowiązki moralne wobec przyszłych pokoleń. W tym znaczeniu etyka ekorozwoju wychodzi poza tradycyjną ludzką etykę i staje się ‘nową etyką’. Pisząc o potrzebach ludzi autorzy proponują rozróżnić pomiędzy tzw. „potrzebami podstawowymi” oraz „potrzebami nie podstawowymi” (luksusami). Powinniśmy w taki sposób postępować, aby każdy mieszkaniec Ziemi mógł zaspokoić swoje potrzeby podstawowe. Natomiast potrzeby niepodstawowe możemy zaspokajać jedynie pod warunkiem, że nie ograniczy to możliwości innych ludzi oraz przyszłych pokoleń do zaspokojenia ich potrzeb podstawowych (Skubała, Franiel 2000).
Rozwój zrównoważony – krytyka Niewątpliwie zaletą idei rozwoju zrównoważonego jest odejście od terminu „wzrost”, który implikuje tylko ekspansję ilościową, na rzecz pojęcia „rozwój”. Jest to pojęcie jakościowe, posiada wymiar kulturowy, społeczny i ekonomiczny. Idea ta jest krytykowana za przyjęcie założenia o konieczności „szybszego wzrostu gospodarczego krajów przemysłowych i rozwijających się”. Z drugiej strony samo słowo „zrównoważony” uspokaja ekologów, z kolei termin „rozwój” – uspokaja przedsiębiorców i bankierów. Warto jednak zwrócić uwagę, że koncepcja wychodzi od ludzi, ich potrzeb, a nie ekosystemów. W takim ujęciu dzisiaj dominuje bez wątpienia społeczno-ekonomiczne ujęcie tej idei.
Rozwój zrównoważony – historia Koncepcja rozwoju zrównoważonego została przedstawiona po raz pierwszy w latach 70-tych, ale swój wymiar międzynarodowy otrzymała dopiero w 1992 roku na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro. W historii rozwoju tej idei możemy wyróżnić cztery kamienie milowe. Pierwszy to bez wątpienia konferencja poświęcona środowisku człowieka zorganizowana w 1972 roku w Sztokholmie. Pojawia się na niej pojęcie „rozwój zrównoważony”. Ponadto powstaje sztokholmski plan działania w zakresie ochrony 2
środowiska i powstaje Komisja Ochrony Środowiska ONZ. W 1980 roku ukazuje się ważny dokument - Światowa Strategia Ochrony Środowiska (International Union for Conservation of Nature). Wyznaczono w nim cele ochrony: - utrzymanie podstawowych procesów ekologicznych - zachowanie zasobów genetycznych - zrównoważony rozwój ekosystemów. Dominowała więc ekologiczna zasada zrównoważonego rozwoju. Kolejny ważny krok to ukazanie się raportu komisji Brundtland w 1987 roku. W raporcie Our Common Future (Nasza wspólna przyszłość) pojawia się aktualna do dzisiaj definicja rozwoju zrównoważonego. Wreszcie w roku 1992 odbywa się „Szczyt Ziemi” – Światowa Konferencja Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro. Uznaje ona „rozwój zrównoważony” jako cel rozwoju. Dwa ważne dokumenty z tej konferencji rozwijające tą koncepcję to: Deklarację z Rio w sprawie środowiska i rozwoju oraz AGENDA 21 – Globalny Program Działań. W pierwszym z nich dwie poniższe zasady definiują tą koncepcję: Zasada 1 Istoty ludzkie są w centrum zainteresowania w procesie zrównoważonego rozwoju. Mają prawo do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą. Zasada 4 Aby osiągnąć zrównoważony rozwój, ochrona środowiska powinna stanowić nierozłączną część procesu rozwoju i nie może być rozpatrywana oddzielnie od niego. Z kolei AGENDA 21 jest swoistym opisem, w jaki sposób wdrażać zasad zrównoważonego rozwoju lokalnie.
Rozwój zrównoważony – trudności i bariery Realizacja idei rozwoju zrównoważonego napotyka na szereg trudności i barier. Wśród podstawowych trudności są wymieniane: - wielkość wymaganych zmian - konflikty wartości i interesów - kwestionowanie negatywnego wpływu rozwoju społeczno-gospodarczego i istniejących wzorców konsumpcyjnych na stan środowiska - wielka niewiedza społeczeństw o koncepcji rozwoju zrównoważonego. Przeszkodą we wprowadzeniu w życie tej koncepcji są sztucznie niskie ceny surowców, ogólne poczucie bezsilności a ponadto nieodpowiednie struktury stworzone do zarządzania środowiskiem w skali globu. Trzeba pamiętać, że cały czas czyha na polityków, ale też każdego z nas pewna niebezpieczna pokusa. Dotyczy ona spychania ciężarów wynikających z podjętych decyzji na nieaktywną i niezorganizowaną grupę. A są nią nienarodzone pokolenia. Niezwykle ważnym i, wydaje się, koniecznym warunkiem wprowadzenia w życie założeń rozwoju zrównoważonego jest udział społeczeństwa. Powinien on się realizować poprzez: - udział w głosowaniu - głosowanie ekonomiczne - pracę w organizacjach społecznych. Opinie na temat zrównoważonego rozwoju są bardzo różne. Część osób wolałaby o niej zapomnieć. Wiele osób uważa koncepcję za nierealną. Dla innych idea ta jest jedyną, choć niekoniecznie najlepszą, realną strategią przetrwania ludzkości. Jeszcze inni uważają, że jest 3
ona z natury antropocentryczną wizją rozwoju świata i nie pozwoli rozwiązać problemów, które nas trapią. Bibliografia Kassenberg A., Welfens M.J. (red.) 2006. Ocena efektywności edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Instytut na rzecz Ekorozwoju: Warszawa. Skubała P., Franiel I. 2000. The concept of a sustainable city. [in:] Szarejko I. (ed.) Sustainable Development of Industrial and Urban Areas. Student Manual. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego: Katowice, 29-39. World Commission on Environment and Development 1987. Our Common Future. Oxford University Press.
4