projekt
Edukacja zawodowa i obywatelska na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu Szkoła Trenerów dla Dobrego Klimatu
Jak uczyć
o klimacie pomoc dydaktyczna
Sztuka wzmocnienia i modelowania – kilka prostych wskazówek dla osób pracujących z dziećmi Ryszard Kulik
Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
edukacja dla dobrego klimatu
Ryszard Kulik
Sztuka wzmocnienia i modelowania – kilka prostych wskazówek dla osób pracujących z dziećmi Ten tekst ma pomóc Ci podnieść Twoje umiejętności kontaktowania się z dziećmi, rozwijania ich umiejętności interpersonalnych i nabywania przez nie nowych proekologicznych zachowań. Takie umiejętności nie spadają z nieba; trzeba się ich uczyć w zgodzie z zasadami teorii wzmocnienia. Teoria ta składa się z kilku prostych przepisów, których używanie przynosi bardzo duże efekty. Bardzo ważna jest postawa jaką przyjmujesz wobec innych, posługując się teorią wzmocnienia. Jej zasady bowiem mogą być użyteczne do kierowania dziećmi; mogą także służyć do tego, by pomóc im w podnoszeniu różnorodnych umiejętności interpersonalnych czy kształtowaniu zachowań proekologicznych. Chodzi tutaj raczej o to, aby używać teorii wzmocnienia pomagając innym osiągnąć ich cele i wartości.
Podstawowa reguła Teoria wzmocnienia opiera się na prostej zasadzie: wpływ na zachowanie mają jego skutki. Jeśli mówisz „cześć” komuś, kogo właśnie poznałeś, a w odpowiedzi odbierasz ciepły uśmiech i „cześć”, będziesz prawdopodobnie powtarzać to zachowanie w przyszłości; ale jeżeli odbierzesz pusty wzrok i milczenie, powtarzanie tego zachowania przez ciebie będzie mniej prawdopodobne. Podejmujemy bowiem działania dla osiągnięcia określonych skutków. Jeśli te skutki nie następują, jesteśmy skłonni zmienić zachowanie na nowe, które może okazać się bardziej skuteczne. Posługiwanie się teorią wzmocnienia do wpływania na postępowanie dzieci polega na: 1. określaniu przedmiotu (sprecyzowanie zachowania), 2. zaplanowaniu skutków, 3. obserwowaniu zmiany w częstości zachowania.
Określenie celów Kiedy masz zamiar nauczyć dziecko określonej umiejętności czy zachowania, powinieneś mieć jasność co do celów Twojego postępowania. Bez jawnego rozeznania celów nie będziesz wiedzieć: co chcesz osiągnąć, jak masz zamiar to zrobić i czy ci się udało czy nie. Cel, to skutek, jaki chcesz osiągnąć przez swoje postępowanie. Określ go, stosując się do trzech zasad: Pierwsza zasada: niech przedmiotem Twojego oddziaływania będą zachowania, które możesz policzyć i zobaczyć. Ustanawiać cele w postaci policzalnych zachowań nie jest trudno, ale wymaga to pewnej wprawy. Szczególnie ważne jest nauczenie się odróżniania zachowań policzalnych od innych. Policzalnym zachowaniem jest np.: Kuba wrzucił papierek do kosza na śmieci; niepoliczalnym: Kuba nie lubi porządku. 1
Druga zasada: określ kierunek pożądanych zmian w zachowaniu. Musisz mieć jasność czy chcesz zwiększyć, zmniejszyć czy utrzymać częstość sprecyzowanego zachowania. Trzecia zasada: to, na co stać byłoby nieboszczyka, nie jest pożądanym zachowaniem. Być cicho, siedzieć bez ruchu – to zachowania nieboszczyka. Często ludzie biorą za przedmiot swojego oddziaływania zachowania nieboszczyka i chcą zmniejszyć częstość ich występowania. Jeśli skoncentrujesz się na zwiększeniu częstości zachowań pożądanych, z reguły unikniesz zachowań nieboszczyka. Nauka skomplikowanych zachowań przebiega stopniowo. A zatem, jeśli chcesz wzmocnić wzór skomplikowanego zachowana u dziecka, dobrze jest zanalizować to zachowanie i podzielić na małe, łatwe do rozróżnienia stopnie, które można sprawnie wzmocnić. Wzmocnienie traci na skuteczności, jeśli podlegające mu zachowanie nie jest jasne lub jest zbyt obszerne. Trudno np. wzmacniać coś tak ogólnego jak szacunek do przyrody, dużo korzystniej będzie jeżeli uświadomisz sobie, jakie konkretne zachowania wyrażają ten szacunek i właśnie je będziesz wzmacniał.
Planowanie skutków Są dwa podstawowe typy skutków, jakich możesz użyć do zmieniania częstości sprecyzowanego zachowania: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
pokrzepiające, takie jak ciepło i akceptacja, osłabiające, takie jak chłód i obojętność. Jeżeli chcesz zwiększyć częstość pewnych zachowań dziecka powinnaś/powinieneś: zapewnić pokrzepiające skutki, zrobić to natychmiast, konsekwentnie.
Im szybciej pokrzepiające skutki następują po zachowaniu, które ma być wzmocnione, tym lepiej działają. I podobnie, dziecko powinno odbierać pokrzepiające skutki konsekwentnie za każdym razem, kiedy, zachowuje się w pożądany sposób. Tylko w takim wypadku szybko zwiększy się częstość tego zachowania. Istnieją dwa sposoby zmniejszania częstości jakiegoś zachowania u dziecka. Pierwszy sposób polega na: 1. zapewnieniu osłabiającego skutku, 2. wykonaniu tego natychmiast, 3. konsekwentnie. Drugi, to zwiększanie częstości przeciwnego zachowania. Ten drugi sposób jest z reguły lepszy. Korzystniej jest np. nagradzać dziecko za zasadzenie i pielęgnowanie jakiejś rośliny niż karać za niszczenie trawników. Jeżeli chcesz utrzymać częstość jakiegoś zachowania u dziecka, powinieneś: 1. zapewnieniu pokrzepiające skutki, 2. zrobić to natychmiast, ale 3. nie zawsze. O ile bowiem konsekwencja jest potrzebna do zwiększenia częstości zachowań, to do utrzymania ich na pewnym poziomie lepiej udzielić wzmocnień mniej konsekwentnie. Skąd możesz wiedzieć, co dla 2
dziecka jest pokrzepiające? Powszechnie odbiera się tak okazywanie akceptacji i ciepła; poza tym, czasami rozmaite wypowiedzi, jak np. rozumiejąca, są pokrzepiające, ponieważ komunikują zainteresowanie i troskę. Obojętność wobec zachowania innej osoby jest na ogół przyjmowana jako osłabiająca. Obserwując dziecko można dowiedzieć się, jakie skutki byłyby dla niego pokrzepiające, a jakie osłabiające. Trzeba pamiętać, że zachodzą tutaj znaczne różnica indywidualne.
Obserwowanie zmiany w zachowaniu dziecka Najbardziej korzystnym wyjściem w tej sytuacji byłoby notowanie, ile razy dziecko, z którym jesteś w kontakcie, podjęło sprecyzowane wcześniej zachowanie. Powszechnie się zdarza, że wychowawcy całkowicie błędnie oceniają częstość zachowań u dziecka. Powszechnie również mylą się co do efektu, jaki przynoszą ich reakcje na zachowanie dziecka. Typowym przykładem jest wychowawca, który zwraca uwagę na nieznośne dziecko po to, aby przywołać je do porządku. Jednakże stałe upominanie często zwiększa ilość niewłaściwych zachowań. Wychowawca może to jednak odkryć tylko poprzez notowanie zachowań dziecka. Jasne określenie przedmiotu naszego oddziaływania na kogoś jest tak ważne właśnie dlatego, żeby móc policzyć, ile razy ten ktoś zachował się w dany sposób, po to by móc stwierdzić, czy to, co robimy, ma zamierzony wpływ na jego zachowanie. Innym podstawowym sposobem pomocy w podnoszeniu umiejętności interpersonalnych dzieci oraz kształtowaniu postaw proekologicznych jest dostarczenie wzoru do naśladowania. Modelowanie umiejętności i postaw stanowi podstawowy sposób pomagania dzieciom w opanowywaniu efektywniejszych zachowań. Termin mode1owanie oznacza proces, w którym jedna osoba podejmuje wzorcowe zachowanie, służące jako przykład do naśladowania przez drugą osobę. Wychowawcy pracujący z dziećmi mają szczególnie duże możliwości oddziaływania właśnie przy pomocy modelowania. Dzieci szczególnie łatwo powielają wzorce zachowań dorosłych i w ten sposób uczą się nowych umiejętności i sposobów reagowania w różnorodnych sytuacjach. Obserwacja wzorów odpowiednich zachowań daje trzy nowe korzyści. Pierwsza to zdobywanie nowych umiejętności przez naśladowanie ich. Druga, to spostrzeganie jak po czyimś zachowaniu następują pokrzepiające skutki. Zobaczywszy to, dziecko skłonne jest do podejmowania podobnego zachowania. Takie branie przykładu wywiera największy wpływ. Trzecia korzyść, to wyzwalanie w dziecku podobnych zachowań. Zdarza się, że dziecko dysponuje stosownymi umiejętnościami, ale nie ma pewności, kiedy i gdzie powinny być użyte; skoro zobaczy, jak Ty podejmujesz jakieś zachowanie, będzie wiedziało, że w takiej właśnie sytuacji to zachowanie jest na miejscu. Proces modelowania składa się z dwóch części: najpierw Ty podejmujesz wzorcowe zachowanie, potem dziecko idzie w Twoje ślady. To pierwsze zależy całkowicie od Ciebie, to drugie głównie od tamtej osoby. Jak możesz wpłynąć na to, żeby dziecko skopiowało Twoje wzorcowe zachowanie? 1. Po pierwsze: dziecko musi zwracać uwagę na to, co Ty robisz. Jeżeli nie będzie świadome Twojego zachowania, nie będzie mogło go naśladować. 2. Po drugie: jego skłonność do naśladowania będzie większa, jeśli uzna, że przez to trudniej osiągnie swoje cele. Będzie tak tym bardziej im dalej będzie mu do tych celów. 3
3. Po trzecie: jeżeli kopiowanie Twoich zachowań w przeszłości okazało się już być korzystne, dziecko będzie miało większą skłonność do kopiowania ich nadal. 4. Po czwarte: im bardziej dziecko ceni sobie kontakt z Tobą, lubi Cię, szanuje, tym chętniej będzie brało z Ciebie przykład. 5. Po piąte: w stanie pobudzenia emocjonalnego, kiedy jest np. samotne albo odczuwa wiele ciepła, dziecko naśladuje czyjeś zachowania chętniej niż w innych warunkach. 6. Po szóste: jeśli nie wie, jakie zachowania będą w danej sytuacji stosowne, a Ty wiesz, będzie skłonne wzorować się na Tobie. Jeżeli chcesz rozwijać u dzieci określone zachowania, umiejętności czy postawy, musisz je sam/-a oczywiście demonstrować i wyrażać. Musisz się zachowywać tak, jak chcesz, żeby inni się zachowywali. Jest to podstawowy warunek decydujący o skuteczności teorii i praktyki wzmocnienia oraz modelowania.
Opracowano na podstawie: D.N. Johnson „Umiejętności interpersonalne i samorealizacja”, Warszawa 1985, materiały szkoleniowe PTP.
4