projekt
Edukacja zawodowa i obywatelska na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu Szkoła Trenerów dla Dobrego Klimatu
Jak uczyć
o klimacie pomoc dydaktyczna
Jakiej etyki potrzebujemy w czasach przemian? Anna Gierlińska
Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
edukacja dla dobrego klimatu
Anna Gierlińska
Jakiej etyki potrzebujemy w czasach przemian? 1
Filozofia bywa postrzegana jako „całkowita zmiana sposobu widzenia świata i istnienia w nim” . Etyka, jako bardziej praktyczna część filozofii, która w jeszcze większym stopniu pozwala świadomie zmieniać nasz sposób istnienia w świecie. Etyka, jak twierdził Arystoteles, jest w istocie systematyczną, pogłębioną refleksją nad pytaniami o to czym jest dobro i jak żyć dobrze. Poszukiwania te stają się szczególnie ważne w czasach wielkich przemian, gdy dotychczasowe recepty na życie – zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym – przestają wystarczać. Następuje wówczas kryzys wartości – oznacza to, że stajemy wobec problemów, których nie potrafimy przezwyciężyć odwołując się do wartości dotąd aktualnych. Trwający obecnie kryzys ekologiczny i zmiany klimatyczne konfrontują nas zarazem z takim kryzysem wartości, stawiając przed nami nader istotne dziś pytania: jak dobrze żyć, jakimi wartościami się kierować, jakich wyborów moralnych dokonywać? Mówiąc krótko – jakiej etyki potrzebujemy? Etyka, jak już zostało powiedziane, jest systematycznym namysłem nad kwestiami takimi jak dobro. Warto w tym miejscu dokonać kilku rozróżnień, które pozwolą nam lepiej rozumieć jej istotę. Często mówi się, że jakieś działanie jest etycznie słuszne, dobre, bądź nie lub też, skrótowo, że jakieś działanie jest etyczne lub nieetyczne. W tym potocznym rozumieniu termin „etyczny” jest synonimem określenia „moralny”. Z tej perspektywy etyka jawi się jako pouczenie na temat tego, co jest dobre a co złe. Jednak w filozoficznym sensie etyka jest czymś znacznie szerszym. Mówimy zatem o etyce opisowej, inaczej nazywanej wiedzą o moralności, gdy mamy na myśli obiektywne opisywanie – często z pomocą nauk takich jak psychologia czy socjologia – tego jak postrzegana jest moralność w danej kulturze. To stosunkowo młoda dziedzina wiedzy. Dawniej etyka występowała jako część filozoficznych systemów czy szkół i była ściśle powiązanym z daną filozofią zbiorem wskazań moralnych. Dziś tak rozumianą etykę określa się mianem etyki normatywnej. Wyznacza bowiem ona jakieś normy i powinności zgodnie z tym, jak rozumiany jest w świetle danej filozofii świat i człowiek. Jedną z ciekawszych refleksji filozoficznych nad kwestiami etycznymi stanowi aksjologia – teoria wartości. Największy wkład w aksjologię mieli dwaj filozofowie XX wieku: Max Scheller i Nicolai Hartmann. Przyjrzyjmy się zatem bliżej teorii wartości, gdyż to właśnie refleksja nad wartościami może stać się pomocą i inspiracją do zmian, które nas czekają.
1
P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe, przeł. P. Domański, Warszawa 1992, s. 9.
1
Z każdym naszym działaniem realizujemy i dążymy do jakichś wartości. Bez względu na to, czy sobie to uświadamiamy czy nie, wartości wyznaczają kształt naszego życia osobistego i społecznego. W aksjologii przez wartości rozumie się te wartości, które nie zostały wytworzone przez człowieka i istnieją niezależnie od niego jak na przykład prawda, odwaga czy zdrowie (a nie przedmioty czy czynności tworzone lub wykonywane przez człowieka takie jak piękny obraz albo sport). Ponadto możemy określić wartości w następujący sposób:
1. Wartości są związane z potrzebami i celami, ale nie są z nimi tożsame. Rozpoznając jakieś wartości jako ważne dopiero wyznaczamy nasze cele. Inaczej mówiąc– w sposób nieunikniony kierujemy się wartościami w każdym działaniu nakierowanym na jakiś cel. Również wyznaczając cele, osobiste czy zawodowe, motywowani jesteśmy wartościami, które uznajemy i które w ten sposób realizujemy. Często robimy to w sposób nieświadomy, jednak wówczas może się zdarzać, że czujemy, iż jakaś wartość jest dla nas ważna ale realizujemy wartość zgoła odmienną, pozostając w tragicznym rozdarciu. Przykładem może być osoba, która czuje, że istotną wartością jest zdrowie, ale prowadzi niezdrowy tryb życia. Podobnie rzecz ma się z całymi grupami społecznymi. Cele, jakie wprost lub nie wprost wyznacza sobie dana społeczność są zależne od wartości, które ceni. Wartości są również związane z potrzebami i wzajemnie się uzupełniają. Tak, jak potrzeby wyznaczają przyczynę sprawczą naszych działań (z jakiego powodu coś robię), tak wartości wyznaczają przyczynę celową (w jakim celu to robię). Potrzeby i wartości są tak silnie ze sobą związane, że współcześnie, szczególnie w potocznym rozumieniu, utożsamia się je. Mówi się na przykład o wartości wolności, albo o potrzebie wolności.
2. Wartości wymagają, aby zająć wobec nich jakąś postawę. Wartości można afirmować albo negować. Afirmując jakąś wartość uznajemy ją za ważną i odczuwamy przyjemne emocje, gdy jest realizowana oraz nieprzyjemne – lęk, niepokój – gdy nie jest realizowana. Gdy jednak negujemy jakąś wartość nie przestaje być ona wartością, po prostu nie jest dla nas atrakcyjna.
3. Wartości wymagają abyśmy je realizowali. Wartość jest wartością aktualną o ile może być realizowana. To, czy jest ona wartością aktualną czy nie zależy od konkretnej sytuacji w danym momencie lub od ogólnej sytuacji społecznej. I tak narażanie życia nie jest wartością w sytuacji, gdy nie ma żadnego zagrożenia, ale staje się nią gdy sytuacja się zmienia. Również wartości afirmowane przez kogoś w jego życiu w niektórych sytuacjach nie są aktualne, podczas gdy w innych są. I tak ktoś, dla kogo dyskrecja jest ważną wartością etyczną nie będzie jej realizował będąc sam, ale już w kontaktach z ludźmi będzie ona aktualna. Aktualność 2
wartości jest szczególnie interesująca w kontekście społecznym. Zdarza się zatem tak, że na przykład wartość jaką jest pokój ulega niejako „zapomnieniu” w czasach, gdy nie ma zagrożenia wystąpienia konfliktu zbrojnego, jednak gdy tylko takie zagrożenie się pojawi – wartość ta zyskuje niebywałe znaczenie i staje się znów aktualna.
4. Wartości są rozpoznawane przez intuicję i emocje. To szczególne twierdzenie aksjologii, która uznawała wartości za obiektywne, możliwe do opisania i poznania rozumowego. Jednocześnie moc rozpoznawania wartości jako ważnych, afirmowania ich, przypisywała emocjom. Nie ma tutaj żadnej sprzeczności. Emocje i intuicja mają bowiem wartość poznawczą, informują nas choćby o zagrożeniach i pozwalają działać. Dziś mechanizmy te rozumiemy lepiej dzięki rozwojowi psychologii, według której podstawowe emocje, takie jak strach, gniew, radość i smutek informują nas czy są zagrożone nasze potrzeby i mobilizują do działania. W sytuacji zaspokojenia potrzeb odczuwamy radość natomiast w sytuacji zagrożenia – strach lub gniew, w przypadku straty – smutek. Dlatego też możemy odczuwać gniew, gdy zagrożona staje się wolność czy strach, gdy zagrożona zostaje sprawiedliwość czy pokój.
5. Istnieją różne typy wartości: witalne, etyczne czy duchowe. Istnieje tutaj pewna zależność między hierarchią potrzeb, którą badał i opisał Abraham Maslow, a hierarchią wartości. I tak wśród potrzeb odczuwanych przez każdego człowieka znajdują się potrzeby fizjologiczne, ich zapewnienie daje dopiero możliwość zaspokajania dalszych potrzeb. Kolejnymi są potrzeby psychiczne: potrzeba bezpieczeństwa, uznania i szacunku oraz akceptacji i miłości. Gdy te potrzeby zostaną zaspokojone do głosu dochodzą potrzeby, które nazwać możemy duchowymi – Maslow w tym miejscu wymieniał potrzebę samorealizacji. Podobnie aksjologia hierarchizuje wartości. Najbardziej podstawowe to wartość życia, zdrowia czy mocy witalnej. Tu też możemy mówić o szeroko rozumianych wartościach przyrodniczych – to wartość zachowania życia przez każdy gatunek, dobrostanu ekosystemów czy ogólnie biosfery. Gdy te wartości nie są chronione nie mogą być realizowane kolejne wartości – etyczne. Do wartości etycznych zaliczyć można wszystkie cnoty takie jak odwaga, prawdomówność, altruizm czy współczucie lub empatia. Najwyższymi wartościami są wartości duchowe w tym świętość. Choć wartości istnieją niezależnie od człowieka, tworzą skomplikowane wzajemne relacje i pewną hierarchię, to człowiek realizuje niektóre z nich, afirmując jedne a inne negując. W konkretnej sytuacji społecznej czy historycznej niektóre wartości stają się szczególnie aktualne. Kryzys wartości nie oznacza zatem całkowitego upadku moralnego, jak się potocznie przyjmuje. Kryzys ten oznacza, że zmienia się diametralnie globalna sytuacja a to sprawia, że wartości dotąd uznawane za aktualne mogą swą aktualność stracić. Nicolai Hartmann pisze: „człowiek wciąż staje przed koniecznością 3
rozwiązywania coraz to nowych problemów, których sam nie szukał, ale które powołał do istnienia swoim działaniem. Jeśli któraś wartość wskazuje kierunek możliwego rozwiązania, jawi się w danej sytuacji jako wartość centralna, jest dla niego wartością aktualną, […] wartością o szczególnej 2
mocy” . Słowa te są zadziwiająco trafną diagnozą globalnej sytuacji, z którą mamy do czynienia obecnie. Przemiany społeczne i gospodarcze, które związane są z coraz większą eksploatacją Ziemi, które doprowadziły do antropopresji na gigantyczną skalę, i które są powodem drastycznej utraty bioróżnorodności oraz negatywnych zmian klimatycznych wymagają od nas rewizji wartości, jakie nasza cywilizacja szczególnie afirmuje. Wydaje się, że szczególnie cenioną jest obecnie wartość niezależności oraz powiązana z nią – wartość własności. Ważne przemiany oświecenia, będące rezultatem Wielkiej Rewolucji, doprowadziły do proklamowania powszechnych praw człowieka. Wiele z oświeceniowych wartości – braterstwo, wolność czy równość – stanowią wartości ważne od dawna dla wielu religii i kultur. Znajdują one swoje miejsce w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Jednak obok wymienionych wartości jako jedno z podstawowych praw zostaje w niej również wymienione prawo własności. To wartość raczej nowa, która stała się aktualna tak naprawdę dopiero w XX wieku. Jednak teraz, w obliczu kryzysu, warto zastanowić się, jakie konsekwencje ma realizowanie tych, charakterystycznych dla XX wieku, wartości: własności i niezależności. Czy cele wyznaczane przez społeczeństwa Zachodu i poszczególnych obywateli w oparciu o te wartości nie niosą zagrożenia dla innych wartości, choćby życia wszystkich gatunków i dobrostanu biosfery? Czy wartości te nie są nadmiernie afirmowane? A może problem polega nie na wyborze tych właśnie wartości, ale na ich nieumiejętnym realizowaniu? Wreszcie – czy wartości niezależności i własności nie są w konflikcie z innymi wartościami cenionymi przez naszą kulturę: ze sprawiedliwością i solidarnością? Aksjologia jako teoria wartości może stanowić dobre narzędzie do analizy naszej obecnej sytuacji i poszukiwania właściwych rozwiązań. Może być zatem dobrą etyką na czasy przemian. Nie daje ona jednak gotowych odpowiedzi, raczej uczy zadawać właściwe pytania. Zadawanie właściwych pytań jest bowiem obecnie naszym największym wyzwaniem. Pytanie o wartości jest też pytaniem o to, jaka wartość centralna (lub wartości) może nam pomóc w rozwiązywaniu globalnych problemów, z którymi się mierzymy. Warto też zadać sobie samemu pytania: „jakie wartości są mi bliskie?”, „jakiej przyszłości pragnę?” oraz „jakie potrzeby są najważniejsze i jak je zaspokajać?”.
N. Hartmann, Problem wartości w filozofii współczesnej, [w:] Wiedza o etyce, (red.) J. Woleński, J. Hartman, Bielsko-Biała, 2008, s. 212–213. 2
4