STdDK - Komunikacja, argumentacja, perswazja - A. Gierlińska by Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot

projekt

Edukacja zawodowa i obywatelska na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu Szkoła Trenerów dla Dobrego Klimatu

warsztat

Komunikacja, argumentacja, perswazja Bystra, 22–23 lutego 2014

Komunikacja, argumentacja, perswazja Anna Gierlińska

Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

edukacja dla dobrego klimatu

Szkoła Trenerów dla Dobrego Klimatu Komunikacja, argumentacja, perswazja Materiały szkoleniowe

Anna Gierlińska

Co się w ogóle da powiedzieć, da się jasno powiedzieć; o czym zaś nie można mówić, o tym trzeba milczeć. Ludwig Wittgenstein

… a wszytko co się wie, a nie tylko w szumie i zgiełku słyszało, da się powiedzieć w trzech słowach. Kürnberger

Spis treści Wstęp .......................................................................................................................................................3 Komunikacja ................................................................................................................................... 4 Rola emocji w procesie komunikowania się i perswadowania ......................................................... 5 O sztuce słuchania ........................................................................................................................... 7 Argumentacja.................................................................................................................................. 9 Perswazja ...................................................................................................................................... 13 Bibliografia .................................................................................................................................... 17

WSTĘP

Ocieplanie się klimatu jest niezaprzeczalnym faktem. Mimo to wciąż wiele osób żywi błędne przekonania na temat związanych z nim zachodzących zmian. Propagatorzy mitów klimatycznych mają wciąż wpływ na przekonania i postawy odbiorców swego przekazu. Edukacja na rzecz zapobiegania zmianom klimatycznym musi więc umieć zmierzyć się z tymi mitami, jeśli ma być skuteczna. Dlatego poza fachową wiedzą i dobrym przygotowaniem merytorycznym skuteczny trener edukacji klimatycznej potrzebuje narzędzi trenerskich z obszaru komunikacji, argumentacji i perswazji. Trener i edukator jest też mówcą – nadawcą komunikatu perswazyjnego. Już Platon i Arystoteles zwracali uwagę, że dobry mówca – poza tym, że powinien mówić prawdę – musi wiedzieć jak ją przekazać. Jak przekazywać wiedzę, by trafiała nie tylko do głów, ale też do serc naszych odbiorców? Jak formułować komunikat perswazyjny by był on skuteczny? O czym należy pamiętać, by proces komunikowania się był skuteczny? To podstawowe pytania, na które postaramy się tu odpowiedzieć. To zarazem podstawowe pytania dotyczące komunikacji, które warto, by trener od czasu do czasu sam sobie zadawał.

KOMUNIKACJA

Granice mego języka wyznaczają granice mego świata Ludwig Wittgenstein

Przywołany tutaj cytat dobitnie pokazuje znaczenie dobrej komunikacji w życiu każdego człowieka. Język, którym posługujemy się na co dzień nie tylko opisuje rzeczywistość, ale ją też w pewnej mierze tworzy. Język, jakiego używamy, jest nie tylko naszą indywidualną wizytówką, ale też częścią nas. Jest sposobem, w jaki odsłaniamy siebie przed innymi. Język jest sposobem, w jaki odbieramy świat, ale również sposobem, w jakim go tworzymy. To, jak nazywam rzeczy determinuje sposób, w jaki je postrzegam, nie ma więc wyjścia poza granice własnego języka. A jednak język (a ściślej rzecz biorąc – komunikacja) jest procesem, który zachodzi między dwojgiem (co najmniej) ludzi. Mówiąc najkrócej: komunikacja jest wzajemnym zrozumieniem (lub przynajmniej taką próbą, wiemy bowiem dobrze jak często się nie rozumiemy). Wzajemne zrozumienie jest jednak podstawową intencją obu stron uczestniczących w komunikacji. Można zatem powiedzieć, że funkcją komunikacji jest: • Przekazywanie informacji – opisywanie rzeczywistości, odnoszenie się do faktów; • Ujawnianie siebie – odsłanianie czegoś o sobie w sposób bezpośredni, lub dawanie do zrozumienia w sposób pośredni; • Tworzenie i zmiana relacji – komunikacja zawsze odbywa się w relacji nadawcy komunikatu z odbiorcą komunikatu. Sam proces komunikowania się zakłada istnienie takiej relacji, a to jak proces ten przebiega relację tą kształtuję (w różny sposób); • Perswadowanie – czyli przekonywanie kogoś (odbiorcy komunikatu) do określonej zmiany.

ROLA EMOCJI W PROCESIE KOMUNIKACJI I PERSWAZJI

Emocje odgrywają ważną rolę zarówno w procesie komunikowania się jak i w perswazji. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że emocje pełnią funkcję informacyjną. Emocje stanowią najstarszy ewolucyjnie „język”, który jest naszym wspólnym dziedzictwem z większością zwierząt. Stąd pierwotna i najistotniejsza ich rola – informowanie o potencjalnym zagrożeniu lub jego braku i mobilizacja do działania (strach, który mobilizuje do ucieczki przed zagrożeniem lub złość – mobilizująca do walki). Badacze nie są zgodni co do ilości podstawowych emocji, tego które z emocji są podstawowe, ani nawet co do przyczyn podstawowych emocji. Można tu jednak przyjąć dość rozpowszechnioną koncepcje, wedle której istnieją cztery główne pierwotne emocje: radość, złość, smutek i strach oraz wstręt i zdziwienie. Dynamikę czterech z nich: radości, złości, smutku i strachu obrazuje zamieszczony poniżej rysunek koła emocji. W tym miejscu przywołujemy kilka zasad dotyczących emocji, o których warto pamiętać w procesie edukacji oraz w komunikacji perswazyjnej (za: P. Ekman i R.J. Davidson red. 1998): • Lepiej zapamiętywane są zdarzenia wywołujące silne emocje; • Proces uczenia się i zapamiętywania jest zaburzony jeśli osoba jest pod wpływem silnego lęku; • Materiał „wyuczony” w jakimś stanie emocjonalnym może być lepiej przypominany w podobnym stanie emocjonalnym; • Dobry nastrój sprzyja podejmowaniu działalności prospołecznej i pomaganiu; Wnioski, jakie można z tego wyciągnąć dla tworzenia komunikatu perswazyjnego są następujące: • Komunikat silnie oddziałujący na emocje jest skuteczniejszy niż niepobudzający emocji; • Pobudzenie takich emocji jak złość i smutek może być korzystne, ale tylko wówczas, jeśli komunikat zostanie zakończony propozycją jakiegoś rozwiązania, które pozwoli zniwelować te emocje; • Odwoływanie się do strachu w przekazie perswazyjnym nie jest skuteczne;

• Zakończenie komunikatu akcentem wzbudzającym przyjemny nastrój (nadzieja, radość, przyjemność, wzruszenie) zwiększa motywację do podjęcia działań do których komunikat przekonuje.

KOŁO EMOCJI:

O SZTUCE SŁUCHANIA

Sztuka porozumiewania się to nie tylko umiejętność zgrabnego, jasnego i ciekawego mówienia. Komunikacja zawsze zakłada istnienie nadawcy i odbiorcy komunikatu, i niemal zawsze przebiega, w mniejszym lub większym stopniu, dwustronnie. Dlatego równie ważną umiejętnością jest sztuka słuchania. Również skuteczność perswadowania zależy w dużym stopniu od umiejętności aktywnego, uważnego słuchania. Aktywne słuchanie jest wyrazem akceptacji, życzliwości i zainteresowania dla rozmówcy. Pomaga nawiązać więź wspólnoty rozmówców i zbudować kontakt. Poza uważnością i intencją aktywnego słuchania pomocne w sztuce słuchania jest stosowanie technik aktywnego słuchania. Oto niektóre z nich: TECHNIKI UŁATWIAJĄCE AKTYWNE SŁUCHANIE: Technika Cel (po co stosować?)

Jak to zrobić?

Przykład

Technika Cel (po co stosować?) Jak to zrobić? Przykład

PARAFRAZA • By sprawdzić czy dobrze rozumiesz rozmówcę; • Żeby podsumować; • Żeby uporządkować to, co usłyszałeś; • By uniknąć nieporozumień; • By wyciągnąć wnioski; • Żeby obniżyć napięcie w czasie rozmowy; Opisz swoimi słowami to, co powiedział rozmówca; Streść usłyszaną wypowiedź; Uściślij usłyszane fakty; Zakończ pytaniem lub intonacją zaznacz, że pytasz; Sprawdź czy dobrze zrozumiałaś rozmówcę; „Czy dobrze rozumiem, że…?” „Jeśli dobrze rozumiem, to…?” „Rozumiem, że…?” „Czy mam rację, że…?” KLARYFIKACJA • By dopytać o szczegóły; • By wyjaśnić niezrozumiałe kwestie; • By uniknąć nieporozumień; • Żeby zdobyć informacje; Zadawaj pytania „Jak to się stało?” „Kiedy to miało miejsce?” 7

„Co cie do tego skłoniło?” Technika Cel (po co stosować?)

Jak to zrobić? Przykład

Technika Cel (po co stosować?)

Jak to zrobić? Przykład

PODSUMOWANIE • By określić etap, na którym się znajdujemy; • By podsumować to, co zostało dotąd powiedziane; • By wyciągnąć wnioski; • By podkreślić najważniejsze fakty i uczucia; • By pokazać punkty, w których zgadzasz się z rozmówcą; Przedstaw najważniejsze punkty rozmowy – uczucia i myśli. „Mam wrażenie, że najważniejsze co powiedziałeś to to, że…” „Podsumowując, najważniejszą kwestią jest, że…” „Wobec tego, że wspólnie doszliśmy do wniosku…”

ODZWIERCIEDLANIE UCZUĆ • By okazać, że widzisz i rozumiesz uczucia rozmówcy; • By nazwać emocje, które obserwujesz (zwłaszcza wtedy, gdy rozmówca zdaje się coś odczuwać ale nie nazywa swoich uczuć); • By upewnić się czy dobrze interpretujesz zachowania rozmówcy; • By zwrócić uwagę rozmówcy na jego emocje; Nazwij uczucia i emocje rozmówcy; Zapytaj czy masz rację nazywając uczucia rozmówcy; „Ta sytuacja cię zezłościła?” „Widzę, że posmutniałeś.” „Słyszę, że jesteś tym bardzo zmartwiona, mam rację?” „Mam wrażenie, że jesteś spięty. Tremujesz się przed tym wystąpieniem?”

INNE CZYNNIKI POMAGAJĄCE W AKTYWNYM SŁUCHANIU: • Nawiązywanie kontaktu wzrokowego; • Odzwierciedlanie niewerbalne czyli dostosowanie do rozmówcy: tempa mówienia, głośności; • Sygnały parajęzyka: potakiwanie, różne odmiany „hm”, „yhm”, „aha”.

PERSWAZJA

Nauka o skutecznej perswazji ma swoje korzenie już w starożytnej Grecji. Greccy filozofowie, w szczególności Arystoteles, podejmowali próby systematycznego wyjaśnienia zasad skutecznej perswazji, na którą używali określenia: retoryka. Między Platonem i Arystotelesem a sofistami toczył się zaciekły spór o to, kim jest retor, jak powinien przemawiać i kiedy jest skuteczny. Sofiści uważali, że dobry retor ma przede wszystkim skutecznie przekonać słuchaczy, używając dowolnych chwytów. Taki retor będzie umiał obronić każdą tezę, bez względu na to czy jest prawdziwa, czy nie oraz bez względu na to do jakich konsekwencji prowadzi. Dla sofistów liczyła się przede wszystkim technika, aspekty etyczne ich nie interesowały. Z taką wizją retoryki nie zgadzali się Platon i Arystoteles. Obaj podkreślali, że dobry retor musi przede wszystkim być wiarygodny, a to oznacza, że powinien mówić prawdę (argumenty, których używa muszą być poprawne merytorycznie, być oparte na prawdziwych sądach o świecie). Ponadto dobrego retora interesują konsekwencje głoszonych tez, w szczególności ich etyczne konsekwencje. W niniejszym opracowaniu przyjmujemy zdecydowanie wizję retoryki (czy mówiąc współcześnie – perswazji) zaproponowaną przez Platona i Arystotelesa. Odnosząc się do szczegółów warto przywołać poglądy Arystotelesa, który opisując w dziele Retoryka metody przekonywania i warunki skuteczności tych zabiegów wyróżnił następujące składowe retoryki (perswazji):

PERSWAZJA (RETORYKA)

LOGOS

ETHOS

PATHOS

Logos

argumentacja, merytoryczna warstwa komunikatu;

Ethos

etykieta, czynniki wzmacniające perswazję po stronie osoby perswadującej (nadawcy komunikatu perswazyjnego); 9

Pathos

uczucia emocje, które wzbudza komunikat lub wywołuje osoba perswadująca u odbiorcy.

To, co Arystoteles nazywał Ethos i Pathos współcześnie nazywamy czynnikami peryferyjnymi perswazji albo torem peryferyjnym (Tokarz 2006), natomiast merytoryczny aspekt perswazji (argumentację), nazwaną tu Logos współcześnie określa się mianem toru centralnego perswazji.

Czynniki peryferyjne komunikatu perswazyjnego: Współczesne badania empiryczne nad skutecznością komunikatu perswazyjnego (Tokarz 2006) pokazują, które czynniki peryferyjne działają na korzyść skuteczności komunikatu perswazyjnego, a które nie. Oto lista najważniejszych. Po stronie nadawcy: Działające pozytywnie: + wiarygodność, na którą składają się zarówno kompetencja jak i prawdomówność, + atrakcyjność fizyczna, + podobieństwo do odbiorcy komunikatu („on jest jednym z nas”), + demonstracja doświadczenia, + demonstracja pozytywnego/przychylnego nastawienia do odbiorcy, + pewność siebie (ale nie arogancja), + entuzjazm. Działające negatywnie: - kłamstwo, - szantaż, - stosowanie technik manipulacyjnych, - nerwowość, - okazywanie złości/gniewu (wobec odbiorcy), 10

- niespójność (np. język ciała mówi co innego niż przekaz werbalny).

Po stronie odbiorcy: • Niska samoocena – osoba o niskiej samoocenie łatwo podda się perswazji, ale trudno wywrzeć na taką osobę długotrwały wpływ; • Czas – im jest go mniej, tym bardziej liczą się czynniki peryferyjne a mniej argumentacja; • Wiedza – im odbiorca ma jej więcej, tym mniejsze znaczenie mają czynniki peryferyjne; • Nastrój – dobry nastrój sprzyja ale nadmierne pobudzenie emocjonalne obniża zdolność oceny merytorycznej warstwy komunikatu; • Przekonania – przekonania prywatne, nie wyrażone nigdy publicznie, łatwiej zmienić niż przekonania deklarowane publicznie. Po stornie komunikatu: • Negatywnie działa nachalność (tzw. Efekt bumerangu – osiągamy efekt odmienny od założonego); • Negatywnie działa suche, beznamiętne przedstawienie komunikatu (bez emocji); • Duża dynamika wypowiedzi – według niektórych badań działa pozytywnie, według niektórych – nie; • Pozytywnie działa mocny argument na początku i na końcu wypowiedzi; • Pozytywnie działa wyrażenie emocji (w wyważony sposób) poprzez mimikę twarzy, gestykulację, ton głosu; • Pozytywnie działa neutralny język wypowiedzi, dostosowany do poziomu odbiorcy; • Pozytywnie działa dostrojenie tempa mówienia, głośności, sposobu gestykulacji do rozmówcy; • Pozytywnie działa jasno sformułowany wniosek, konkluzja; • Pozytywnie działa argumentacja dwustronna gdy audytorium jest przeciwnego zdania niż perswader oraz gdy odbiorca jest lepiej wykształcony. Kilka zasad i mechanizmów perswazji • Zasada wzajemności – zasada mówiąca o tym, że jeśli coś dla kogoś uczynimy osoba ta chętniej się odwzajemni. To uniwersalne prawo pozytywnego sprzężenia zwrotnego, w którym uczestnicy tego sprzężenia otrzymują 11

•

• •

wzmocnienia pozytywne. Przykładem manifestacji tej naturalnie występującej zasady są badania przeprowadzone ostatnio na matkach niemowląt, które wykazały, że w relacji matki z dzieckiem obie strony nagradzają się wzajemnie pozostając w kontakcie np. uśmiechami. W ten sposób nie tylko uśmiech matki jest dla dziecka zachętą do zabaw, ale odpowiedź dziecka jest naturalną zachętą dla matki do pozostawania z dzieckiem w kontakcie. Warto mieć świadomość istnienia tej zasady i jej fundamentalnego charakteru. Jednak zbyt nachalne lub sztuczne próby jej wykorzystania mogą stać się manipulacją i przynieść efekt bumerangu; Zasada konsekwencji – odnosi się do potrzeby wewnętrznej spójności. Osoba, która podjęła jakieś zobowiązanie (szczególnie publiczne, lub choćby wypowiedziane przed jakąś grupą) ma większą motywację do spełnienia tego zobowiązania niż gdyby nie wypowiedziała go publicznie; Mechanizm konformizmu – mechanizm działania grupy, w której, zwłaszcza na początkowych etapach jej formowania się, uczestnicy czują presję by zachowywać się podobnie jak inni jej członkowie; Mechanizm autorytetu – ludzie chętniej podążają za osobą, którą postrzegają jako autorytet; Reguła powtarzania – jedna z najbardziej znanych zasad uczenia się, manifestująca się w znanym powiedzeniu, że ćwiczenie czyni mistrza. Dotyczy ona również powtarzania tez, do których nadawca komunikatu perswazyjnego chce kogoś przekonać;

ARGUMENTACJA Czym jest argumentacja? Argumentacja to zespół czynności podejmowanych w celu uzasadnienia jakiegoś poglądu. Czynności mogą być werbalne jak i niewerbalne. M. Tokarz Wypowiedź argumentacyjna jest to wypowiedź, w której za pomocą jednych zdań (przesłanek) uzasadnia się jakieś inne, z założenia kontrowersyjne, zdanie (konkluzję). Wyodrębniony z wypowiedzi argumentacyjnej układ zdań złożony z przesłanki i konkluzji nazywamy argumentem. K. Szymanek, K. Wieczorek, A. Wójcik

Po co argumentujemy? • • • •

Żeby czegoś dowieść; Żeby przekonać odbiorcę; Żeby testować hipotezy; Żeby wyjaśnić zjawiska.

Mówiąc krótko: wypowiedź argumentacyjna jest taką formą wypowiedzi, którą w komunikacie perswazyjnym stosujemy by kogoś przekonać do przyjęcia pewnych konkluzji/tez. Argumentacja stanowi zatem merytoryczny trzon (tzw. tor centralny) wypowiedzi perswazyjnej (przez Arystotelesa nazywany logos).

Jak jest zbudowana wypowiedź argumentacyjna? W wypowiedzi argumentacyjnej zdania dowodzone (konkluzje) oraz te, którymi dowodzimy (przesłanki) łączymy spójnikami: 1) więc, skoro, więc, a zatem, dlatego, skąd wynika że… . 2) bo, ponieważ, albowiem

lub

Nie każda wypowiedź, w której występują podobne spójniki jest wypowiedzią argumentacyjną. Używa się ich również w celu wskazania lub podkreślenia związku 13

między zjawiskami/rzeczami. Np. „Księżyc świeci ponieważ odbija światło słoneczne.” Ogólny schemat argumentacji wygląda tak: Przesłanka 1 Przesłanka 2 Przesłanka n Konkluzja

Entymemat – wnioskowanie, w którym jedna z przesłanek została przemilczana,

najczęściej ze względu na jej oczywistość (dla nadawcy komunikatu i odbiorcy, lub tylko dla nadawcy): Idioci nie powinni mieć prawa głosu. Zabierzcie mu mikrofon!

Standaryzacja Standaryzacja argumentu polega na wyodrębnieniu z wypowiedzi argumentacyjnej wszystkich przesłanek i konkluzji oraz ich zwięzłym, jasnym, a także emocjonalnie neutralnym przedstawieniu w postaci samodzielnych, pełnych zdań. Celem standaryzacji jest przedstawienie argumentu w postaci ułatwiającej jego analizę. Standaryzacja może być utrudniona przez:  Brak konkluzji – niektóre wypowiedzi pozostawiają konkluzję odbiorcy;  Pytania – przesłanki i konkluzję mogą być prezentowane w formie pytań retorycznych;  Zdania dyrektywne – rozkazy, nakazy, prośby;  Powtórzenia – używanie jednej przesłanki kilka razy. Czasem nawet w konkluzji;  Aluzyjność;  Ironię. By dokonać standaryzacji należy wówczas najpierw „wyczyścić” komunikat – opisać, że np. nadawca komunikatu użył powtórzenia, pominął przesłankę lub konkluzję. Należy też „rozszyfrować” aluzję lub ironię. W polemice bezpośredniej z oponentem można zrobić to używając parafrazy. Np. dopytać o ukrytą przesłankę: „Rozumiem, że zakłada pan, że…”

Przykład: Kara śmierci była konieczna, jest konieczna i konieczną pozostanie. Jest tak, ponieważ tylko ona daje gwarancję, iż morderca nie popełni powtórnie zbrodni. Jeśli, w imię wzniosłych wartości, wyrzekniemy się tego prawa, zdarzać się będą na pewno przypadki, gdy po odsiedzeniu względnie krótkiego wyroku, nie zasługujący na litość zwyrodnialec wyjdzie na wolność i będzie dalej zabijał. Standaryzacja: P1) Tylko kara śmierci daje gwarancję, że morderca nie popełni kolejny raz zbrodni; P2) Jeżeli zrezygnuje się z kary śmierci, zdarzać się będą przypadki, gdy morderca po odbyciu kary, wyjdzie na wolność i znów zabije; K) Stosowanie kary śmierci to konieczność.

Błędy argumentacyjne i/lub chwyty erystyczne: • •

•

• • •

•

Ad hominem (lub ad personam) – łac.: do człowieka; Argument oparty na niekorzystnych następstwach (np.: "Oskarżony w publicznie znanym procesie powinien zostać uznany za winnego, w przeciwnym przypadku będzie to zachęta dla innych mężczyzn, by mordowali swoje żony"); Apel do niewiedzy – twierdzenie, że gdy nie udowodniono, że coś jest fałszywe, musi to być prawdziwe i odwrotnie (np.: „Nie ma przekonujących dowodów, że UFO nie odwiedzają Ziemi, więc UFO istnieje”, „Nie ma badań potwierdzających szkodliwość GMO, zatem GMO jest nieszkodliwe”); Statystyka małych liczb - np.: „Powiadają, że co piąty człowiek jest Chińczykiem. Jak to możliwe? Znam setki ludzi i żaden z nich nie jest Chińczykiem”; Non sequitur – łac.: to nie wynika (np.: „Nasz naród przetrwa, ponieważ Bóg jest wielki”); Błąd fałszywej alternatywy (albo x albo y, nie ma innych opcji) – np.: „Jeśli mamy zatrzymać postęp i nie inwestować w nowoczesne elektrownie węglowe, najlepiej od razu wróćmy się do jaskiń!”; Mylenie współwystępowania z powodowaniem (np.: „Badania wykazują, że wśród absolwentów szkół średnich jest więcej osób otyłych niż wśród mężczyzn z niższym wykształceniem, a więc wyższe wykształcenie powoduje otyłość”).

Na szczególną uwagę zasługuje argument z autorytetu. Argument ten może być bardzo tanim chwytem erystycznym (np. odwołanie się do rzekomych badań nad skutecznością proszku do prania w jego reklamie albo zachwalanie produktu ze względu na fakt, że jakaś znana osoba rzekomo go używa), jednak często może być argumentem bardzo mocnym. W edukacji w ogóle, a w edukacji ekologicznej w szczególności, jesteśmy niemal zdani na posługiwanie się argumentacją z autorytetu (np. powoływanie się na autorytet badacza, naukowca), gdyż sami nie posiadamy 15

specjalistycznej wiedzy koniecznej do przeprowadzenia badań a nawet oceny badań przeprowadzonych przez kogoś innego (jeśli nie jest to nasz ścisły obszar zainteresowań naukowych wynikających z wykształcenia). Warto więc przywołać tu w kilku punktach czynniki sprawiające, że argument z autorytetu jest mocny. Otóż, aby sprawdzić rzetelność autorytetu należy zadać sobie następujące pytania (Tokarz 2006): 1) Czy osoba, na którą się powołuje się argumentujący jest ekspertem w dziedzinie, do której należy rozpatrywany pogląd? 2) Czy wypowiedź danej osoby wyraża rzeczywiście jej przekonania, czy nie ma podstaw podejrzewać, że osoba ta celowo zniekształca prawdę (ponieważ jest np. przekupiona lub szantażowana)? 3) Czy osoba wypowiadająca pogląd nie znajduje się pod wpływem działania mechanizmów psychologicznych zniekształcających jej widzenie danej sprawy? 4) Jakie są opinie innych ekspertów? 5) Czy wypowiedź eksperta została przez argumentującego dobrze zrozumiana, poprawnie przytoczona i starannie zinterpretowana? 6) Czy jest dostatecznie jasno sprecyzowane czyje argumenty się przytacza? Przytoczone powyżej pytania pozwolą nie tylko dobrze przygotować się do argumentowania z wykorzystaniem cudzych poglądów, ale też pozwolą ocenić rzetelność dowolnej wypowiedzi argumentacyjnej, której autor powołuje się na opinię autorytetu oraz przygotować ewentualną linię kontrargumentacji (np. obalając argument przytaczając dowody braku rzetelności argumentującego w odniesieniu do przytoczonych powyżej pytań).

Bibliografia:

Arystoteles (1988), Retoryka. Poetyka, tłum. H. Podbielski, Warszawa. Cialdini R. (1994), Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, przeł. B. Wojciszke, Gdańsk. Ekman P., R.J. Davidson red. (1998), Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, przeł. B. Wojciszke, Gdańsk. Schulz von Thun F. (2001), Sztuka rozmawiania. Analiza zaburzeń, t. 1., przeł. P. Włodyga, Kraków. Tokarz M. (2006), Argumentacja. Perswazja. Manipulacja. Wykłady z teorii komunikacji, Gdańsk. http://erystyka.blox.pl/html - Blog dr Krzysztofa Wieczorka.