PROJEKT
WARSZTAT
Edukacja zawodowa i obywatelska na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu Szkoła Trenerów dla Dobrego Klimatu Metody aktywne w edukacji. Trening twórczości Bystra, 22–23 marca 2014
Metody aktywne w edukacji Trening twórczości Ryszard Kulik
Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Wszystkich Istot, poglądy w nim wyrażone Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
edukacja dla dobrego klimatu
Metody aktywne w edukacji. Trening twórczości Realizacja celów szkoleniowych w pracy z grupą wymaga odwołania się do podstawowych zasad uczenia się. Gdy zadamy sobie podstawowe pytanie: w jakich warunkach uczenie się, rozumiane jako nabywanie lub zmiana określonej wiedzy, umiejętności, kompetencji lub postaw zachodzi najbardziej skutecznie, to stopniowo odkryjemy, że warunki te odnoszą się do całego kompleksu czynników, które każą nam postrzegać człowieka jako całość. Zatem uczenie się powinno obejmować i angażować wszystkie sfery ludzkiego funkcjonowania: funkcje poznawcze, emocje, wolę i zachowanie. Istotną rolę w tym zakresie odgrywają zmysły oraz doświadczenie ciała, które jest pośrednikiem w nawiązywaniu kontaktu z rzeczywistością. Taka całościowa edukacja wymaga jednak nieustannego angażowania uczestników zajęć i stawiania ich w sytuacji doświadczania określonego aspektu rzeczywistości w oparciu o poszczególne sfery funkcjonowania. To zaś wprost odnosi się do umiejętności stosowania aktywnych metod w edukacji, które gwarantują większe prawdopodobieństwo osiągania założonych celów. Trener chcąc zastosować takie metody musi otworzyć się na własną kreatywność oraz elastyczność zarówno na etapie planowania zajęć oraz jego realizacji. Twórcze podejście do prowadzonych zajęć jest jedną z najważniejszych kompetencji trenerskich, od której zależy to, czy zajęcia będą atrakcyjne, ciekawe, skuteczne w realizacji celów oraz satysfakcjonujące uczestników i trenera. W jaki sposób przebiega proces uczenia się podczas zajęć warsztatowych i jak trener może w sposób twórczy wykorzystać swoje umiejętności – oto dwa ważne zagadnienia, które poniżej zostaną szczegółowo rozwinięte.
Uczenie się dorosłych oraz dzieci. Cykl Kolba Według Davida Kolba uczenie się jest procesem swoistej modyfikacji dotychczasowego doświadczenia pod wpływem nowych doświadczeń następujących po nim. Wykazuje on, że umysł człowieka wcale nie jest „czystą, białą kartą”. Osoba ucząca się posiada nabyte znacznie wcześniej idee, koncepcje i poglądy, zaś zadaniem trenera, czy też jakiejkolwiek osoby uczącej, jest odniesienie się do tego potencjału i optymalne wykorzystanie go. Proces 1
edukacyjny może być skuteczny, jeśli polega na ciągłej interakcji z dotychczasowym doświadczeniem
oraz
z jego
transformacją.
Należy
tu
podkreślić,
że
nauka
poprzez doświadczenie, czy też w odniesieniu do dotychczasowych doświadczeń, przynosi znacznie lepsze rezultaty w przypadku osób dorosłych niż zdobywanie wiedzy poprzez bierne słuchanie. David Kolb traktuje proces uczenia się jako pewien cykl opierający się na doświadczeniach jednostki i ich analizie. W cyklu Kolba wyróżniono cztery etapy: Pierwszy etap dotyczy konkretnych doświadczeń uczącego się. Uczestnicy szkolenia doświadczają czegoś i jednocześnie obserwują swoje działania. Trener może odwoływać się do tego, co uczestnicy przeżyli, bądź też stwarzać nowe doświadczania, jeśli takowych nie posiadają. Głównym jego zadaniem jest inicjowanie pewnych sytuacji oraz proponowanie ćwiczeń / zadań, po których uczestnicy będą mogli wyciągać pewne wnioski i „na własnej skórze” przekonywać się do skuteczności pewnych zachowań czy działań. Drugim etapem jest refleksja. To bardzo ważny etap, bowiem pozwala uczestnikom „wygadać się”, podzielić opiniami i wnioskami, a także - poprzez refleksję - uświadomić sobie mechanizmy kierujące ludzkimi zachowaniami oraz słuszność celowości i skuteczności szkolenia. Zadaniem trenera w tym przypadku jest jedynie moderowanie dyskusji oraz inicjowanie nowych tematów, bowiem uczestnicy powinni mieć szanse samodzielnego wysnuwania wniosków. Pytania, jakie trener zadaje podczas omówienia ćwiczenia na tym etapie mogą brzmieć następująco: •
Czy wydarzyło się coś nieoczekiwanego podczas wykonywania tego ćwiczenia?
•
Jak się czuliście? Co was zaskoczyło?
•
Czy udało się osiągnąć zamierzony cel?
•
Co było łatwe, a co trudne?
Rola trenera na tym etapie pracy z grupą polega na wspieraniu uczestników w zdystansowaniu się do ich doświadczenia, pomaga dostrzec występujące procesy i prawidłowości. Ważne jest, by nie oceniać uczestników ani ich pracy. Trzeci etap ma na celu generalizowanie i konfrontowanie własnych wniosków
z teorią.
Ta część cyklu należy w dużej części do trenera, choć i tutaj można oczywiście wykorzystać 2
aktywność uczestników. Trener powinien podsumować wnioski grupy, nazwać je i odnieść do poziomu teorii, która leży u podstaw wyjaśnień zaobserwowanych w fazie doświadczenia zjawisk. To faza swoistej abstrakcyjnej konceptualizacji doświadczeń. Pytania, jakie trener zadaje podczas omówienia ćwiczenia na tym etapie mogą brzmieć następująco: •
Jakie są podstawowe zależności, które tutaj dostrzegacie?
•
Jakie wnioski płyną z tego doświadczenia?
•
Co to oznacza dla analizowanego przez nas problemu?
Czwarty, ostatni etap - to zastosowanie nabytej wiedzy w praktyce pod okiem trenera, który powinien wprowadzać ewentualne korekty. W tej fazie można zastosować ćwiczenia polegające na odgrywaniu pewnych ról przez uczestników. To bardzo ważna część, w której uczący się nabyli już pewne umiejętności, świadomie zmieniają swoje zachowanie i eksperymentują z nową wiedzą, sprawdzając przy tym, czy wypracowane teorie są przydatne w rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji. Pytania, jakie trener zadaje podczas omówienia ćwiczenia na tym etapie mogą brzmieć następująco: •
Jak widzicie zastosowanie tego, czego się nauczyliście na dzisiejszych zajęciach?
•
Jak możecie wykorzystać to, czego się nauczyliście?
•
Jak będziecie wykorzystywać po szkoleniu tę umiejętność?
konkretne doświadczenie zastosowanie
analiza
działanie /
obserwacja /
teorie / wnioski
Cykl uczenia się przez doświadczenie Davida Kolba Źródło: M. Łaguna, Szkolenia, Gdańsk 2008. 3
W zależności od preferowanego przez osobę dorosłą stylu uczenia się, może ona koncentrować się na jednym z czterech faz cyklu. Lecz wszystkie etapy są ważne i każdy z nich może otwierać cykl. Istotne jest, by wszystkie zostały uwzględnione w procesie szkolenia, niezależnie od tego, od którego rozpoczniemy. Pominięcie danego etapu sprawia, że proces uczenia się jest niepełny i tym samym mało efektywny.
Twórczość i kreatywność. Determinanty i zależności Kreatywność to zdolność ludzi do tworzenia najrozmaitszych kompozycji, pomysłów czy wyrobów, które pod istotnymi względami są nowe (nie były wcześniej twórcy znane) oraz wartościowe. Kreatywność to aktywna i gotowa do zmian postawa wobec wydarzeń
i
problemów. Charakterystyczne cechy osób twórczych to: otwartość, niezależność i wytrwałość, które podczas wykonywania zadania w różnych jego fazach rozkładają się następująco:
otwartość wytrwałość
niezależność
Faza początkowa
Faza generatywna Faza końcowa
W myśleniu twórczym można wyróżnić następujące operacje intelektualne: 4
a)
abstrahowanie – obejmuje wyróżnianie w wybranych obiektach tylko
pewnych ich aspektów czy cech, a pomijanie innych, b)
dokonywanie skojarzeń – to operacja myślowa polegająca na
uruchamianiu procesu asocjacyjnego, którego istotą jest nieprzewidywalność, preferowane są tutaj skojarzenia nietypowe oraz zaskakujące, c)
rozumowanie dedukcyjne – polega ono na wyciąganiu wniosków na
podstawie wystarczającego zestawu przesłanek wynikających z powszechnie obowiązujących praw, d)
rozumowanie indukcyjne (analogie) – polega na wyciąganiu
wniosków z niepełnego zbioru przesłanek, jest oparte na analogiach, e)
metaforyzowanie – jest dostrzeganiem związku między dwoma
obiektami na podstawie wysublimowanej, określonej cechy ukrytej w obiektach, f)
transformowanie – dotyczy symbolicznego zmieniania wybranych
parametrów przedmiotów, procesów lub stanów rzeczy.
Istnieje wiele technik wyzwalających potencjał twórczy osób w obrębie każdej
z
wymienionych operacji. Przedstawione poniżej ćwiczenia można stosować zarówno doskonaląc własne umiejętności twórcze, jak i proponując je uczestnikom swoich zajęć.
Rozbudzanie ciekawości poznawczej •
burza pytań na określony temat (np. szkoła), następnie należy je uporządkować, wybrać najbardziej przewrotne, zaskakujące,
•
naiwne pytania – np. ktoś z innej planety nic o nas nie wie i zadaje naiwne pytania,
•
pytania na temat spraw pozornie oczywistych,
•
co mnie dziwi – zadajemy pytania np. co jest dziwnego w rowerze?
Prowokowanie tematów inicjujących ciekawe pomysły •
klasa na wyspie bezludnej – jak wykorzystać np. guziki, wkłady do długopisów, żarówki,
•
jak zmusić kierowców , by zatrzymywali się przed pasami,
5
•
ciekaw jestem, jak on na to wpadł – geneza wynalazku ( np. widelec, nożyczki) – analizujemy krok, po kroku, jak ktoś wpadł na taki pomysł, jakie były potrzeby przed wynalazkiem, jak przebiegał proces myślenia, jakie były przeszkody, sposoby udoskonalenia itp.
•
potrzeba naprawiania – dostrzeganie wad, nieprawidłowości, szukanie spraw do załatwienia np. jakie wady ma klucz –wypisujemy, segregujemy, próbujemy ulepszyć.
Powyższe techniki mają formę zabawy, ale zmuszają do myślenia, komunikowania się, mogą też być formą integracji grupy.
Stymulowanie operacji myślowych – abstrahowanie •
co jest białe i do jedzenia
•
jaki jest but
•
telewizor to jest...
Dokonywanie skojarzeń •
np. co kojarzy się z dywanem – można zastosować formę tzw. gwiazdy lub łańcucha
dywan
skojarzenia
zaczynamy od jednego, kończymy na innym np. chleb, piekarnia, mąka, biały, proszek do prania, balkon, remont, podłoga, dywan
6
Rozumowanie dedukcyjne •
co by było, gdyby.....(przestało obowiązywać prawo ciążenia)
Rozumowanie indukcyjne (tworzenie analogii) •
A jest jak B, bo.... dziecko
zatłoczony autobus
uczony
wiejska gospoda
firma
obraz Matejki
szkoła
powieść obyczajowa
dyrektor
pastuch
mieszkanie
mumia egipska
miasto
stara gazeta
teatr
atrakcyjna kobieta
Metafory •
jak narysować np. inteligencję, lojalność (kalambury)
Transformowanie (zamienianie) •
na co można zamienić np. parasol – ulepszanie
Twórczy rysunek •
zaczynamy rysować np. figurę geometryczną i przekazując kartkę kolejnym osobom poprzez dorysowywanie elementów zmieniamy przedmioty np. – koło, stół, lampa, szafka, sweter itd.
Omówione techniki mogą wspomagać narzędzia identyfikacji uczniów zdolnych takie jak: testy inteligencji, kwestionariusze badawcze, czy ankiety.
7
Podczas prowadzonych warsztatów trener może korzystać z wielu różnych technik, narzędzi i sposobów pracy, które dzięki swojej różnorodności zapewniają odpowiednią dynamikę zajęć oraz służą osiąganiu szczegółowych celów.
Wykład - dotyczy przekazywania określonych informacji, odwoływania się do faktów istotnych z punktu widzenia zakładanych celów. Wykład najczęściej dotyczy procesu przekazywania wiedzy biologicznej, psychologicznej, antropologicznej oraz filozoficznej. Dyskusja - stanowi najczęściej rozwinięcie wykładu oraz innych form związanych
z
przekazywaniem pewnych informacji. W tym przypadku uczestnicy zachęcani są do dzielenia się swoimi przemyśleniami oraz wnioskami, które nasuwają się podczas rozważania różnych zagadnień. Burza mózgów - jest to jedna z technik twórczego myślenia i w tym przypadku służy do generowania przez grupę pomysłów związanych z radzeniem sobie z codziennymi problemami ekologicznymi. Gry i ćwiczenia grupowe - dotyczą różnorodnych zadań mających charakter werbalny lub niewerbalny, które mają być realizowane przez całą grupę. Praca indywidualna - dotyczy realizacji określonego zadania, jednakże bez współudziału grupy. Wizualizacja - jest to technika polegająca na ukierunkowanym wyobrażaniu sobie pewnych obiektów, zdarzeń i sytuacji w stanie relaksu. Psychodrama - polega na odgrywaniu różnorodnych scenek, sytuacji oraz ról. Czytanie i rozważanie tekstów - technika ta polega na grupowym przeczytaniu jakiegoś tekstu (najczęściej filozoficznego), a następnie podzieleniu się swoimi przemyśleniami i odczuciami z nim związanymi. Rytuał - jest to technika inspirowana przez grupowe formy charakterystyczne dla pierwotnych społeczności. W tym przypadku przybiera postać wykonywania określonych czynności, w sytuacji wymagającej szczególnej powagi, uważności i głębokiego zaangażowania.
8
Medytacja - związana jest z sytuacją, gdzie niezbędna jest szczególna koncentracja na wybranej formie aktywności. Może również dotyczyć osobistego, głębokiego kontaktu
z
wybranym obiektem przyrodniczym. Śpiew i taniec - są to techniki pozwalające na ekspresję emocji oraz zabawę, przy założeniu, że służy ona osiąganiu zamierzonych celów. Rozwijanie
własnych
zdolności
twórczych
może
być
ciekawym
i
inspirującym
doświadczeniem, które każdy z nas może sobie proponować w wielu momentach codziennego życia. Oto kilka propozycji, które możesz wykorzystać w codziennym treningu kreatywności:
Zmieniaj codzienne przyzwyczajenia Każdy z nas wiele czynności wykonuje nawykowo, bez większego zastanowienia. Te tzw. skróty w działaniu i myśleniu, pozwalają nam zaoszczędzić wiele czasu, ułatwiają funkcjonowanie. Jednak powodują także duże zrutynizowanie, również w pracy naszego mózgu. Spróbuj zatem na początek wybrać inną niż zwykle drogę do szkoły/pracy czy sklepu. Zamiast słuchać ulubionego rodzaju muzyki, może warto otworzyć się na inne gatunki? Sprawdzaj nowe dania w restauracji, sięgnij po gazetę, której zwykle nie czytasz… Każda zmiana otwiera nam drogę do poszukiwania niekonwencjonalnych rozwiązań.
Używaj swoich rąk! Zwykłe przekładanie z ręki do ręki piłeczki, owocu, czy innego przedmiotu, a także ich obracanie, podrzucanie, gniecenie itp. stymuluje nasz mózg do pracy!
Synchronizuj pracę obydwu półkul mózgowych/ Pozwól współbrzmieć swoim dwóm połówkom Lewa półkula kontroluje prawą stronę ciała, a prawa lewą. Tymczasem kluczem do sukcesu, jeśli chodzi o efektywną pracę mózgu okazuje się być współbrzmienie jednej
i drugiej
półkuli. Na co dzień najczęściej pracuje „logiczna” lewa półkula, a prawa „twórcza” często śpi. Sposobem rozwijającym pracę jednej i drugiej jest ćwiczenie oburęczności. Możesz to robić np. poprzez próbę pisania drugą niż zwykle ręką, podobnie przy wykonywaniu innych codziennych czynności. Żonglowanie trzema piłeczkami czy też popularny nordic walking świetnie sprzyja synchronizacji pracy półkul. 9
Koncentruj się na różnych zmysłach To naprawdę nic trudnego… wystarczy w ciągu dnia na chwilę zamknąć oczy
i
posłuchać otaczających nas dźwięków. Możesz także skupić się na zmyśle dotyku poznając w ten sposób otoczenie, lub wybrać się do perfumerii na „zapachową wycieczkę”. Zostań prawdziwym smakoszem! Testuj nowe smaki, chociażby poprzez wybór innej niż zwykle herbaty czy lodów.
Baw się wyobraźnią z humorem! Poszukuj, wątp, zastanawiaj się co by było gdyby… nie zadowalaj się stanem istniejącym. Przyjmij założenie, że każdy problem ma kilka rozwiązań, a większość rzeczy można sensownie ulepszyć i poprawić. Niech Twoja wyobraźnia nie zna granic a poczucie humoru niech będzie drogowskazem na nowej drodze poszukiwań! Okazuje się bowiem, że kiedy zrzucamy z siebie sztywny mundur powagi, jednocześnie pozbywamy się wielu psychologicznych barier w myśleniu i działaniu. Dodatkowo zdrowy wybuch śmiechu dostarcza naszemu organizmowi olbrzymiej dawki energii, pobudza aktywność, a także pozwala spojrzeć na wiele spraw z zupełniej innej strony!
Szukaj rozwiązania podczas spaceru Tak mawiali starożytni rzymianie doskonale wiedząc, że to właśnie kontakt z naturą relaksuje nasz mózg, a tym samym ułatwia uaktywnienie procesów nieświadomych, pobudza twórczą wyobraźnie oraz działanie intuicji. W takim stanie odprężenia nasze dwie połówki mózgu mogą bez przeszkód ze sobą współpracować.
Odnajdź w sobie artystyczną duszę! Przede wszystkim nie wstydź się wyrażać siebie poprzez śpiew, taniec, grę na instrumencie, czy pisanie swojego prywatnego dziennika. Śpiewaj z radością w samochodzie, pod prysznicem, na łonie natury! Taniec doda Ci energii, odpręży a także pozwoli na wyrażenie naturalnego poczucia rytmu. To właśnie w stanie najgłębszego relaksu nasz mózg ma szanse być najbardziej kreatywnym. Aby nowe pojawiające się pomysły czy rozwiązania nie umknęły podczas codziennego pośpiechu stwórz własny dzienniki refleksji, przemyśleń, pytań, czy wątpliwości… Pisząc
10
nauczysz się bardziej rozumieć siebie i z dystansem spojrzeć na otaczającą rzeczywistość Być może okaże się, że, masz ukryty talent literacki.
BIBLIOGRAFIA •
Bowkett S., Wyobraź sobie, że... ćwiczenia rozwijające twórcze myślenie uczniów, WSiP, Warszawa 2000
•
Chomczyńska-Miliszkiewicz M., Polubić szkołę, WSiP, Warszawa 1998
•
Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, Poznań 1997
•
Nęcka E., Trening twórczości, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998
Opracowanie: Ryszard Kulik
11