Mirovna akcija 13 zenski prikazni za edna vojna by Predrag Stojkovski

МИРОВНА АКЦИЈА / AKSIONI PAQËSOR 2011 во партнерство со

KURVE

Wustrow

Bildungs- und Begegnungsstätte für gewaltfreie Aktion e.V.

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје 355.48(497.7)"2001"(093.3) ТРИНАЕСЕТ 13 женски разговори / [уредници Боро Китаноски, Ирена Цветковиќ, Томас Колс]. - Прилеп : Здружение на граѓани "Мировна акција", 2011. - 423 стр. ; 21 см Вовед / Боро Китаноски, Ирена Цветковиќ, Томас Колс: стр. 3-7 ISBN 978-608-65245-0-0 1. Гл. ств. насл. 2. Дополн. насл. а) Македонија - Војна 2001 - Сеќавања COBISS.MK-ID 87695370

13 ЖЕНСКИ ПРИКАЗНИ ЗА ЕДНА ВОЈНА Уредници: Боро Китаноски Ирена Цветковиќ Томас Колс Интервјуери/ки: Пранвера Касами Арјета Ахмеди Шиќери Џафери Дивна Јанкова Емилија Маневска Зорица Јовановска Ана Поповска Фитим Шабани

Издавач: Мировна Акција www.mirovnaakcija.org Дизајн и подготовка: Боро Китаноски Мотив на корица: Елена Алчева

13 TREGIME FEMËRORE PËR NJË LUFTË Redaktorë: Boro Kitanoski Irena Cvetkovic Tomas Kols Intervistues: Pranvera Kasami Arjeta Ahmedi Xhaferi Shyqeri Divna Jankova Emilija Manevska Zorica Jovanovska Ana Popovska Fitim Shabani

Botues: Mirovna Akcija www.mirovnaakcija.org Dizajn dhe përgatitje: Boro Kitanoski Motivi i kopertinës: Elena Alçeva

Преведувачи: Исмет Балажи Фламур Муладаути

Përkthyes: Ismet Ballazhi Flamur Muladauti

Лектура: Радослав Митрески

Lektura: Radosllav Mitreski

ЖЕНСКИ TREGIME ПРИКАЗНИ FEMËRORE ЗА ЕДНА ВОЈНА PËR NJË LUFTË

СОДРЖИНА:

Вовед Го гледаш пиштолот? Цел ден седам и ти го чувам детето некој да не влезе. Девојче е, дома само оставено, вие на работа. Да ве нема од тука.

и нема за што друго да размислуваш освен дека ќе умреш...ако не оваа граната, другата, ако не другата, третата...итн. или пак кога ќе излезам до бунарот може ќе ме погоди некој снајперист...зошто и тоа сум го доживеала, да излезам и да пукаат по мене... па и да не умрев од куршум, од глад ќе умрев...немаше што да се јаде...

Како на пример, имаше напишано на еден ѕид “Смрт на каурите”, нешто такво, “Ако се вратите ќе ве убиеме”.

Нормално, не се предаваме, нормално уште постојат униформите насекаде, немој вака душо.

И кога почна да прекинува војната, се прашував: што ќе се случи сега, ќе се разбереме ли со овие, ќе останеме ли заедно или не.

... све на орев ги фрлаа на моите деца ствари, и мои и на маж ми. Исто, кога ќе го погледнеш орев, со тија ствари, исто само како да е на самовилска вода. Многу беше.

Ниту кон својата страна не пошле, ниту кон нашата, останале обични луѓе, како и ние, на ничија страна.

111

13 женски приказни за една војна

... во времето на Југославија не смееше да речеш лошо, еден збор лошо да кажеше кој знае колку години затвор ќе те чинеше… а сега после 2001 слободен е само зборот…

121

Лидија, ако нападнат твоите, јас ќе се кријам кај тебе, ако нападнат моите ти ќе се криеш кај мене.

133

Гледавме, го чувствуваме потресот на земјата кога тенковите и авионите распалуваа проектили секоја вечер, сама излегував, со очи ги гледав, се грижев да не ми ги снајде нешто децата, им порачував да ја затворат вратата кога одев на работа да се пријавам, и со трчање се враќав и само што почнуваше да се стемнува почнуваа рафалите и се тресеше цела зграда.

145

Во смисла дека дневното темпо нормално тече, секој си оди на работа без разлика дали колегата или колега е Албанец и слично, но вистински значи искрен соживот, не, постои таа нишка што раздвојува.

165

...еве, кој политичар кажи ми некој што настрада, настрада некој?

179

Тој невин народ не могол ништо да му даде нему. Могле тоа политичарите да се борат да тражат.

191

13 женски приказни за една војна

ВОВЕД „Целта на соочувањето со минатото не е само да се дојде до вистината. До многу вистини нема никогаш да стигнеме. Целта е да се стесни просторот за лага и манипулација. И тука можеме многу да сториме“ Брендон Хамбер. „И затоа ми е битно да се чуеме на лично ниво, да споделиме некои наши лични приказни. Да се потсетиме дека сме најпрвин луѓе, а дури потоа Македонци, Албанци или што било друго.“ – изјава на учесник на тренинг на Мировна акција.

Двете изјави, секоја на свој начин, го претставуваат лајтмотивот кој ја отсликува потребата на Мировна акција да се занимава со минатото од 2001-та. Првата е настаната од потребата да се носиме, пред се, со сегашноста. Заплиснати во морето на многуте „наши“ и „нивни“ вистини, полувистини и невистини. Таа зборува за потребата да се соочиме со фактот дека постојат различни аспекти на вистината, па и 13 женски приказни за една војна

различни вистини, на различни нивоа. Клучната разлика што овде можеме да ја направиме е да ја признаеме релевантноста на „туѓата“ вистина и „туѓата“ болка и да бидеме во состојба да сочувствуваме со неа; без притоа да ги занемариме сопствената вистина и сопствената болка. Така единствено се поставуваме како луѓе кои сакаат да разберат, не да победат. Отворајќи го дискурсот за различните вистини, во атмосфера на емпатија и солидарност, ние, всушност, го намалуваме просторот за лага и манипулација. Кога се зборува за 2001-та во Македонија, она што ни е неопходно е своевидна демократизација на дискурсите низ кои го третираме, прераскажуваме и го доживуваме тоа минато на вооружен судир. Природно е дека личното страдање, но и страдањата на роднините и пријателите/ките предизвикува фрустрација и непријателство спрема поединци или групи кои се означени како одговорни за тоа страдање. Некои луѓе отворено го изразуваат своето непријателство, други се позатворени. Трети владеат со говорот, па се изразуваат „политички коректно“. Нам ни беше многу битно да стигнеме до личниот момент во нарацијата. Затоа и бевме потолерантни спрема непријателските изјави насочени кон „другите“, кои понекогаш се покажуваа во интервјуата. Не сакаме да бегаме од нив, зашто тие се реалноста. Танка е линијата помеѓу разоткривањето на реалноста на непријателските наративи и нивната промоција. Сметаме дека не ја преминавме. Овде доаѓаме и до втората изјава. Таа зборува за нашата потреба во третирањето на трауматизираното минато да се свртиме кон личните приказни како извор. Растоварени од потребата секогаш да ја имаме големата слика на воено-политичките случувања, чија интерпретација (заедно со монополот врз неа) е толку често извор на нови судири на Балканот, еве веќе втора деценија по војните кои се случија на овие простори. Наместо тоа, ние одбираме најпрвин „да се чуеме како луѓе“. Степенот на дистанцата помеѓу припадниците/чките на различните етноси/религии е толку голем, а и завиден повеќедецениски труд е вложен од разни страни за меѓусебна омраза и демонизација на „другите“, така што честопати во јавноста навистина се заборава на ноторниот факт дека одредени луѓе, не многу различни од нас, 13 женски приказни за една војна

доживуваат трауми на лично ниво. Дека и тие страдаат на начин не многу поразличен од нашиот. Далеку пред тоа ниво да стане политичко низ една интерпретација или јавна манипулација која речиси секогаш следува на овие наши простори. Соочувањето со минатото на овие простори со себе носи и многу елементи на потребата да се справуваме со денешните проблеми. Дел од денешните конфликти влечат корени од неразрешените судири во блиското минато. Процесите не се конечно разрешени и често ни се враќаат како сенки. Тоа е спецификата на оваа наша работа во овој регион и тука сме и пионер/ки во повеќе аспекти, па мора внимателно да ги одбираме следните чекори кои ги превземаме. Но, сигурно е дека не можеме да се справуваме со денешницата доколку не научиме на конструктивен начин да се носиме со минатото. Не секое соочување со минатото е конструктивно и на такви акции често сме сведоци. Со користењето на животните приказни се надеваме дека ќе придонесеме за зголемување на нивото на доверба помеѓу луѓето од различно етничко или религиско потекло. И во една таква атмосфера на меѓусебна доверба, растоварени од обврската да бидеме само припадници/чки на одредена група, приоѓајќи на индивидуално ниво, да се чуеме. Најпрвин како поединци, како сосема обични, нормални луѓе кои се нашле во една ненормална ситуација. Овој пат се фокусиравме на т.н. „женски“ приказни. Читањето и пишувањето лични приказни од минатото врзани за конкретен политички или општествен настан е читање и пишување на историјата. Нашата замисла беше да ги направиме видливи жените преку деконструирањето на хиерархијата на релевантноста на пишувањето на историјата од една страна, и да ги направиме видливи и јавни некои аспекти на политичкиот, општествениот, но и на личниот живот поттикнати од специфичниот контекст (Македонија, 2001) кои често се занемарени во официјалните дискурси, од друга страна. Тргнавме од претпоставката дека официјалните описи на настаните од 2001 година многу често се фокусирани на вредносните системи дефинирани за мажите. Оттаму, нас не нѐ интересираше само специфичноста на историската свест на жените, туку и можноста да 13 женски приказни за една војна

поставиме нови и поинакви прашања врзани за животот и секојдневието на луѓето во 2001 година. Така се роди овој истражувачки поттик сосредоточен на женските приказни и визии за воениот конфликт во Македонија во 2001 година. Имавме визија дека на постојните општи категории на „преживувањето“ на 2001-та низ раскажување ќе им додадеме некои нови категории како, на пример, сексуалноста, репродукцијата, вредностите и митовите за родовите, улогите на половите, женската свест и слично. Очекувавме дека оваа позиција на дистанца од „големите теми“, „големите раскажувања“ ќе ни отвори широк спектар на интимни приказни и теми кои се ткаат околу семејството, мајчинството, но и традиционалните карактеристики на женскоста како пацифизмот, негувателството, топлината, грижата, прехранувањето фрлени во предизвикот на конфликтот во 2001 година. Нашите очекувања во значителна мера се остварија. Приказните од жените сведоци на воениот конфликт се многу често силно фиксирани за специфичните предизвици во кои се фрлени жените играјќи ја традиционалната улога во рамките на приватната сфера на домот и семејството. Тие изобилуваат со искрени и емотивни исповеди за стравувањето за безбедноста на членовите на семејството, но и со траумите од загубата на домот (раселување или уништување, палење) кој е традиционален репрезент на женската сфера. Сепак, дел од приказните изненадуваат со еден специфичен херојски тон збогатен со решителност, храброст и готовност да се напушти традиционалната женска улога и да се преземе ризикот на војувањето во името на „повисоки идеали и цели“. Голем дел од нив на едно ниво претставуваат прераскажување на доминантниот политички дискурс обременет со национализам, пропишани патријархални претпоставки и предрасуди. Сметавме дека е важно да се слушнат и овие лични исповеди и ставови затоа што нивното игнорирање би претставувало сериозено осиромашување на разнородните доживувања на себеси, но и на другите во нашево општество. Ни беше исклучително важно да ја чуеме визијата не само за себеси, туку и за другиот/ другата. Бевме свесни дека визијата за другиот/ другата многу често вклучува една непријатност претставена преку стереотипи, предрасуди и нетрпеливост. Не се откажавме од слушањето на таа позиција затоа што единствен начин да 13 женски приказни за една војна

се промени меѓусебната перцепција на двете или на повеќе различни страни е таа најпрво да се чуе и суштински да се разбере. Приказните на жените сведоци на воениот конфликт ја поддржуваат насоката на историските истражувања која се фокусира на секојдневието, животот и работите на обичните луѓе, наместо на работите на државата и се сосредоточува многу повеќе на процесите на општественото искуство отколку на одделните политички настани. Се надеваме дека оваа книга ќе ги отвори старите прашања од една нова женска перспектива, но и дека ќе отвори нови прашања за еден настан од минатото. Уредници: Боро Китаноски Ирена Цветковиќ Томас Колс Прилеп/Скопје 2011

13 женски приказни за една војна

Методологија Во оваа серија собравме 32 животни приказни. Во фокусот ни беа женските искуства. Од нив, во оваа книга објавуваме 13. Најголем дел од интервјуираните жени доаѓаат од регионите кои беа најмногу зафатени од воените дејства, иако во помал број беа направени интервјуа и со жени од другите делови на земјата. Интервјуата беа спроведени при крајот на 2010-та година од тим интервјуери/ки од различни региони во Македонија. Сите интервјуери/ки пред спроведувањето на интервјуата учествуваа на обуката за собирање животни приказни, организирана од Мировна акција. Сите интервјуа се снимани со дигитална аудиотехника. Интервјуерите/ките исто така, собраа и поголем број информации за раскажувачите/ките на животните приказни, кои како дополнителни извори се достапни покрај секое интервју архивирано во Документацискиот центар на Мировна акција. При транскрипцијата на интервјуата инсистиравме на максимално почитување на исказот: транскрипцијата е работена да биде идентична на оригиналниот говор, не дозволивме интервенции дури и кога нараторот/ката не ја следи логиката во говорот. Нејасните делови од аудиозаписот во оваа книга се означени со: „(нејасно)“. Доколку интервјуерот/ката е сигурен/на на што точно мислел нараторот/ката, а тоа е изоставено во говорот, заради подобра разбирливост на текстот, тие зборови се додадени како: „[абвгдѓ]“. Доколку пак, се направи позначајна пауза, или пак нараторот/ката плаче или се смее, за подобро разбирање на емоционалната состојба при раскажувањето на одреден дел од интервјуто, тоа се означува со: „(се смее)“. Раскажувачите/ките на животните приказни исто така имаа полна слобода да го одобрат нивото на јавна достапност на нивната приказна. Можеа да одберат само да ја донираат својата приказна во Документацискиот центар на Мировна 13 женски приказни за една војна

акција и да не дозволат објавување на приказната подоцна во каква било публикација. Или да одобрат објавување, но да бараат анонимност. Минимумот без кој не собравме ниту една приказна беше: секоја приказна мора да располага со информации за раскажувачот/ката на приказната и со аудиозапис. Мировна акција понатаму гарантира дека степенот на јавна достапност пропишан од раскажувачот/ката на приказната ќе биде испочитуван до крај. Приказните кои се наоѓаат во оваа книга се објавени следејќи ги дозволите добиени од раскажувачот/ките. Оние кои дозволија целосна јавност ги објавуваме со полно име и презиме. Другите ги објавуваме со нивните иницијали, додека, оние кои бараа анонимност, ги објавуваме под ознаката „НН“.

13 женски приказни за една војна

СТРУМКА ЈОВАНОВСКА АРАЧИНОВО/СКОПЈЕ

13 женски приказни за една војна

Го гледаш пиштолот? Цел ден седам и ти го чувам детето некој да не влезе. Девојче е, дома само оставено, вие на работа. Да ве нема од тука.

СТРУМКА ЈОВАНОВСКА: Струмка Јовановска од село Арачиново, живеам во интернат Здравко Цветковски во Скопје, десет години, нема десет околу девет и пол се. ЕМИЛИЈА МАНЕВСКА: Кажете ми нешто за животот пред 2001 година? СЈ: Убаво ни беше во Арачиново. Имавме наша куќа, со маж ми и двете деца, убаво ни беше. ЕМ: Колкави деца имате? СЈ: Сега децата се, 27 години и 26 години. Едната е мажена чекаме бебенце, а другата е со мене. (неразбирливо) И во Арачиново ни беше убаво, што да ти кажам. Нормален живот живеевме, не бевме да речам богати, не бевме сиромашни, бевме средна класа. Можевме да си пружиме се, можеше на децата луксуз да се пружи и убаво живеевме. Двајцата работиме и убаво ни беше. ЕМ: Околу вас соседите беа Македонци или имаше и Албанци? СЈ: Имавме една Македонка, другите Шиптари беа, Албанци. (се смее гласно) Не можам да ги викам Албанци, така си ги викаме, Шиптари. 13 женски приказни за една војна

ЕМ: Си живеевте ли со нив? СЈ: Па јас немав контакт со никого. Ни со Македонците ни со Шиптарите. ЕМ: Зошто? СЈ: Па немам време, на работа, па дома децата кога беа помали. После пораснаа. Си имав свој круг, кога си на работа и кога ќе дојдеш дома пет саат ќе те фати и уморен, ручек да направиш да ја средиш куќата и толку. Со комшиката се гледавме, со Македонката, еднаш, сабота недела ако сум дома слободна, со Шиптарите ништо, никаков контакт немавме, можда некогаш здраво комшија, и толку. ЕМ: А децата на училиште, мешано беше училиштето така? СЈ: Големата одеше во забавиште и беше мешано. Прва година се отвори забавиште, таму одеше големата имаше, три Македончиња, триесет Шиптарчиња, она идеше и кога ќе дојдеше дома ќе ми ја кажеше песничката на Шиптарски. Бам бам бам, и што значи тоа и викам: е па мамо учителката така ни ја кажа... И учителката беше Шиптарка, ама многу фина беше жената. И после и викам ај на македонски... не ја знам мамо на македонски. Пошто на Шиптарчињата 30 пати ќе им ја повтори, а моето запамтило. Два пати на македонски и што ќе запамти. Утре да прашаш како се вика песничката, ако не нема вака да ја кажуваш. И утредента ќе ми ја каже на македонски. А малото не сакаше да оди во градинка, во забавиште, нејќам и готово, вика, се Шиптари се таму. ЕМ: Не се дружеа со Албанци? СЈ: Не, не, не. Малата директно во прво одделение отиде. До осмо одделение учеа во Арачиново. Ама во посебни паралелки. Прво и трето одеа заедно, трето и четврто идеа заедно. Ама беа посебно. Посебно училница за нашите деца, посебно за Шиптарите. Две школи имаше, две згради имаше, многу Шиптари беа.

13 женски приказни за една војна

ЕМ: Како го доживеавте она што се случи во 2001 година? СЈ: Па не знам да ти кажам. Тешко, многу тешко. (воздивнува) Не понижија, не разочараа до животот. Ни го сменија животот сто посто. ЕМ: Кога се случи тоа во Тетово мислевте ли дека можно е да дојде и во Скопје? СЈ: Не. Не. Ни случајно. Последната недела пред да излеземе од Арачиново, таму горе на ридот пукна една бомба. Ние бевме надвор во дворот си ручавме. Недела беше знам и ние обично во дворот си ручавме. Тераса си имавме, под сенка. Ручавме и кога пукна го видовме пламенот. Колку роднини ми се јавија, колку пријатели ми се јавија да ми кажат да бегаме од таму. Ама каде да бегаш. Ама ништо нема во Арачиново. Тоа беше неделата, другата недела правев компот од вишни знам,и ние средата излеговме. Толку беше. ЕМ: Кој ви кажа дека треба да си одите? СЈ: Па сите бегаа. Тогаш кога правев вишни, на главната улица дека живееја, и ги гледав со коли со такси, знаеш колку коли поминаа. Само Шиптарки внатре. И само еден Шиптар таксиста дојде и ме праша дали може да се напие вода. Му реков оди напиј се. Го прашав колку пати помина со таксито. И тој ми рече не ме прашувај. Реков што носиш, каде ги носиш, нема да кажам на никога јас!? (таксистот - Сите Шиптарки од тука ги однесов во Чаир и од Тетово во Сарај, само Шиптарки и деца однесов... а вие што правите - ме праша... еве компот правам - му реков. Не бегате!? Каде да бегаме, нема ништо - му реков. Последниот ден за да излеземе. Се враќам јас од работа, а малото од школо. Случајно во автобус се најдовме. Си одиме накај дома, а маж ми си отишол пред мене, а големата беше дома. И преку улицата од кај мене има еден Македонец, ама тој повеќе со Шиптари се дружеше, таква му е работата, тој си остана, не ни излезе од Арачиново. И дојде на ќерка ми и рекол (пренесува директен говор меѓу комшијата и ќерката) ќерката: ништо сега! Комшијата: Каде е мајка ти – на работа, татко ти? – на работа . Добро рекол. (ги објаснува зборовите на ќерка и) Мамо цело време стоеше 13 женски приказни за една војна

пред нашата куќа зошто не знам. Кога дошол мажот ми од работа тој му рекол, земај ги децата и жената и бегајте. Пошто сите што дојдоа тука, јас не ги познавам, а па за вас не знам. - Го гледаш пиштолот? Цел ден седам и ти го чувам детето некој да не влезе. Девојче е дома само оставено, вие на работа. Да ве нема од тука. – му рекол комшијата на мажот ми. Јас дојдов дома во четири и дваесет со ќерка ми кога одевме накај дома, пред две куќи од нас Шиптари беа таму седеа. Дојде едно комбе, знаеш како возеше, неверојатно лудо, мене ме фати страв, (малку неразбирливо објаснува за комбето и луѓето во него) излегоа маскирани луѓе, се во црно, страшни беа за гледање. Како излегоа од комбето право во подрумот се пикнаа. Тоа беше прво што видов јас, други луѓе. Последната недела селото беше празно. А на телевизија кажуваа дека сите од Куманово дојдоа во Арачиново. Ама тие луѓе не беа во Арачиново, каде беа, зашто кажуваа така, не знам. Секој ден на работа со автобус одиш и гледаш. Тие што се возеа во автобусот ги немаше. Празен автобусот. Една мртва тишина беше во селото, страшно беше. ЕМ: Што земавте со себе кога излеговте од селото? СЈ: Што земавме? Децата си ги земавме. Пижамите си ги земавме, а децата земаа книги што учеа за во школо. И што земавме? (се прашува, се обидува да се сети) патики си земаа децата за во школо, за секој ден да се пресоблечат, две кеси алишта земавме. И каде да одиш сите ти викаат претходно бегајте од Арачиново, а сега кога треба да одиме, сите ни викаат немаме место. Јави се кај друг... немаме место. (објаснува како кај сите било зафатено и немало слободно место за спиење) Па на една колешка моја и се јавив и ја прашав дали можам да дојдам кај неа вечерта да спијам. Дојди - вика, кога ќе дојдеш, па викам еве сега да се спремам и да дојдам одма, не знаеме каде да идеме, доаѓајте - вика, одма да дојдеш, само земи ја пеглата ми прегоре мојата нема со што да се пегламе и вика да дојде одма. Отидовме таму, празна собата, кај ќе спиеме, било каде на земја ќе спиеме. Зема од комшии стар кревет, кауч, го потпревме со цигли, ставивме даска па ставивме јорган и така спиевме сите на него. Ама жената не прибра, и јас сум и многу благодарна, 13 женски приказни за една војна

немавме каде да одиме. ЕМ: Колку време седевте таму? СЈ: Па таму седевме јуни, јули. На крај на јули дојдовме тука. Слушнавме дека раселените ги сместуваат во интернати. (конфузно објаснува кој од раселените каде е сместен) Јас тогаш работев во трговски и поминуваа луѓе ќе ми кажат. Кај си што си и им кажуваш, еј ние сме таму, зошто викам таму, па таму не сместија. Јас телевизија не сакав да гледам ама апсолутно ич. ЕМ: Не им верувате на медиумите? СЈ: Не им верував, затоа што рекоа многу луѓе има во Арачиново, ќе се јавиме во полиција, а бе вака се случува имам роднина и во Шведска и таму кажуваа дека се пука во Арачиново, а ние им кажувавме дека не е вистина. Полицајците ни викаа, седате си безбедно е. На телевизија кажуваа безбедно е. Многу луѓе од тетовски и кумановски дошле во Арачиново, а луѓето ги нема, како да им веруваш. Не верувам. Зашто на кумановци им рекоа излезете, а на нас не ни рекоа. ЕМ: После колку време се вративте во Арачиново? СЈ: Е па излеговме на седми јуни, а се вративме на трети август. Пред тоа не пуштаа внатре да влеземе, а додека бевме во Драчево кога се бомбардираше од таму си се гледаше. Секој ден одевме во Белимбегово кај мостот, знаеш кај Белви, е од таму се гледа. Имаше многу луѓе, не само ние. Имаше некои со деца таму на фронт пратено и со двогледи гледаа. Со какви не двогледи гледав да ја видам куќата наша. Дали можеш да сфатиш!? Колку двогледи ставив на очи, ќе гледам јас, ќе гледа маж ми, никој куќата не може да ја види. Не се гледаше куќата наша. Од мајка ми и од брат ми не ја гледам, зашто таму живееа моите двајца браќа и мајка ми. На девер ми куќата стои, а на брат ми ја нема. Одеш полека според нив се ориентираш, ама ја немаше. Си викам како може нашата да ја нема.

13 женски приказни за една војна

ЕМ: Што се случи? СЈ: На маж ми му викам гледај куќата на мајка ми ја нема, и нашата ја нема. Сто пати гледав, сто двогледи сменив и ја нема. Сакам да видам. И што се случи!? Изгоре куќата до темел. Ништо немаше. На втори август бевме во село и таму на телевизија кажале дека пуштиле и Албанците прв пат влегле во Арачиново. И ние знам бевме на вечера кај едни пријатели, родителите на ќерка ми другарката. Тие ни рекоа еве барем една саглам вечера да јадете, кога немате што. Им реков ќе дојдем, па ни се јадеше, готвено јадење немавме, а тука немавме услови да правиме. Кога слушнав, девет саатот беше, не знаеш колку ми беше тешко. Многу ми беше тешко. Како можеше на нив да им кажат да одат, а на нас да не ни кажат. Кога дојдовме дома околу 11 саат и до сабајлето до пет саат не заспав. Знаеш да не заспиеш ич, само да отидам да видам куќата каква е, и да видам дали е точно дека ја нема оти не ја гледав. И рано отидов на работа, сработив се што требаше. Мажот ми ме зема со кола. Многу луѓе отидоа, договорено беше, со полиција се одеше. Влеговме во Арачиново, кај игралиштето имавме договорено и после секој си отиде кај својата куќа. Само ни рекоа да не влегуваме во куќите зашто не се сеуште сигурни. Бидејќи се извадени бомбите, но не се знае уште. Отидовме ние. Од Сингелич натака кога одевме, не знам дали бев јас. Не можеш да сфатиш. Толку ми беше лошо, многу ми беше лошо. Кога ја видовме куќата, пепел, што да видиш, катастрофа. Ми се слоши, па од таму ме вратија во Сингелич да ми стават инјекција, па пак се вративме назад. Па отидовме кај брат ми и кај мајка ми. Не смеевме да и кажеме на мајка ми, зашто стара жена. И на двајцата браќа им изгореа куќите. Они имаа големи куќи на два спрата, два влеза имаше. А куќата на девер ми беше здрава, а блиску беше. По патот кога одевме имаше ровови, што да ти кажам колку длабоки. Едвај поминавме, не можеа да се поминат. Маж ми скокна, ама јас како да скокнам, па ставивме даска и преку неа поминавме. Катастрофа, ништо немаше.

13 женски приказни за една војна

ЕМ: Најдовте ли нешто? СЈ: Најдов едно сребрено прстенче и најдов, сега ќе ти покажам. (станува да ги побара работите што ги нашла) Ништо немаше. Се изгорело. Еве што донесов. (ги покажува предметите што ги донела) Еве едно соларниче со златно капаче и ова лажицава. Тие си ги најдов и си ги земав и си реков овие ми се за успомен и долго сеќавање. Тоа го најдов и едно сребрено прстенче си најдов мое. ЕМ: Колку време се задржавте кај куќата? СЈ: Оти се враќав до Сингелич, ама можеше да се седи колку сакаш. Никој не ти бранеше. ние отидовме кај девет и пол, десет, а на работа се вратив во два. Значи околу четири саати, Морав да се вратам на работа за да се договорам за смена, зашто така излетав од работа, за да отидам. ЕМ: Што се случуваше откако видовте дека куќата ви е изгорена? СЈ: Не ми се веруваше дека е нашата куќа. И ми беше многу жал, ај јас работам, маж ми работи, може пак ќе направиме куќа, ама брат ми сам работи, што ќе прави он со две деца, со мајка ми и снаа ми. Многу ми беше жал за него. Јас некако силна се осеќав. ЕМ: Десет години сте излезени од Арачиново, какви ви се сега условите за живот? СЈ: Па се навикнавме, исто како на одмор кога ќе одиш, во камп приколка. Долг одмор. ЕМ: Се надевате ли дека ќе се средите за брзо време? СЈ: Да. Па почнаа пресудите. Ама како ќе излезе не се знае. А дали ние ќе се средиме, можда станбено да се средиме, ама психички не знам дали ќе се средиме. Живееш, се смееш заради децата.

13 женски приказни за една војна

ЕМ: Какви ви се хигиенските услови тука во домот? СЈ: Никакви. Мијалната ти е и судопер и се. Купатилото е за сите. Има 15 соби и една туш кабина. Вода има ако најдеш. Само сабајле во 5-6 саат за да се избањаш и на пладне некогаш. ЕМ: Што велат децата на тоа? СЈ: Па плачат, се нервираат. Сабајле станува ќерка ми во пет саат за да се избања и да иде на работа. Зашто кога ќе дојде попладне нема вода. Купивме бокал за да грееме вода. Ете вака некогаш да се избањаш да се истушираш. Пет - шест бокали ќе собереш за да се истушираш. Катастрофа е, стварно е катастрофа. Кога имаше тука луѓе, чекавме на ред во веце да отидеме. ЕМ: А некои веќе се отидени од тука? СЈ: Да. Да. ЕМ: Каде отидоа? СЈ: Си купија стан или куќи си направија. Се снајдоа луѓето. Кој во Арачиново си продаде куќа. На мажот ми сестрата, си ја продаде куќата и во Белимбегово си направи друга. ЕМ: Вие планирате да го зачувате местото во Арачиново? СЈ: Не. Ако му земем убава цена ќе го продадам. Само дури да излезе пресудата, парите да ги земам, до тогаш не смеам да го продадам. Ако не бутнат назад повторно на Основен суд да одиме што ќе вештачат. Затоа не продаваме ништо. ЕМ: Дали имате пријатели Албанци? СЈ: Не. ЕМ: Дали сега ако сретнете некој можно е да остварите пријателство? СЈ: Можно е зашто да не. Ако тој има добра душа, по мое кажано, ако е човек. Јас го сметам човек оној што не лаже. Не сакам луѓето да ме лажат. 13 женски приказни за една војна

ЕМ: Мислите дека може да има пријателство меѓу Македонци и Албанци? СЈ: Зависи кои Албанци, зависи, многу зависи. Овие младите неписмени со тие не верувам дека ќе имаш. Можно е лошо да мислам, али тешко. Не се криви само Шиптарите. Еве на пример овој комшијата што ми беше, не верувам дека е тој крив. Едната куќа, а тој другиот, штом го прати детето во УЧК па не можам да му верувам на тој и да бидам другар со него. ЕМ: Мислите дека беше неопходно ова да се случи во Арачиново и зошто се случи сево ова, според вас? СЈ: Не требаше да се случи, зошто да се случи. Тоа е само ниско сфаќање на луѓето што не се писмени. Тоа е неписмено и агресивно. ЕМ: Што мислите зошто дојдоа Албанците и зошто го окупираа Арачиново? СЈ: Па дека има Шиптари и дека може да јуришаат на Скопје, зашто е многу блиску. Патот им е прав, нема кој да им пречи за Скопје. И таму во Арачиново, како што зборуваа, сега јас не сум видела, не знам, дива лига беше. Јас сум во Арачиново од 1976 година. ЕМ: Каде живеевте претходно? СЈ: Во Кратово. Во 1976 година кога дојдов, сестра ми која живееше таму ми викаше пази се од Шиптарите немој со нив, не ги разбираш што зборат. Јас не знаев што се Шиптари. Кај нас таму нема Шиптари, освен Цигани. Ги гледам, мислев дека се друга раса. Не знам. Се плашев, кога одев во школо. Кога отидов дома и реков на сестра ми „едни зборат не знам дали англиски или не знам на кој јазик“. ЕМ: Колку години имавте тогаш? СЈ: Бев прва година средно. Ама прв пат се сретнав со такво нешто. Девојче, сите ме закачаа, не смееш да им вратиш, не ги разбираш што ти зборат. Те закачаат на автобуска, во автобус, те штипкаат, те скубат. Се ти 13 женски приказни за една војна

прават, ама што викаше сестра ми, ќе имаш очи, уши ќе немаш. Е таков беше животот наш. ЕМ: Можете ли после сево ова да простите и да заборавите за она што се случи? СЈ: Не можеш да заборавиш. Никогаш не можеш да заборавиш. Животот ти е сменет 100 насто. Не вратија 40 години назад. Сега јас да се бањам во купатило и да немаш услови за живот, како можеш да го заборавиш тоа? Живееш десет години стресно. ЕМ: Кога ви беше најтешко? СЈ: (воздивнува) Најтешко ми беше кога излеговме од кај колешката и отидовме да се преселиме и ние во интернет. За да не седиш под кирија, да не плаќаш. Да бидеш како и другите. Отидовме во Автокоманда, немаше место. Отидовме во бараките од страната и ни дадоа една соба и ни рекоа овде ќе седите. Собата имаше дупки во ѕидовите, големи колку телевизор и на нив дупки пак. Другата соба се гледаше, а до другата страна се гледаше вецето. Креветите имаа исто така дупки. Да не кажам колку смрдеше, мизерно. Толку мене ми падна тешко, а во тој момент и децата беа со мене. Кога видоа во што ќе живееме и кога почнаа да плачат, најтешко ми беше. Тогаш се скрши нешто во мене и нема никогаш да заздрави. Ме прашаа до кога ќе седиме вака, сакаа дома да си одат. Ама немавме дом. И тука кога дојдовме пак немавме услови. Едната ќерка стануваше навечер за да учи, ама имаше студент, тие само галамеа и не можеше да учи. И само плачеше, а знаете колку боли кога децата ви плачат. Многу боли. најтешко ми било кога детето ми плаче. Тешко ми беше и кога ја видов куќата. Моите деца кај куќата ги однесов на 12 октомври и плачеа многу. Претходно не сакаа да одат. Ти се натажува душата, ама сакаш да одиш. На пролет ми беше најубаво и сакав да одам на пролет таму.

13 женски приказни за една војна

ЕМ: Кога бевте последен пат таму? СЈ: Лани за Божиќ. Едно девојче од Алфа сакаше да направи репортажа како го славиме Бадник и дојде кај нас и ѝ реков дека за Бадник не одам никаде, а за Божик може. Тоа ми беше последното идење. Ама не можев да зборувам ништо. Претходно кога бев, стоеја ѕидовите и оџакот и последно кога отидов кога видов дека оџакот ни паднал, немаше врска зашто и онака се е срушено, ама многу ми падна тешко и не можев да зборнам збор со девојчето. Се загушив. ЕМ: Мислите ли дека може повторно може да се случи она од 2001 година? СЈ: Па можно е. Работите многу се мешаат. Зошто политиката се меша во се? Штом се мешаат работите и штом Македонците не се заедно, не се здружни, можно е. Само не сакам моите да поминат низ тоа пак. Тие што ги прават овие работи навистина не знаат што значи да бидеш граѓанин од втор ред. Јас се осеќам така, како граѓанин од втор ред. Зашто јас да имам етикета на раселено лице? По која вина? Што сум и направила на државата, или на било кој? Ниту сум украла, ниту сум излажала, се ми е платено. На ниеден човек не сум должна. Ниеден со намера не сум навредила. А зашто да бидам граѓанин од втор ред. Зошто моите деца да бидат раселени деца? Зошто? Зошто да живеат во интернат кога имавме убава куќа дома. Супер ни беше. Имавме нормален живот. ЕМ: Правите ли планови за во иднина? СЈ: Да ти кажам право. Сакаме да направиме, ама не можеме. Многу луѓе си купија. Ние и уште неколку фамилии што останаа без ништо. Зашто? Прво немаш пари да купиш. Две деца имам морам да ги школувам. Со партиципација влегоа, не беа во државна квота. Давачки еден куп. Јас вложувам во децата и не ми останаа пари, немам пари ни за плац да купам. Парите останаа во Арачиново, ми изгореа. Што сеа да ти кажам.

13 женски приказни за една војна

ЕМ: Кога ќе се сместите некаде ќе се чувствувате ли сигурно, баш како дома? СЈ: Не знам. Многу е тешко, најмногу ми е тешко што со себе си не можам да се соочам. Како да ти кажам. Не можам да кажам јас ова го сакам. Не сме одлучни со мажот ми. Психички сме болни, без да сакаме да признаеме, е така. Не сме свои луѓе. Не знам како да ти кажам. Не знам да ти опишам како, тоа е тешко. Порано сум знаела што сакам, ова го сакам идам тоа го правам, го купувам или го планирам, сега не знаеме да испланираме ништо, ни на која страна сакаме да купиме плац или куќа или стан. И пари да ни дадат ја не знам кај да идам. Многу е тешко кога не знаеш каде да отидеш. Пишманаџии сме. Сакаме куќа, не бе, кога ќе ја правиш куќата, не гарсоњера, ќе купиме. Кај ќе купиме? Ваму има Шиптари, таму има Шиптари. Не бе. Јас во Арачиново со Сингилич стигам. Знаеш ли кај е Арачиново? Си била? Е до Сингелич, до трианглата што е можам да отидам, а натака кога ќе отидам, јас се тресам целата, се потам и тука нешто ме гуши и не можам да идам, се дур да влезам во дворот мој, кога ќе влезам во дворот одма се чувствувам послободна. А зошто, а сега кога ќе идеш во Арачиново, нема да речеш дека е Арачиново, тоа е илјаду пати сменето, за разлика од тоа нашето, прв пат кога бевме нели идеш вака, вака гледаш кај си што си немаш ориентација и сега кога ќе идеш во Арачиново немаш ориентација кај си дур не дојдеш на мојата улица, се е сменето. Тоа се е изменето се е направено. Сето дива лига, зарем имаат мислиш дозвола таму што направиле, ништо немаат. Тоа е се дива лига таму. Катастрофално е лошо, не знам. (се зад`ткува) Не знам како да ти кажам. ЕМ: А имавте ли некој близок што беше вклучен во војната? СЈ: Близок? Овен пријатели кои беа сеа не може да ми текне (се замислува) ЕМ: Близок роднина? СЈ: (се мисли) Па внуци имав, ама на вежби беа, како ги викаат на вежби на идат, ама не биле во Арачиново. Во Тетово на пример биле. (повторно 13 женски приказни за една војна

се замислува ) Немав близок, моите мали беа. ЕМ: Се плашевте ли дека може мажот може да го регрутираат? СЈ: Не. Не. Не може да го регрутираат кога не сака. Не може. (неразбирливо) не може да иде во војна, за што да се бори, против кого , нема одредена цел за што да се бориш. Зошто да гинеш кога не знаеш зашто гинеш, за што да идеш да се тепаш? Треба да имаш определена цел. И нешто замислена мисла, дека тоа сакам да го направам за да одиш некаде, да го направиш тоа нешто. А зошто да идеш, што некому му прднало на памет да се тепа, права немал, кои права ги немал. И сега немаат права? Се имаат, само нејќат да признаат. ЕМ: После овој конфликт дали Албанците го добија тоа што го сакаа? СЈ: Па си го добија, ко може вчера УЧК да биде и кажа дека пикал и се тепал, тој, како се вика, не знам, а сега седи у Влада и сѐ. Тие добија и повеќе од што требаше. И сега си ги примија на работа, у влада се примени двеста души. Тоа можам да потврдам со сигурно зошто мојата ќерка (неразбирливо) тие двеста службеници ги примаа у влада. Дома ми дојде писмото и вака го гледам: од ред до ред беа сѐ Шиптари. И на крајот моето дете е одбиено, зашто? Зашто не беше шиптар. А, ко беше таму на... на разговор кога ги викаа, и вика „Мамо“, вика, (неразбирливо) и те викат по име и презиме, се симнуваш доле, тројца седат во комисија Македонци, тројца Шиптари седат го прашува на македонски, овој на македонски он не знае да одговори. И овој на шиптарски пошто она знае. Ќерка ми учеше шиптарски, пошто знае, ќерка ми идеше на курс, два три степена зема, заради школото (се поправа) заради работата нејзина и го прашува а бе кажи како се викаш, што си работел, а бе кажи нешто збори на шиптарски било што, вика он не те разбира Македонецот, само збори за да влезеш на работа. Не знаеја основните, сиви не знаеше да си кажат, толку неписмени беа и после ги примија на работа. Мојата ќерка ја одбија, зошто, ќерка ми има завршено факултет, затоа они немаа со средно школо, дали има и средно. Зошто да ги примат на работа, што ќе работат , не знаат што ќе работат . Ене на телевизија тоа кажуваат, ако... е, 13 женски приказни за една војна

тоа! Сигурно е тоа, двеста души, шо ќе работат во собрание? И у влада, кај ги собере толку луѓе? И во министерство за економија, и таму конкурираше, исто така ја вратија. Зошто? Не е правилно. Рамковен договор. Бевме против Рамковниот договор, ама кој те слуша? Никој! никој. Така, дете, тешко! Тешко, тешко. (воздивнува) ЕМ: Има ли уште нешто да ми додадете? СЈ: Како оди времето, сѐ ни е потешко, да ти кажам право. Што не можеме да се соочиме со... со стварноста, не можеме да го свариме тоа што ни се случи. Уште не ми е верно дека тоа мене ми се случи. Имало моменти, викам, мори, се вратим у куќата таму. И се сетиш после: Кај ми е куќата? Или многу пати ќе, ќе спијам, на момент ќе сонувам куќата, дека сум дома си, нели (неразбирливо) и само и одеднаш во сонот гледам нагоре во ведро небо. Во сонот го гледаш више! Викам, како бе, викам, горе немаме ни покривки, ни (неразбирливо), ќе се разбудиш, испотена целата. И... више спиење нема, толку е спиењето. Не можеш да заспиеш, џабе ти е и лекарства примаш и сѐ, ама не помага. Што, јас се смеам, нормален живот се трудам да живеам нормален живот, ама со се лекарства тоа се праи, сѐ е хемија. Ако нема хемија не знам како ќе живеам. Ама тие што се средија, што си купија станови, си купија. ЕМ: Мислите , полесно им е на нив? СЈ: Да! А што им фали сеа. Парите си ги земаат од пресудења. Стан си имаат купено или куќа напраена, ќе се селат. Парите кеш! А ја ги чекам парите да ги земам па за да купам стан или куќа. И сеа ја на пеесет години да праам куќа, знаеш шо значи тоа? Ќе си праам на дваесет и ... дваесет и две години, ко се оженив, кога праев куќа. Таман ја направивме куќата се средивме, знам како се прави куќа, куќата кога ја правевме ние сме трпеле за леб со маж ми, сум немала на децата банани да им купам. Тоа јас го поминав, сега пак да го минам тоа? Тешко е тоа, тешко се прави куќа и тоа на кај краева да имаш кој да ти помогне, да рече некој еве ти дваесет денари купи си леб. Никој, јас немам родители, маж ми нема.

13 женски приказни за една војна

Сами сме се мачеле за се. И сеа да се враќаме назад? На пеесет години? Ние имаме (неразбирливо) доаѓаа порано од власта, од владата тие како се вика и со Јован Манасиевски се скаравме, јас лично се скарав , вика ќе ви дадеме по 20 илјади денари за да можете да почнете да живеете нормален живот. Ќе ви направиме, ќе ни ги реновираат куќите нас во Арачиново, а што значи реновирање јас го прашувам (неразбирливо) јас не се плашам од камери, од ништо не ми е страв, тоа што е вистина, јас не лажам, нит крадам, зошто да не бидам во јавноста и да кажам тоа што го мислам демократија на крај краева (неразбирливо) и викам што значи тоа за тебе реновирање на куќите, па еве на пример ќе ви направиме, на вас госпожо една соба, ќе ви дадеме по 20 илјади денари и ќе се вратите и ќе почнете нормално да си живеете. И што ќе куапам со 20 илјади денари викам јас. Ќе си купите шпорет фрижидер, кревет, маса се што треба за собата да почнете нормално да живеете. Што се 20 илјади денари, јас ќе дадам 60 илјади денари иди ти купи за една соба па наполни ја викам. 20 илјади денари беше тогаш еден шпорет електричен. Во една соба да живеам, зошто да живеам, во една соба кога јас сум имала 72 квадрати куќа викам средена , се наместена, зошто сеа јас пак да се мачам. Па работите вие вика, јас сега господине инвестирав во моите деца. Децата мои се сега на факултет треба во нив да инвестирам, а не ја да инвестирам во моја куќа да правам сеа. Не е време за тоа викам. Е па госпоѓо вие многу барате. Од тебе ништо не бараме. Моето да ми го дадете. Твое ништо не сакам. Без да се вреѓаме јас од тебе ништо не сакам, а вие млади господине викам научете се како се прави куќа како се почитуваат постарите па тогаш да правиш муабет, викам, а не ти си дошол одма на готово од мама и од тато се имаш омесено обесено и сеа мене ќе ми кажуваш 20 илјади денари да си купам покуќнина, како не ти е срам бе си седнал на тоа место ми солиш памет сеа на мене, мајка можам да ти бидам. Па се испокаравме и јас више станав више ќе се тепам, толку ми е, ми пукна филмот, и седи, седи, не можам да седам, нека (неразбирливо) не е пожелен, како може да биде така и Стевче Јакимовски беше и овие, од тој од социјала беше Мешковски (неразбирливо) не ги ни знам више, па сега не ни доаѓаат, па 13 женски приказни за една војна

не не ни прашуваат не не ни примаат некаде да отидеш шо сакаат нека прават (тивко зборува) ништо не сакам, само да се плати штетата. Тоа. Куќа сум си имала со дозвола платени комунални, платена дозвола, платен телефон се ми е било платено, сакам куќата да ми се направи. Колку пари кошта да ми се плати куќата ништо друго. И покуќнина не сакам. Сеа они мене ќе ми дадат 20 илјади евра за сето тоа и уште вика многу пари ви даваме. А стрес не сакаат да ни платат. Не сме биле стресни не следувало. Зошто не следи? Не сме биле директни учесници во војната и не ни фалело, не сме имале оштетување, како беше она, во заграда знам напишано беше не ни фалел дел од телото рака на пример, нога, нешто не ни фалело дел од телото ако ни фалел тогаш ќе ни следувало средства. Ма немој молим те викам. И за тоа сега се тужиме. Излегоа 15 предмети уште пет, шест да излезат во тие сум јас и никако да излезе. Никако да излезе. (зборува со нејзината сограѓанка на која и дошла пресудата) СЈ: Има многу за кажување. Кога и ги дадов сликите на мајка ми да ги види од куќата наша... ЕМ: Која година почина мајка ви? СЈ: Мајка ми почина 2003 година во ноември. Сликите и ги покажав јас нели во 2001 година. Тоа беше 2001 август кога (зборува брзо неразбирливо) бевме таму. Кога ги виде од куќата моја изгорена, од нејзината не ги покажав зашто стара жена, ќе се разболи, притисокот срцето, се може да ја фати, нели мора да внимаваш на тоа. И ги гледаме сликите она случајно влезе кај мене, ние бевме на четврти и соба до соба бевме, и она влезе, што гледат, слики и децата бабо види ја нашата куќа, а бе не и кажувајте на баба ви и сеа она ги виде, готово, ги гледа сликите мои и почна да плаче, леле леле, пошто татко ми рано умре кога јас сум имала година и пол, татко ми ја не го ни знам она не исчувала нас, шест деца сме, она не исчувала само со мизерна пензија од татко ми. И оттогаш мајка ми качи притисок и доби некој удар некој, како се вика тоа медицински. 13 женски приказни за една војна

ЕМ: Од тоа кога... СЈ: Од кога ги виде сликите, да. Она доби удар тогаш и се фати ах, која ли страна беше сега. Левата страна и се фати. После со лекарства натака навака малку и се пушти. После и ги покажавме сликите од нејзината куќа, сликите, сликите од куќата или да оди таму. Не можеш да идеш во Арачиново, ни сликите, ни случајно нема да идеш, не смее да те води никој, пошто ако ја одведеш се знае крај. Викам нема да идеш сликите, ќе ти ја сликаме куќата ќе ги видиш. Чекавме малку да оздраве за да и ги покажам сликите, сеа она, брат ми ги знае, снаа ми ги знае, ама нејзе како да и ги покажеш кога више гледаш како реагира и после и ги покажавме сликите на нејзе и ги покажавме после Божиќ и ги покажавме сликите, (неразбирливо) тогаш и ги покажав сликите, еве ти мамо сликите од вашата куќа, поарна малку демек беше и тоа беше значи јануар, фебруар, она се си плачеше и викаше леле децата мои останаа без куќа, само да си плаче и да си вика, сите тие месеци во април ја фати уште еден удар и остана непокретна. (за собата) И дадоа една соба зашто во место кога моча, кај на брат ми има две деца и снаа ми, не може пет души да седат во една соба и она непокретна, кај да спие гледаш каква е состојбата наша . И дадоа, една соба земав јас, со молење сум зела соба за да може да ја сместам таму. Сабајле ќе станам јас во пет ќе идам да ја средам и памперси ќе и ставам ќе ја наранам и ќе идам на работа. Околу десет саат децата мои ќе идеа да ја ѕирнат. Со снаа ми се испокараа, куќата што изгорела биле криви децата. Ама ја стари луѓе не можеш да им докажеш, тоа се работи некои што не можеш да му објасниш на стариот. И снаа ми вика штом ми викаш дека јас сум виновна за куќата нејќеше да ја гледа и морав ја да ја чувам. Тоа беше во април скоро кога ја фати другиот удар до ноември секој ден вака беше, со памперси и се си плачеше. Моите деца останаа без покрив над главата, немаат татко, останаа без татко јас ги исчував. Сеа сите ние, имам сестра ми од Арачиново, јас и двајца мои браќа, сите ние останавме без куќи. Сите куќите ни се изгорени до темел и она кога ги виде сликите само сликите ги чуваше, се само за тоа плачеше (неразбирливо).

13 женски приказни за една војна

ЕМ: А братот? СЈ: Кога, пред да умре, пред да умре, мама многу го сакаше брат ми, ... мајка. Остана детето мое, она дете си го викаше, детето мое остана, а ти рече, двајцата работите ќе си направите куќа а детето мое куќа не може да си направи, детето мое остана на улица и така мајка ми умре „децата мои останаа на улица без покрив над главата“. со тие зборови мајка ми умре, ама тоа беше, ги кажа зборовите во петокот, а во неделата умре. Саботата, они беа сабајле, кога отидов дома она беше умрена, седев до три саатот ја чував и сум заспала и кога се разбудив она беше умрена. Тие беа последните зборови што она ги кажа после не можеше да зборува. Тоа беше стрес многу голем. После тоа брат ми почна да пие многу, многу се нервираше. Мајка ми отиде, трошкови ова, она. (неразбирливо) ЕМ: Поради мајка ви почна да пие или ? СЈ: Па ради ситуацијата, да ти кажам право. Како да му влезе тоа во главата, он ги слушна зборовите мајка ми што ги кажа. И дали тоа многу го потресе, што си мислеше, он беше многу затворен човек. Он не збореше како јас на пример што зборам и што си кажувам. Он почна да пие и толку, две години како почна да пие (неразбирливо). ЕМ: Не беше женет? СЈ: Да Женет беше и две деца машки има... Две години (неразбирливо) сеа три години ќе се направи како почина. Кога беше во болница, пред да умре, нели малку се губеше, тоа е нормална појава кај сите нели и само кога ќе отидеше ние на посета и само вака гледаше преку прозор и му викам, а бе кај гледаш братче мое викам, што гледаш преку прозорот, зошто гледаш, што правиш, па тука сме ние глеј не навака, а ние од оваа страна, а он вика ќути гледај како пукаат гори куќата наша и вашата гори глеј глеј глеј гори на се страни гори, гори леле вика пламен, пукаат бегај и вака се криеше во креветот. Се криеше во креветот (зборува убедливо) фактички се криеше и јас и го нишаме брат ми што правиш, и ќе го погалам вака по челото и ќе си се вратеше на себе и вика, што правиш, ништо вика, добар ли си, добар сум. 13 женски приказни за една војна

ЕМ:Каква дијагноза имаше? СЈ: Е па, он од пиењето доби цироза на црниот дроб. Од пиењето, од ништо друго, многу почна да пие, не јадеше. Што вика, еднаш само се пожали а бе ќе скапеме ние во интернат и никогаш нема да излеземе од тука. Со кои пари ќе направам јас куќа, немам пари, он и парите им останаа се во Арачиново, што ги ставиле дома так изгореа сите пари сеа немаа многу пари, ама тие пари вредеа да ги земеа, ама они ги оставија дома и изгореа, и по тоа мајка ми многу се разболе за парите и така викаше јас никогаш куќа нема да направам. Никад нема да излезам од тука и не знам како ќе биде. Кога умре мајка ми (брзо и неразбирливо зборува) се шекна, се мрдна, можам да речам едноставно по нашки кажано. Многу се, не знам се повлече, после многу се повлече и више ништо не збореше, само пиеше и ништо ни да се доближиш до него, не моеше да се доближиш, многу тешко беше.

13 женски приказни за една војна

В.З. СЛУПЧАНЕ

13 женски приказни за една војна

и нема за што друго да размислуваш освен дека ќе умреш... ако не оваа граната, другата, ако не другата, третата... итн. или пак кога ќе излезам до бунарот може ќе ме погоди некој снајперист... зошто и тоа сум го доживеала, да излезам и да пукаат по мене... па и да не умрев од куршум, од глад ќе умрев... немаше што да се јаде...

AРЈЕТА AХМЕДИ: Дали ќе ми го опишеш местото од кај што доаѓаш? Дали таму живеат само Албанци или има мешовито население? В.З.: Родното место е градот Куманово, а местото на живеење е селото Слупчане, село со околу 800 куќи, со апсолутно албанско население; од кога се памти тука никогаш не живееле други националности... секогаш било со Албанци; тука го завршив основното образование и живеев до 2009. AA: Сте имале ли контакти со Македонци пред 2001-та? ВЗ: Не би рекла. Пред 2001 можам да кажам дека сум познавала само една Македонка – беше учителка во школото, значи учителка по македонски јазик, која ми предаваше од трето или четврто одделение, да не згрешам, па се до осмото... АА: Единствен однос сте имале само со учителката? ВЗ: Да, со неа. И успеав да научам нешто. Друг не сум познавала никој.

13 женски приказни за една војна

АА: Какви беа тие односи; беа ли само во релација учител – ученик? ВЗ: Воглавно такви беа. Па... и немаше некои разлики... исто си беше и со учителката по албански и со таа по македонски јазик... АА: Како мислиш, имало ли неправда кон Албанците пред 2001? ВЗ: Имало, и тоа го основам врз фактот дека да не би имало, немаше да се случи 2001. Тоа значи дека конфликтот беше резултат на направените неправеди. И тоа што сум го слушнала од луѓето, дека во Куманово меѓуетничките односи биле лоши... имало секогаш кавги и тепачки помеѓу учениците Албанци и Македонци... од средните училишта... Лежеле децата по болници по две-три недели, било Албанци или Македонци. Јас не сум ги видела тие настани, но сум чула за нив. АА: Каде бевте вие во текот на 2001? ВЗ: Во селото Слупчане сум била од 3 мај, кога почна гранатирањето; на 2 мај се прогласи слободна зона; од 3-ти почнаа со бомбардирање и до 24 мај сум била тука. Од 24 мај до 20 август бев во другото село, во Липково, каде што немаше толку многу гранатирања, и каде што се засолни населението од општината; после 20 август избегав за Прешево и таму престојував до 15 септември... не го памтам точниот датум но мислам дека тоа беше, 15-ти септември... АА: Значи, вие избегавте од дома? ВЗ: Да, си отидов за Прешево, во друга држава. АА: Што мислите вие, зошто почна војната? ВЗ: Не би можела да ви кажам точно зошто, затоа што во тоа време имав само 13-14 години, но сепак мислам дека почна поради дискриминација врз Албанците тука, во државава. Тоа едноставно беше против-одговор на Албанците врз македонската држава и Македонците воопшто... значи во училиштата каде што често имало проблеми, не било тоа само против државата; тука имало етнички проблеми, немало заеднички интереси, немало согласување на мислењата помеѓу учениците Македонци и Албанци... тука имало национална омраза... тепачките се случувале помеѓу 17 и 18 годишни ученици, значи трета и четврта година...

13 женски приказни за една војна

АА: Имало ли некој посебен случај што ви оставил поголем впечаток во овој период? ВЗ: Во 2001, три недели по ред сум учествувала активно во војната, т.е. сум било 24 часа без прекин под опсада и гранатирања; не сум била во можност да излезам од подрум ни за кракто, за 5 минути поради истрелите од страна на снајперистите, гранатите, хеликоптерите, авионите... но ден за памтење е кога подрумот во кој бев засолнета се гаѓаше директно...но тоа се заборави бргу затоа што немаше убиени... само куќата се оштети. После четири дена, на 24 мај повторно имаше напад, пак во подрумот каде бевме засолнети и се беше готово... не можам да потврдам точна бројка, но од прилика беа околу 15 – 20 ранети... вкупно бевме околу 50 луѓе во подрумот... после околу половина час други гранатирања... и уште повеќе ранети во соседниот подрум, околу 30 ранети членови на семејството, лесно и тешко повредени... имаше и мртви. 6 лица умреа на лице место. На пат кон болница умреа уште двајца, значи 8. После некое време умре уште еден – 9. Три, четири дена по случајот умреа уште двајца други – имаше една бремена жена која умре при породување... заедно со нејзиното бебе... и сите умреа поради ова... АА: Повредите...? ВЗ: Да, од добиените повреди умре и бремената жена; детето се родило но со инфекции, според докторите кои беа тука случајно, иако тука немаше којзнае какви професионални доктори... тие беа едноставно медицински сестри... и тие и рекоа дека детето било инфицирано од куршумите кои ја погодиле неговата мајка... и умреле и двајцата... Сум видела и породување во текот на борбите, тука во подрумот, во присуство на 50 лица... бевме сите во една просторија од 4x4 квадратни метри... имаше тука едно место под скалите од првиот спрат со површина од 2x2.5 квадратни метри... значи, вкупно околу 25 квадратни метри со 50 лица внатре од кои 5 - 10 беа старци... значи жената беше принудена да се породи во присуство на сите луѓе... имаше и деца тука, околу 10 сите под 15 годишна возраст... најстариот имаше околу 78 години а најмладо беше едно 6 месечно бебе во колепка... Сите беа присутни во моментот кога таа се породи...

13 женски приказни за една војна

АА: Сте имале ли блиски роднини вклучени директно во војната, значи војник? ВЗ: Од блиските роднини, мојот брат бил директно вклучен во војната, и чичко ми... и другиот чичко исто така... неговиот случај ме трогна... тој се спреми да дојде тука за во војна но беше фатен од полициските сили на УНМИК и потоа беше сместен 4 месеци во Бондстил, а другиот беше директно вклучен во војната и така стоеле цело време... со пушка во раце... сум имала и околу 24 братучеди, сите со презимето З., вклучени директно во војната... АА: Што мислеше ти за ова... за нивното присуство... во тоа време? ВЗ: Кога човек ќе се најде во длабока криза, притисок, кога ќе види толку многу луѓе наоколу, затоа што не биле само моите роднини вклучени во војната, туку биле од прилика околу 10 илјади лица... целата општина има 30 илјади жители... да речеме 20 илјади избегале... 10 илјади сигурно биле тука... жени, деца, војници... можеби и повеќе... и ќе помислиш дека нема да загине само твојот роднина туку и другите, сите... не бев толку трогната и исплашена заради брат ми... затоа што тој беше самец... туку ми беше повеќе жал за чичко ми... неговата жена беше бремена и за сите тие 4 месеци јас постојано мислев на него и неговото семејство... ми беше жал затоа што ќе оставеше сираче по него... да умреше брат ми ... во тие околности и не беше толку страшно... тој не оставаше позади себе никого... а војната бара жртви секако.... се ежев кога ќе помислев како ќе расте малечката (женско беше, оти така ни рекоа во болница) сама, без родител, без татко, во мизерни услови... знаевме дека во тоа време целото село беше рамно со земјата... немаше куќа над земја... од 800 куќи само околу 100 останаа на нозе... и си мислев ќе си роди жената но каде ќе го носи бебето, како ќе го расте... сите требаше да почнат од нула... да изградат прво една соба за да се засолнат, потоа и нешто повеќе, ако условите дозволуваа.. ова беше најлошата ситуација која ја доживеав... АА: Од што се плашеше најмногу во тој период? ВЗ: Тука е и поентата. Јас во тоа време имав 14 години и не можев да размислувам и анализирам многу. Нормално дека се грижев за себеси... да бидеш три недели под опсада... разбрав дека беа истрелани околу 30 илјади гранати во селото... не знам кој ги броел или дали сево ова е 13 женски приказни за една војна

вистина, но барем така кажуваа... сепак знам дека беа многу во број... кога ќе размислиш... селото има 3 илјади жители плус 3 илјади да биле војници, тоа е 6 илјади... значи околу 10 за лице или 100, како испаѓа... и нема за што друго да размислуваш освен дека ќе умреш... ако не оваа граната, другата, ако не другата, третата, итн. Или пак кога ќе излезам до бунарот може ќе ме погоди некој снајперист... зошто и тоа сум го доживеала, да излезам и да пукаат по мене... па и да не умрев од куршум, од глад ќе умрев... немаше што да се јаде... AA: Од сите тие моменти, кој би го издвоиле повеќе, кој ви остави најголем впечаток? ВЗ: Главниот момент беше 24 мај, значи моментот кога ни влезе гранатата внатре... тогаш видов многу раскрвавени лица, нешто што јас никогаш не го имав видено порано во мојот живот, всушност и далеку од тоа немав видено... немав видено ни кокошка да колат, а камоли луѓе да умрат на таков начин... Имаше луѓе облечени облечени со бели маици кои одеднаш станаа црвени, накиснати од крв... некои од овие повреди не беа сериозни, само оштетување на кожата... но имаше и мртви... во моментот кога влезе гранатата знаев дека има мртви, но не знаев кои се тие... беше темно, имаше многу прашина... потоа се затрчав до другото засолниште... да не настрадам и јас... не видов кој беше мртов тука... тој ден избегав заедно со моето семејство во соседното село, два полни фургона беа... и само што стигнавме таму, обидувајќи се да се опуштам малку, разбрав дека мојата школска другарка беше мртва... тоа беше најлошиот момент во мојот живот... јас мислев дека умрела нејзината сестра, а не таа лично... овие другите ме излажаа за ова... самиот татко нејзин дојде и ми кажа дека неговата друга ќерка умрела, а не таа... но тој ме видел како се чувствувам и затоа го направи тоа, и ми рече ако некого загубивме од граната, да не ги загубиме и другите од вознемиреност... од моментот кога ми го кажаа тоа, се онесвестив и таква бев околу 2-3 часа, не сум знаела ништо... потоа кога се освестив разбрав дека тука умреле уште 10-мина други... тоа е моментот кој што не можам никако да го заборавам... повеќето беа мои роднини, но тоа не го прави помалку важен моментот на загубата на мојата другарка со која седев на иста маса во школо... таа беше моја другарка уште многу порано од тоа... од кога сме се родиле... таа беше само три месеци постара од мене... во забавиште бевме заедно... во основно исто така... планиравме и во 13 женски приказни за една војна

средно да одиме заедно... нешто што не се оствари бидејќи таа умре... Се трудам да се сетам и на други моменти, но тој беше најтежок... АА: Имаш ли нешто друго да ни раскажеш, да го поделиш со нас...? ВЗ: Другиот случај за кој исто така ми падна жал беше после 20 август... кога си заминав за Прешево, како бегалка. Таму бев само со потесното семејство – со мајка ми и тетките, оставајќи ги зад себе баба ми, дедо ми, чичковците, сите... и таму кога стигнав разбрав дека умрела и жената на еден од моите братучеди заедно со својата ќерка... така повредени стоеле со денови, потоа се породила и двете умреле... не очекував тоа да се случи... помислив дека ќе се спасат...така и рекоа другите, дека се подобро и најверојатно ќе се опорават... и ова ме трогна доста. Тешко е кога ти го уништуваат семејството... една се роди во тоа време и умре, потоа другите, за на крај да се случи и ова што сега го спомнав – ми се фиксира некако дека на секои две недели некој од моето семејство ќе умреше... но, не е исто кога си сама тука, ги доживуваш настаните, ги гледаш со твои очи, и кога ти кажуваат другите... затоа што мислиш дека не ти кажуваат се, мислиш да не умрел уште некој друг, итн. Тоа е другиот момент што не можам никако да го заборавам... АА: Мислиш ли дека 2001-ва може да се повтори? ВЗ: Не знам... Не можам да кажам многу во врска со ова. Сигурно дека никогаш не би посакала да се повтори, затоа што знам колку луѓе имаат трауми од тоа време... знам и што беше позадината на целата војна... сум ја доживеал сама... се уште живеам со тоа... многу луѓе беа учесници на тие случувања, жени, деца, старци. Многу деца од мојата генерација кои ги доживеале тие случки денес не се чувствуваат најдобро...сите тие имаат трауми... сме се претвориле во најнервозната генерација на луѓе... но, не се знае. Ако еднаш си пател, би било добро барем да си го постигнал тоа што си го барал... и мислам дека ако не се оствари тоа што се барало тогаш, може пак да ни се повтори истата приказна... АА: Што добија Албанците од 2001-та? ВЗ: Не гледам дека Албанците добиле нешто од 2001... имено, ништо не добиле... ми се чини дека и тоа што сме мислеле дека ќе добиеме, го губиме ден по ден, и тоа што сме го имале го губиме по малку, секој ден... едноставно не гледам никаква добивка од 2001-та... можеби само во 13 женски приказни за една војна

однос на некои вработувања... нешто се во поголем број од пред 2001; но мислам дека тоа ќе го добиевме и без војна... немаше потреба од толкава војна за да добиеме толку малку... тоа што требаше да се добие со војната не се доби. На пример, во Куманово имало жртви... не ја знам точната бројка на војниците и мачениците, но беа доста. И ден денес во Куманово не може да се вее знамето... тогаш, за што сме војувале? Не се знае тоа; затоа мислам дека постојат реални шанси да се повтори тоа што ни се случи во 2001... воопшто не го оспорувам тоа... АА: Што би променила ти ако нешто зависеше од тебе лично? ВЗ: Не знам... Да би била јас главниот фактор на Албанците, би се залагала за тоа што им треба ним, за тоа што имало загубени животи...зборувам од албанска гледна точка... не знам... би се потрудила да им се обезбеди тоа за кое се жртвуваа... знамето, јазикот, вработувањата, се што им треба и им следува... да не постои дискриминација. Тоа би го направила. АА: Имаш ли доверба во македонската страна после 2001-та? ВЗ: Доверба немам... но сепак не би рекла до максимум... не сум имала лоши искуства со Македонците после 2001. AA: После се она што се случи, дали мислите дека можеме да водиме соживот, во мир...? ВЗ: Не, никогаш... Видите, ако некој ви стори лошо, колку и да мислиш дека не го направил овој или оној... елитата го направила, за да има нешто повеќе или нешто друго, но сепак никогаш не можеш да им веруваш... колку и да се преправаш дека му веруваш или можеш да живееш заедно.. тоа е се залудно... проблемот е што само тој што го преживеал ова може да знае како е кога некој ти причинува зло... АА: Може ли да се заборави? ВЗ: Никогаш. Можеби некој би можел да го заборави... но сигурна сум дека тоа дете што останало без татко, не може да заборави... таа мајка што останала без своето дете, не може да заборави... сите нека заборават, ама овие две страни не...

13 женски приказни за една војна

АА: Може ли да се прости војната од 2001? ВЗ: Не... не може да се прости. И да прости некој кој што не бил оштетен... оние кои останале сирачиња, никогаш нема да простат, оние на кои денес некој им носи храна... има такви што останале на цедило, повеќе деца, без татко, нема кој да се грижи за нив... мајка им е неспособна за работа, па и да е, за неа нема работа... каде ќе се вработи? Сите да ја простат таа војна, тие нема да го сторат тоа. Нема да му простат никому кој што придонесе за да им се случи таа трагедија. АА: Има ли нешто што не ве прашав а би сакале да го кажете? ВЗ: Не, не верувам. Не можам да се сетам сега. Можеби ќе ми текне подоцна. Засега немам ништо друго да ви кажам... АА: Ви благодарам многу. ВЗ: Нема на што.

13 женски приказни за една војна

КАТЕРИНА ПОТИЌ МАТЕЈЧЕ/КУМАНОВО

13 женски приказни за една војна

Како на пример, имаше напишано на еден ѕид “Смрт на каурите”, нешто такво, “Ако се вратите ќе ве убиеме”.

ДИВНА ЈАНКОВА: Добар ден. КАТЕРИНА ПОТИЌ: Добар ден. ДЈ: Јас сум Дивна Јанкова во овој случај ќе работиме интервју, значи јас ќе работам интервју со тебе, повели престави се. КП: Јас сум Катерина Потиќ, раселено лице од село Матејче, имам 31 година, значи сега моментално живеам во Куманово. ДЈ: Добро. Значи да го поставиме прашањето, што значи тоа моментално живееш во Куманово? Каде беше порано, поточно пред 2001 година? КП: Да, па на самиот почеток сега реков дека сум раселено лице, а тоа значи дека живеам во село Матејче. Сигурно се знае дека тоа е кризен регион од 2001 година, значи конфликтот кој настана во нашата Република, така да пред 2001 година живеев со моето семејство во селото Матејче. Затоа и сега велам, сега моментално живеам во Куманово, бидејќи после нели конфликтот бевме сите евакуирани, иселени и... 13 женски приказни за една војна

ДЈ: Како се случи да бидете евакуирани, иселени. Полека опушти се и кажи ми за се. Како беше пред 2001, како се случи да бидете раселени. Јас ги приметувам солзите во твоите очи, те молам опушти се и почни ја приказната. КП: Па вака. Јас инаку девојче сум од Куманово, се омажив во село Матејче. Значи јас се омажив 98-та година, 99-тата година ми се роди моето прво синче. Значи живеевме во сопствена куќа, сами и нормално,... ДЈ: Со сопругот? КП: Со сопругот и со синчето и нормално имавме да кажам еден просечен солиден живот. Значи, немавме некои недостатоци што се наоѓаме во село. Бидејќи самото Матејче е и познато туристичко место, значи и манастирот Света Богородица, каде што е и значи одмаралиштето, каде што многу туристи го имаат посетувано. Навистина, јас иако бев од град, јас се чувствував многу задоволна во својот дом таму. Па вака, знаеме дека бевме мешани со спротивната заедница, нели православните и соседните Албанци. Но немавме некои конфликти, немавме некои недоразбирања, како и сите соседи така функциониравме. Значи се нормално, значи како што велам, не чувствував нешто нелагодно за да се чувствувам во својот дом. Ни беше супер. Потоа во 2000-та година останав бремена со второто дете и 2001, тоа беше така 2001 година, уште значи на 3 мај кога се случи тоа пред да излеземе, и пред да излеземе всушност пред 3 мај, таа задната недела беше една напната ситуација во селото во самото село. Затоа што се чувствуваше мирисот во воздухот дека ќе бидне нешто, дека ќе настане некој конфликт, дека се чувствуваше миризбата на војната. Тоа можеби секој неможе да го почуствува, но јас навистина тоа го чувствував, бидејќи отсутноста на самото движење на луѓето исчезна. Порано беше кога се стемнуваше сите одат некаде, се чувствуваше раздвиженост. Но таа задна недела пред 3 мај навистина се чувствуваше отсутност на луѓето, беа изолирани,... ДЈ: Што чувствуваше ти тогаш? КП: Па, јас навистина чувствував дека како некој се движеше покрај нашата куќа и со некои како каменчиња да удираше под прозорците вака, дека се чувствува дека одеше некој крај нашиот прозорец дека 13 женски приказни за една војна

секој миг ќе влезе ќе не нападне. Бев бремена со второто дете, значи Милош ми беше малечок, ни две годинки немаше и бев бремена и толку ми беше, она една, чувствував еден страв, навистина страв чувствував дека секој,... ДЈ: Се случуваше ли тоа навистина тропање, се случуваше ли, не ти се причинуваше? КП: Да, се случуваше, не ми се причинуваше зашто јас таа недела воопшто не можев да спијам и не ми се причинуваше. Навистина имаше такви звуци што ми беше страв само да излезам и да го проверам тоа, оти незнаев што може да се случи. И што велам, навистина се почна, значи баш беше присутна таа атмосфера на, дека ќе избие конфликт тука. И на 3-ти мај, кога станавме утрото, почнав со своите домашни обврски, со, те детето, околу јадењето, така домашни работи. Најпрвин снемавме струја, ги исклучија телефоните а пред тоа на телевизорот објавија еден апел дека, како одредени села назначени липковскиот регион, Матејче, Липково, Оризаре, таму тие села сите, каде се сметаат како кризен регион и дека треба под итно населението до 2 часот попладне да се иселат. Значи кој со што има, како има да се снајде, кој нема со полиција. И така почна да се чувствува некоја атмосфера непријатна, и нас сеуште не ни се веруваше дека тоа, тој ден го слушавме, но потоа снема струја ги исклучија телефоните, значи останавме без ништо. И тогаш почнавме навистина сите она да се движиме кој, каде, зошто, како така наеднаш, мада јас што велам јас се чуствував уште пред една недела дека тоа така ќе се случи. Оти навистина тоа беше очигледно. И навистина полицијата дојде и морате да го напуштите родното место, без, ќе бидне некоја катастрофа да нема жртви да нема ова, да нема она, и така сите до 2 саат на 3 мај 2001 година се иселивме. И така тоа беше. ДЈ: Како одеше иселувањето? КП: Иселувањето, ние излегувавме, беше тоа тежок пат од селото додека излеговме. Бидејќи одевме со еден комшија со неговата кола. Колата не беше нова, значи стара беше колата, и ние баш некако се забавивме. Некако сите или мене ми се чинело во тој момент дека сите беа отселени, дека беше празно, пусто селото, дека ние одиме последни. И само гледавме од страна некој да не не стопира со автото, да не не нападне. Ни беше страв едноставо детево малецко ни две годинки, јас бев 8-ми 13 женски приказни за една војна

месец бремена со второто дете. И така ми летаа мисли кроз глава оти знаев што беше војната во другите региони на ниво на бивша Југославија, во Хрватска, во Босна тоа беше многу страшно. И така само на тие работи мислев, да не се случи нешто лошо, да не се случи, што ќе правам со детево и едвај стигнавме, го напуштивме. Кога излеговме, кога стигнавме во соседното село Умин Дол каде преовладуваше се комплетно нашиот народ и полицијата, се, таму веќе се почуствувавме послободно. ДЈ: А по пат дали гледавте Албанци додека бегавте? КП: Никого не сретнавме, никого, никого буквално никого не сретнавме, што и тоа причинуваше страв дека,... ДЈ: Сами бевте? КП: Да сами бевме, полицијата беше внатре во селото, во Матејче. Ние сами појдовме по патот. Тоа немаше никакво, некоја сигурност дека одиш по патот од таа страна. И страшно беше, навистина беше страшно. Само штотуку излеговме, прво што се сеќавам, мислам почнаа одеднаш хелихоптери да летаат и почнаа гранатите да ги пуштаат во планина каде што терористите биле лоцирани и тие веднаш почнаа со бомбардирање на нивните локации како на кои таму радарски некои ги фатиле и таму почна да се слушаат авионите и тоа беше се. Не бевме достапни, телефоните не беа достапни да им јавиме макар на моите на фамилијата дека сме излезени, дека сме добри, тоа беше уште плус напнатост, можеби мислат што се случило со нас, не можат да дојдат до контакт со нас, не се сигурни не смеат да појдат, знаат дека немаме со што да излеземе, можеби ќе останеме. И така беше, тој ден беше навистина напнат ден, страшен, што не би сакала никој да го доживее. ДЈ: Отидовте во Умин Дол и понатаму што се случи? КП: Отидовме во Умин Дол, тука имавме една фамилија, така едни роднини и останавме така околу пола час, час, додека пристигна автобусот до градот Куманово, каде што отидовме прво кај моите. Но бидејќи таква беше состојбата, ни тие немаат којзнае кои услови не можевме да останеме кај нив, отидовме под кирија. Земавме една куќа под кирија така ни беше тоа тешко како да се организираме, каде да одиме што да направиме. Го напушташ својот дом, одиш, не знаеш каде 13 женски приказни за една војна

одиш, се оставаш таму. Најпрвин, немаш ни алишта за детето што да го преоблечеш, облечеш, Тоа сака едно, тебе мислата ти е на друга страна, не можеш ни да ги контролираш, ни сослушаш неговите барања, така да ни беше тешко да се соземеме додека, кој чекор да го направиме. Дали да одиме под кирија, дали, знаеме дека кај моите дека нема место, со надеж дека пак ќе се вратиме во селото. Можеби тоа ќе трае 3-4 дена 5 па ќе се вратиме. Не бевме свесни како тоа да го, едноставно да го направиме. Но сепак,... ДЈ: Што се случи потоа? КП: Но сепак, имаше многу од нашата фамилија, на маж ми, имаше отидено во резервниот состав како полиција као во резервисти. Тие почнаа да одат на смени на работа така во контакт со нив потоа се видувавме, доаѓаа од смена, мислам, се гледаше дека ќе нема поврат во куќите. ДЈ: Ги прашувавте ли за вашата куќа, во каква состојба е? КП: Да најпрвин, првиот метак што викаат, првиот испален метак беше баш во нашата куќа. Бидејќи имавме дуќан кој го држеше еден човек, работеше тишлерај во него, и така да најверојатно тука им било погодно на некои од терористите да сместат оружје и нешто такво, така да нашата војска тоа го приметила и првиот напад беше испален тука баш во нашата куќа. Кога стигнаа од нивната смена рекоа: денес вашата куќа беше нападната. И се чудевме зошто? Па затоа што имаше таму имаше сместено луѓе од албанската, сега тие знаат кој се биле и како. Јас можам да кажам терористи оти,... ДЈ: И како се чувствуваше кога дозна? КП: Па не ми беше свеедно. Зошто баш од толку куќи баш на нашата да отидат, но и логички дека им одговарало бидејќи тоа беше центарот на селото значи до самата, куќата беше до самата амбуланта каде се наоѓа, тука им било најповолното место. Сега го разбирам нормално, тогаш кога го слушнав, тоа не ми беше сеедно. Леле зошто баш сега, баш одма нешто да се случи така. Бидејќи се надевав дека сигурно кроз,...

13 женски приказни за една војна

ДЈ: Што направивте после? КП: Потоа отидовме под кирија, значи со надеж дека сепак добро, знаевме дека очекуваме бебе, мораше да се прибереме. Единствено нешто што тој, да кажам месец дена, додека да земеме куќа под кирија незнаејќи каде одиме и што правиме знам само дека само плачев и ништо друго. ДЈ: Мислеше на бебето што треба да го родиш? КП: Да мислев и тоа имав еден тежок период, секогаш кога одев на лекар, докторите велеа нешто не е во ред со бебето, нешто не е во ред со бебето. ДЈ: Откако дојдовте во Куманово? КП: Да, откако дојдовме во Куманово и тогаш сите контроли ми беа од различит лекар. Значи немав некој матичен, специјално само тој лекар да те гледа. И што најповеќе ме плашеше што сите тие различити лекари, сите едно исто ми го кажаа. Значи нешто не е во ред, дали ти чувствуваш нешто? Па секогаш мојата мисла одеше дека дали тоа ќе беше од стрес, незнам од што од нервозата што ја имав, од солзите што цел месец не престанав да плачам. Не знаев и самата не бев свесна што се случува внатре со бебето. И само чекав да се роди за да видам што му фали на бебето. Уствари, благодарение на Господ, бебето се роди супер, ништо не му фалеше и незнам зошто таква реакција имаа лекарите, никогаш не,... ДЈ: Веројатно од стресот како што кажа ти, тоа можеби и само во стрес дете! КП: Да, сигурно имало нешто. Но сепак имав ќерка, жива, здрава, права, значи се е супер. ДЈ: Продолживте под кирија? КП: Продолживме под кирија да живееме се додека не се детално реализираше ситуацијата дека не можеме да се вратиме во родното место. И самата држава значи понуди едно сместување во колективни центри за раселените, каде што и ние нормално тука припаѓавме. И ние отидовме тогаш за прв пат да живееме во хотелот КУБА во Проевце. И така, тогаш се сместивме таму и моравме да се сместиме таму, оти не 13 женски приказни за една војна

бевме спремни. Дојдовме тука во градот каде што немаш работа, немаш, ќе се роди бебето, немаш услови да плаќаш кирија и да опстанеш во животот и бевме на некој начин и принудени. Но од друга страна и задоволни што тоа ни го приушти државата. Значи таа се заложи, не смести и така да во колективниот центар се сместивме и кроз 20 дена се роди мојата Мартина која беше првото бебе родено од раселените лица, во хотелот КУБА. ДЈ: Во исто време радост и тага доживеавте. КП: Точно, тогаш ни се расветли оној ден, животот напред како. Нормално и еден живот дојде како свет и после сите тие стресови, видов дека детето е се во ред, бев пресреќна, може најсреќна мајка на светот, иако во такви услови ми беше тешко во болницата кога отидов и нормално имаше други жени кои исто се радуваат на своите чеда на новороденчиња кои донесени на свет значи преставуваат нешто специфично, убаво за секој родител и кога имав она сите, леле во дечето вака, така. Јас знаев одев во една соба во еднокреветна соба која што има само еден кревет на кој што незнаевме кој прво да легне. Дали маж ми, дали Милош, поголемото синче да го ставиме, или бебето или јас. Не знаевме како да се организираме за спиење. И така ми беше тоа тежок период кога зборуваа. Дури имав и тогаш едно интервју правено, ме прашаа како се чувствуваш сега кога ќе си одиш со ќерката, значи. Нормално се чувствува преубаво бидејќи добив едно убаво суштество кое што најбитно ми беше се беше во ред, значи после сите тие работи. Но сепак и кажав, тоа го кажав дека не ми е едноставно бидејќи не одам дома. Оти во селото си организиравме си направивме соба за неа. Дека треба да се роди и нормално се спремавме за бебе. А сега тоа се се сруши на еден начин и сега знаевме дека одиме во една соба, каде што, така мораше да биде. Директорот исто се ангажира и тој кога го донесовме,... ДЈ: Директорот на што? КП: Директорот на Бисерка . ДЈ: Така. КП: Да во тоа време што беше Мирче, тој се ангажира и дојде и кога виде дека навистина нема услови за бебето во таа соба, човекот сам рече да ни обезбедат поголема соба. Нормално како, од негова страна 13 женски приказни за една војна

благодарение, како би имало малку подобри услови за бебето. Но јас бев премногу благодарна за тоа. Така добивме една поголема соба и малку... ДЈ: Уште еден кревет? КП: Да, уште еден кревет. Уште еден член и уште еден кревет. Па да. Сите го сакаа бебето, сите мислам, донесе не само кај нас, туку и бевме сите со една мака, на иста тага сите споделувавме 150 души во КУБА, сите споделувавме една иста болка, така да не само за моето семејство. Мартина претставуваше некој свеж воздух за сите околу неа. ДЈ: Значи сите 150 те пречекаа кога дојде од болница? КП: Да, тоа беше еден убав гест покрај сите други страдања, значи болки и солзи и се, тоа беше еден убав гест. Навистина ни го разубави она од утрешниот ден натака да кажам. Имаше многу посетители Мартина, секој ден доаѓаа нови личности, сите ја бараа, телевизии. Бебето беше, стана славно бебе, едноставно да. ДЈ: Ќе беше убаво да беше дома! КП: Ќе беше да. Сепак во тој период мене некои такви гестови многу ми значеа. Имавме снимено и документарен филм со Мартина, “Девојчето со кибритчиња”, и така едноставно Мартина значи со едно тоа нејзино раѓање и едноставно многу работи расветли како можевме добивме сила поголема дека мораме во животот со борбен дух значи напред и работа за да им приуштиме на нив двајца што треба. ДЈ: Значи сопругот работеше или? КП: Да работеше приватно, да приватно после почна да работи. Мораше да се работи немаше друго што. Помина тоа носталгијата дека неизвесноста како ќе бидне, што ќе биде, сфативме дека мора напред и мораме да работиме оти нормално децата не чекаат. ДЈ: Колку време останавте во прифатниот центар? КП: Во прифатниот центар КУБА ние бевме 2 години. Добивме потоа проширување, имавме некој фонд од министерството за проширување за од три члена нагоре фамилии кои се, во Интернатот професор Мијалковиќ кај техничко училиште во Куманово. Значи тука добивме по две соби, понуда и ние ја прифативме нормално во обзир тоа што беше и 13 женски приказни за една војна

поблиску до градот. Нормално, децата малецки кога се разболуваа беше многу тешко за превоз од КУБА да го донесеш до центар, до доктор до било каде така да после се преселивме тука во професор Мијалковиќ, во ученички дом. Тука останавме 4 години. ДЈ: Кажи ми вака мене ме интересира за местото, за куќа дали ја видовте и по колку време ја видовте? КП: Јас куќата ја имам видено за прв пат после две години откако излеговме, значи тоа ќе дојде 2001 значи во 2003 негдека таму при крај, за прв пат кога имаше потегнато случај за да поднесеме, покренеме сите колективна тужба против државата. Значи и тоа беше одење со вештаците, и со адвокатот, со судот мислам да. ДЈ: Што видовте таму? КП: Беше жалосно да се гледа, оти немаше што да се види беше се запалено. На ѕидовите беа испишани некои пароли што, мислам беа на некој начин една мизерија за народ да напише нешто такво. Како на пример, имаше напишано на еден ѕид “Смрт на каурите”, нешто такво, “Ако се вратите ќе ве убиеме”. Мислам, тоа беше правокативни пароли што асоцираа како никогаш не можеш да се повратиш. А знаеш дека сепак е твое местото, колку и да е срушено и ништо да не останало до темел, сепак местото е наше и мислам дека не би требало така и кога ќе посакаш да идеш да ја видиш. Но нема што да видиш од куќата нема што да се види. Дури од штекерите, од таблите од струја тоа беше се некако извадено, искршено, запалено. Се беше уништено, се. ДЈ: Кажи ми каква беше вашата комуникација со Албанците пред 2001та? КП: Пред 2001-та јас,... ДЈ: Имало слави, имало така и весели работи и тажни, дали ги споделувавте? Имавте ли комшии Албанци, каква беше комуникацијата? КП: Јас вака, во реалноста со Албанците немав ништо лошо да кажам. Имавме еден коректен однос али како комшија, како со наш човек што можеш да споделиш нешто, мислам со нив не сум имала споделување. Значи ништо, зборам конкретно за мојата фамилија. Бидејќи не знам тие 13 женски приказни за една војна

имаат некои свои односи и гледишта во нивните животи. Ние имаме малку, другачие размислуваме и така да немавме лошо, она добар ден, како сте и тоа, така. Иначе на гости, на кафе или вака немав. Јас лично немав контакти со нив. Значи не сум имала со Албанците така, а не сум имала лошо. Што велам еден коректен однос, ако се сретнеме на улица бидејќи маж ми израснал со нив, тој подобро ги знае и значи од дете бил со нив и дружел со нив, да кажам и во училиште оделе заедно таму што во задно време, во 1999 година тоа не беше така како што тој кога учел или кога дружеле. Тогаш веќе се осеќаше она поделба на децата, албанските и нашите, со однос што нашите деца имаше многу малку. И повеќето сите, кој како поваѓаше на училиште сите избегаваа, одеа во градот да ги праќаат децата на училиште. ДЈ: Затоа што се намали бројот на ученици? КП: Да бројот на Македончиња се намали таму, многу се намали. Па во еден случај да кажам, тоа е и мое размислување, дека е и голема грешка на нашите луѓе што така се намали тоа, бројот на,... ДЈ: Затоа што се иселија? КП: Што се иселија пред, не само за време на конфликтот, тоа било 2001 година, значи таа била најзначајна, и тоа сите знаат, тоа била комплетна евакуација на населението. Но зборувам за пред тоа, тоа е на времето кога, барем колку сум ги слушала и тоа ме интересира, зошто така да бидне, бидејќи сакам да ги радознаам тие вели, зошто да бидне така. Значи за времето, турско што го велиме, тогаш имало конфликтна ситуација каде што Албанците од Матејче се иселиле. Останале само нашите. ДЈ: Македонци? КП: Македонци. Но нашите Македонци и Срби не дозволиле да им биде чепнато ништо. Значи толку се заложиле, и толку живееле значи соединено, што не дозволиле ништо и по кризата што се случила Албанците се вратиле во своите домови како што оставиле. Додека сега, тоа не се случи. Дури и оние постари луѓе што беа останати во селото, со надеж дека ќе можат да ја одгледаат својата куќа, и со надеж дека имаат стока, дека треба таа стока да ја нахранат, тие беа заробени во џамијата во селото Матејче. 13 женски приказни за една војна

ДЈ: Кажи ми сега дали требаше што мислиш 2001. Дали требаше да се случи? Дали целите се остварени за 2001 да се случи? КП: Па вака. Јас баш као конфликт во 2001 мислам дека не требаше да се случи така. Целите кои што ги посакува било кој во оваа држава, наша Македонија, без разлика дали се тоа срби, македонци или албанци, ако имаат зацртано некоја своја цел, мислам дека има многу други релативни решенија отколку воени конфликтни дејствија каде што оставаат голем впечаток и можам да кажам незаборавен за сите и тоа тешко се во иднина надминува. Значи многу тешко може да го поминеме сега кога знаеме што се случило. Ако тие имале зацртано некоја цел, дека, ако е тоа основ територија, значи да придобиеме територија, значи пак ќе кажам, можеби тоа е политички, али тоа можело да се направи на некој друг начин. Мислам дека баш конфликтот кој се случи а не беше доволно, не можеме да го израземе ни со воен конфликт, како прави воени дејтсвија, бидејќи ние бевме евакуирани. Значи да беше војна, распален оган, значи ние ќе требаше да останеме дома да се бориме за него. Така да, јас не ја оправдувам, лично е, јас не ја оправдувам таа ситуација. Незнам, можеби сите сносиме вина некоја. Но мислам дека после таква ситуација, навистина многу не може така лесно да се надминат сите тие работи како и да не постоеле. ДЈ: Што посебно е што неможеш да го надминеш? Што мислиш со тоа дека некои работи не можеш да ги надминеш? КП: Не можам да ги надминам затоа што, кога знам дека Албанците не биле причина за моето иселување. Јас не го велам тоа дека тие као причина се, затоа што нас комплетно апелот на државата не исели, значи не евакуира. Значи не можеме да фрлиме ни вина на нив нити така. Но, јас не можам баш тоа да го разберам и тоа не го оправдувам како без одговор, значи исели се од дома. Мислам тука нема одговор, требавме да имаме одговор, зошто, по која цел? ДЈ: Мислиш образложение? КП: Да образложение, зошто ние да се иселиме? Зошто не наредија Албанците да се иселат, пример?

13 женски приказни за една војна

ДЈ: Значи беше апелот таму само Македонците и Србите да се иселат, така ли беше? КП: Да така, комплетно апелот беше но, во тоа иселување само нашите се селеа. Значи само Македонците и Србите се селеа. Албанците сепак остануваа тука. Можеби имало ама, ретко некоја фамилија од нив да се исели. ДЈ: Сега какви се вашите комуникации со тие од селото, дали сретнувате некаде? КП: Па да, тоа многу ме погодува што и за целото време и до ден денес кога ќе спомнеш да одиш во својот роден крај, еве сакам да одам во мојот роден крај, сите велат оди, никој не ти ништо гарантира. А како може, тие на пример од Матејче што се, или било од каде да се, не е битно, тие се движат слободно низ градот. ДЈ: Мислиш Албанците се движат а Македонците и Србите не можат? КП: Не можат, еве не може да се движиш сега да отидеш во Матејче слободно. Значи самата наша овластена полиција не ти гарантира. Ти вели, оди ама никој не ти гарантира. Значи на своја одговорност. А како тија, јас секогаш би сакала да ги запрашам, како Албанците од Матејче се движат слободно во Куманово? Зошто ние да не можеме да се движиме слободно во Матејче? Зошто, еве зошто? Тоа никогаш не беше образложено. Никогаш не најдоа решение, зошто стана таа криза! Не верувам, никој не го објасни тоа. Само имавме апел излезете, излеговме. И тоа беше готово, завршена работа, А никој не знаеше, зошто, поради кои причини, значи со која цел тоа се направи и мислам дека до ден денеска целта не е изјаснета зошто липковскиот регион е етнички чист. ДЈ: Како функционира сега твоето семејството? КП: Па сега засега, веќе по толку години значи моравме, се снајдовме со работа и се. Државата почна со обештетување на куќите горе, значи колективните тужби што ги поднесовме успееја и нормално сега сите фамилии, скоро сите мислам дека имаат реализирано и купивме, ние лично купивме еден стан, имаме уште едно дете, значи 3 дечиња се сега. ДЈ: Браво, значи уште едно меѓувреме, браво. Нека ви е живо и здраво. КП: Па еден пред кризата, едно за кризата баш и едно по кризата. Така. 13 женски приказни за една војна

Да зедовме стан и така работиме приватно, нормално и се бориме со животот. Тука во Македонија се знае колку може да се избори но сепак децата не се многу, 3 дечиња, малку е потешко на ова време да ги задоволиш, но тоа е, сега така е. ДЈ: Ви посакувам успех, да можете да го надминете она од 2001 и вашите деца да не го доживеат, и вашите други две деца. КП: Да, се надевам дека тоа веќе нема да се повтори никогаш, барем тука кај нас и не би посакала нигде во светот да се повтори. Би сакала да владее само мир а мислам дека тоа може само со разбирање, па било која цел да е зацртана, на било кој народ, нација или било што. Значи секоја цел во животот и ние како индивидуални личности имаме своја цел во животот. Но не значи дека со некои конфликти или назнам какви агресии можаме да успееме таа цел. Нели, така е ако сме доволно паметни сепак до целта ќе стигнеме. И така во оваа ситуација, значи и било кој што би зацртал било каква цел може да си ја постигне само на друг начин, не мора да биде тоа воен конфликт за такви дејствија кои што оставаат длабоки траги за сите луѓе. ДЈ: Така е. Благодарам. КП: Благодарам и на вас.

13 женски приказни за една војна

ФАТМИРЕ САХИТИ КУМАНОВО

13 женски приказни за една војна

Нормално, не се предаваме, нормално уште постојат униформите насекаде, немој вака душо.

ШИЌЕРИ ЏАФЕРИ: Се наоѓаме во Куманово, на дата 10 ноември 2010, во куќата на Госпоѓица Фатмире. Ве молам да се претставите! ФАТМИРЕ САХИТИ: Се викам Фатмире Сахити, од Куманово сум. ШЏ: Семеен статус? ФС: Просечно. ШЏ: Сте завршиле средно образование? ФС: Речиси. ШЏ: Во вашиот дом, колку членови сте? ФС: 13 членови. ШЏ: Имате браќа, сестри? ФС: Да, имам. ШЏ: Работите ли некаде или? ФС: Не, не работам. 13 женски приказни за една војна

ШЏ: Може ли да ни кажете нешто за состојбата во вашата населба пред 2001-та година, како беше состојбата во местото каде што живеете? ФС: Пред 2001-та како и кај секој Албанец состојбата не беше толку добра, имаше разноразни проблеми, од тие за образование, учење и сл. ШЏ: Добро. Во местото каде што вие живеете има ли и други националности, Македонци, Срби или пак од некоја друга етничка заедница? ФС: Да, имаме Македонци. ШЏ: Сте имале ли контакти пред војната, влегувавте, излегувавте? ФС: Контакти некои да, но влегување не. Контакти, да речам, како за поздравување. ШЏ: некоја другарка, нешто по блиска, од другата страна, македонската? ФС: Не, не, немам. ШЏ: На кое место живеете? ФС: Јас живеам во Куманово, во центарот на Куманово. ШЏ: Во врска со образованието, може да ни кажете нешто како беше состојбата со образованието конкретно во Куманово? ФС: Беше тешко во тоа време, беше тешко да се образува нашата нација од различни причини... во тоа време кога јас бев на училиште имаше неколку проблеми кои ги потенцираме, како малтретирање од другата страна, разноразни провокации, тепање имаше, беше проблем да се образуваш. ШЏ: Дали сте забележале дискриминација на национална основа, како за време на образованието, така и за време на вработувањето...? ФС: Нормално, во секој поглед постоеше дискриминација пред 2001-та, во образованието, при вработување, во животот, во сите аспекти 13 женски приказни за една војна

постоеше дискриминација. ШЏ: Што се однесува на материјалната состојба, на пример во градот на Куманово можеше да се забележи дека едната или другата страна е побогата, имаше подобри услови за живот? ФС: Нормално, нормално во Куманово и во нејзината околина а мислам дека и во цела Македонија било вака затоа што кај Албанците имало еден или ниеден вработен човек, додека кај другата страна сите биле вработени. ШЏ: Во некои повисоки функции имало некој од вашето семејство? ФС: Не, не, никогаш. ШЏ: И воглавно со што се занимавало вашето семејство за егзистенција? ФС: Мојот татко работеше во градежништво, 35 години во градежништо останал. ШЏ: Вие лично сте забележале некоја дискриминација во вашето семејство пред да почне конфликтот, затоа што се зборуваше дека во тоа време меѓунационалните односи се на ниво, дека се е во ред помеѓу Албанците и Македонците. ФС: Не било во ред во тоа време, памтам кога моите браќа беа во средно образование во тоа време кога се прекина образованието на албански јазик и тие беа принудени да учат на јазикот на другата страна, на македонски јазик, многу дискриминација беше тоа, многу проблеми имавме тогаш, и биле принудени да го остават школувањето во тоа време... ШЏ: И да продолжат некаде на друго место, повеќе во Косово, Прешево или пак на друго место. ФС: Да, да, така е.

13 женски приказни за една војна

ШЏ: Дали може да ни кажете нешто поврзано со причините на почетокот на војната или конфликтот во Македонија, според вас кои беа причините? ФС: Беше неминовно да почне војната, бидејќи ние ги имавме нашите политички партии во тоа време, но тие не можеа да постигнат ништо, со изгласувањето на Уставот, првиот член на Уставот вршеше дискриминација кон Албанците и од тука стана јасно дека ние Албанците нема да ја прифатиме да дискриминација, Македонците требаше да знаат дека со изгласувањето на Уставот ќе почне војна. ШЏ: Значи, уште од тогаш почнале недоразбирањата, фактички во тој устав Албанците... ФС: Бевме тотално дискриминирани. ШЏ: Е дека не беа спомнати како народ во Македонија, туку како етничка групација и така слично. ФС: Така, така. ШЏ: вие лично кога сфативте дека почна војната, воглавно во Куманово? ФС: Јас да ви кажам право, јас бев известена дека ќе почне војната. ШЏ: Сте биле порано вклучени во таа организациска мрежа? ФС: Јас го имам, јас го имам... Не, не бев вклучена во организацијата, туку моето семејство од село кое што живее таму. ШЏ: Во кое село? ФС: Во село Отља ШЏ: Во Отља... ФС: Имам роднини во село Никуштак, имам роднини во село Слупчане, насекаде, како и сите Албанци. Еднаш кога отидов во село Отља, не ми текнува датумот, но мислам дека беше пред да почне војната еден месец 13 женски приказни за една војна

пред тоа, видов војници на ОНА и сфатив дека ќе има војна и во Куманово, затоа што војната веќе беше почната во Танушевци и во Тетово, но за Куманово не знаевме, не бевме сигурни дека ќе има војна во Кумановската околина, но со посетата на моите роднини таму сфатив дека таму имаше штаб, имаше војска, ги видов војниците и зборував со нив. ШЏ: Беа униформирани, имаа вооружување, имаа команда, се? ФС: Да, да, беа многу организирани, толку колку што ниеден народ не може толку добро да се организира како Ослободителната Народна Армија. ШЏ: Кога почна конфликтот каква промена забележавте вие во вашата куќа и во средината каде што вие живеете? ФС: Кога почна војната во Куманово состојбата беше напната, не знам колку можеле да забележат другите... но право да кажам, не можеше да излезеш сосема слободно в град, затоа што имаше маскирани полицајци, после, таму каде што живееме ние, понатаму има згради, и во зградите седеа снајперистите... така што беше многу напнато во Куманово. ШЏ: Движењата беа ограничени само за секојдневните потреби? ФС: Да, сакам да кажам дека Албанците во Куманово беа многу изолирани, беа многу напнати затоа што не можеа да се движат слободно со коли затоа што ќе излезеше некој маскиран полицаец, а ти не знаеш дали тој бил полицаец или нешто друго. ШЏ: Вие лично сте имале некој член од семејството вклучен во ОНА? ФС: Да, ја имав сестрата, имав братучеди, имав вујковци, имав многу роднини вклучено. ШЏ: Во кој регион тие најмногу војувале? ФС: Мојата сестра била вклучена во војната за село Матејче, потоа со 13 женски приказни за една војна

ослободувањето на село Матејче се преместија во село Никуштак и таму и почина. ШЏ: Како се чувствуваше ти во моментите кога разбра дека вашата сестра излегла да војува? ФС: Беше гордост, беше гордост кога имавме еден наш роднина, од потесното семејство, затоа што јас имав братучеди кои што беа вклучени, но кога имаш уште поблизок член е уште поголема гордост, затоа што ќе бидеш во контакт со него, таа не информираше како оди работата таму, ти си во Куманово додека тие се таму на фронтовска линија, каде се води војна. ШЏ: Дали имавте контакти со сестрата за време на војната, дали комунициравте? ФС: Контактиравме преку телефон. ШЏ: Сега веќе покојна, вашата сестра во кое место загина? ФС: Во село Никуштак, загина на 23 јуни 2001 година, откако беше договорено примирје. ШЏ: Може да ни кажете нешто во врска со овој настан, како разбравте вие дека вашата сестра е ранета, или дека добила рани или дека починала на лице место, ве молам, ако има можност? ФС: Ќе раскажам, од 22 јуни, мојата сестра загина на 23 јуни. Јас ја контактирав мојата сестра преку телефон, јас одев за Скопје, беше ризично за Скопје, но јас имав работа да земам нешто, да купам за семејството, и тој ден контактиравме за последен пат. Часот беше околу 14:00, попладне, таа бараше да јас се оддалечам од Скопје што побргу затоа што беше ризично, затоа што можеше да се нападне Скопје. Значи, последниот разговор го имав тогаш, се обидов да контактирам на 23 јуни, наутро, затоа што постојано по 2-3 пати на ден се слушавме по една минута, колку да знаеме кој како е, затоа како што реков имав роднини во војната, и за да знам како е нивната состојба. Но, на 23 Јуни се случи 13 женски приказни за една војна

тоа што се случи, ја барав на телефон, но телефонот беше исклучен, јас упорно цел ден се обидував да ја добијам, но покасно околу 15:00 часот на 23 јуни на телефон се јави еден војник, еден нејзин соборец и ми кажа на телефон дека мојата сестра паднала за слобода, како Ѓуле Разловци, како Шоте Галица. Јас мислев дека се шегува, не можев да поверувам, и му реков да ме бара на мобилниот број затоа што тука беше мето семејство, тука беше мајка ми, татко ми, братот, сестрата, сите беа тука, и јас побарав да ме побара на мобилен, за да се оддалечам јас од куќата и да разберам подобро што се случило. Тој се согласи, јас излегов од дома, после соборецот ми се јави на мобилен и почна да кажува како таа загинала. Тој појасни дека тоа утро имало напад од страна на село Лубидраг близу до село Никуштак, биле нападнати војниците на ОНА околу 5 часот наутро, биле нападнати и мојата сестра загинала од еден шрапнел од истрелан проектил. Да кажам право, ова беше еден вид на предавство, затоа што во тоа време беше на сила примирјето, за прекин на огнот, но на 22 јуни беше војната во Арачиново и требаше да прекине војната, но од оваа предавство од страна на Македонците кои истрелаа проектили, и од шрапнел на проектил загинала мојата сестра. Јас не можев да верувам, не сакав, му побарав да ми даде еден друг војник да ми каже, и тој на телефон само ми рече дали ја разбра трагичната вест? Јас му одговорив потврдно, и реков дека значи вистина е? Да, ми рече, и после јас побарав од војниците бидејќи ние сме од село Отља, поточно мојот татко е од село Отља а мајка ми е од село Никуштак, сестра ми почина во Никуштак, во родното село на мојата мајка, и ние побаравме да таа се погреба во родното место на татко ми. Јас од војникот побараав да ја однесат сестра ми да ја погребаат во село Отља, во родното село на мојот татко. Војникот ја зеде оваа задача и мојата сестра е погребана таму. За цело време на погребот, таму имаше пукање и многу војување, но нашите војници ја извршиле како што прилега задачата. После погребот сме контактирале и со другите војници, ни се јавуваа по телефон ни изразуваа сочувство. Тоа беше еден многу тежок ден за моето семејство.

13 женски приказни за една војна

ШЏ: Многу тешко сте го доживеале, сигурно? ФС: Да, беше проблем затоа што јас првично не сакав да и кажам на мајка ми, не сакав да му кажам на моето семејство, но тие редовно ме прашуваа зошто не го отвара телефонот, зошто е затворен нејзиниот телефон. ШЏ: Претходно редовно сте контактирале, а сега наеднаш телефонот затворен! ФС: Да, сега наеднаш затворен, мислев, зошто е телефонот затворен, отидов кај соседите и ја зедов и мајка ми као да пробаме од таму, и од таму пробавме, но исто. Една од сосетките ми велеше да им кажам дома, на моите, да и кажам на мајка ми, затоа што таа никогаш нема да ти чини халал дека вечерва се погребува твојата сестра, а таа да не знае, таа никогаш нема да ти го прости тоа. Потоа јас отидов дома, бев многу бледа, и мајка ми тука сфати дека нешто не е во ред, дека нешто се случило и ме праша што се случило, јас прво и реков ништо, ништо, но таа постојано прашуваше и јас и реков дека сестрата е ранета. ШЏ: Не и кажавте одеднаш? ФС: Не, не и кажав наеднаш, и кажаав како подготовка, но таа ме праша каде, на кое место е ранета. И реков на десното рамо, не и реков на левото рамо, затоа што таму е срцето и таа ќе сфатеше дека ќе е нешто лошо. Таа ме праша каде е, јас и реков во болница во Липково, тогаш во Липково се наоѓаше и воената и народната болница. Таа ме праша и што сега, јас и реков дека јас сакам да одам да ја посетам, затоа што јас се подготвував да одам на нејзиниот погреб. Војниците ни викаа дека ако можете да дојдете на погреб, дојдете, и јас сакав да одам, но немав како да одам, се надевав дека ќе дојде некој војник и им реков дека ќе контактирам некој војник да дојде да ме земе. ШЏ: Патиштата беа блокирани? ФС: Се беше блокирано, но јас мислев, се надевав дека барем еден близок член од семејството да и отиде на погреб. Мајка ми постојано ме 13 женски приказни за една војна

прашуваше, и другите членови на семејството, и јас и реков мајко бе, таа починала, и тогаш се собраа многу роднини кај нас, во куќата. Беа многу тешки денови, затоа што тука беа соседите Македонци, кои што живееја блиску. ШЏ: Осетија дека нешто се случило? ФС: Тие ни поставуваа прашања што се случува, многу луѓе доаѓаат кај вас, но јас така смеејќи им велев дека дека ни починал еден наш роднина и дека луѓето доаѓаат за сочуство, за да не разберат тие, затоа што сите знаеја дека мојата сестра беше војник во ОНА, се забележуваше. Потоа имавме проблеми, имавме проблеми после војната, јас лично сум имала проблеми, се ова се случи близу по 2001-та година, после едно време јас отидов во Германија, ме побараа да одам во Германија, отидов таму, малку седев, ме однесе работата да одам накај Арачиново, беше многу ризично, но ние Албанците сме научени со опасности, и потоа отидов таму каде што се водеше војната, ги посетив гробовите, најпрвин го посетив гробот на мојата сестра. ШЏ: Таму беа сите гробови? ФС: Да, таму во село Отља беа 13 гробови на паднати борци, ги посетив сите тие, потоа отидов во Слупчане, ги посетив луѓето таму, за два дена се вратив по тој ризичен пат, затоа што имаше полициски блокади накај Арачиново, и сешто сум поминала. ШЏ: Колку години имаше вашата сестра? ФС: Сестра ми имаше 21 година. ШЏ: 21 година, навистина малку. Извинете ме, дека се вративме на една многу болна тема. ФС: За мене е чест да зборам за падантите борци на ОНА. ШЏ: Да, така е. ФС: Болка и гордост, и двете се присутни. 13 женски приказни за една војна

ШЏ: Откако заврши војната, откако заврши конфликтот во Македонија, дали имаше промени во вашата населба, дали сте забележале некоја промена, значи работите тргнаа кон подобро, или пак некоја друга промена? ФС: Мислите после војната во 2001-та година, за тој период? ШЏ: Да, за 2001-та. ФС: Не, беше многу напната ситуација, војната заврши но постоеше страв, постоеше страв и поради тоа што во 2001-та беше војната, после војната луѓето се земаа на испрашување, се тепаа, се малтретираа без никаква вина, се сеќавам на еден случај во село Оризаре кога татко и син ги тепаа, ги малтретираа, се сеќавам чак што кога еден човек беше инвалид и тој се малтретираше, и многу други луѓе се малтретираа без никава вина, ги малтретираа затоа што можеа да ги малтретираат. ШЏ: Може ли да ни кажете нешто за другарките на вашата сестра, имаше ли таа другарки? ФС: Мојата сестра имаше многу другарки, една од нив беше и мојата братучетка, таа беше од село, заедно патувале, и таа живееше во Куманово и во тоа време заедно тргнаа од Куманово и продреа до линијата на фронтот и станаа членови на ОНА, исто така имаа и една другарка од класот. ШЏ: Биле во иста единица? ФС: Не, другарка и на мојата сестра била во друга единица, додека овие двете биле во една единица. Имало таму многу девојки кои се бореле во ОНА, како што се знае не беше важно во ОНА дали си машко или си женско, сите тие што сакаа да бидат дел на ОНА имале оружје, имало машки, имало женски, имало млади лица, имало и стари лица... се.

13 женски приказни за една војна

ШЏ: Сега, откако заврши конфликтот, сте забележале ли некоја промена што се однесува за статусот на Албанците... ФС: Мислите во 2001-та или...? ШЏ: После 2001-та, после војната. ФС: После војната, јас во 2002 година бев приведена од полицијата... ШЏ: Значи, и вие сте доживеале некој вид на малтретирање, сигурно зошто сте биле член на тоа семејство кое што дало борци за правата. ФС: Да, да, да го спомнам и тоа дека за време на 2001, за време на војната ние постојано имавме закани по телефон од Македонците, не знаевме кои се, не пцуеја сешто, како што го имаат својот јазик поган тие, разноразни закани, разноразни зборови, но ние не ги земавме предвид овие закани. Во текот на 2002 година јас бев приведена, тие немаа сознание дека ние сме имале претставник во ОНА. Во текот на 2002 година, на 26 февруари јас бев приведена кај германската амбасада, јас отидов со жената на мојот брат за виза во германската амбасада, нејзе и требаше виза да да направи фамилијарно спојување зошто братот беше во Германија. Ние влеговме во амбасада, но кога излеговме јас забележав промена во положбата на мојата кола, бидејќи јас кај што ја оставив колата та беше во друго место, и јас и викам на мојата снаа: „АЛАХ АЛ-АХ мене ми се чини дека колата ја паркирав овде“, таа рече да, и мене така ми се чини. Влеговме во кола и излеговме од паркингот на германста амбасада, бевме наспроти црквата, јас забележав еден паркиран автомобил и јас чекав да помине таа кола и да ми го ослободи патот, кога одеднадеш се отвори мојата врата и едно маскирано лице ми го впери пиштолот во глава. Јас се изненадив што се случува, тука бев приведена и останав 9 месеци и 8 денови во затвор. ШЏ: И за причината, ви дадоа ли некаква причина? ФС: Никаква причина, тие кога те земаат ти ваѓаат секакви работи, секакви работи ти монтираат. Бев обвинета, ми донесоа обвинение , тоа беше празен бел лист хартија и ми бараа да го потпишам тој лист, како 13 женски приказни за една војна

што вообичаено го прават овие, зашто за монтирање овие се први во светот, ми донесоа пред мене бел лист хартија и ми рекоа дека ако сакаш да ја ослободиме твојата снаа, зошто за жал и мојата снаа ја зедоа во притвор, ако сакаш таа да се ослободи ќе треба да го потпишеш овој лист. Јас им велев, што да потпишам, нема ништо, а тие велеа, ти потпиши го. ШЏ: Бел лист...? ФС: Бел лист, ти потпиши го овој лист и твојата снаа ќе биде ослободена. Јас требаше да издејствувам да се ослободи мојата снаа, затоа што таа имаше 9 месечен син останато дома, и морав да го потпишам тој бел лист хартија, сакав неќев, морав да го направам тоа, го потпишав тој документ и ја ослободија мојата снаа. Разноразни прашања... ШЏ: Вие останавте в затвор, или во некој вид на притвор? ФС: Јас останав во полиција 48 часа, после тоа ме извадија пред суд, пред истражен судија, тука ми поставуваа прашања, јас имав право да молчам и го искористив моето право да молчам, потоа побарав адвокат но не ми се овозможи, не ми се овозможи адвокат, секаде во светот е овозможено адвокат за обвинетото лице а овие не го овозможија, и одлучив да молчам. Од тука ме однесоа во затворот во Шутка во притвор, после 3 месеци и пол ми го врачија обвинителниот акт каде јас се теретев за тероризам после војната, замислете 2002 година, војната заврши, а јас се обвинувам за тероризам, ова е нешто што никој не може да го замисли, но овие тоа го прават, бев обвинета за тероризам, но, почна судењето, не најдоа основа да ме осудат за тероризам и го преиначија во поседување на оружје без дозвола. Тие имаа цел да ме осудат по секоја цена, првото обвинение ме теретеше за тероризам, додека јас се осудував за држење на оружје без дозвола, никаде не пишуваше дека јас имав оружје, тие го преиначија така и ме осудија со 3 и пол години лишување од слобода, и ме пуштија да се бранам на слобода. Ова бранење од слобода траеше околу три години, потоа почна одново процесот на судење, немаа докази како да ме осудат и на крај ме осудија со 1 година затвор, Јас ги имав одлежано 9 месеци и 8 дена и ми 13 женски приказни за една војна

преостануваа уште два месеци и нешто и отидов самата да ги издржам тие два месеци, реков подобро да ги отседам отколку по некое време да ми достават некое друго обвинение за тероризам. И тоа го завршив и бев слободна, слободна, но кај моето семејство постоеше напнатоста да не се случи пак нешто за да ме приведат пак. ШЏ: Колку толку, во тие листите таму... ФС: Да, ме ставија во таа нивната црна листа, и тие како што практикуваат, прво ги проверуваат тие што се на црна листа, и кај моето семејство беше присутен стравот ... подобро да се чуваш бидејќи си на таа црната листа ти. Во 2002 година војската формираше партија, почна некои работи да течат, се направи као Охридскиот договор тогаш во 2001-та. ШЏ: Може ли да ни дадете некој вид на објаснување за Охридскиот договор, што мислите вредеше ли Охридскиот договор, добија ли нешто Албанците или? ФС: Охридскиот договор како што пишуваше на хартија требаше многу бргу да заврши, но другата страна со многу итрина го одолговлекува овој договор и успеа да ги промени некои нешта од тој договор и таа ги нема исполнето тие точки што биле во Охридскиот договор, се направени некои промени за образованието на пример, ова за образованието денес никој во светот не ти го забранува учењето на мајчин јазик, секаде во светот постои образованието на мајчин јазик, така е во Германија каде учат Турците, Албанците можат да учат на својот мајчин јазик, но во Македонија требаше да се води војна за да се постигне да се изучува на мајчин јазик, ееј... и пак не сме еднакви. ШЏ: Сепак имаме отворено многу факултети, универзитети, вработувањата се евидентни, се гледа дека бројот на Албанците е многу поголем. ФС: Сепак, не е таа предност која што треба да биде, не е тоа што треба да биде, овие на пример вработуваат 10 Албанци, но истовремено 13 женски приказни за една војна

вработуваат и 70 – 80 Македонци, е сега ова не е рамноправност, еве ние овде учиме, тој не сака да учи, тие ги вработуваат 70 лица, а ние вработуваме 10 лица. ШЏ: Значи, според вас го искористуваат и Охридскиот договор за да вработат нивни луѓе, а површно Албанци и други националности, затоа што тука има и Срби, Роми, и го користат ова. ФС: Да, да, овие Србите и Ромите немаат придобивки од војната што се водеше од нас, војната што се водеше од страна на ОНА за нашите права, сега нас не рангираат со Ромите и со Србите и со другите националности, кога ние Албанците сме многу повеќе, ние треба да сме спомнати во Уставот и да се кажува дека Македонија е Македонија и на Албанците, но тоа не се вели, се вели дека Македонија е на Македонците и на другите националности што значи дека ние сме ставени во рангот на 1%, 2% или па 3%. ШЏ: Мислете ли дека вредеше овој конфликт во Македонија? ФС: Вредеше, вредеше, барем малку вредеше. ШЏ: Без војна немаше да има договор, немаше да го постигнеме ова... ФС: Од 1992 година е прогласена за независна држава. ШЏ: Во 1991 се прогласи за независна, потоа е примена во Обеднетите Нации во 1993 ФС: Од тогаш до сега ништо за нас Албанците, поставиле два три министри Албанци кои што немале никаква моќ, секогаш биле надгласани, тие секогаш биле посилни затоа што секогаш биле 9 насприти 3, и се знае дека не можеш ништо пртив тие 9, и затоа требаше неминовно да се случи војната, и сега ќе видиме. ШЏ: Позитивни промени... ФС:Многу малку се, на прсти се бројат.

13 женски приказни за една војна

ШЏ: Што мислите, има ли шанси за соживот повторно како што беше пред конфликтот, дали постои омраза помеѓу националностите? ФС: Секогаш постоела омраза и секогаш ќе постои омразата, иако многу добро глумат со еден збор добро глумат, но омразата на Македонците кон Албанците е голема, као еве ние сега добро сме, но, секогаш ќе постои омразата, затоа што кај Албанците е нападнато населението од другата страна, додека Албанците не го напаѓале населението, Ослободителната Народна Армија војуваше со војската, со македонските вооружени сили, тие имаа поддршка од многу држави додека Албанците војуваа сами. Од Албанците ниеден Албанец не отишол да нападне некој дом на македонски граѓанин, додека другата страна напаѓала, многу напаѓала албански куќи, ги малтретирале, како што беше случајот со Љуботен, случајот со Радуша, и ова уште постои, и после војната, вие многу добро знаете дека што се случувала таму, кон Тетово, како невини луѓе, сте ги виделе и на интернет сигурно, сте наиделе верувам, на нивните барања како ги малтретираа граѓаните, и што се им имат направено. ШЏ: Мислите за случајот Бродец, овој настан е скорешен, кој што претпоставуваше дека се фатија, мислите дека се монтирани овие процеси? ФС: Така, Бродец конкретно секако дека беше монтиран, овој настанот со комбето, како е можно да тргнат на пат со оружје во комбе, и тоа тргнуваат на тој пат пешки и тие се ризикуваат себеси, го ризикуваат населението, одат некаде невооружени, како е можно сето ова, ова е монтирање, освета кон нашите војници, како што знаете еден од нив беше од нашата средина, Агрон Алиу е од село Никуштак, а живееше во село Арачиново, нему му го припишуваа случајот Скопје, тој немаше врска со тоа но силата го чини своето, и како мислите дека ние можеме да живееме без омраза кога размислуваш дека ти го малтретира тебе твојот ближен, ти ги тепа, што мислите кога стрелале кон тоа комбе со целиот арсенал на оружје внатре, како не експлодирало, резервоарот, тоа оружје, и многу други случаи, случајот Сопот, и многу, многу други 13 женски приказни за една војна

случки, се приведе и новинарот на ТВ Хана во тоа време, тој не бил член на ОНА, како може да се приведе еден новинар, тој да беше војник ќе беше во планини, на фронтот, и многу други работи се случиле, за кои што треба со години да се зборува, но толку колку што имаме можности, зборуваме. ШЏ: Да се повтори 2001-та година, ќе делувате исто како што сте делувале вие и вашето семејство? ФС: Нормално, не се предаваме, нормално уште постојат униформите насекаде, немој вака душо. ШЏ: Ако сум заборавил нешто да ве прашам, или пак ако сакате нешто да додадете, слободно може да се вратите назад во настанот или пак да го дополните. ФС: Верувам дека е доволно, не е доста за оваа тема, но ќе го оставиме со толку. ШЏ: Ви благодарам многу. ФС: Ви благодарам многу.

13 женски приказни за една војна

Н.З. НЕПРОШТЕНО

13 женски приказни за една војна

ПРАНВЕРА КАСАМИ: Кога почна војната во 2001 година каде се наоѓавте вие тогаш? НЗ: Во почеток кога почна бевме дома. Сите бевме дома. Само што рекоа дека ќе почне, ќе почне... и почна, почнаа да пукаат, и ние побегавме, со децата, со сопругот, отидовме таму кај населбата, затоа што овде бевме блиску до Македонците и затоа се оддалечивме, големи пукотници, баш кај нис имаше многу пукања некаде до полноќ, а потоа малку се смири. Дојдовме пак горе, кај куќата, но не бевме смирени, кога идевме седевме со страв, ниту спевме, ниту ништо. Не поминаа ни два, три ноќи и пак така. Се обидовме, се обидовме да останеме но пукотниците беа големи, и така излеговме, јас отидов кај мојата јатрва. ПК: Овде близу дали имавте некој полициски пункт, кого имавте блиску овде, во близина на планината? НЗ: Овде не, но тука кај Македонците викаа дека има, и од одењето се слушаше и цела вечер кучињата леаја како кога некој поминува, не 13 женски приказни за една војна

седевме, не спиевме, се плашевме многу, но нема што да правиш, не се оди наваму натаму по куќиве, и после веќе почна. Тие првично седеа скришум и така дежураа. ПК: Кој, Македонците? НЗ: Македонците, Македонците, и после тоа веќе кога почна со големо, станавме и отидовме во Теарце. Таму седевме една недела и пак се вративме, не се седеше, тешко е со семејство да се седи... и дојдовме. ПК: Цело семејство беше таму? НЗ: Да, да, сите бевме. Потоа пак дојдовме дома, но како што дојдовме седевме во еден подрум кај соседите, затоа што колку пати бегавме седевме кај нив, додека таа ноќ не зедоа долу. Ајде да бегаме затоа што во оваа населба ќе има уште повеќе пукање. Отидовме. Тоа не се заборава. Тоа беше многу лошо. Таму за малку што не изгоревме. ПК: Каде? НЗ: Бевме кај золвата, овде во Непроштено. Таа ноќ само што стигнавме во таа куќа тука, кога почнаа да гаѓаат. Голема бучава. Не можевме да излеземе. Помисливме дека е запалена куќата кај што сме ние, но беше запалена една штала тука во близина. Потоа едвај излеговме. Ова никогаш нема да го заборавам. Излеговме, скокнавме да отидеме во еден друг подрум. ПК: Колку лица бевте? НЗ: Бевме јас со синот, со сопругот, двата браќа ги имав тука. Другите беа заминати по другите села. Затоа што имаше многу лица тука, цело соседство во тој подрум. Тој и неше толку добар, но повеќе луѓето немаа каде да отидат и влегуваа тука. И кога излеговме од тука помисливме дека куќата се запалила, затоа што подрумот имаше само врата, да се запалеше ние ќе останевме тука внатре. Излеговме, скокнавме еден голем ѕид и тргнавме да одиме надолу. Ова никогаш нема да го заборавам. Многу лошо. Детето... јас надолу, браќата надолу, детето 13 женски приказни за една војна

нагоре идеше, не го знаел местото на таа куќа... само јас... низ тој голем пламен, а јас кога гледам, видов само тројца кои трчаа надолу, сопругот и двајцата браќа, и јас кога се вратив детето беше кај една друга врата, помислил дека во таа куќе ќе се бега. Ова нема да го заборавам додека не умрам. И пак се вратив, го викнав. Истрчавме надолу, влеговме таму. Селото веќе целосно изгоре. Не остана ништо неизгорено. Утредента кога се раздени, детето се рабуди, излезе низ Тетово, ние тргнавме низ Теарце, останавме малку таму, и после почна полека да се смирува. ПК: Имавте ли време да земете некои алишта што ви требаа? НЗ: Ич, едвај се подготвив. Од алишта имавме само тоа што ни беше облечено, кој гледаше за друга облека, не ја земавме, само тоа што беше неопходно, беле лето, жешко... И тоа не го заборавам, не знам како да ти речам. ПК: Колку време останавте далеку од куќата? НЗ: Еднаш десет дена, потоа една неделе, затоа што јас не излегував многу од дома, затоа што сопругот се плашеше најмногу, тој викаше оставете све, но мене ми беше жал за куќата, сме работеле, се утепавме од работа за таа куќа, сета е изградена со труд, му викам како да ја оставиме и да одиме, потоа одевме по малку а јас се силев пак да дојдеме во куќата. ПК: Ви викаше ли некој да ја оставите куќата и да бегате, или пак сами не можевте да издржите? НЗ: Не, не ни викаше никој да ја напуштиме, но кога излегуваа момчињата в село, сите беа заминати, останавме речиси последни, затоа што сме малку настрана овде горе, но не се трпеше веќе. Подрум во куќата немавме, бегавме сите по комшии, кога ќе видиш цела ноќ пукаа. А за почеток кога почна сме биле многу лошо, тогаш само што се бевме вратиле, бевме во еден подрум со соседството и се вративме, но штом се вративме, кога што да гледаш, уште сонот не немаше фатено и кога ќе почнеа. Тогаш ги слушнав јас. Имав слушнато пред два дена малку како 13 женски приказни за една војна

се пука со пушки, но кога тие ќе почнеа, многу лошо. Не сакавме да излеземе, но кај да излеземе, донекаде излеговме до комшии, имаше и други тука. И потоа, така, бегај наваму натаму, и кога ќе се стемнеше, спремај се, спремај алиштата. Денски и така седевме, но кога се спушташе ноќта ние си ги спремавме алиштата и седевме на готовс и чекавме. ПК: Дали спиевте навечер? НЗ: Кај ќе спиевме во тие подруми, којзне по колку луѓе бевме таму, по 30, по 50 се собиравме, подрумите мали. Цела ноќ така. ПК: Кога бегавте од дома, се надевавте дека ќе се вратите пак, а.... НЗ: Еве ќе ти кажам во почеток кога излеговме, не излеговме право за надолу. Бевме кај еден сосед, се качивме во едни мали трактори и се качивме кон онаа улицата натаму, и тогаш многу сум плачела. Тоа никогаш не го заборавам. Затоа што куќата ја изградивме со труд и многу работа и кога излеговме таму му реков на сопругот и на сите „ја оставивме, работи, работи оставивме и отидовме“. Понекогаш се навраќав со умот кај куќата и после си велев, аман нека прекине и после ќе се средиме. И така, многу сме се намачиле, многу. Нашето село па, Непроштено, многу, не знам... ПК: За храна, како се снабдувавте со храна? НЗ: Храна и така и така, што имавме нешто однапред, и што имавме нешто пари. Кој јадеше тогај, никој не јадеше, ниту леб ти се јадеше, ни ништо, нашето село најмногу проблеми имало за време на војната, многу, и тогаш не ти се јаде, не ти оди умот за тоа, повеќе јадеш колку за да преживееш. А кога бевме во село Теарце, тие имаа малку повеќе. И ние купувавме, и тие, така поминавме. Тешко, да одиш ти во една куќа каде си отишол за два часа ти се гледа многу, а не да одиш и да останеш подолго. Многу лошо, многу...

13 женски приказни за една војна

ПК: Сте размислувале ли да избегате од Македонија? НЗ: Ако се стореше многу, многу полошо. Животот ти е драг, и ќе бегаш. Како што избегавме и ја оставивме куќата, така ќе и отидевме, ако се направеше многу полошо. Само за да се спасиш. ПК: Вашите деца, тие цело време беа со вас? НЗ: Да, со нас боле. Не за цело време, колку што сме останале ние, затоа што малиот син работеше на едно место во град, овие помислија дека таму малку помирно ќе биде, отиде таму, ние после, ние двајца останавме со сопругот, но за време на поголемата војна бевме заедно, бегавме по подруми наваму, натаму. ПК: Како се слушавте со синовите кога тие заминаа? Се загрижувавте ли за нив? НЗ: Се грижев, ние телефон немавме. Телефоните се расипаа, телефонската мрежа. Некој кој што имаше мобилен телефон, синот бараше кај него колку да се слушнеме и така, немавме телефон дома, се расипаа, а мобилни немавме тогаш, и така сме поминале, со тешкотии. Многу лошо, не знам... ПК: Сте имале ли некоја жртва во семејството, или пак некој од семејство што земал учество во војната? НЗ: Жртви во семејството не сме имале, овдека во селото сме имале, но од нашето семејство не. ПК: Сте виделе ли војници, било од албанската страна или пак од македонската. Кои сте ги гледале почесто? НЗ: Македонците ги немам видено. Ги слушав кога пешачеа, затоа што само реката не дели со Македонците, затоа што ние сме тука близу. Сме ги слушнале дека се тука, но ги немам видено. Додека овие ги имам видено.

13 женски приказни за една војна

ПК: Како село, Непроштено е населено и со Албанци и со Македонци и секогаш било така. Сте познавале ли Македонци пред војната? Сте ги познавале ли овие семејствата овде? НЗ: Сме познавале, сме познавале, како не, соседи сме, блиску сме, како порано, така и сега, тука сме. ПК: Какви односи сте имале пред војната? НЗ: Не знам како да речам, ние како семејство не сме семејство, знаеш... ние сме добро семејство. И порано, и сега, добро поминуваме. Малку почесто доаѓаа овие соседите што ми се блиску. За време на војната не сме се гледале. Ние избегавме, и тие излегоа, каде отидоа тие не знам, и тогаш се немаме видено. После војната, покасно дојдоа и тие, затоа како што ви реков ние како семејство не сме имале многу проблеми, но тие доаѓаа и не караа дека ние не сме им ги варделе куќите. Јас им реков дека јас ја оставив мојата куќа, а вашите куќи... навечер беше страшно да седиш и да ги чуваш нивните куќи. Затоа што ти немаш страв всушност од тој, ближниот, Македонецот што е од село, но имаше и други кои не ги познаваш. ПК: Од каде имаше други? НЗ: Имало, имало, речиси од цела Македонија. ПК: А после војната, се сменија ли односите? НЗ: Тие не доаѓаа многу после војната. Почнавме пак како да речам, се заостри работата, знаеш... но пак добро што се спасивме, што немавме жртви во нашето семејство. Многу сме се намачиле. Се разденуваше и само се мислев што ќе биде од сето ова пукање, како ќе прекине оваа војна, така излегувавме, само гледав. Селото го обвеа прашината, не знам како да речам. ПК: Од овие соседите што ги имате, бил ли некој од нив вклучен во војната? НЗ: Тие можеби биле, ние жените не сме ги виделе, но велам дека сите 13 женски приказни за една војна

биле облечени во униформи. Сме се уплашиле. Не седевме мирно во нашите куќи. Јас никогаш не легнав да спијам, само облечена, и од мака, дека не се седеше секогаш по комшии. Доаѓав и само гледав наоколу.Едно лаење на кучето се слушаше и ти веќе беше спремен дека ти доаѓа некој, затоа што се плашевме, тогаш беше полно со војници. И ние не сме знаеле ништо. Уште од порано било полно со војници, но ние сме седеле мирно, додека не почна војната добро на големо... уште од порано не спиевме добро, но се надевавме дека нема да има ништо. Но кога почна, дома веќе не можев да спијам, одев кај јатрвите, таму бевме заедно. Во војна не се седи сам. Кога имаш луѓе со нив си го ваѓаш лошото. Многу сме се мачеле. Но шуќур, не траеше долго, не се направи големо... ПК: Зошто мислиш дека војната почна? НЗ: Според мое мислење, не знам како да речам, тие викаат дека за права, но права и такви работи не гледаме. Мислам дека уште повеќе сме ги изгубиле, не знам како да речам. ПК: Кој ја почна војната според вас? Речи слободно што мислиш... НЗ: Сега, за војната не ми фаќа умот за кого да кажам дека ја почнал војната, но како шти тие викаат, еве оваа партијата која што излезе после, првично отиде во планина, потоа влегоа во влада. Според мое мислење, јас велам дека тие ја почнаа војната, но... ПК: За права? НЗ: За права на Албанците, да се вработат Албанците, но не гледаме вработувања... ПК: Беше ли исправно што почна војната, се можеше ли поинаку? НЗ: Според мое мислење, не беше правично. Подобро да се разбереа отколку што загинаа тие млади лица, сите тие изгори, сите тие... какви маки сме тргале. Подобро да се разбереа со добро, отколку вака... пак се направи голема криза, работа не, јас ова можам да го кажам, друго 13 женски приказни за една војна

нешто не знам, јас според мое мислење велам да не се направеше војна, подобро да се обидеа со мирно, но сега дали требаше, дали не требаше, не знам... но многу сме се мачеле затоа не можам да го заборавам, секогаш кога се навраќам се прашувам кој почна, затоа што двете страни го почнаа, не само едната страна, двете. За џабе што отидоа тие млади деца, една голема криза се осеќа сега, порано некако се движеше, но сега нема ништо. ПК: Од војната, ги спомна некои моменти, но што најмногу те трогнало што не би можела никогаш да го заборавиш? НЗ: Па еве, ви кажувам, овие ноќи, ова што сум тргала, што сум видела, со мои очи, сум видела оган, сум видела бомби да пукаат насекаде, еве овие моменти ги имам секогаш кога одам, секогаш кога се сеќавам, доаѓав дома и како да не доаѓав во мојата куќа, бргу, бргу, да земам нешто и да бегам. Но, дали има полоша работа од ова во светот, ти во твојата куќа доаѓаш и сакаш да бегаш што побргу. Одиш таму, таму не ти е добро, во туѓа куќа. Овие ми се многу тешки моменти. Имало моменти кога доаѓавме во Теарце, синот, тој помалиот излезе. Тој дошол во село овде. Беше голема војна и ние помисливме дека заминал во Тетово, затоа што таму работеше, и ние помисливме дека сигурно излегол таму. Е ова нема да го заборавам додека не умрам. Многу сум се исплашила. Кај да излезеше таму... патот беше блокиран. Барај ние ваму таму, не е, кога најпосле дојде... ние многу се исплашивме затоа што во Тетово не се излагаше... имало неколку пати. Потоа, таму каде што сум седела се чувствував многу лошо, се потев... да седиш со денови во туѓо место... имало многу пати. Немаше електрична енергија... сите во темница седевме. И кога печевме леб со многу маки, за да не се види чадот кај оние што беа во Ратае, затоа што можеа после да пукаат кон нас. ПК: Кога изгоре пола село, куќите што изгореа беа на Албанците или на Македонците? НЗ: На Албанците изгореа. Тие гаѓаа ваму горе. Таа ноќ за малку ќе не изгореа, но луѓето беа многу способни што знаеја да се бранат, викавме 13 женски приказни за една војна

којзнае колку трупови ќе имаше наутро, сиот тој оган, и не само на едно место, туку на многу места наеднаш. Имало многу страшни моменти, загрижувачки лошотии. И кога почна да прекинува војната, се прашував: што ќе се случи сега, ќе се разбереме ли со овие, ќе останеме ли заедно или не. ПК: Сега, се плашиш ли се уште дека може пак да почне војна? НЗ: Не знам, но сега веќе немам страв, на почеток, во тие години... имаше еден случај, касно, касно откако се вративме. Седевме внатре со семејството, и само што почнаа да пукаат од таму, откај Дреновец. И јас од таа траума од војната што ја имав, толку многу се исплашив, сум се качила на шпорет од тресењето што ме фати... ова не го заборавам долго време... стави ја раката в уста и обиди се да ги спречиш забите да не ти крцкаат од страв. Ова не го заборавам. Потоа, лека полека прекина и јас почнав да се смирувам, и се нормализира на крај. Но ова не го заборавам дека беше зима и си реков сега кај ќе одиме, тогај бегавме, беше лето, но сега? Ова не го заборавам. Две три години сум имала страв, сега како да речам, ех, ишалах нема веќе војна, ишалах не се случува. ПК: Дали оставила некого со трауми војната, некого од вашето семејство? НЗ: Полно, полно, полно... трауми колку сакаш од војната, многу, чак што сега бргу оставила со трауми што... нервози, немање мир, и не само еден, речиси сите. В село сите имаат голема нервоза, се остави работата, порано работеа селаните, некој на нива, секој по својата работа, се направи војната и нашето село стана многу заостанато село и сиромашно, така што не знам како да речам, така. ПК: Што ќе биде вашата порака, или пак нешто што сте заборавиле да го кажете, или... НЗ: Па не знам... не сакам повеќе војна. Доста сме се мачеле. Не сакаме веќе. Да не се тепаат, да се разберат со добро, ова ќе го порачам на политичките партии. 13 женски приказни за една војна

13 женски приказни за една војна

ГОРДАНА ИЛИЕВСКА КУМАНОВО/ОПАЕ

13 женски приказни за една војна

ДИВНА ЈАНКОВА: Добар ден! ГОРДАНА ИЛИЕВСКА: Добар ден! ДИ: Јас сум Дивна Јанкова, во овој случај значи ќе бидам анкетар и ќе разговараме за состојбата во 2001 година со тебе. Те молам да се преставиш и да почнеме да работиме. ГИ: Јас сум Илиевска Гордана. ДЈ: Колку години имаш Гордана? ГИ: Ја, 41. ДЈ: Гордана, да почнеме за тоа што се случи во 2001, на што те, кога некој би те прашал за 2001, што прво би му кажала, што најмногу те потсетува на 2001? ГИ: Во 2001 највеќе ме потсетува, таа година го изгубив девер ми погина на 23 април во Алешенци. ДЈ: Како погина твојот девер? ГИ: Е па он, бил на вежба и излегол да, излегол да иде по нужда и кога се вратил тие пукале во њега и, штом пуцаа веднаш во срце го погодија. 13 женски приказни за една војна

Д:Ј Ај раскажи ми повеќе за тоа, сакаш да кажеш конкретно дека во војната починал? ГИ: Да, да. ДЈ Значи ќе почнеш ќе ми кажеш како се случи, како дозна за војната, како се живееше пред војната, во период на војна што доживеа ти и што ти се случи и ова малку повеќе да ми го објасниш бидејќи ти почна со ова погинување на твојот девер. Како тоа се одрази на семејството и така. Значи целосна слика. Може да почнеме пред 2001, кај живееше ти? ГИ: Па, пред 2001 ја живеев во Опае. ДЈ: Село Опае? ГИ: Село Опае. Таму ни беше многу убаво. ДЈ: Со кого живееше? ГИ: Со маж ми, со две деца, свекрва, свекор, девер ми, јатрви, деца нивни, сите живеевме во Опае. Многу ни беше убаво. Ама кога 2001 го викнаа. ДЈ: Се вознемири малку ова што те прашувам така ли! Барем по твојот глас. Ајде. ГИ: Дојдоа 2001 ни донесоа покана за маж ми и за девер ми, пошто они се близнаци, да одат и двајца на вежба. А не можат од куќа да одат двајца. Затоа девер ми остана дома а маж ми отиде на вежба. После маж ми отиде куде девер ми таму. ДЈ: Тогаш почна војна или немаше војна туку така само ги збираа? ГИ: Така само ги збираа ги викаа на вежба. Ама на 23 април сабајлето околу 5 часот, четири и пол пет, од тетку девер ми погина. ДЈ: Одма, набрзу откако отидоа? ГИ: Да, на 5 метри пукаа во него и на место. ДЈ: Мажот ти беше на вежба? ГИ: Да. Мажот ми беше во еден пункт а девер ми во друг. Не беа заедно. Поделени беа. 13 женски приказни за една војна

ДЈ: Друг девер, не роѓен брат на ГИ: Од тетку девер, да. ДЈ: И како се чувствуваше? ГИ: Кога требаше да му каже на маж ми дека братучет му погинал, на маж ми прво инекција му удрија за смирење, му го земаа оружјето и тогаш му кажаа. ДЈ: Блиски беа они многу? ГИ: Да. Тогаш му кажаа. И после маж ми не знам кај нашол телефон и мене ми се јавува, дома во Опае и ми вика, ДЈ: Ти се насолзија очите Гордана, знам дека тоа е многу . ГИ: И ми вика. Слушај да ти кажу, немој да дигаш врева, ќе ти кажам нешто ама тивко. Јас му викам што е работа? И тој ми вика ќе ти кажам вика Дејан на тетка ми Тале погина, вика погина. И јас во тој момент му викам, добро викам што се зафркаваш со мене викам, не се зафркавај со тие такви работи. И он ми вика озбилно ти велам, вика дека Дејан погина. Иди кажи доле на мајка ми, на татко ми, дека е погинат. Јас склопив слушалица и отидов доле и сега се чудам како да и кажам на свекрва ми. На сестра и дете. И викам, мамо дојди ваму. И она вика, што е работа? Викам дојди. Ја земав, се качивме горе кај мене и викам така и така Дејан на тетку Талета погина. И она вика што зборуваш ти? Абе викам Синиша ми се јави и ми кажа дека Дејан погинал. И тој ден сите бевме потресени. Сите. А тетка ми, мајка на Дејан, она и брат му ништо не знаеја дома. ДЈ: Како, кој им кажа, како успеавте? ГИ: Е па, моја золва ми јави веднаш на золва ми и она се јави кај тетка ми и ја прашува. Тетка што правиш? И она вика ништо вика, еве печам леб едење правам, ручок, знаеш ова и кажа ај знаеш ние ќе дојдеме кај вас, злва ми на тетка. И кога отидоа таму, на злва ми муж го извика брат му, Пеце, Предраг, и му кажа. Ми се јавија за Дејан, нешто не бил добар Дејан, да идат во болница. Не смеат веднаш да му кажат. Кога отишол брат му во болница има што да види. Кога и кажал на тетка, тетка ми одма се онесвести.

13 женски приказни за една војна

ДЈ: Мачно било многу, целата фамилија тогаш најдлабоко од почеток, уште непочната војна, тие ги почувствувавте последиците од војната. ГИ: Ние бевме потресени да. Е после на 3 мај, кога почна да се пука во Опае, на телевизор изјавија, да излеземе сите оти кој нема да излезе од Опае ќе биде заробен. И ние моравме сите да излеземе. Кој кај таа тетка бевме, што и погина син, кој кај злва ми, некој па имал отидено во Ерџелија, во Свети Николе, кој како се снашол така си. Кој како можел да си оди таму си отишол. ДЈ: Зошто вие излеговте од Опае? ГИ: Епа зошто изјавија на телевизор. ДЈ: А имавте вие Албанци во Опае или пак бевте директно погодени? ГИ: Не имавме Албанци во Опае. ДЈ: А исто бевте погодени како село силно. ГИ: Не силно имаше пукање во Опае, имаше. Летеа гранате тија. ДЈ: Вие каде отидовте, вашето семејство кај отиде? ГИ: Јас со маж ми со деца бевме прво кај тетка ми во Рајкова куќа, што и погина синот. Е послем немаше место за сите, отидов во Ерџелија кај вујко на маж ми. Таму седев, таму деца учеа еден месец школо. Еден месец таму бев, после маж ми се јави дека сме сместени во Кристал и јас се вратив. ДЈ: Во прифатен центар? ГИ: Да, и јас се вратив да си бидеме сите заедно. И кога се сместивме во Кристал тогаш седевме по цел ноќ не спиевме. ДЈ: Мажот ви беше со вас или уште? ГИ: Се врати, да. Тогаш се врати маж ми кога го донесоа Денковски Дејан дома. ДЈ: Починатиот? ГИ: Да, починатиот.

13 женски приказни за една војна

100

ДЈ: Го пуштија и маж ти! ГИ: Да, тогаш го пуштија и него. И во Кристал цел ноќ седевме и се собиравме жени и нема што друго да се прави муабет само тоа ги слушаме како пукаат. И у Кристал... ДЈ: Да, се слушаше и во Куманово. ГИ: Да, и бевме сите потресени. Сите. Цел ноќ седиме жени, соберемо се правиме,... ДЈ: Си кажувате маки? ГИ: Да. Некој плаче, некој се смее, зависи кој ДЈ: Имаше разни тажни судбини? ГИ: Да имаше. Имаше после 2 години 3... ДЈ: Што ви се случуваше за тие 2-3 години? Што се ти се случи на тебе и твоето семејство? Ти дојде со маж и две деца и уште кој беше во Кристал? ГИ: Па имаше луѓе пуно во Кристал. ДЈ: Од твоето семејство само вие дојдовте, така? ГИ: Не, имаше и девер ми. Ние бевме четворица девери, четворица браќа, свекор, свекрва, деца, јатрви, сите бевме во Кристал. ДЈ: По една соба добивте? ГИ: Да, по една соба. ДЈ: Како се живееше таму? ГИ: А бе, не е како во своја куќа. ДЈ: Ја се сеќавам, нели преку невладина доаѓавте да ве посетуваме. Работевме работилници за пост-трауматичен стрес и многу блиску ја доживеав вашата тага. ГИ: Да.

13 женски приказни за една војна

101

ДЈ: Како го доживееја ова твоите деца, твојот сопруг и другите од фамилијата? ГИ: Многу тешко, многу! ДЈ: Што значи тоа? ГИ: Е па деца беа исплашени, потресени. Ноќе деца кога спиеја стануваа во сон, зборуваа. ДЈ: Последици дали до ден денес чувствуваш кај твоите деца? ГИ: Да. ДЈ: Какви последици приметуваш? ГИ: Пуно пути децата стануваат во сон.и се викаат, мамо пукаа, пука се. Ако пукне петарда, тие викат пиштољи пукат, пушки. Уште се потресени. Ако е толко време прошло, деца су, ипак деца. ДЈ: Другите од фамилијата? ГИ: Сите, сите. ДЈ: Дали некој најтешко го доживеа тоа, кој од фамилијата така нај на кого беше најтешко? ГИ: Најтешко беше кај свекор ми. ДЈ: Што беше кај него? ГИ: Кај свекор ми најтешко му беше, пошто он додека беше во Опае, он не знаеше за никаков болест. Дојде во Кристал, сместива не во Кристал, свекор ми се разболе. За две години тој почина. ДЈ: Што му беше, на што се жалеше, на тоа што бевте затворени? ГИ: Затворена просторија што беше, он не е навикнат да седи у затворена просторија. ДЈ: Што му фалеше најмногу? Што му беше тешко најмногу? Освен тоа што беше во затворени бевте? ГИ: А бе, на него му беше највеќе тешко за куќа. Цел живот сам бил, печалил, тој вика куќа направил а на крај да остане без ништо. Тоа е многу тешко. 13 женски приказни за една војна

102

ДЈ: Да нема да остави на своите деца, така? ГИ: Деца му останаа на улица, на улица! Те ги двајца уште се на улица. ДЈ: Твои девери? ГИ: Да. Уште немаат ни куќа, ни ништо. ДЈ: Зошто, што е причина? ГИ: Нема пара не стига. Не стига пара. Нема. ДЈ: Што мислиш, пред војната како живеевте со Албанците во селото? ГИ: Убаво. ДЈ: Немавте проблеми? ГИ: Не, немаше никакв проблем. ДЈ: После војната дали идевте да ја видете вашата куќа, одевте ли таму? ГИ: Ја имам идено само еднаш ДЈ: Така? И? ГИ: Да. Еднаш бев и кога си појдов накуде дом, накуде град, ми се случи нешто. Еден Албанец ми направи нешто и од тогаш... ДЈ: Нема да кажете тоа? ГИ: Не. И од тогаш не сам отишла во Опае. ДЈ: Непријатно многу? ГИ: Да, да. ДЈ: Сама беше ти? ГИ: Со свекрва ми. ДЈ: И на двете ви направи или само на тебе? ГИ: Не

13 женски приказни за една војна

103

ДЈ: А она гледаше, виде нешто? ГИ: Не, не виде она. Кога дојдовме во Кристал јас тогаш и кажав. И кажав дека ja во Опае не одам. ДЈ: Куќата беше растурана? ГИ: Да, беше растурена куќа, паркет беше све уништен, врата, прозорци тоа беше све извадено, све изнесено. Регали, дубока што имавме, столови, тоа беше се уништено. Ствари имаше, има од моја соба, имавме еден орев до сам до тераса, и ствари ми ги фрлиа накуде, све на орев ги фрлаа на моите деца ствари, и мои и на маж ми. Исто, кога ќе го погледнеш орев, со тија ствари, исто само како да е на самовилска вода. Многу беше. ДЈ: Како се чувствуваше кога ги гледаше ствари расфрлани? ГИ: Моја душа знае. ДЈ: Тешко? ГИ: Многу тешко. Да ги гледаш твои ствари на деца ствари на дрво, тоа не е лко. ДЈ: Што друго тешко ти паѓаше? ГИ: Тоа не е лко. Регал ми беше се у парчиња. Регал ми беше се у парчиња, при регал свој сега немам кај да ставам ствари. Ствари ми стојат по кутии на... ДЈ: Кажи ми дали се постигна нешто со ова војна! Што мислиш дали добија другата заедница, дали доби нешто со војната? ГИ: Некој доби некој не, зависи! ДЈ: Како тоа мислиш некој доби? Кој доби? Во војната дали се доби или изгуби? ГИ: Има луѓе што се многу изгубиле, што изгубија многу. ДЈ: Материјално, а еве и живот вашето семејство? ГИ: Да и материјално и...

13 женски приказни за една војна

104

ДЈ: Здравје. Јас се сеќавам познавам многу луѓе кога доаѓав да ве посетувам во Кристал а многу од тие луѓе, се сеќавам на Зорка, на нејзиниот сопруг, многу луѓе починаа. ГИ: Да, да. Зора од Матејче исто така мажот и погина, се помина. ДЈ: Така многу луѓе таму што беа постари брзо починаа. ГИ: Да, да. Тоа е најголем... ДЈ: Што беше причина, зошто? ГИ: Од нервоза, од при свое. Да од тага, од при свое сега да молиш за корка леб. За една корка леб да молиш. И тоа ако сака да ти го даде, ако не ќе го ските ќе го носи дома, тие што даваат. ДЈ: А што се случуваше во Кристал? Не добивавте доволно храна? ГИ: Не, не добивавме. ДЈ: Живеевте во една соба по неколку луѓе. По колку луѓе живеевте во соба? ГИ: Четворица во двокреветна соба, а девер ми што е близнак со маж ми, во еднокреветна соба живееја четворица. ДЈ: Тоалети колку имавте, едн тоалет? ГИ: Два. ДЈ: Два тоалета, за колку соби? ГИ: За цел спрат. Па незнам колку соби има, па 15 соби има. ДЈ: И толку фамилии по 4 души. ГИ: Да. ДЈ: Значи условите какви ви беа за живот? ГИ: Условите ни беа ужасни, ужасни. Но, што е тој е. ДЈ: Сега што би порачала, што би кажала на крај за сето она што го помина и за последиците што ги има од тоа? Што би кажала, кратко како еден заклучок? ГИ: Па, да не им се случи на никого како што ни се случи на нас. На никого! 13 женски приказни за една војна

105

ДЈ: Значи вакво нешто да не се повтори? ГИ: Да вакво нешто да не се повтори како на нас што се имамо доживеано, никој, никој на овој свет да не доживее такво нешто. Секој да си биде во своја куќа, да си живи и работи. ДЈ: Сметаш дека на мирен начин да се решаваат конфликти и проблеми? ГИ: Може. ДЈ: Веруваш во тоа? ГИ:Да, може, ама... ДЈ: Гордана јас верувам дека нема да го заборавам, ни генерациите што беа директно вклучени, ни вие што бевте директно вклучени, а оние што изгубиле член. ГИ: Тие највеќе ќе памтат ќе паметат, тие највеќе. ДЈ: Каде сега тетката и братучетката? ГИ: Како, изгубени се и они. При свое дете сега да го немаш не е лесно тоа. ДЈ: Така. Знаеш ли за други семејства така што изгубија некој член или, не знам колку животи во Куманово се изгубени? ГИ: А бе има многу животи што се во Куманово изгубени на таков начин, ама јас луѓе не ги познавам. Те тоа е тоа. ДЈ: Добро, добро. ГИ: На сите им посакувам све убаво, мирно, свак да си живее свој живот. ДЈ: Добро Гордана јас ти благодарам, би сакала на твоето семејство што помалку да ги чувствува оние последици од војната, ако може да се надминат. Не можат да се заборават ама да се надминат. ГИ: Тоа не може никогаш да се заборави. Јас за мене не. Пошто јас сум два пути потресена, и у Косово кога беше рат, и тука ДЈ: Таму ти беше, во Косово? Како во Косово? ГИ: Јас сум од Косово! 13 женски приказни за една војна

106

ДЈ: Така? ГИ: Да. ДЈ: Таму си живеела? ГИ: Не јас него моите. Да, моите беа чули тука во Опае дека брат му е убиен на место. Сите криеја од мене, никој не ми кажуеше. Етрва ми и свекрва ми седат долу. ДЈ: Брат ти стварно беше убиен? ГИ: Не, Ќе седнат, ќе прават муабет како да ми кажат дека мене ми е брат убиен. Кога ќе појдам одозгор ја да се симнувам надолу, тие избегат. Да не ги чујам, што зборуват. Ама после на крај фала му, фала на бога, брат ми жив. ДЈ: Го најдоа после? ГИ: Да само многу е тепан, многу е тепан. ДЈ: Затворен бил? ГИ: Албанци го многу тепале. Не бил затворен ама 20 души го тепаа. И после го пуштија. ДЈ: А колку време бил отсутен така твоите да не знаат? ГИ: А бе, тој ден кога требаа да бегаат од Косово од мое село Жегра. Брат ми заборавил новчаник дома а куде комшиите да се качат во трактор и да си избегаат сите. Заборавил новчаник дома. Кога се вратил тој по новчаник, тогаш го фатија брат ми. Ама брат ми паметен, па кога дошол кај капија куде комшии, некако го извлекол новчаник, го пуштил тука. Да го најде мајка ми. ДЈ: Така! ГИ: И кога го нашла мајка ми новчаник, почнала да плаче и на комшиите вика. Мој Миодраг е заробен. Брат ми има два убода со нож. Тука до сам до срце убодено. ДЈ: Зошто? ГИ: Албанци што га тепава.

13 женски приказни за една војна

107

ДЈ: И како се спаси? ГИ: И тука има убод. Е па не знам, како Мио ми кажуваше брат ми, некој млад дечко кога дошол ред тој да ги тепа, да го тепа брат ми, кога видел кој човек е, која особа, на тие сите им рекол. Ќе го пуштите Миодраг веднаш, или сите ќе ве убијам. ДЈ: Го познавал брат ти? ГИ: Да. И тие го пуштиле. Со авто, го одвезле доле до река Морава што е таму во Косово, и го пуштиле. Го пуштиле и кога пошол да ја пројде река , пошто немало мост, газил вода и брат ми вика до тогаш ништо не ми беше. Кога пројдов, кога река ја прегазив, почнаа нозе да ми се дуваат. Ама на друго село што имаа стражари, на српско село, кога го видеа брат ми, одма трчаа по него. Миодраг ти ли си? Јас. И го заседнаа до едно дрво, до слива, а мајка ми беше излезена од Чегра. И брат ми вика само прашав за мајка ми, каде е мајка ми, дали е на сигурно. И тие вика комшиите ми кажаа дека мајка ми ти е на сигурно,.мајка ти е во Будрика. И брат ми вика во тој момент јас се онесвестив, се онесвестил, толку. После кога се освестил бил во Гнилане во болница. ДЈ: А ти кога дозна дека е жив? Отиден во Гнилане, во болница кога бил? ГИ: После, после 5-6 месеци. ДЈ: Цело време не знаеше. Зошто како така не знаеше? Немаше комуникација со него? ГИ: Немаше комуникации, криесва од мене сите. ДЈ: Ти не знаеше дели е жив или дека е заробен? ГИ: Ништо, ништо ДЈ: Значи стрес во војната двапати имате доживеано? ГИ: Кога се јавив кај сестра ми во Смедерево. Зборев со неа по телефон кај етрва ми. И сестра ми вика, на српски. Гордано, тоа што сте го чуле за Миодраг, тоа не е тачно. А јас појма немам. А девер ми што е близнак со маж ми, он знае. Така стои настрана и ми вика прашај за Миодраг. А бе прашав викам. Мене ме боли и за брат и за сестра. За сите ме боли. И тој ја зборев со сестра и он ме гледа, гледа и вика дај ми го мене телефонот. 13 женски приказни за една војна

108

Девер ми мислел да не ме лже сестра ми, дека не смее да ми каже. И кога го зема телефон он и веднаш за брат ми праша. Миодраг како е? И сестра ми му вика Миодраг е добар, не се секирајте, тоа што сте го чули, тоа не е точно и тогаш се уверил, дека е жив. ДЈ: Гордана, верувам дека ова беше многу напорно за тебе, да се потсетуваш на тие стресови што ги имаш доживеано. Уште еднаш благодарам. ГИ: Благодарам и на вас.

13 женски приказни за една војна

109

13 женски приказни за една војна

110

Х.А. ТЕТОВО

13 женски приказни за една војна

111

13 женски приказни за една војна

112

Ниту кон својата страна не пошле, ниту кон нашата, останале обични луѓе, како и ние, на ничија страна.

ПРАНВЕРА КАСАМИ: Кога почна војната во 2001-та, март. Каде бевте тогаш? ХА: Во тој момент бев дома. Војната ни дојде неочекувано и пукотниците што на почеток ги слушавме нас ни се причини дека се игра, едноставно помисливме дека некој отишол горе на Калето и дека си пука оттаму , и дека тоа ќе потрае кратко и ќе прекине. Кога почнаа малку повеќе интервенциите на Македонците и од горе, тогаш сфативме дека нешто не е во ред, и како луѓе без без искуство кои што никогаш не доживеале војна, ги собравме алиштата, сета облека беше спремна и бевме подготвени да избегаме, као ќе отидеме некаде, се си спремивме и само чекавме што ќе се случи. Во тие моменти не фати паниката, тогаш бевме шестчлено семејство. Поголемиот син беше на школо, другиот беше кај баба му, го зедовме детето од школо, и на нему му се расипа спокојноста, нормално, детски живот, добар, немаше доживеано ниту некогаш размислено дека може така да се случи. Од ден на ден состојбата се влошуваше, иако ние очекувавме дека ова ќе потрае кратко, дека нема да продолжи, и зедовме одлука да излеземе од овде, поради причината на децата на братот, затоа што тие беа мали. Да излеземе, да одиме на некое друго место, за да не се случи нешто, додека не се смири. Отидовме во село Радуша, кај нашите роднини. Тој ден, и ова е вистина, 13 женски приказни за една војна

113

кога се оддалечивме од куќата, сум се чувствувала многу лошо. Тетово беше претворено во мртво место. Ниту луѓе се гледаа наоколу, ми се пристори дека се оддалечувам засекогаш. И многу лошо се чувствував. И отодовме таму, иако таму не беше многу далеку од местото каде се случуваа овие лоши работи. Изгледаше како да нема тука такви работи. Како да беше едно нормално место, како да не случило ништо, како да Тетово беше некое далечно место, иако не пречекаа многу добро, и нормално, секој ден доаѓаа дезинформации, во Тетово се случило ова, во Тетово се случило она, луѓето си ги преувеличуваа работите, и иако тука бевме раат, јас не се чувствував добро, сакав да се вратам во моето место, во мојата куќа, затоа што таму го оставивме татко ми, и не бевме раат. И, не само јас, затоа што цело соседство се исели, туку, и сите други се чувствувале така и чекале да се вратат, иако беа сместени во подобри места, чекале секој миг да се вратат, да се вратат во своето Тетово. И тој ден кога се враќавме, петтиот ден, едвај издржавме, со сила издржавме пет дена, и тој ден кога се враќав се чувствував многу среќна. Кога дојдовме, речиси сите, еден по еден почнаа да се враќаат соседите во своите куќи. Деновите беа сосема нормални, како да не се случува ништо, но кога се спуштеше ноќта, беше многу страшно, секоја вечер си помислувавме дека можеби утрешнината нема да ја дочекаме. Од ден на ден, иако ние очекувавме дека овие странците, од меѓународната заедница ќе интервенираат, и дека нема да се случи како со другите војни за кои што имавме слушано, гледано на телевизор, дека нема да се случи како во тие, но, од ден на ден состојбата се влошуваше. Го памтам еден случај, ми останаа питите в шпорет, умот кај нив ми остана, денски немаше пукотници, но тој ден почнаа порано да пукаат, и ние набрзина отидовме кај стрико ми, затоа што колку толку тие имаа и подрум, и дека таму нема да ни се случи ништо, тој ден толку многу трауми доживеале децата, затоа што иако ги оставивме децата во Радуша, после некое време и таму почна и се створи полоша состојба отколку тука и децата се вратија дома. Куршумите доаѓаа од сите страни. Само Господ не има спасено во тие моменти. Стрико ми за момент беше надвор, само што исчекори еден чекор и ја затвори вратата, куршумот се заби во врата. Од 13 женски приказни за една војна

114

кај дојде тој куршум, од планина, или од кај македонската страна, не знаеме, затоа што куршумот си е куршум, но да кажам дека за дел, момент од времето тој се спаси. Војната иако беше кратка, кај нас остави трауми. Секое тогашно пукање долго после тоа оддекнуваше во нашите уши. ПК: Вие каде бевте, вашата куќа е сместена во средишен дел? ХА: Да, во средина, пукотници имаше и од планина, што значи од наша страна, албанската, и од македонската страна. Ние на средина ги гледавме сите бомбардирања како од македонската страна одат кон планините, горе, каде точно паѓаа ни не знаевме, додека тие горе колку толку беа внимателни, затоа што занеја дека долу во куќите има луѓе, и внимаваа да не не повредат нас. Најтешко беше за време на полицискиот час. Кога доаѓаше полицискиот час во седум часот, тогаш ние сите се затваравме по нашите домови и многу се плашевме да не влезат Македонците во нашите домови. Имаше ситуации кога слушавме дека доаѓаат, влегуваат по куќи и од ова најмногу се плашевме. Многу често се случуваше да нема струја, и тогаш можеше да се случи сешто. Иако такво нешто не се случи, ние очекувавме такви случаи, и ова ни има оставено многу последици и трауми, за што се надевам дека нема да ги доживееме повеќе. ПК: За времето кога бевте во Радуша, вашиот татко го оставивте дома? ХА: Да. ПК: Бевте загрижени, како беше, се плашевте ли за животот на вашиот татко? ХА: Нормално, но и тоа беше причина што ние се вративме дома, затоа што секој момент се јавував на телефон, татко ми беше тип на човек кој што не кажуваше дека состојбата е толку лоша колку што ни кажуваа другите. Тој ни велеше, седете, добро сте таму, ние овде сме добро и немаме проблем. Но, ние не бевме спокојни, и затоа што многу се загрижувавме за таткото, и од друга страна тука беше и мојата сестра, и 13 женски приказни за една војна

115

таа беше во куќата и таа исто не ми ја кажуваше вистинската состојба, и од дезинформациите дека беше запалена Пашината Џамија, се случило ова, се случило она, работи што не беа точни, од се ова, ризикував, и си реков и да знам дека ќе ме утепаат ќе отидам дома, да бидам близу до татко ми, да не го оставам сам, да бидам блиску до моето семејство, и едноставно во моето место. Ми беше многу жал тој ден за Тетово, кога излегов. Додека во возот во кој се качивме имаше Македонци кои не гледаа со презир, цивили, патници, кои што за толку брзо време, значи за тие пет дена кога почна војната, затоа што после пет дена, ние веднаш се иселивме, како да кажам, за толку малку време почна омразата. Не гледаа со презир и пуштаа по некое прашање од типот зошто бегате, вашите го почнаа ова и зошто сега се оддалечувате, останете тука, и од ова ми идеше уште повеќе инат зошто се оддалечувам и од таа причина и се вратив, зошто да бегам, ќе седам во моето место, ако е пишано да умрам ќе умрам тука. ПК: Пред војната, сте познавале ли некој Македонец, сте имале ли другари/ки, или пак некого да познаваш? ХА: Да, сум познавала пред војната, сум се дружела, сум комуницирала и после војната. Но за време на војната контактите со Македонците се прекинаа, нормално, затоа што веднаш почна една омраза. Имаше еден случај, бев во фризерски салон за време на војната. И сега, на пример може да речете па зошто отидовте кај Македонец. Отидов затоа што жената што работи таму е многу добра фризерка, и јас македонскиот јазик го зборувам многу добро така што никој не осети од тоа дека јас сум Албанка. Тука сите беа Македонки и си разговараа слободно. Видов колку голем национализам имаа. Тие се изразуваа на таков начин, за машките не би се изненадила многу, но жените да се изразуваа на тој начин “да им ја исечеме главата на Шиптариве”, ги слушнав сите кој како се изрази и кога на крај завршив и требаше да излезам им реков: „фала, јас сум Албанка“. Потоа побараа извинување од мене дека на нас така ни дојде, дека тие ќе треба да преселат во Скопје, како ќе живееме таму. И јас им реков дека дека вие со оваа омраза само го покажувате 13 женски приказни за една војна

116

вашиот карактер и дека со оваа омраза кој што го имате вие не го цените вашето место на живеење, соживотот. Нормално дека војната носи омраза реков јас, иако јас реков сум имала контакти со Македонци, работиме заедно, се дружиме, сепак има една дистанца помеѓу нас и нив. ПК: Тие Македонци што си ги познавала, после војната сте ги продолжиле ли односите со исто темпо, или пак сте ги прекинале односите? ХА: Не, со некои кои ги запознав, ги прекинавме односите, со некои лица кои се покажаа какви се и кои останаа истите како што беа и порано, како тие, така и нас, луѓе сме, и тие имаа страв од војната како и ние, и нормално со нив сме продолжиле, и од причина што не беа вклучени во ниедна страна. Останале на дистанца, не вршеле никакви злочини кон Албанците. Ниту кон својата страна не пошле, ниту кон нашата, останале обични луѓе, како и ние, на ничија страна. Со нив сме продолжиле да комуницираме. ПК: Зошто мислите дека почна војната? ХА: Според мое мислење, за фотеља. Јас така мислам. Тогаш не го имав ова мислење. Во почеток не ни знаев зошто почна, што беше тоа, и полсе како поминуваше времето, како што се заоструваше... имаше случаи кога многу се заоструваше, кога слушав, особено кога слушнав како беа убиени татко и син, на кој начин ги убија, на кој начин го средија како една игра со телефонот. Човекот просто имаше телефон во рацете, тие го напрација дека има бомба. Инаку не припаѓам на типовите кои ги мразат, јас ги сакам луѓето, без разлика на националноста. Во тие моменти ги имав многу на инат Македонците и бев во состојба многу лесно и јас да отидам во планина. За кратко време ќе одевме и јас и цело мое друштво, како и соседството, сите ќе одевме во војна. Можеби тие и тоа го имаа за цел, да ја заострат состојбата, зошто за тој случај на татко и син многу ми падна жал. Многу лош план им направија. Чиј беше тој план, дали тој беше на овие големите политичари, како што изгледа, 13 женски приказни за една војна

117

нивен беше, за да ја заострат состојбата, но некој размисли дека доволно е со ова, и ја прекина војната. Тогаш имав друго убедување, само што сега кога ги гледам партиите, гледам дека ова било спогодбена војна, но, војната не е нешто што можеш да ја контролираш. Може да почне со спогодба, но со текот на времето може да излезе од контрола и да стане поголема, но овие ја прекинаа со време и како што изгледа победија, кој што планираше победи, доби, но мене ми е жал за тетовчаните и околината, нормално, за тие семејства што имаа загуби. Затоа што ние, горе долу немавме загуби, трауми да, страв да, но поголеми загуби немавме. А имаше семејства што имаа загуби во луѓе, и за нив ми е многу жал. ПК: Според вас не се доби нешто? ХА: Не се доби нешто, како што гледам сега, значи се обидуваат да го вратат, како што слушнав еден ден тие сакаат ни 20% да ги задржат, значи за што се водеше оваа војна, за ништо. Се направи за интерес, личен интерес. Некој од македонската страна, во соработка со некого од нашата страна, за нивните лични интереси ги искористија двете страни. Населението, и нашето, и нивното, на Македонците. Направија една омраза кое едно време, кое што сега колку толку има речиси 10 години што поминале и таа се отстранила, додека во тоа време, во тој период имаше една омраза помеѓу населението. Го направи некој за своите лични интереси и не се доби ништо. Правата се исти какви што биле порано, ништо не е добиено. Ми е жал само за тие семејства што имаа загуби. Се прави еден екцес, случка, како на пример во Бродец, полицијата влегува по куќи без никаква вина. Значи, кога ќе и текне на македонската полиција може да влезе внатре, те прегледува, нема каде да се пожалиш, нашата страна која е на власт не реагира. Таа се има претворено исто како македонската страна. ПК: Има ли некоја случка од војната која што никогаш нема да ја заборавиш? ХА: Сега не ми текнува нешто конкретно... 13 женски приказни за една војна

118

ПК: Не е важно ако не ти текнува. ХА: Имаше случаи кога ги гледавме куршумите, не ме фаќаше сонот... деновите поминуваа лесно. Се собиравме сите, како ништо не се случува. Случката кога најмногу сум се стресувала беше моментот кога беше прекината струјата во цело Тетово. Тогаш помислив и реков дека ова е крајот. ПК: Што помисли во тој момент? ХА: Во тој момент помислив дека македонските парамилитарци ќе ни влезат по домовите и ќе прават што ќе сакаат со нас и помислив дека ова е момент на смртта, затоа што наеднаш во еден момент беше прекината струјата. И во таков случај, во време на војна кога се прекинува струјата, тоа беше многу стресно и ден денес тоа ми останало како траума. Помислив дека тоа е моментот на смртта. Во тој момент се пишманев зошто повторно не излегов од куќата, зошто не избегав, за еден момент цел живот помина низ моите очи, како да ми дојде крајот. ПК: Нешто друго што сте заборавиле да го кажете, или пак сакате да додадете, ако има нешто... ХА: Еднаш имам речено, да даде Господ да не дојде такво време и такви настани. Колку толку, сега луѓето се пообразовани. За правата може да се бориме и со пенкало, не само со пушка. Во овој век, кога Европа оди напред, ние уште да се занимаваме со пушки, некој да излегува во планина, некој од тука со такви нешта да ги добие своите права, тоа е срамота. И ние сме образование луѓе, треба да ги имаме истите права како и тие. Но, многу зависи од партиите на власт. Партиите кои што во моментов се на власт се претвориле исто како македонската страна, и не работат за интересите на народот. Новите генерации не се занимаваат со пушки, сега е време на компјутери. Би рекла, да не даде Господ да дојде тоа време за да се вратиме назад, туку да продолжиме напред, но правата да ги имаме исти, како ние, така и Македонците.

13 женски приказни за една војна

119

13 женски приказни за една војна

120

Ѓ.Б. ОСЛОМЕЈ

13 женски приказни за една војна

121

13 женски приказни за една војна

122

AРЈЕТА AХМЕДИ: Да, да. Како се викаш? ЃБ: Јас сум Ѓ.Б. од село Жубрин.

АА: Општина Осломеј? ЃБ: Општина Осломеј….

АА: Опиши го селото, вашето село, живее чисто население, мешано население? Албанци - Македонци? ЃБ: Ние сме сите Албанци, нашето село е цело со Албанци.

АА: Дали сте имале контакти со Македонци пред војната во 2001? ЃБ: Да сме имале, сме имале како не… Македонците го имале местото… тие го владееле.

13 женски приказни за една војна

123

АА: Какви беа тие односи? ЃБ: Односите не беа толку добри. Само што сме се плашеле затоа што тие владееле. Иначе односите никогаш не ни биле добри … Но сме имале интерес и сме требале да имаме добри односи... што ќе правиш …

АА: Дали сте имале односи со обични луѓе? Не со институции туку со луѓе? Ѓ.Б. Да, да, сме имале, како не… доаѓале пријатели, луѓе… доаѓале како не Сме имале од секогаш … свекор ми имал, девер ми имал … имале како не … сме имале – доаѓале добро ,сме ги чекале добро... седеле, си отишле … кога сме имале тешкотии за нешто ние пак сме биле пријатели…. затоа што сме сакале да живееме со нив… така…

АА: Дали имало неправди кон Албанците пред 2001? ЃБ: Имало како не… многу имало, многу неправда… затварања, апсења, отсекогаш имало… беа тие заинтересирани за луѓето кои беа способни а за другите не… тие кои беа способни.. нив секогаш –им праќале луѓе – биле заинтересирани за тие луѓе кои биле способни... затоа што за тие кои не ги интересирале… зборуваме кои не биле интересни… тие со школо повеќе, нив секогаш ги затварале, никогаш не ги оставале на мир.

АА: Значи таа била групата за која најмногу се интересирале? ЃБ: Да де да, така беше….тоа време така беше.

13 женски приказни за една војна

124

АА: Каде бевте вие во 2001? ЃБ: Дома бевме … каде сме биле, овде бевме каде друго ќе бидеме.

АА: Значи не сте отишле? ЃБ: Не, бевме уплашени, се подготвивме, сите се подготвивме, земавме ствари што имавме ги криевме затоа што се плашевме… викавме да не ни дојдат… затоа што се војуваше во Тетово, во Куманово, и ние се плашевме дека Кичево е готово …. после се спасивме ама бевме уплашени, бевме сите подготвени, и стварите ги подготвивме, ни беа спремни за кога ќе треба да побегнеме, зошто се плашевме..

АА: Што мислите вие, зошто почна војната? ЃБ: Затоа што немаше правдина, одеднаш започна војната, толку и ние знаевме … знаат повеќе тие другите, поголемите, за тоа како беше војната … ние така мислиме… но, правдина навистина немаше, навистина, луѓето беа без работа… види како си заминаа, нашите луѓе, сите се на печалба... ете заминале затоа што немале работа, да имаа ќе останеа овде. Ги оставија куќите.

АА: Дали мислите дека причина за тоа беше само проблемот на вработувањето? ЃБ: Да, вработувањето, тоа беше.

АА: И на школувањето? ЃБ: И на школувањето, како не… и се школувале, и школо завршиле ама 13 женски приказни за една војна

125

работа немало и отишле на печалба. Колку години има како заминале? Така да, немало правдина, да бевме еднакви, како за тие што се на работа. Така тоа било.

АА: Дали се случил некој настан кој ве трогнал многу за време на војната во 2001? ЃБ: Се има случено… кај нас се случи… ние имавме… јас имав еден син, свекрвата имаше, Д..., така беа, Д., С. и С., тројцата беа врсници... и кога започна војната тие направија што направија и излегоа на планина.

АА: Значи сте имале членови на семејството кои биле дел од војната? ЃБ: Сме имале, тројцата отидоа во војна … во војна отидоа… ние не знаевме, гледавме дека не се раат, секогаш беа зафатени, носеа оружје... сакаа да помогнат... со се срце тројцата… Д. Им помагаше од на печалба... им праќаше пари... другите од овде помагаа… и еден ден кога започна војната тројцата се договорија. И тој од печалба и овие другите, отидоа тројцата… ние не знаевме ништо… ние отидовме да вадиме, беше лето, август беше… не август туку јули, отидовме да вадиме и кога се вративме го немаше… реков Господе кај е отиден... кога ми притребаа парите… кога видов ги немаше 500-те марки… и се уплашив но Л.(ќерката) ми рече “С. се брзаше и не знам што се случи, не знам, не беше мирен , чекав да се врати, но се стемни а тој не дојде , и така... на крај ми се јавија на телефон од Тетово, ме прашаа дали е ова куќата на С. дали си ти мајката на С. Јас сум… Ме прашаа каде е С. Им реков дека не знам и дека од сабајле се

13 женски приказни за една војна

126

изгубил, јас бев на нива, кога се вратив тој веќе беше отиден , ми рече: С. Дошол овде, дали сакаш да ти го вратиме? Реков не, ако ги враќате да ги вратите тројцата, затоа што и Д. и С. Се тука. Но, ти имаш еден син … Не, не реков, тие секој за себе се тука, но ако ги вратите тројцата да ги вратите …и така остана … видоа после неколку дена дојде и се избања, се среди и ми рече дека ќе оди пак. Му најдов јас еден пар чизми, војнички, после некое време дојде Б. (мажот) и рече дека убиле тројца, колку се уплашив тогаш... рекоа дека ги убиле... јас се уплашив да не беа тие... многу се уплашив … никогаш нема да го заборавам тој момент, никогаш. И после разбрав дека други биле убиени … и така…

АА: Што мислевте во врска со ова што замина, дали се сложивте? ЃБ: Па и се сложив и не се сложив, затоа што ја еден син само имав, а војната знаете што носи, само убивање. Но немав што да правам … а за идење, сите отидоа, и сите ќе се сложевме затоа што такви беа времињата, сите сакаа … војната не е лоша... таа е обврзна… но за мајката никогаш нема да биде добра, затоа што мајката ќе биде лошо. Не, ќе ми го убијат, не натаму, не наваму… и така.

АА: Дали се промени животот во вашата фамилија, значи после оваа случка? ЃБ: Ништо не се смени, стана полошо. Ги чуваа, луѓето почнаа да ги шпионираат. Повеќе Албанците отколку Македонците, не ги сакале никогаш ама Албанците им помагаа. После 2001, во 2002 го уапсија S. на 2 август, овој... се спаси за малку затоа што ние бевме опколени од околу 13 женски приказни за една војна

127

50 полицајци додека С. беше отиден по дрва и беше заспал. Ме викна мене Б. и ми рече: опколени сте со полиција. Како бе? Јас само што бев дојдена, бев на доктор, така што кога излегов навистина на вратата стоеше полицаец. Јас набрзина појдов, тој спиеше. Го кренав С. Му реков да стане брзо, но овој баш сонуваше и видел како ги затвараат, не знам како… не знам како ми кажа, сум заборавила… и му кажав набрзина дека вака е работата… јас го зедов и го изнесов надвор. Излегов кон вратата, зедов количка со дрва, колку за да ги осврнам, јас не ни сакав да изнесам дрва но не знаев што да направам, како да го изнесам син ми и да излезам да видам каде се полицајците. И овој скокна преку бавчата на тетка B. почна да ја пресокнува и другата бавча. Двете бавчи ги прескокна. Јас излегов и му кажав дека овдека е полицаецот но не не виде. Кога излегов накај ливадата на И. исто така видов двајца полицајци со автоматски пушки … излеговме од вратата на Џ. (комшијата), накај Н.K. (друг комшија) и право на улица. Коли поминуваа, сакав да запрам некоја од колите за да го земе син ми и он да избега, ама никој не застануваше. Еден работник од Бериково ја запре колата. Јас му реков дека имаме болен човек и дека детето треба да отиде до Туин за да земе кола. Не знаев што друго да му речам, да го излажам затоа што поинаку он не го земаше, ако му ја кажев вистината тој ќе избегаше од страв, затоа што никој не би сакал да биде убиен. Го зеде он со кола и овој избега. Тргнал да побегне накај Тетово од Ќаф, кога видел и таму имало полиција… пак избегал и се вратил во Прападиште така избегал во Тетово каде останал 5-6 недели без пари... и така... тоа сме го преживееле.

13 женски приказни за една војна

128

АА: Значи ова е еден од настаните во 2001? ЃБ: Овој е случајот, С. го затворија… тој знае што трпел таму… го зедоа така... и така да овие работи сме ги преживеале…

АА: Што мислите, дали може да се повтори војната од 2001? ЃБ: Да не даде Господ да се повтори… кој сака војна. Се надевам дека ќе се договорат вака… со убаво затоа што со војна никогаш не е добро.

АА: Што добија Албанците после 2001? ЃБ: Ништо, што добија Албанците? Само расправии… што направиле... се тепаат партиите една со друга. Ај кажи ми ти што добиле… дали нешто добиле? Не! Е, па не знам што друго да кажам… не се плашиме како порано. Порано се плашевме една касета на Албански да слушаме… и татко ти го затвориле, ти можеби не знаеш но прашај ја мајка ти ќе ти каже… порано една касета не ни беше дозволено да ја слушаме на Албански, сега само што може слободно да зборуваш и да кажеш дека е лошо, порано и лошо не смееше да кажеш, во времето на Југославија не смееше да речеш лошо, еден збор лошо да кажеше кој знае колку години затвор ќе те чинеше… а сега после 2001 слободен е само зборот…

АА: Значи само зборот е слободен? ЃБ: Да само зборот е слободен. Според мене така е… јас така мислам, друго ништо не сме добиле. Ако не работиш, тогаш ништо не си направил, истото е. Да речеш дека запре печалбарството, луѓето после 2001 пак останаа без работа. Така што уште повеќе отидоа… тоа е, што 13 женски приказни за една војна

129

друго да ви кажам. Не знам што друго да ви кажам... се надевам дека ќе биде подобро, да се средат партиите првин затоа што се јадат едни со други самите Албанци, а за што? Секоја сака да биде по свое… и така... јас вака мислам.

A.A: Дали вие лично им верувате на Македонците после 2001? ЃБ: Никогаш. Како да им веруваш... никогаш, никогаш не можеш да им веруваш на Македонците… Мое мислење е дека не може да им се верува. Толку години… колку што паметам јас никогаш не си можел да им веруваш.

АА: После сето тоа што се случи, 2001, војната, приведувањата, што мислите, дали може да живеат заедно во мир Албанците и Македонците? ЃБ: Па не знам… ќе живееме, нема што друго да се прави, каде да се отиде... тие ги имаат своите куќи, ние ги имаме нашите. Ни тие не можат да го напуштат ова место, ниту ние можеме… и тоа е тоа, само што каде има повеќе Албанци ќе живееме, а каде има Македонци и Албанци, треба секој во своја куќа да си седи. Нема друго чаре, мора да живеат заедно… тое е тоа... тоа е вербата… друго на што ќе веруваш… да даде Господ да се средат двата табора…

АА: Дали може да се заборави тоа што се случи и да се продолжи понатаму? ЃБ: Па, ќе се заборави. Ова не се случило само денес туку преку цели 13 женски приказни за една војна

130

генерации, јас колку што паметам и колку што ми раскажувале татко ми, дедо ми и сите други што ми кажале e дека имало убиени и порано... сега, можеби помалку... порано ги колеле, ги погубувале и после пак дошло време тие пак се заедно… И ова ќе се заборави, нашите деца и внуци да речеме ако им биде поубаво нека си поминуваат добро, но, се надеваме дека ќе биде подобро… Како што викаат поинаков свет доаѓа, поинаку ќе се разберат да речеме со муабет… Тоа е тоа само поинаку.

АА: Дали може да се прости, да ја простите вие војната во 2001? ЃБ: Е па, на тие што им се убиени луѓето, тие нема да си простат, тие не може да си простат, никогаш не можат да си простат. Пошто и порано имало луѓе убиени, и тие не си опростиле. И ние не може баш така лесно да си простиме, на пример еве мојот син се спаси но колку ние сме трпеле, еве на пример С. тој што го затворија, како ќе им опростиш кога го мачеа. Што не му направија без да биде он крив… за своите права отишол а тие со струја го мачеле, што се не му направиле, можеби и му оставиле некој дефект, не е толку лесно… и ај, како да опростуваш. Затоа викам, а пак на тие што им ги загинале луѓето… овој другион, пак жив си е ама на тие што им загинале, тие никогаш нема да си опростат… како ќе простат...

АА: Дали има нешто што не ве прашав но што вие сакате да го кажете во врска со оваа тема? ЃБ: Па не знам, ова е тоа… да речам дека ние и од порано не сме имале добри односи со Македонците, што ќе речеш? Да кажам дека ние и од 13 женски приказни за една војна

131

порано не сме ги сакале, татко ми не ги сакал затоа што на татко ми му го убиле братот, брат му го убиле затоа што бил балист… Македонците го убиле… и ние од тогаш не ги сакаме… а овде кај што дојдов, немаа убиени… немаа разлог… ги сакаа, не ги знаеја за лошо, а ние па не сме ги сакале… татко ми најпрвин не ги сакаше… што да речам, од зорт сме ги имале како пријатели, ни требале за нешто, зошто без нив ниеден документ не сме можеле да направиме… мораше да ги молиш Македонците да ти помогнат, иначе од срце не сме ги сакале, татко ми ич не ги сакаше, ама тој беше изгорен, брат му го убија, па се вратил жената на брат му ја зел, била дадена мајка ми за С., тој загинува во војна... така да, не е лесно... Да кажам и за фамилијата на мајка ми – на мојата снаа, и тие не ги сакале и ден денеска не ги сакаат, затоа што нејзе и го убиле татко и, и внуците и ги затвориле… и таа не ги сака… не ги сакала и од порано кога разговаравме… а па да речеме дека овие другите ги сакале – свекор ми ги сакаше затоа што него не го изгореле во фамилија , а па нас што не изгореле ние затоа викаме така… секој за своите луѓе… немам друго што да речам. АА: Многу ви благодарам.

13 женски приказни за една војна

132

ЛИДИЈА ИЛИЈЕВСКА КУМАНОВО

13 женски приказни за една војна

133

13 женски приказни за една војна

134

Лидија, ако нападнат твоите, јас ќе се кријам кај тебе, ако нападнат моите ти ќе се криеш кај мене.

ЛИДИЈА ИЛИЈЕВСКА: Лидија Илиевска од Куманово, вработена како професор во средното училиште "Перо Наков" во Куманово, што се однесува на она што се случуваше за време на конфликтот во Куманово и каде јас бев цело време, можеби интересно ќе биде тоа што јас како дете сум израснала во етнички чиста средина каде што живееја само Македонци, во центарот на градот Куманово. Кога се омажив, отидов во една приградска населба "Железничка станица" каде што живеат луѓе од сите етнички заедници. Улицата наша беше шарена по етничка националност, имаше Срби, Албанци, Македонци, Роми. На комшиски начин со сите си живеевме. И пред конфликтот имавме изградено некои комшиски реалации и не се правеше етничка разлика, сите се дружеа меѓу себе ги празнуваа празниците. Си одеа на гости, тоа беше секогаш интересно, особено за мене, бидејќи претходно сум живеела во етнички чиста средина. На почетокот ми беше чудно, но потоа го прифатив, бидејќи сум комуникативна по природа. Тогаш не бев во невладиниот сектор, но бев активна на факултетот во младинските организации, секогаш сум била со некого во комуникација и јас тоа лесно го прифатив и имав изградено многу добри релации, дури пријателски. Така да со една колешка, Албанка што ојде како мене тука, беше малку необично со тоа што бевме многу блиски, дури ја ангажирав во организацијата Мајка (неразбирливо) работеше на проекти кај нас, во македонска невладина организација. 13 женски приказни за една војна

135

ЕМИЛИЈА МАНЕВСКА: Се сменија ли односите кога почнаа конфликтите во 2001 година? ЛИ: Конкретно кај нас во улицата ништо не се смени. Еве јас конкретно ќе кажам за мене и мојата пријателка, ми се чини дека и се повеќе зближивме. Работевме заедно, одевме заедно на работа. Јас некако послободно се чувствував отколку таа. Таа беше некако зависна од мене, ме чекаше ако имав состанок или нешто, за да се вратиме заедно. Одевме со една кола и таа секогаш беше поисплашена од мене. На пат до дома имаше пунктови со полиција, ги поминувавме и јас како Македонка можеби полесно ми беше зашто и полицијата беше македонска. На неа и беше потешко но мислам дека немаше ни таа никакви тешкотии. Им бевме интересни од почетокот кога одевме заедно со иста кола. Контрола, лични карти. Еднаш дури не прашаа што правиш ти Македонка со Албанка. Ние сме си комшики, си одиме заедно на работа, што ве интересира што правам јас?! Дури потоа престанаа да не застануваат зашто веќе не научија. ЕМ: Што се случи кога почна да се влошува ситуацијата и во Куманово? ЛИ: (малку се збркува во говорот, па продолжува концентрирано) Кога почна принудното иселување, така да кажам, на луѓето од Матејче, Опае, така да, кај нас не се знаеше што е, јас баш бев на еден семинар и се враќав накај Куманово и на радио во автобусот слушнав. Почнаа да ми вратат на телефон – ајде кај си рат почна! Кога отидов дома првото што го направивме, сите отидовме во почиста средина. На пример јас отидов кај мајка ми со децата. Мажот ми си остана дома, јас со децата отидов кај мајка ми. ЕМ: Се плашевте ли од средината во која живеевте, дека тие може да се свртат против вас? ЛИ: Лично јас не се плашев од средината, туку од тоа што не знаевме што е тоа што се случува. Значи, не бевме информирани, не знаевме што се случува, имаше различни верзии, нападнале од онаму, нападнале од оваму. Така да иако бевме од различна етничка националност... на пример, јас отидов кај мајка ми, а мојата пријателка отиде кај сестра ѝ во Скопје. Бегавме и едните и другите, а не знаевме од што бегавме. Тоа беше првичниот ден, на први мај или втори мај, или како беше, или трети мај, знам дека беше првите денови од мај. Седевме и после кога 13 женски приказни за една војна

136

видовме што се случува после се вративме сите. ЕМ: После колку време се вративте? ЛИ: После вториот ден. Одма си се вративме и си продолживме најнормално живот, во улицата немаше нешто, кај нас, ама имаше од страна од медиумите малку преувеличување на некои работи, од луѓето исто така. Па почна и издвојување меѓу некои. Но, тие што си беа во блиски односи изградени не се нарушија. Дури мислам дека ние си правевме план со мојата комшика, секогаш ги кажувавме тие зборови, „Лидија, ако нападнат твоите, јас ќе се кријам кај тебе, ако нападнат моите ти ќе се криеш кај мене“. Ја и викам, сега, кои се твои кои се мои? Си правевме смешки понекогаш од мака. Каде што се водеа престрелките се слушаше се. Си седиш во двор си пиеш кафе, а престрелката се слуша. Дури го научивме и звукот на оружјето со кое се пука, дали пука зоља. ЕМ: Не се плашевте? ЛИ: Дури навечер кога ќе спиев, и кога ќе дојде целосно затишје го очекував звукот. Навикнавме да живееме. Исто така маж ми беше претседател на месната заедница и постојано беше со луѓето. Кај мене во домот постојано се одржуваа состаноци со Македонци и со Албанци. И во месната заедница и таму се состануваа и пред се за да се сочува мирот. ЕМ: Се плашевте дека може мажот ви да го регрутираат? ЛИ: Не, мажот ми во образование работи и тоа си одеше на работа најнормално. Никој ни го викаше ни ништо. ЕМ: Вие сте професор, што се случуваше меѓу децата во училиштето, имаше ли тензии? ЛИ: Паралелките беа сè уште мешани и се појавија тензии. Дури имаше и поголемо обезбедување во училиштата. Сите наставници и родители преземаа одредени мерки за да им зборуваат на своите деца за да не се зголеми. Мислам дека не се појавија некои поголеми тензии од страв на сите. Сите во Куманово живеевме како во некој страв.

13 женски приказни за една војна

137

ЕМ: И Македонци и Албанци? ЛИ: Сите, сите, затоа што беше многу блиску до нас и постоеше ризик да се прелие и во градот. Ама мислам дека тука многу голема работа одиграа Локалната Самоуправа, месните заедници и невладините организации. Беше формиран Локален Совет за Превенција во Куманово каде што делувавме сите од свој аспект. Имавме задолжение, не задолжение, него едноставно како обрврска секој да укажува на тоа дека не треба да се, мислам и верските заедници тука се уклучија, секој на свој начин да ги убедува луѓето дека не треба да постои нешто како конфликти, навистина успеавме, али навистина се работеше по цел ден. Додека се пукаше јас како претставник од невладиниот сектор бев постојано на терен. И со раселените лица. Ние во Куманово имаме еден женски центар што постои 11 години и има жени од секоја етничка заедница, ги има Албанки, Македонки, Србинки, Ромки. Ние бевме сите заедно и работевме со сите раселени од Матејче и Опае. Значи, таму беа и Македонците и Албанците и Србите. И ние со жените работевме, значи, на исто место тие доаѓаа. ЕМ: Како и на кој начин им помагавте? ЛИ: Ние кога имавме донации во храна, облека, за хигиена, но имавме и психолошки и креативни работилници, нели едноставно само жените да излезат малку од тие прифатилишта или од семејствата каде што беа сместени. Нели македонските и српските граѓани беа сместени во колективни центри, а албанските по семејствата беа сместени. Тогаш, интересно беше кога ќе дојдеа жени од сите националности, кога ќе се сретнеа тука, комшивки бивши до пред некоку дена пиеле кафе, толку беа емотивни тие средби и сите зборуваа дека тоа им е наметнато на сите, дека тие немале ништо лошто како комшии, си живееле. И мислам две години го работевме. Подоцна албанското население се врати назад, некои останаа, али 90 посто се врати, додека српското и македонското до ден денеска не е вратено. Живееа толку години во колективни центри, сега државата нешто ги обештети и се растурија колективните центри и сите си имаат свои домови каде што живеат. ЕМ. Што беше причината и дали беше неопходно да се крене толкава паника и да се случи сето ова што се случи? ЛИ: Мислам дека потребите на Албанците сите ги разбираме, особено 13 женски приказни за една војна

138

оние што работиме со нив. Нивната религија, традиција, ги сфаќаме, а за потребите што тие ги кажуваа, да учат на мајчин јазик, тоа веќе го имаа, за воведување на албанскиот јазик како втор јазик во државата, за вработување, ги разбираме тие потреби, но мислам дека и на нив им беше наметнато од страна, јас така го гледам, дека можеби Албанците што живеат во Македонија тоа не би го направила тоа на тој начин. Можеби некоја политика од надвор се вмешала, дури луѓето кажуваат, самите Албанци дека оние што се бореле како ОНА, АНА, не знам како се викаат, дека не се Албанци од Македонија, туку се дојдени од страна. После конфликтот кога се собираше оржјето, како претставник на екипите за мониторинг отидов во сите раселени села, Матејче, Ризарево, Опае, и најнормално си отидов и никој ништо не ми направи, па и ден денес по потреба кога одам, никој ништо не ми рекол. ЕМ: Не ви беше страв тогаш кога одевте? ЛИ: Не. Од невладините организации правевме како мониторинг, за прибирање на оружјето и бевме мешан тим имаше и Македонци и Албанци и одевме заедно и во македонските села, одевме во Старо Нагоричане и после кога тргнавме во Липково да одиме, тие моите колеги ги доживувам како другари, ми викаа, Лидија а ти сега ќе одиш со нас, дали ти е страв? Јас им реков нема зашто да ми е страв кога сум со нив. И навистина што знам, некако се ослободив со нив, штом се они таму, а се препознатливи и немав проблем (објаснува за некои луѓе што работеле и од каде доаѓале, зошто биле препознатливи). ЕМ:Претходно сакав да ве прашам, дали ги советувавте децата, оние на кои што вие им предававте? ЛИ: Со децата постојано се зборуваше. Нели, секој доаѓа од различни средини и зависи од дома како се зборува и децата тоа го прифаќаат. Без разлика од која етничка заедница се. Сугериравме на тоа дека тие се деца и не треба да се мешаат во политиката, да се дружат со сите, а посебно по училиштата не отваравме такви теми, бидејќи велевме дека тоа не е за нив. Дека треба секое дете да се почитува, се повикувавме на правата на децата (нејасно е, но изгледа објаснува дека предавала Граѓанско право во училиште). А преку невладините организации имавме еден центар за ресоцијализација на децата (нејасно, спомнува некои центри), тие беа познати. Таму исто така собиравме деца од сите 13 женски приказни за една војна

139

етнички заедници и преку оние социјални работилници и креативни работилници значи се здружија. Првин седеа, нели онака, едни на една страна, други на друга страна, дури и кога правевме некои игри за да се фатат за рака некои одбиваа, да се фатат ако се Албанче и Македонче едно до друго, но ние тие ситуации ги надминувавме со тоа што ние се фаќавме меѓу нив. И така постепено и мислам дека после почнаа тоа да се намалува. И во домовите таа тензија веќе ја немаше и тогаш и децата тоа го чувствуваат и многу успешно тоа работеше. Пет години во Куманово , така да нвистина и тој центар малку придонесе, да се барем, кај децата да се ублажи таа тензија. ЕМ: Сметате ли дека се оствари ја целите кои беа зацртани пред да почне конфликтот? ЛИ: Е па сега, зависи кој како си гледа, јас лично гледам дека некои од целите на Албанците се остварија со Рамковниот договор иако таму нели пишува дека не важи само за албанската етничка заедница, туку за сите етнички заедници. Што многу лошо го толкуваат, па за вработување само албанската страна има предност, а тука се и ромската, и влашката и српската и сите. Значи кога зборуваме за Рамковен договор треба да го гледаме од повеќе аспекти од сите етнички заедници. Мислам дека сите го добија она некои, ама го имаме горе доле сите истото. Се образуваме на мајчин јазик, имаме право на вработување, има вработени во сите институции е сега мене лично што не ми се допаѓа за Куманово е тоа е сегрегацијата, значи, во Куманово многу луѓе не сакаат да зборуваат ама е видливо. Значи, одредени делови на градот се населени со одредена етничка заедница, на пример, точно се знае каде е албанската, каде е македонската, а каде е ромската, значи, почнаа и оние што беа мал број од некоја заедница во некој дел што припаѓаат да се иселуваат. Тоа е масовно иселување, посебно имаше на Македонците и сега останаа етнички чисти. ЕМ: Мислите дека луѓето се плашат дека може да се повтори конфликтот уште еднаш? ЛИ: Мислам сека се плашат сите луѓе, сите луѓе имаат некој капитал и сите се плашеа што ќе се случи со нивните куќи со нивниот имот што го имаат, мислам сите тргнуваа од тоа, без рзлика од која едничка заедница. За во иднина, повеќе не стравот, отколку изгубената доверба 13 женски приказни за една војна

140

влијае. Нели се нарушија и до некаде оние комшиските односи, пријателски односи. Луѓето што повеќе комуницираат, сега да кажам така, по во јавност се вклучени, дали во политички партии, дали во невладини организации мислам дека тоа го прифаќаат како секојдневна комуникација и кај нив нема проблем. Но луѓето што живеат изолирано, тие ги напуштија своите домовите и се преселија. Тоа е едно, а второ е што од почетокот се даваа големи парични средства за откупување на куќи на Македонците од страна на Албанците. Можеби има некоја политика, не можам да кажам, али за стари куќи што не вредат ништо се даваа милионски суми. И можеби луѓето баш со тие пари си направија, нови куќи и станови, и си гледаа можност за профит, не знам како да го кажам и јас. Можеби зад тоа стои и нешто друго, но не сум политичарка не скам да навлегувам зад тоа. Така да, јас она што го доживувам го кажувам и не ми се допаѓа. Јас лично ќе отидам во секој дел од Куманово, не ми е страв и никој досега ништо не ми кажал. Јас се чувстувувам слободна бидејќи јас горе доле многу луѓе познавам во Куманово и тие ме познаваат и можеби тоа малку ме охрабрува, што се движам. Има луѓе што не смеат, има граници, што тие си ги замислиле и не смеат од таму до таму да одат. Еве сега моментално ние имаме еден малдински центар, каде што доаѓаат млади и од македонска и од албанска, ромска етничка заедница, во мешана средина и има млади деца што доаѓаат, ама има и млади деца што не доаѓаат баш поради тоа што е во мешана средина. Или пак, се деца од различна едничка заедница. Бидејќи ние сите активности, кампови организираме и работилници секогаш ни се од мешана, тоа е преку Песталоци, тоа е шведска фондација за деца и еве две години постои тој младински клуб. Тука се промовираат и културите, традицијата, религиите, и истовремено се работат различни активности, за комуникација, за слушање, во зависност од потребите на младите, а истовремено организираме и кампови за нивно зближување. Друго е кога се тука градот, друго е кога ќе излезат надвор од градот и кога се сами. Многу интересно е кога децата се група, тогаш се многу покомуникативни, отколку кога некаде ќе излезат некаде во град, или во кафиќ. Кај нас е се издвоено, нека каже кој што сака, ама македонските деца одат на едно место, ромските на друго, албанските на трето.

13 женски приказни за една војна

141

ЕМ: Пред 2001 година тоа не било така? ЛИ: Па можеби повозрасните се мешаа, овие малите не ни излегуваа порано. Сега дури и возрасните си се знае за кафиќи кој каде е. Училиштата се издвоија, значи веќе нема комуникација меѓу младите, па да очекуваме да се дружат. Се дружат единствено во активности во невладините организации. Едино ако некој од порано има воспоставено некои пријателства па да си ги задржиле има и такви пријателства. Порано сите бевме измешани. Се живееше, тоа си го задржале и понатаму, старите, па и децата си се дружат, така да може да се каже дека има и дружење, но повеќе е видлива сепарацијата. Се гледа. Мислам, кој како сака нека каже ама кога ќе дојде ќе види сами и по натписите на продавниците. Значи, во оние делови каде што е претежно албанското, стои на албански напишано, некаде има и на македонски, некаде нема. ЕМ: Ви пречи ли тоа? ЛИ: Мене лично не. Јас си одам си купувам и во тие продавници. Еве и на пазарот, кога гледа човек можеби никогаш не ни анализирал кој каде продава, ама јас бидејќи потоа сум нон стоп, па Албанците продаваат на едниот крај на пазарот, а Македонците па на другиот крај, а Ромите па горе па на третиот. И се е поделено ако гледаш зошто јас кога одам на пазр повеќе купувам кај Албанците отколу кај Македонци, зашто тие се покултурни спрема купувачот, цените се подостапни, за ист производ кај нив цената е пониска, што мене не ми смета дали продавачот е Албанец, гледам она што е квалитетно и поефтино да си го купам, така да си купувам. Дури си имам нон стоп што си купувам од кај нив и ми викаат „Ајде комшике стигна ли” мислам тоа не ми смета, можеби тоа што имам поинаков пристап, поинакво размислување, од невладиниот сектор, од обрзованието ме прави па послободна, или што знам, ама сите граѓани тоа не го мислат. ЕМ: Имате ли уште нешто да ми додадете? ЛИ: Вчера нели се празнуваше денот на албанското знаме. Бев на еден семинар, водев една група, работиме (објаснува каков семинар) во Куманово, и изготвуваме програма, два модула беше и групата е мешана, нели од сите етнички задници имавме по двајца претствници, имавме од месните заедници и од невладините организации. И вчера наш гест беше, мислам јас како предавачка бев таму, и Албанците се 13 женски приказни за една војна

142

одушевија што им го честитав празникот. Викаат „Еве, не сте заборавиле” па нели работиме на програма за разбирање за соживот, за запознавање, како да заборавиме. Интересно беше тоа што кога дојдовме во Куманово околу четири часот поручек на плоштадот имаше манифестација за одбележување на празникот, интересно беше што само Албанци имаше. Значи кај се Македонци, зошто ако живееме тука во еден град, зошто не ги одбележуаме празниците сите заедно или па Македонците го слават Божик на плоштадот , а Албанците никаде ги нема. Значи самиот народ некако си се дели, тоа е јавен настан, сите може да дојдат на плоштад. Или концерт кога ќе имаме, слушате дека постојано има некои концерти, или за Нова година или за нешто друго и одма се гледа, групирање ваму Македонци, таму Албанци, дошле ама пак се издвоиле. И постои сега одвоеност, може со интервенции на невладините, месните заедници, еве сега правевме и програма (нејасно) со тоа што од 2011 ќе промовираат различни активности баш за промовирање на културата, традицијата и религијата кај етничките заедници за да можат другите граѓани да се запознаат. Можеби баш тоа непознавање, ние живееме едни покрај други, баш поради тоа што не се познаваме. Е ако се познаваме повеќе можеби и повеќе ќе се разбираат граѓаните.

13 женски приказни за една војна

143

13 женски приказни за една војна

144

НАКИЈЕ ЏАФЕРИ КУМАНОВО

13 женски приказни за една војна

145

13 женски приказни за една војна

146

ШИЌЕРИ ЏАФЕРИ: Се наоѓаме во домот на Накије Џафери, на ден 07.11.2010 ќе оствариме едно интервју за настаните од 2001 година. Госпоѓа Накије, може да ни се претставите? НАКИЈЕ ЏАФЕРИ: Се викам Накије Џафери, по професија сум професорка во основното училиште „Бајрам Шабани„ во Куманово, мајка сум на четири деца, работам, се ангажирам на домашните работи како и на професионалните работи кои сум обврзана да ги вршам. ШЏ: Колку години има што работите во основното училиште „Бајрам Шабани„? НЏ: Јас сум дојдена од Прешево, таму имам работено полно 16 години по ред, и овде истат работа ја вршам со ученици од прво одделение работам за време од 15 години во Куманово. 13 женски приказни за една војна

147

ШЏ: На работното место каде што работите, дали имате и ученици од друга етничка заедница, или само Албанци? НЏ: Не, во ова училиште има само ученици од албанската етничка заедница и јас работам со ученици Албанци на албански јазик. ШЏ: Дали имате колешки од другата страна во вашиот колектив? НЏ: Имаме и колеги од другата страна, два три колеги Македонци кои зборуваат само македонски и предаваат македонски. ШЏ:Вие, комуницирате со вашите колеги? НЏ: Да, комуницираме, разговараме, се дружиме многу со нив. ШЏ: Значи, немате никакви проблеми? НЏ: Понекогаш разговараме за приватни теми, ниедна од нив не го зборува албанскиот јазик, ние зборуваме со нив на македонски јазик. ШЏ: Дали може да ни кажете нешто за вашето место на живеење, каде живеете, во каква средина, каква е структурата на населението во вашата населба, вие живеете во Куманово, нели? НЏ: Да, живеам во Куманово, и баш во македонска населба, каде има многу малку... ШЏ: Во приватна куќа или во стан? НЏ: Не, живееме во стан, малку сме Албанци, два три стана, добро поминуваме низ ходниците, добро живееме. ШЏ: Во зградата каде што живеете, колку албански семејства сте? НЏ: Само три, едно семејство е во странство, доаѓа еднаш во годината, ние сме две - три албански семејства, сите станови околу оваа населба немаат многу Албанци, порано имаше, но после војната во Косово некако почнаа, како да речам реагираа, ги напуштија многу бргу, некои отидоа во куќи, некои отидоа во станови, се преселија во други станови.

13 женски приказни за една војна

148

ШЏ: И што мислите, зошто се оддалечија? НЏ: Секако дека од страв, помалку мислеа дека може да им се случи нешто лошо, но додека седевме ние за цело време не забележавме ниту јас, ниту сопругот нешто што можело да се случи ниту кај возрасните, ниту кај нашите деца, јас ги имав четири деца, толку мали и за првпат во стан немавме и толку многу страв, имавме страв но бевме многу внимателни со пораки до децата, ги порачувавме нив. ШЏ: Мислите пред 2001 година? НЏ: Пред 2001 година нашите деца многу добро поминуваа со децата од другата страна, имаше многу деца од македонската страна, тие се дружеа, ние не сме забележале некои проблеми, можеби имало мали кошкања и тепачки но ние сме ги советувале децата внатре да не контактираат, да не се задираат, да не се караат меѓусебе, и од другата страна имало деца кои биле добри и мирни, некои лоши кои правеле мали екцеси, но се тоа бргу се надминувало. ШЏ: Значи, пред конфликтот во 2001 година, вие сте остварувале контакти со македонскиот етникум? НЏ: Да, сме имале, сме се дружеле, сме влегувале едни кај други, нивните деца сакаа да одат кај нашите деца да се дружат и да играт, се ословуваа по имиња, играа во дворот на зградата заедно фудбал, се шетаа со велосипеди, доаѓаа кај нас, повеќе се плашевме кога беше војната во Косово, имаше омраза од македонската страна, омраза кон нашите деца, секако дека се зборувало во нивните домови, понекогаш нивните деца ги ограничуваа во движење нашите деца во дворот или пак кога влегуваа во зградата им гестикулираа и ги провоцираа со покажувањето на три прсти, им велеа одете во вашите станови, но, и нашите деца беа многу добри, разбирливи, не повикуваа нас мајките или татковците и ни кажуваа како се однесувале децата од македонската страна, ние сме ги подучувале нашите деца во разговор да не ги провоцираат, да не прават како што прават тие, да не зборуваат како нив, сме ги едуцирале по она наше, да се сакаат. 13 женски приказни за една војна

149

ШЏ: Колку што сфатив јас, овде во вашата населба има и доста членови од српската припадност? НЏ: Да ШЏ: како стоеше работата со оваа заедница? НЏ: Колку што сум забележала јас откако сум дојдена овде, мислам дека сите зборат дека се Македонци, но овие сигурно се дојдени од Врање, Пирот и од Ниш, и најмногу за време на конфликтот во Косово сме забележале многу конфликти, многу натписи по објекти со поликолорни бои. ШЏ: Поддршка за Србија мислите? НЏ: Поддршка за Србија пишувајќи „Срце српско, ова е Косово, Косово е срце на Србија“, највулгарни зборови пишуваа кои нас ни беа предочени, но и тоа сме го сфатиле дека ќе му дојде крајот, и еве дојде крајот, Косово доби независност и овие сите се смирија. ШЏ: Мислите ли дека постоеше национална дискриминација на етничка основа пред 2001 година? НЏ: Не сме можеле многу да забележиме, се подразбира дека некои можеби биле дискриминирани, иако ние бевме вработени, бевме толерантни, имавме желба да имаме контакти со секакви луѓе, толериравме, ја гледавме нашата работа, влегувавме во нашиот дом, секогаш им дававме совети на нашите деца, затоа што бевме со деца, децата ни беа мали, секогаш им дававме совети да не се мешаат во неволји, да одат на училиште па дома, на работа - дома, и вака поминавме особено без никакви проблеми, иако сме останале за цело време на војната со четири деца, со сопруг, плус сум имала многу проблеми со децата кога сум ги оставала мали, четири деца, еднаш ги затворив три дена дома, не сакав да ги пуштам надвор да играат во дворот за да не дојде до конфликти, но се случи како се случи, се заштитивме, ни помогна Господ, остваривме успех и војната заврши.

13 женски приказни за една војна

150

ШЏ: Вие, имавте можност да се образувате на албански јазик во основно училиште, во средно, на факултет? НЏ: Ние од Прешево сме немале проблем, средното училише го имам завршено во Гњилане, исто и високото образование го завршив таму на мајчин албански јазик, не сме имале проблеми, сме учеле. ШЏ: Во Прешево и во Гњилане, дали имавте контакти со Македонци или со Срби? НЏ: Да, постојано сме имале контакти со Србите. ШЏ: Какви беа односите? НЏ: Сите односи ни беа исклучително добри, не сме имале омраза, немавме провокации, немавме навреди еден кон друг, уште повеќе тие доаѓаа кај нас, ние одевме кај нив, сме биле во исклучително добри односи, е ова беше омазата, провокациите. ШЏ: Сте забележале некој вид на дискриминација поврзано со добивањето на македонско државјанство, затоа што во Македонија порано беше многу тешко да се добие државјанство за лицата кои не беа родени во Македонија? НЏ: Да, исклучително многу не дискриминираа Македонците, и не дискриминираат со овие забелешки, со овие документи, со овие потписи, државјанства, еве на пример фактот што... ШЏ: Вие кога сте се омажиле? НЏ: Јас сум мажена во 1985 година, на 23 декември сум се мажила овде, додека го имав српскиот пасош можев слободно да патувам нагоре надолу без никаков проблем. ШЏ: Значи, тоа било југословенскиот пасош? НЏ: Само што се постави границата на Табановце јас веднаш имав проблеми со пасошот.

13 женски приказни за една војна

151

ШЏ: Колку години сте чекале за државјанство? НЏ: Сум трчала секаде, наваму натаму... ШЏ: Иако мислите дека легално државјанството ти припаѓало, процедурите беа многу...? НЏ: Секакви документи бараа, сум ги исполнина условите затоа и трчав за да добијам, требаше и да се вработам заради границата. ШЏ: Како патувавте вие, со какви документи патувавте за Куманово од Прешево? НЏ: Никако, едно време немав никакви документи, патувавме на црно, поминувајќи ја границата на планина, имавме страв, се плашевме од македонската и српската полиција, не фаќаа на граница и едвај сме поминувале наваму натаму, влегуваќи остававме документи во во полиција и земавме други документи за да патуваме на другата страна на границата, немаше никаков излез, македонската полиција никако не сакаше да слуша и да разбере, имавме многу проблеми, но, како што ги средувавме некои документи со помош на споругот јас успеав да регулирам други документи и тогаш после четири години сум чекала со години по што го добив пасошот. ШЏ: Откако сте поднеле молба, ја чекавте само молбата? НЏ: Молба во Куманово, молба во Скопје, таму сум била кај не, така беше мојата среќа и јас го добив пасошот и се преместив во Куманово со сите деца и со сопругот и веднаш се вработив во училиштето „Бајрам Шабани“ заради државјанството не ме земаа и на работа, многу имав проблеми, но се стабилизиравме, се вработивме, децата почнаа да растат, да се образуваат во истото место, во истото школо, блиску, сега работата оди добро, децата на школо, ние на работо, но на почеток многу сме тргале. ШЏ: За време на 2001 година вие каде се наоѓавте? НЏ: Ниеднаш не направивме движење за време на 2001 година кога 13 женски приказни за една војна

152

почна војната во Македонија, оган жареше насекаде по општина Липково, се палеа села. ШЏ: Вие бевте присутни кога македонската армија ги напаѓаше селата? НЏ: Трчав за да стигнам на работа. ШЏ: Дали бевте присутни, дали го гледавте? НЏ: Гледавме, го чувствуваме потресот на земјата кога тенковите и авионите распалуваа проектили секоја вечер, сама излегував, со очи ги гледав, се грижев да не ми ги снајде нешто децата, им порачував да ја затворат вратата кога одев на работа да се пријавам, и со трчање се враќав и само што почнуваше да се стемнува почнуваа рафалите и се тресеше цела зграда. ШЏ: Значи, во моментите на почетокот на војната и конфликтот, вие се наоѓавте во вашиот стан? НЏ: Во нашиот стан, ние шест лица во станот, со сопругот, и со четирите деца, нон - стоп внатре давајќи им совети на децата да не се плашат, дежурајќи со сопругот, едниот дежураше до касно во ноќта додека другиот спиеше со децата, се дежураше до утринските часови, двајцата дежуравме, се грижевме за нашиот дом, за нашите деца, стравувајќи дека што ќе се случи следната ноќ и како ќе ја раздениме секоја следна ноќ. Кога излегував надвор на вратата веднаш гледав да не оставале нешто, некој траг, да не ми се случи нешто, но Господ не заштити, се чувавме и сами и се случи тоа што се случи... заврши. ШЏ: Дали може да ни дадете едно ваше мислење поврзано со ... причините на почетокот на војната во Македонија, кои беа причините, зошто почна војната? НЏ: Сегаа, причините сее... почна затоа што, беше неминовно да почне војната, некаков судир, затоа што нон - стоп, секогаш Албанците бараа права до некаде да ги имаат како со Македонците, никогаш Македонците не ни дале ни образование, ниту нешто друго... ние сме 13 женски приказни за една војна

153

биле многу згазени. ШЏ: Вие рековте дека образованието сте го завршиле на мајчин јазик... НЏ: Јас го имам завршено, јас го имам завршено на мајчин јазик во Косово, јас не сум завршила образование во Македонија, многумина од моите другарки и другари бегале од Куманово, од околината и сите доаѓале во Косово, завршувале средно училиште таму, затоа што тука имало репресии, провокации, сешто имало. ШЏ: Добро... Вие зборувате за годините после 1988, затоа што во 198788 година образованието било на албански јазик и во Куманово, можеби зборувате за состојбите после 1989 година. НЏ: Имало, имало, имале некои предмети на албански јазик, некои предмети на македонски јазик, но оваа наша средина не го познаваше македонскиот јазик, не можеле, сега, сегашниве деца, млади многу добро го познаваат јазикот, додека малку порано не го познавале, беше странски јазик, и ние имавме желба да се образуваме на нашиот јазик... вака сме ги барале сите права и ние и заради оваа причина... и не ни се исполниле никогаш со цели години, со години сме барале права, државјанство, документе, ова, она, образование, додека се отвори Тетовскиот Универзитет... многу проблеми сме имале ние, ние Албанците во образованието што сме биле сме давале пари за Тетовскиот универзитет, никогаш не сме запреле за да имаме на нашиот јазик и ние нешто, и тогаш пукна, пукна војната, како сакаа да се договорат, но не успеа да се договорат со дијалог, со политика, беше неминовно да пукне војната, младината се дигна на нозе, сите луѓе се дигнаа на нозе, пукна.

13 женски приказни за една војна

154

ШЏ: Што се однесува за прашањето на образованието разбравме, но што се однесува до економското прашање... што мислите каков беше економскиот однос помеѓу Албанците и Македонците, дали можеше да се разберат дека некои беа побогати, некои посиромашни на раководните позиции... каква беше состојбата на Албанците во однос на економското прашање? НЏ: Па како не се разликуваат... ни малку или многу малку Албанците беа вработени, тие што беа вработени или беа чистачи или беа како слуги на Македонците, речиси ич не беа застапени во полиција, судство, секаде главната работа ја имале македонски раководители или Срби, во директорски места секаде биле вработени тие... и нивните деца биле вработени насекаде... ШЏ: Процентот на застапеност на Албанците во државните институции значи беше... НЏ: Ништо, ни 1% не бил, биле многу оштетени, со многу малку на плати и со ниски плати, и не сме можеле да покриеме со нив трошоците за живот, да издржиме едно шесточлено семејство, осумчлено, десетчлено. ШЏ: Што мислите, требаше да почне војната или пак имаше и други можности, за разговори, договори? НЏ: Не можеше да се запре веќе, договори наваму натаму, разговаравме, чекавме, но кој можеше веќе да ја запре ОНА, тие излегоа во планина, не чекаа, го зедоа оружјето во рака, немаа многу добро оружје, беа слабо наоружани, но почнаа, беа многу храбри и јуанци излегоа в планина и распукаа, но македонската страна ги виде... и баајѓи затоа што излеговме за да ги бараме нашите права тие им велеа на нашите младинци на ОНА дека се терористи, тие никогаш не требаа да им речат дека се терористи, немало тука терористи, се знае каде е теророт, се знае каков терор... каков тежок збор е ова и ОНА веќе не чекаше, почна војната...

13 женски приказни за една војна

155

ШЏ: Вие дали сте имале контакти... НЏ: Додека Македонците почнаа да земат авиони од Русија и ги полнеа авионите во планината на Миратовац со помош на српската војска кои и ден денес живеат по планините на Миратовац и Трнава, ние со наши очи сме ги виделе авионите, пилотите слетувале таму, ги полнеле авионите со муниција и ги палеа селата Ваксинце, Слупчане,... голема катастрофа било многу ризично, но... ШЏ: Во вашата населба дали сте забележале вооружени сили на македонската страна, дали сте виделе вооружени полицајци, војници...? НЏ: Сме имале, нон - стоп сме седеле овде, сме ги виделе, сме ги имале и соседи, ние сме живееле горе, тој живеел долу, се облекуваше, се подготвуваше, оружјето на опасач и тргнуваше да води војна со Албанците, но ние... ШЏ: Се плашевте во тие моменти, како се чувствувавте? НЏ: Многу се плашев, ги порачував најмногу... ШЏ: Од кого се плашеше, од кого...? НЏ: Кога го гледав него вооружен, неговата војничка униформа таман како... ми се чинеше дека ќе дојдеше да ги застрела сите мои деца, да ме застрела мене, баш така како што српската полиција ги стрелаше невините лица во Косово, Босна... ШЏ: Бидејќи вие бевте во зграда каде имаше еден број... фактички само едно Албанско семејство, се плашевте ли дека за време на ноќта може да ви се случи нешто? НЏ: Да, се плашев, другите сите побегнаа, жените и децата, додека мажите понекогаш доаѓаа и седеа тука...

13 женски приказни за една војна

156

ШЏ: Со другите две семејства,што се случи со тие две семејства? НЏ: Тие две семејства ги оддалечија нивните жени и деца, мажите доаѓаа, пиеја чај кај нас, разговараа, за војната, за тоа што ќе се случи денес, што ќе се случи утре, колку ќе трае, што ќе биде, ние, сопругот со четири деца мали... не знам, многу храбра сум била тогаш, цело време грижејќи се и седејќи над главата на децата. ШЏ: Другите членови на семејството кај ви беа? НЏ: Другите членови на семејството од страна на сопругот беа тука во близина, тие беа во село Коњаре, и кога навечер кога македонската армија сакаше да пука сопругот одеше в село и од една куќа од близу ја гледаше војната и пукањето, и што им се случуваше на тие села таму во ноќта. Ш.Џ: На кои села? НЏ: На село Ваксинце, баш тоа село се гледаше отспротива, село Слупчане, Оризари, Липково, во целина тие не запираа, пукањето од тенковите и од топовите. ШЏ: Вашето семејство го имаше напуштено селото или? НЏ: Некои го имаа напуштено, некои не, некои стари лица беа останати тука внатре и не сакаа да го остават селото, затоа како што се случувало во Косово се плашевме да не се случи и тука, но се спасивме. ШЏ: За време на конфликтот даали ви помогна некој, дали ви излегол во пресрет од другата страна, дали ви помогнала албанската страна? НЏ: Не, сме биле претпазливи. ШЏ: За ова време сте имале комуникација? НЏ: По телефон секоја вечер сме разговарале, мојот родител е голем интелектуалец, секоја вечер ми велеше да се грижеме за децата, да не се плашеме, ни даваа храброст и не бодреа преку телефонските разговори, сопругот секоја вечер излегуваше со друштвото и кога се враќаше 13 женски приказни за една војна

157

велеше да ги собереме куферите и да избегаме, да излеземе, јас секогаш му велев да почекаме, да не излеземе сега, немаме многу страв, внатре никој не ни тропа да дојде, никој не ни вика и не ни ги плаши децата. ШЏ: Соседите Македонци, дали комуницираа тие со вас за време на конфликтот кога се среќававте со нив? НЏ: Баш во времето на војната во 2001 година ние одевме и требаше задолжително да се пријавиме на работа затоа што бевме граѓани на Куманово, и додека одевме и се враќавме се сретнувавме со некои од соседите и тие толку добро не поздравуаваа, толку интересно беше што и ние им возвраќавме: добар ден, mirëdita, како си, здраво, и тој си гледаше својата работа, ние си гледавме нашата работа, и не било тоа проблем, ние сме седеле мирно, верувам дека на ним им годеше, не мислев дека нешто лошо мислат затоа што јас бев тука, додека некои деца од оваа населба го имаа национализмот во срце за лошо, тие живеаја тука блиску, соседи ни биле, нивниот татко беше цариник а мајка им беше невработена Македонка, тие деца им се заканиле на нашите деца, тие беа на иста возраст, генерација со нашите деца, значи тие им се закануваа на нашите деца, сме нашле и натписи кои и денес ги имаме и ги чуваме. ШЏ: Дали може да ни каажете некој настан која што ви оставила впечаток за време на 2001 година, некој настан, некој шок, нешто што се случило некој настан и оставило белег, трага кај вас, било за добро или за лошо? НЏ: Не сме имале така трогателни настани, сме се трогнале од тоа што сме гледале, нам не ни се случил некој трагичен настан и мене лично во семејството, повеќе вака кога сме слушале од другите дека некој бил убиен, утепан или стрелан. ШЏ: Средствата за комуникација беа достапни? НЏ: Непрекинато средствата за комуникација ги слушавме на српски јазик, на македонски јазик, на други јазици, новинарите информираа 13 женски приказни за една војна

158

дека биле убиени толку у толку лица таму и таму, и ова многу не погодуваше, зошто да се случи ова, зошто да трае толку долго, но главно заврши така како што заврши. ШЏ: Како се случи што ги најдовте тие писма во вашата кола? НЏ: Тие деца биле на иста возраст со нашите деца, и пред да пукне во 2001 година тие деца играа со нашите деца заедно, се викаа на име, секој ден играа заедно, и така, кога мојот сопруг едно утро тргнувал за на работа, а секоја вечер колата ја заклучувавме, тој наутро ја гледа колата целата исцртана и исчкртана, сигурно тие деца цела ноќ чкртале во нашата кола сигурно со иницијатива на нивните родители, едното дете имало 10 години, а другиот имал 7-8 години, тие им ги знаеле имињата на нашите деца и ги нацртале нив, ги прикажале како ги бесат со синџир, претпоставиле дека ова е албанско, и албанската нација треба вака да се обесат, ги цртале лицата и напишале Катрина и ја обесиле на синџир, а рацете и биле врзани со јаже, и така ги нашол мојот сопруг сите четири деца нацртани и напишани со нивните имиња и каде пишувало дека вака треба да ги бесиме децата на Албанците, и ова неколку години откако се ова завршило... ШЏ: И дали бараа пари или така нешто? НЏ: Не, само вака со провокација. ШЏ: Како ви се закануваа, ако не им дадете пари ќе ви ги киднапираат децата или? НЏ: Да, имало и такви написи, дека или ќе ги киднапираме или ќе ги обесиме вашите деца, вака, каков мозок имале тие лица, се знае дека на нив тоа им го наметнале нивните родители, ние тоа го знаеме самите, додека ние никогаш не им наметнувавме такви ставови туку секогаш им дававме добри совети, да не прават лоши дела, да не зборуваат лошо.

13 женски приказни за една војна

159

ШЏ: Во разговор пред малку рековте дека од вас барале 20.000 германски марки ако во меѓувреме не ги однесете во едно место, тогаш тие ќе бидат киднапирани. НЏ: Беше, беше, тој не можел веќе... ШЏ: Дали имате докази за ова. НЏ: Ги имаме тие писмата на кои се нацртани нашите деца. ШЏ: Вие ги гледате секоја ноќ тие писма или...? НЏ: Не, не, сопругот можеби секои 3 - 4 дена, тие писма беа обични, нацртани на рака и напишани на рака, сопругот ги имал тие писма, но тој не ги донесол во станот се додека на заврши војната, тој ги чувал и тогаш после неколку години ни ги покажа тие писма, и сега кога ни ги кажа ние сега сме изградиле став за тоа, и да ни кажеше уште тогаш на почеток, ние ќе заклучивме дека нешто се подготвува како порака од тие писма, и ние сигурно ќе го оставевме станот, но сме се бранеле, не заштитил сопругот, не ни кажал за овие писма и за заканите кои биле искажани во тие писма. ШЏ: После се ова што се случило, дали сега имате доверба во другата страна, во македонската? НЏ: Промена кон подобро почнало повеќе како заслуга на Охридскиот Договор, се вработени неколку млади лица, и неминовно треба да биде добро, живееме во една држава тука сме родени, тука ќе растеме, еве студираат, растат, добро е да не им се наметне тој став и дух што бил пред 2001 година, се случи што се случи, да не им се случи веќе на младите ова никогаш, верувам дека треба да станеме толерантни и ние, но има по некои и од нивна страна кои што се лоши, а има и од нашите исто. ШЏ: Дали сте добиле вие лично или вашето семејство од конфликтот од 2001 година, сте имале некоја позитивна работа, некое вработување? НЏ: Ние сме биле вработени, и јас и мојот сопруг, децата се образуваат 13 женски приказни за една војна

160

како што треба на својот јазик, го научиле јазикот, сите го зборуваат македонскиот јазик затоа што сме во оваа населба, сме немале и не верувам дека со оваа едукација која што ние сме ја давале на нашите деца дека тие ќе имаат проблеми, се образуваат, сме биле внимателни во тоа време, и пред тоа време, и после војната, нашите деца биле внимателни, тие не слушале нас и нашите совети, ги примале на потребниот начин и Господ да не чува да не ни се случи нешто. ШЏ: Како го гледате вие соживотот помеѓу Албанците и Македонците? НЏ: Гледам малку кон подобро, гледам кон подобрување. ШЏ: Од кој аспект сметате дека се забележува дека има промени после 2001 година во однос на политичките, економските и културните права на Албанците? НЏ: Нема толку многу напредок, но ние сме толерантни, ако некој не поздрави и ни посакува добрина му враќаме исто, ако не ни зборува не му зборуваме и ние, важно е да не се провоцираат страните помеѓу себе, вака поминуваме добро, поздрав, mirëdita, добар ден, кој доаѓа на наша врата е добредојден, го поздравуваме, разговараме со него што потреба има и така. ШЏ: Дали може да дадете некој коментар поврзано со Охридскиот договор, дали е обезбеден мирот со Охридскиот договор, дали е тоа правичен договор? НЏ: Многу бавно работи оваа влада која е на чело сега веќе 7 - 8 години, се знае дека таа не ти го посакува доброто, таа нема ни храброст да соработува со Албанците, као те прима на работа, а ваму нема вработувања, не е во ред со оваа влада, државата е виновна за ова. ШЏ: Охридскиот договор е остварен, или пак не е остварен? НЏ: Малку, многу малку, малку е реализирано, не е остварено многу. Уште не е реализиран договорот, без странската дипломатија овој Охридски договор нема да се оствари. 13 женски приказни за една војна

161

ШЏ: Овде сигурно нема да и ја оставиме вината само на македонската страна или на македонските политички партии што се на власт, туку и на албанските политички партии кои учествуваат во власта? НЏ: Тие се условуваат, ДУИ со ВМРО немаат ништо, нема вработувања колку што треба за Албанците, овде треба да се вработат Албанци кои што имаат потреба, овдека се гледа помалку и непотизмот е во прашање, тие не ги гледаат сиромашните семејства за да вработат по еден член од нив кој што нема, туку се вработуваат по 2 - 3 членови од едно семејство и така оди работава. ШЏ: Ако се случи уште еднаш 2001 година ќе останете во местото каде што бевте? НЏ: Ќе останам, и повеќе биле, и ќе дежурам уште повеќе, сега моите деца се израснати, нема да имаме страв дека ќе ми се случи нешто со децата, ќе излезам и кај скалите ќе дежурам, таков став имам формирано и толку сум похрабра. ШЏ: Има ли нешто што може да ве исплаши за во иднина, од кого би можеле да се исплашите дека ќе ви се случи нешто? НЏ: Не се плашиме, затоа што стравовите ги видовме, нема од што да се плашиме веќе, веќе заминаа војните, дај Господ нема веќе никогаш да има, за овие младите луѓе никогаш да не доживеат вакви војни, масакри, геноциди. ШЏ: Што мислете, дали може да се постигне некакво трајно помирување помеѓу Албанците и Македонците, дали може да има соживот како порано? НЏ: Треба да има, едната страна треба да ја толерира другата страна, иако наваму натаму тие се научени да чинат само лоши работи, но ние мораме да сфатиме за да поминеме еден живот.

13 женски приказни за една војна

162

ШЏ: Многу често сме слушнале за мешани бракови помеѓу Албанци, Срби, помеѓу Албанци и Македонци? НЏ: Тоа е голема слабост, или девојката што оди со Македонец, тоа не ни припаѓа на нас ниту со закон, ниту на верски начин, никако, никогаш не би се согласила за тоа, секоја вера да земе од својата вера, затоа што тоа не е прогрес, не е во ред тој брак. ШЏ: Бракот не сметам дека може да се ограничи само врз основа на верата, бракот нема граници. НЏ: Не е ограничено, но детето треба да знае, треба уште како мал да му се кажат овие работи, секој да ја култивира својата вера, својата едукација. ШЏ: Не може да го земе тој/таа што го сака затоа што не е од истата вера? НЏ: И за љубов не треба, ни кога ќе те тераат да го сакаш не треба, за гледање да, но за љубов, сакање, не. ШЏ: Изгледа дека вие сте израснати во едно патријархално семејство, каде што уште доминира стариот систем? НЏ: Не треба да се сакаат. ШЏ: Инаку, во Босна имавме бракови каде половина од населението не беше муслиманско. НЏ: Тоа тогаш да, бидејќи тогаш немало многу жени, сега има многу жени, мажи, имаме убави девојки, убави момчиња, и припаѓаат само на верата, на исламската вера. ШЏ: Ако јас заборавив да ве прашам нешто, слободно можете да додадете, или ако ви текнува нешто што не сте го кажале исто така може да се вратите назад ако сте заборавиле нешто, слободно може да се вратите. НЏ: Не, благодарам за овој разговор, благодарам за тие прашања, 13 женски приказни за една војна

163

мислам дека одговорив брзо, но мислам дека прашањата беа умешни, и одговорите беа умешни. ШЏ: Според вас, сте дале објективни одговори? НЏ: Сум немала,... многу сме биле загрозени, но многу сум била одлучна, како јас, како мажот, и децата и сме го претставувале нашиот дом, нашето гнездо, мислам дека не сме го оставиле и дека никогаш нема да го оставиме. ШЏ: Многу ви благодарам НЏ: До гледање.

13 женски приказни за една војна

164

Н.Н. ТЕТОВО

13 женски приказни за една војна

165

13 женски приказни за една војна

166

Во смисла дека дневното темпо нормално тече, секој си оди на работа без разлика дали колегата е Албанец и слично, но вистински искрен соживот, не! Постои таа нишка што раздвојува.

ЗОРИЦА ЈОВАНОВСКА: Добар ден. Денес ќе разговараме со Тетовчанката Н.Н. која лично ја доживеала тешката 2001-ва година. Здраво Н.Н.! НН: Здраво ЗЈ: Би сакала да започнам со прашањето каде живеевте пред 2001? НН: Во центарот на градот Тетово исто како и денеска. З. Ј Каков беше животот во 2001? НН: Во 2001, животот беше навистина премногу тежок за сите граѓани на цела Република Македонија а особено на Тетовчани и на луѓето кои живеат во тетовската околина. ЗЈ: Дали имавте контакти со другата заедница, се мисли на Албанците? НН: Се разбира дека сме имале. ЗЈ: Какви беа тие односи? НН: Па во принцип јас мислим дека биле добри. 13 женски приказни за една војна

167

ЗЈ: Се чувствуваше ли некоја омраза? НН: Од секогаш се чувствувала и ден денеска ќе се чувствува, и се уште се чувствува бидејќи сепак ова е Република Македонија, македонска држава, на македонскиот народ иако право на живеење имаат другите заедници, сепак мислам дека граѓаните од муслиманската вероисповед добија малку премногу права особено во Тетово и тетовскиот крај, така да ние дојдовме во заден план, не можејќи ниту да се вработиме ниту нормално да живееме, станавме жртви на нивните провокации, но сепак ќе напоменам дека се тоа се работи за една дали помлада клапа или недоволно образована, хулиганска значи муслиманска клапа, не се работи за оние интелектуалци со кои сепак сме живееле, да не ги изоставиме значи тука Турците и одредени Албанци со кои сум живеела тука уште од детството, моите ден денеска, мајка и татко пријателуваат со нив иако се веќе многу стари. ЗЈ: Дали вие лично очекувавте дека вакво нешто може да се случи? НН: Вакво нешто не сум очекувала зашто повторно ќе кажам дека постоеле тензии, омраза и негативна енергија но сепак таа била од тие помлади барајќи си некои нивни сништа за овој крај и слично, но таа интелектуална повозрасна клапа секогаш го сакала, го обожувала овој крај, се дружела со Македонците, и значи и така не сум го очекувала до тој степен. ЗЈ: Каде работевте? НН: Приватен сопственик. ЗЈ: Имате ли деца? НН: Се разбира, две. З. Ј Какво беше образованието на вашите деца, дали тие учеа на својот мајчин јазик? НН: Да, тие учеа во едно основно училиште во градот Тетово, и учеа значи 8 години на својот мајчин јазик, а се разбира потоа и во средно училиште.

13 женски приказни за една војна

168

ЗЈ: 2001-та сите ние ја паметиме како тешка многу година, каде што имаше доста голем конфликт. Дали кога вашите деца заминуваа на училиште чувствувавте некој страв, како ги испраќавте на училиште? НН: Уу... се разбира, иако веќе беа големи, незнам точно 7-мо 8-мо одделение, сме ги праќале сепак ние сме ги отпратувале до училиште, сме ги пречекувале назад. Тогаш почнуваа првите нивни излегувања, се разбира сето тоа беше многу ограничено, зборувам за доста време после ратот, па дури и ден денеска се чувствуваат некои последици, на тој грозоморен период мислим. ЗЈ: Дали вашите деца се дружат со деца од муслиманската вероисповед? НН: Па да, да речеме дека имаат по некоја пријателка. ЗЈ: А се случува ли да излегуваат навечер заедно? НН: Не, не. ЗЈ: Како што и претходно напоменавте, кажавте дека имате пријателства кој што се од другата заедница. Дали продолжија тие пријателства? НН: Па продолжија, затоа што тие сепак биле долгогодишни, цврсти пријателства, базирани врз многу слога, љубов, поделба, значи особено ќе напоменам дружбата помеѓу... значи, албанските комшии кое што трае веќе многу години. Навистина сме делеле се во добро и во лошо и никогаш значи мислам дека они не би се свртеле против нас. ЗЈ: Пред 2001-та и после неа се случија многу бракови кои што беа мешани, дали знаете некој таков и кое е вашето мислење за тие бракови? НН: Не знам и немам апсолутно никакво мислење, едноставно не ми се допаѓа. ЗЈ: Како вие лично ја доживеавте 2001-ва? НН: Па ја лично како мајка на две деца, ја доживеав премногу трагично, плашејќи се за децата, во моментите додека траеше таа кратка војна, заштитувајќи ги физички но потоа и психички од претрпениот стрес кој што го доживеаја за тие 5-6 месеци додека се случуваше целата 13 женски приказни за една војна

169

трагедија, а лично и врз мене остави големи да речам траги таа војна, како и врз сите кои беа дел од неа. ЗЈ: Каде бевте во 2001-та? НН: Па поголемиот дел бев тука точно во Тетово, а краток период бев во Охрид, во Скопје, со цел да ги заштитам децата, да ги одбегнам буквално од ратно и минско поле. ЗЈ: На многу луѓе животот им се промени после 2001-та во нивното родно место, и во нивното место каде што живееле, како се промени вашиот живот? НН: Па мојот живот се промени многу, пред се имавме прекрасна викендица, слободно можам да кажам вила во тетовското село Сетоле кое се наоѓа на 10-тина километри од Тетово, каде што сме оделе премногу често цело семејство. Целото лето сме го поминувале таму. Таа куќа беше целосно уништена апсолутно. Долниот спрат изгоре, се испокрадено се испокршено, а се работеше за една убава куќа во која сме минувале навистина убави моменти. Потоа имавме викендичка на Шапка, на која сме зимувале. И таа беше упропастена. Значи нормално се, сиот тој страв, бегање, соочување со реалноста, влијаеше врз сите нас. Станавме многу нервозни, понерасположени и ден денеска мислам дека тоа трае, исто е тоа. ЗЈ: Вашите викендички биле уништени и руинирани од страна на војниците на АРМ или од страна на УЧК? НН: Па викендицата во тетовското село Сетоле, беше руинирана од УЧК, додека пак во... на Шапка од македонската армија, т. е војска. ЗЈ: Беа ли многу уништени внатре? НН: Викендицата во Сетоле значи немаше апсолутно ништо од неа. Буквално се беше се украдено, дури до тој степен што надвор мермерните плочки, мермерот беше копан. И внатре имаше плочки кои исто така беа копани значи апсолутно беше уништена, а долниот спрат беше изгорен.

13 женски приказни за една војна

170

ЗЈ: Сигурно таму сте поминале многу голем период од вашиот живот, уништени се значи многу сеќавања, многу преубави мигови поминати внатре. Како беше вашето чувство кога дознавте дека сето тоа е уништено, срушено? НН: Па како би можело да биде? Се разбира чувствуваш тага. Од една страна тага а од друга страна неспособност да го спречиш тоа. Ќе го кажам примерот кога имавме дојава, не се сеќавам добро.. . Поминале доста години, мислам дека имаше во селото останато еден човек. Истата вечер имавме дојава кога викендицата се обиделе значи да ја запалат првиот спрат, имавме дојава дека некако да се дојде да се приступи до горе бидејќи целата куќа е запалена, дека до утрото ќе изгори целата. Но немаше шанси да ризикуваме толку да се качуваме нагоре, се разбира до таму требаше да се помине низ Џепчиште, или низ села каде што се знаеше дека е доста опасно, и така да знаејќи дека горе куќата гори, едноставно немаше што да се превземе. ЗЈ: Дали се промени вашиот семеен буџет? НН: Се разбира дека се промени, премногу се промени буџетот, како не. Таа година да речам дека не знам ни како се снаоѓаа луѓето да преживеат и да заработат некој денар во тие лоши моменти. Апсолутно ништо не ни работеше. Но и после тоа се чувствуваше значи ехее, година дена полициски час до 11 часот. Пред тоа тензија, најави, дојави за нови лоши случувања и така. ЗЈ: Претходно кажавте дека еден дел од периодот сте биле дома а другиот дел од периодот сте биле некаде заминати. Зошто заминавте, зошто одлучивте да заминете? НН: Како да не заминеме, толку мали деца значи, буквално деноноќно се пукаше, деноноќно од сите страни. Да не зборуваме за планините, да се навратиме на пукањето од згради кои што апсолутно значи од секоја страна те демне опасност дека може да те погоди куршум, притоа ниту може да излезеш да одиш до продавница, ниту може детето да го пуштиш барем ни на 15 - тина минути да застане пред зграда да поигра. Сепак се тоа деца. По недела, две седеле дома, на часови слегувале и во подрумите, знаете ли што значи тоа за мали деца како е, како е возможно да не побегнеш нигде. А нашите сопрузи, доста се зборува дека ништо не помагале и за ратот, значи напротив, мојот сопруг навечер – на сабајле 13 женски приказни за една војна

171

одеше и работеше со цел да се услужат граѓаните на кои им е потребна храна во текот на денот, а вишокот се носеше на војската која исто така треба нешто да јаде, која по цел ден беше на пунктови, не беше дома отидната со недели. ЗЈ: Имаме информации дека и некои жени учествувале во помагањето на војниците односно во носењето храна, перење на нивните алишта и слично. Познавате ли вие некоја таква жена или вие бевте.. ? НН: Да познавам пријателки особено од Дреновец и од значи горниот крај на... стариот крај на градот Тетово, кој што едноставно биле принудени и сакале да им помогнат на војниците бидејќи по една недела биле во нивните дворови, ниту јадени ниту буквално значи пуштени на милост да ја вршат својата работа. ЗЈ: Што мислите за тие жени, дали се доволно силни, дали наидувале на некаков отпор? НН: Точно е тоа дека се многу силни, сепак е храброст да им помагаш на војниците. Значи не знаеш што може да ти се случи. Не зборуваме дека УЧК една вечер се спушти скоро до влезот на градот Тетово. Се спушти сосем од Кале, дојде токму во тие дворови каде што жените им помагаа на војниците. ЗЈ: Имаше ли дружба со Албанците додека се случуваше сето тоа, пример со вашите соседи во вашата зграда? НН: Со нашите соседи сепак имало, се работи за возрасни зрели луѓе кои и самите се чудеа зошто да дојде до такво нешто, кои мислам дека со ништо не соделувале, се работа за доста возрасни и фини луѓе. Така да во секој случај имало дружба. ЗЈ: Дали познававте некоја жена која што била вклучена во војната? НН: Македонка? ЗЈ: Без разлика дали е Македонка или Албанка. НН: Македонка не, а Албанка да. ЗЈ: Што мислите за неа? НН: Дека апсолутно не знам каква е таа жена која ако веќе има дома 13 женски приказни за една војна

172

деца, ги оставила нејзините деца и дошла да се бори као наводно за подобро утро за нејзините деца, а не знам за кое е тоа подобро утро, што им било толку лошо, и притоа да убива туѓи деца. ЗЈ: Дали некој ви помогна од другата страна, додека сето тоа се случуваше? НН: Не ЗЈ: Што мислите за војната, зошто таа се случи, кој беа причините, мораше ли да се случи сето тоа? НН: Значи дали морало или не, јас би рекла дека не морало. Во ниту еден случај војната не е најдобар начин да се решат проблемите. Повторно ќе го кажам тоа што го кажав на почетокот, можеби премногу им се дозволи на Албанците во овој крај, па затоа посакуваат, сакат и посакаат 2001 - ва да добијат уште повеќе и тотално да не избркаат, значи апсолутно да владеат со овој крај. ЗЈ: На телевизиите и радијата па така и на интернет, се зборуваше за состојбата посебно во градот Тетово. Што мислите дали е реално беше таа слика прикажана? НН: Па мислам дека реална беше, зашто не можеше да се прикаже реална слика. Се работеше апсолутно за една војна. Значи реалната слика на тие ситуации кога се пукаше, колку било жестоко пукањето и се. Мислам дека реално била прикажана затоа што невозможно беше водител да даде интервју во живо, а притоа од позадината да не се слушаат тие пукотници. Во основа мислам дека беше реално бидејќи не можеше да се избегне. Со самото доаѓање од Скопје, на влезот во Тетово ја гледаш планината Кале и имаш што да видиш! Значи не можење да се покрие тоа. ЗЈ: Кога претходно разговаравме со вас ми кажавте една случка која што беше доста потресна би рекла. Во врска со тоа што некој од залутаните куршуми влегол во вашиот или соседниот стан. Би можеле ли за тоа да ни кажете? НН: Точно. Е па вака: Тоа попладне се пукаше навистина многу, значи едно 4 часа никако не прекинуваше вооружената престрелка која беше навистина тоа попладне многу жестока. Цел ден немавме јадено ништо, 13 женски приказни за една војна

173

и не повикаа нашите комшии да одиме кај нив да... заеднички да ручаме. И цело време децата се криеја во ходникот, но ви викам тоа траеше буквално цел ден, беше на приквечерина, 6-7 а може и 7 и пол навечер па ако не и 8, кога веќе навистина сите бевме изморени, и така, на еден момент седевме ние постарите на масата, а децата на... лежеа на кревет, но тука беа прозорите. Иако неколку пати им рековме да се тргнат, сепак беа навистина изморени, сакаа значи да прилегнат и во тој момент влезе куршум низ прозорот. За една огромна среќа куршумот не погоди во ниту едно од децата. Влезе точно во креденец од ѕидот, вратичките се отворија, се што беше во креденецот падна доле. Ние буквално за партали ги собравме децата во кревет и избегавме во кујна, во ходник, се извинувам, што се наоѓа на средина на станот и е со 4 ѕида значи. Буквално половина час сите плачеа и се молеа, не знаејќи што точно се случило во дневната. Бевме една поголема група значи. Дури по половина час - час отиднавме во дневната да видиме што се случило, како, каде влегол куршумот, во меѓувреме за среќа телефонот беше во ходникот и почнавме да вртиме на Кризниот Центар. Секоја чест за нив, веднаш се јавија и не смируваа бидејќи разбраа дека сме мајки на деца, да ги заштитиме децата, да се заштитиме себеси. Само да кажем од која страна дошол куршумот, и за еден час навистина беа приведени. Значи дојдоа специјалци кои што влегоа во зградата карши нас и од горе приведоа значи, то ест пуштија ветеранки две кои што пукале се разбира од УЧК и беа значи притворени. З. J: Значи вие бевте очевидци на тоа како тие ги приведуваат? НН: Буквално точно очевидци, во тој момент се разбира по малку и радосни и среќни што да речам беа фатени во тој момент на огромна тага кога се случи тоа. ЗЈ: За среќа на вашето семејство ништо не се случило? НН: За огромна среќа не. ЗЈ: Но сепак нели стравот постоел? НН: Во секој момент и сегде постои.

13 женски приказни за една војна

174

ЗЈ: Што мислите, како понатаму? НН: Па поминаа веќе доста години, како што кажав Тетово не е ист како што бил пред конфликтот. Понатаму, секој гледа да го живее животот релаксирано, среќно, што помалку да се сеќава на тие моменти во надеж дека навистина ова нема да се повтори повторно. ЗЈ: Значи сепак им стравување можен е некаков повторен... (прекината) НН: Се разбира дека има. ЗЈ: Кажавте дека ги изгубивте вашите две викендици. Дали после тоа успеавте да стигнете некако до нив, да ги преправите? НН: Па сега ќе ви кажам, викендицата на Шапка успеавме да ја поправиме бидејќи не се работеше за големи оштетувања. Се работеше за влез на резервистите, до некаде оправдано, можеби им требало да се згреат, апчиња и слично, но до некаде неоправдано бидејќи притоа дали се појавил одреден револт како тие се борат додека тетовчаните имаат прекрасни вили на Шапка, така што не знам што се случило, така што имаше крадено, имаше некои непријатни натписи оставано со спреј со така нешто со кармин незнам со што. Но ништо во споредба со тоа што беше во Сетоле, бидејќи таа викендица апсолутно значи целосно се уништи. Требаше првин да се вложи огромна сума за да се реновираат сите штети, а воедно и кога ќе одиш да не биде тоа што било пред ратот, и така да таа викендица ја продадовме при што денеска ја немаме таа викендица. (се натажи). Апсолутно се работеше за огромна сума, тоа беше голема вила која што треба да се среди за да не ти е страв да излезеш во дворот плашејќи се дека има некоја мина. ЗЈ: Дали им замерувате на другите зошто сето тоа го направиле? НН: На кои други? ЗЈ: На оние кои што ви ги уништиле? НН: Како не би им замерувала, тоа е вандализам, тоа е простотилак, тоа е не знам! Кога тогаш ќе им се врати ќе видат како е! ЗЈ: Што мислиш, што добивме а што изгубивме од војната? НН: Мислам дека добивме само еден траен стрес и гнев, и тага во нас, а 13 женски приказни за една војна

175

никој не доби ништо, апсолутно никој, да не напоменувам значи колку жртви изгубивме, колку животи беа однесени. Значи апсолутно ништо не добивме ЗЈ: Како течеше животот во еден обичен ден после сето она што се случи? НН: Тешко, тешко и дури и по една година мислам дека се врати живоста во градот, улиците, беа празни, полициски час, полиција... никако! Буквално никако! (нервозно). ЗЈ: А што се промени после тоа? НН: Пак ќе кажам дека се промени многу тоа, дури сега по толку време мислам дека заживува ноќниот живот во Тетово, апсолутно ноќно живеење за младите немаше, излетничките места кои секојдневно ги посетувавме замреа. Никој веќе не одеше на Кале, на Шапка и така. ЗЈ: Кажавте дека.. . (прекината) НН: И да напоменам дека многу од луѓето кои што живееја во селата и беа протерани, а нивните куќе спалени и уништени, исто така и од градот Тетово, веќе никогаш не се вратија да живеат тука. ЗЈ: Кажавте дека многу изгубивме со војната а ништо не добивме. Дали мислите оние кои што војуваа остварија некои нивни цели кои што ги имавме зацртано? НН: Тоа што го кажав се однесуваше и на нив. Апсолутно мислам дека ништо не остварија. Ниту го освоија градот Тетово ниту ништо. Покажаа си некоја нивна сила, некое си нивно варварство и ништо друго не добија. ЗЈ: Имате ли сега доверба во Албанците? НН: Не. ЗЈ: Кажавте дека не би можеле да им простите? НН: Не.

13 женски приказни за една војна

176

ЗЈ: Доколку би направиле нешто да се извинат или нешто, дали тогаш би можеле да им опростите? НН: Не ги генерализирам сите во една група, како што кажав веќе имам некои пријатели на кои апсолутно можам да им се потпрам во секое време, а во никој случај тоа не се работи за новите млади, дојденци и од Косово, и тука буквално варвари без грам култура. ЗЈ: Можен ли е сега соживот? НН: Како, се извинувам? ЗЈ: Дали е можен соживот помеѓу Македонците и Албанците? НН: Во смисла дека дневното темпо нормално тече, секој си оди на работа без разлика дали колегата или колега е Албанец и слично, но вистински значи искрен соживот, не, постои таа нишка што раздвојува. ЗЈ: А како го гледате животот во следните години? НН: Навистина не знам и се плашам на таа помисла . ЗЈ: Сепак значи постои некој голем страв? НН: Сепак постои, значи сепак постои. Постои значи, по мое размислување за целата наша република а не поединечно како град и така. Бидејќи доколку се случи нешто на овој град се разбира Скопје, Гостивар се на 15 - тина километри, би се случило нешто и со нив. ЗЈ: Што мислите колку луѓето имаат заборавено она што се случи? НН: Никој не може да заборави, освен за среќа многу малите деца кои што успеале да го заборават тоа. ЗЈ: Многу после 2001 - та се зборуваше за тоа. Дали сега воопшто се зборува? НН: И ден денеска знае некогаш да се... На собири и така, да се отвори таа тема и да се кажуваат случки од тој период, и верувајте дека сите стануваат растревожени кога се навраќаат на тие моменти без разлика дали се работи за млади или за стари луѓе. ЗЈ: Што мислите за вашите деца, како тие ќе живеат? НН: За моите деца? 13 женски приказни за една војна

177

ЗЈ: Да . НН: Навистина, во овој град, не знам. ЗЈ: Дали ги замислувате тука во Тетово или негде надвор од таму? НН: Дефинитивно ги замислувам надвор, во никој случај не во Тетово, бидејќи апсолутно нема ништо во Тетово, нема за жал. Тетово е еден убав, Тетово е еден голем град, Тетово е стар град, град со традиција. Но, денеска во денешно време апсолутно се изгуби се. Во овој град не се инвестира, во овој град не се отвараат нови фабрики ниту нови фирми за да се отворат работни места за младите да работаат. Албанците преку партиски успеваат значи да влезат на сите работни места, така што за Македонците не остануваат слободни работни места и душата се одзема значи на овој град и никогаш, значи јас лично не би заминала целосно од тука и никогаш да не дојдам тука, и никогаш не би можела да го заборавам овој град, Но во иднина наредните барем блиски години не гледам некоја огромна перспектива токму во Тетово особено за младите луѓе, без разлика дали се тоа мои деца или другите деца. ЗЈ: Кажавте дека имате две деца, што мислите, доколку се случи тие да се заљубат во некои млади кои што се од другата страна? НН: Апсолутно мислам дека такво нешто не би се случило, бидејќи нема подлога за такво нешто. Не е ова некоја од европските земји каде што и Албанците се однесуваат поинаку. Тука Албанците се однесуваат ненормално, едноставно не е возможно да ги сакаш. ЗЈ: Значи сепак мислите за такво нешто нема место? НН: Не ЗЈ: За крај би сакала да ве прашам дали има нешто што би скакале да кажете а што не успеав да ве прашам или некој момент што не успеав да го доловам? НН: Па во основа мислам дека не, кажав се, уште еднаш да ја изразам огромната желба тоа да не се повтори и така. ЗЈ: Значи тоа би било се? НН: Да.

13 женски приказни за една војна

178

Џ.К. ТЕТОВО

13 женски приказни за една војна

179

13 женски приказни за една војна

180

...еве, кој политичар кажи ми некој што настрада, настрада некој?

ЗОРИЦА ЈОВАНОВСКА: Каде живеевте пред 2001-та? ЏК: Пред 2001-та живеев во Тетово. Значи живеам јас во Тетово од 83-та, инаку сум Скопјанка мажена тука. Имам две деца возрасни кои завршиле универзитети. Едниот во Скопје - информатика а другиот во Штуловиот менаџмент. Е сеа, до 2001-ва ако мислите, живеевме, мислам во населбата кај што живеам јас се вика Дреновец е населба каде што за време на конфликтите имаше, беа мислам стационирани и од УЧК, како да ги наречам, и од полицијата, така што за тој период што траеше конфликтот ние бевме на некој начин заробени, затоа што немавме слобода, слободно движење, така што јас со моите во Скопје се слушав телефонски. Значи немавме храброст да излеземе затоа што може од ништо, што се вика, да настрадаш, затоа што и пред тоа имаше такви случки, случајни кој што настрадаа. Мојот маж работи во болницата. Тој патуваше, идеше по оној текот, преку селата мислам, без да е влезе во градот, околу, преку Шемшово ми се чини, и доаѓаше на работа. Мислам работата идеше така, а еден период беше, не можеше да дојде кај нас во населбата седеше во градот, затоа што неговите се во центарот на градот живеат, зашто ние бевме, зашто ја со децата бевме сама таму. Тој период нели го доживеавме навистина тешко, изолирани бевме и јас уште од тогаш бев во 13 женски приказни за една војна

181

невладиниот сектор, иако сум медицинар да работам во приватна амбуланта, но повеќе имав желба да работам во невладиниот сектор, така што и активностите на некој начин нели за тој период, извесен период, значи немавме никакви активности со организацијата. Сега што беше ова прашањето? ЗЈ: Имавте ли контакти со Македонците? ЏК: Кога дојдов ја во Тетово две илјади и… всушност 83-та-84-та година, градот не го познавав, меѓунационалните односи беа на некој начин ладни, се сеќавам јас затоа што во Скопје имав добри односи. Мојата најдобра пријателка е Македонка, па се уште она таму живее, мислам бевме во кругот кај што имаше Македонци и живеевме во, ако знаете, Универзитетската Библиотека кај што е, во тие згради, значи до Судската Палата, знаете, во Скопје, значи јас бидејќи имав пријателки повеќе Македонски и всушност со Македонки се дружев, и таму не не, јас не осетив мислам разлика меѓунационална. Кога дојдов тука кај нас, мислам, сеа кај што живеам, осетив дека немаше контакти, немаше пријателства меѓу Македонци и Албанци, значи замрзнати беа односите, тоа пред конфликтот зборувам, но со невладиниот сектор кога започнавме, 92-ра, 93-та, 94-та, тој период се вклучив, и тогаш на почетокот немаше, а доаѓаа од Скопје од сојузот на организации на жени, тие сами дојдоа, се воспостави еден контакт но не беше толку мислам така јак што се вика, значи беше така колку само ради реда што велат луѓето. После тоа стана конфликтот нели, и после конфликтот,... а пред конфликтот ние имавме проект со Швајцарците, со една невладина така хуманитарна, општината со Швајцарија така. ГГФ се вика таа организација, и они инсистираа да комуницираме нели со македонските организации. Беше организација на жени од Тетово која што сега мислам не е активна и ги воспоставивме првите контакти, значи, дотогаш јас колку што знам нема контакти, а јас не ги познавав луѓето, не можев да комуницирам никако, значи немав контакти. А после тоа нели воспоставивме и го имавме после, се зближивме. Јас инсистирав да се зближиме и го имавме проектот меѓуетничка културна соработка. Значи, тоа беше еден проект што посетувавме и македонски и албански села, од двете страни, црква - џамија, значи, се воспостави навистина една добра врска, врска која нели се уште трае. Но во меѓувреме ние како невладин сектор нели, имаме проекти на ниво на Републиката како што, како 13 женски приказни за една војна

182

организација сме ние единствена женска организација што опстоивме овој период и кои што нели имаме партнерства со сите организации кој што се во нашата Република. Значи јас некако не сум можела да осетам некоја разлика затоа што растев во средина кај што не ја осетив разликата национална. Тука одма кога дојдов тука, видов дека прекинати се тие односи и после конфликтот можда и благодарение и на невладиниот сектор мислам жените склопија пријателства но можда не доволни колку што се потребни мислам на некој начин. Сепак постои една резерва гледам, и кај едната и кај другата страна, не се потполно така тие односи реални на некој начин. Иако ја не гледам, мислам ја гледам од друг аспект,... немам предрасуди и никогаш не сум гледала така мислам од друга националност дека е, било. Било која националност да е мене не ми смета. ЗЈ: Се чувствувало ли некоја омраза помеѓу Македонците и Албанците? ЏК: Како дали .. ? ЗЈ: Се чувствувала ли некоја омраза? ЏК: Да, да се чувствуваше на почетокот јас кога дојдов тука, имаше баеги можам да кажам. Јас тврдам кога ги слушав кога разговараат меѓу себе луѓето, дека ќе се случи нешто, на пример тепачки меѓу децата по училиштата, и се окривуваа двете страни нели, така што нема, односите не беа како што треба. Тоа сум го осетила ја а во тој период уште не бев вклучена, рано беше, јас после деведесеттите знаете дека невладиниот сектор почна да функционира. Така што имаше омраза,... немаше, многу ретки беа контактите меѓу Албанци и Македонци, јас не знам на работа јас бев кај маж ми мислам во болницата, таму немаше никоја, мислам да осетиш не знам јас, како гостин друго е а инаку се зборуваше дека не се добри односите. ЗЈ: А вашите деца имаа ли пријатели кои што се Македонци? ЏК: Вака, моите деца, големиот син студираше во Скопје и имаше пријатели зошто седеше он таму, извесен период и кај сестра ми, имам две сестри, но беше во домот, мислам не во домот во приватен стан за да не патува секој ден, така што никогаш му се нема случено и дома тој нема слушнато, значи треба да се разговара дома за овие проблеми за да можат и децата ова нешто да го чујат. А инаку тој се разочара еднаш, еве 13 женски приказни за една војна

183

една случка ќе ви кажам: се враќа... сабота или петок беше, не знам што ден беше, тоа беше во периодот кога младите беа против ова училиштето во Скопје кое беше, Педагошката, вие сте биле мали тогаш, Педагошката академија. Се сеќавате вие? ЗЈ: Не. ЏК: Не, па сте биле многу мали, беше осумдесет и.. не не е осумдест, тоа треба да биде значи... Сега овие на пример, овој што седи во владата значи беше студент тој со косата што беше, долга коса, и оној другиот што е за надворешни работи Милошевски, и овој помладиот, имаше во реп коса природна, и сега, во тој период тој се враќаше во центарот, а во тој период се организираа нели како демонстрации против академијата педагошката, и тој минувајќи низ, минувајќи низ центарот на градот, некој дечко му се доближил и му ставил едно ливче, вика нешто во џебот. Така што он не знаел на пример, и тогаш го отвара после тоа поминувал низ Жена Парк, тука негде тоа се случило, и значи беше повикан „ајде да се здружиме заедно против Албанците”. Они помислиле дека е он Македонец, така изгледа мислам ликот не му е некој лик препознатлив, да речеш или носи бела капа, па така ќе го препознаат, дечко млад, студент и така што тој кога дојде дома беше разочаран на некој начин. Рече мамо вака и вака, ја реков ако бе сине и тие се млади, ќе видат дека погрешиле и ќе дојде периодот кога ќе увидат дека не е добро тоа што направиле. Значи он така на некој начин се разочара затоа што веруваше многу во луѓето, во односите, на факултет не се случувало тоа, ретко на пример можат да се случат такви работи, и значи, малку тука тој се разочара големиот син, а малиот син живее, он је многу комуникативен, баш кога беа сеа пред 3-4 години, беа на Штуловиот Универзитет, имаше летни школи оние, имаше другари од Радовиш на пример, и се дружеше со еден Перо или како се викаше... сакам да кажам има се уште контакти и со друго на пример, тој не разликува, мене ми е целта да кажам дека зависи од домашното воспитување, ако не се зборела во една куќа значи против, да има такви разговори, не може детето или на училиште или таму во средината, сепак ако има подлога домашна он нема да забега, така да биде националист и така во тој случај.

13 женски приказни за една војна

184

ЗЈ: Како вие лично ја доживеавте 2001-ва? ЏК: Па да ви кажам јас ја доживеав тешко затоа што во тој период татко ми беше болен во Скопје а не можев ја никако да заминам да го видам, ми се најде начин некако кога поминуваа од УНПРОФОР, нели поминуваа овие белите, и во тој момент знаевме дека идат од граница косовска нели преку селата што идат натаму доаѓаат до кај центарот, ние видовме дека секој ден се гледаше дека тие поминуваат. А најопасната зона беше кај стадионот. Таму ако поминеш можеа да пукаат полицајците, затоа што од оваа страна беа од УЧК, овде сите вака стоеја на двете страни (покажува со раката), и јас се сетив и реков после кога ќе ги видам, знаев кој период околу 1 саатот поминуваа, се враќаа од таму. И јас тогаш бев спремна, запалена колата само да тргнам. И позади нив и тогаш нели не напаѓаа никогаш и така си заминав за Скопје. Останав неколку дена после таму мислам тој период од Вејце тоа што стана, па нели полицајците жртви што беа, а ај бев тогаш во Скопје, а децата ми беа тука, значи многу тешко, не можеа они нигде, близу одма до селото, значи на неколку километри е Порој. Таму па загинаа од семејството, имаше жртви. А син ми пак иде да го спаси телевизорот. Овај компјутерот, нов компјутер имаше, влегува, а до нашата куќа на дваесет метри падна граната. Значи голема среќа, изгоре куќата оттука... нема дваесет метри шо ти велам. И така мислам, голем стрес доживеа, помалиот доживеа, зошто беше помал, 2001-ва. Најмалиот. Поголемиот го чуваше, во подрум влегле, дур да помине тоа. Маж ми бил на работа, никако не смеел да се доближи, и така 2-3 дена останале, а имале за јадење мислам, имавме ние резерви. И тоа, тоа беше тешко за мене, како родител како мајка, цело време мислев нели на децата, тоа е природен инстинкт мислам, тоа лошо многу ние го доживеавме многу лошо конфликтот. До нас значи беа, гледавме како кружат од УЧК, значи се плашевме значи не знаеш кај ќе пукнат, куршуми уште има ден денеска дупки на ѕидовите горе на надворешната страна на куќата. Најдов ја голем куршум еве толкав (покажува со раката), уште го чувам дома. ЗЈ: Значи вашата куќа била нападната? ЏК: Директно не, ама со куршуми ама погоре, не доле и соседната, среќа имавме ти велам јас на 20 метри од нас изгоре друга куќа, тоа сме имале среќа, и така. После тоа нели имаше тоа... престана, имаше тоа Охридскиот договор што беше. Полека полка почнаа односите да се 13 женски приказни за една војна

185

смируваат. Почнавме ние со активности со меѓунационалните се даваа тогаш проекти да се подобрат односите, ние многу работевме во тој поглед мислам и така. ЗЈ: За време на конфликтот цело време останавте дома или бевте некаде заминати? ЏК: Јас кога останав бевме цело време тука ние. Се плашев ја, на децата им велев одите вие дома вие во Скопје. Сестра ми и двете сестри и двајцата браќа ме викаа постојано, а нејќеа, викаа не ја оставаме, знаеш децата приврзани кон родителите и останавме дома ние. Сите се иселија околу, ние некако на крај, требаше порано да излеземе можда и после немаше шанси, многу беше ризично, може да ризикуваш само, не е начин после децата преку мислам откако исто начинот после коа унпрофорката ова... што имаат овај коли специјални, поминале исто со мојот девер, он ги земал и ги донел до центар каде што е семејството на маж ми. И после они биле тука, а јас бев цело време, затоа што татко ми умре за тој период баш, останав дома. Тоа значи ќе го памтам по тоа што татко ми беше болен а јас останав две недели таму и така. ЗЈ: После 2001-ва година, после конфликтот, дали другите се променија? ЏК: Како мислите другите? ЗЈ: Дали Македонците се променија, нивниот однос? ЏК: Е па, сеа да ви кажам јас се сеќавам, идевме ние во општина нели за проектите, ни требаа салите, салата , тогаш беше ДПА мислам на власт, да ДПА беше и односите, што знам, не беа некои затегнати да бидат, немавме ние контакти многу, јас имав само со овие од невладиниот сектор, само со жените. И комунициравме ние мислам многу добро до овај село Рогачево. Значи, јас самата се потрудив да разговараме нели да имаме врски со нив и жените навистина беа спремни. Значи заедно, и ние и Македонските жени и жените Албанки и Турци, сите што бевме заедно. ЗЈ: А додека траеше конфликтот, имавте ли контакти со Македонците? ЏК: Немавме, тоа беше оној период најтежок, два месеца колку беше... Мислам најкризен период кој што беше. А после рамковниот договор 13 женски приказни за една војна

186

нели, друго се ослободи, затоа што излегуваа, гледав имало овај со како ги викаат оние пушки снајперки, гледаа луѓето викаат дека постојат, ризично беше низ градот да се шеташ. Дури помина после тоа нели се ослободи, се движевме слободно после, немаше проблеми. ЗЈ: Што мислите за војната? ЏК: Па војната мислам дека е нешто нај нај, најтрагично нешто за мене. Мислам дека војните кога не би постоеле луѓето може би биле посреќни. И ден денеска ние имаме војни низ целиот свет. Војната е многу лоша затоа што трпат во прв ред луѓето, мислам цивилното општество. Тие на пример војуваат да речеме а ние тука страдавме, ги немаше пазарите, не смееш да излезеш подалеку, продавниците затворени а кога идев во Скопје гледав една друга слика. Како да доаѓаш во друга држава. А кога доаѓав тука во Тетово, двапати нели имав можност така да се движам, и ние разговаравме со жените во Скопје, комунициравме, со овие тука немавме контакти, имаше некои пречки телефонските линии беа нели прекинати така што ги воспоставивме односите после конфликтот. Значи тој период беше многу мислам опасен период, никој нејќе да жртвува, нели е така тоа? Да излезеш, од кај знаеш што ќе ти се случи нешто, и затоа значи малку се прекинаа тие односи. ЗЈ: А што мислите, зошто ни се случи војната? ЏК: Знаете, ја мислам дека војната се случи само поради политичарите и поради власта. Тоа е, ништо друго. Инаку можда имало начин да се средат работите на друг начин не вака. Мислам дека не постои, не би требало никогаш да се употребува оружје и да не се произведува оружје. Тоа е најлошото. Затоа што страдаат децата, страдаат жените и страдаат најслабите, најнезаштитените, значи цивилното општество страда. Тие пак ништо, еве, кој политичар кажи ми некој што настрада, настрада некој? ЗЈ: Никој. ЏК: Е па, значи настрадаа деца кои што беа заведени така млади кога ќе слушнеш по 18 годишни, 20, кои што ете биле значи да манипулирани на некој начин, само тие можат. Инаку еве ги политичарите опстоија сите. За власт нејќат да слушаат, сите исти се да знаеш, од сите страни политичари само за интерес за лични интереси, и народот така ќе го заведат народот 13 женски приказни за една војна

187

и ние после едвај ќе се смириме нели, тоа не е убаво. И ден денеска гледам преку телевизија се вршат, се врши некоја кампања, не кампања, како да кажам... Еве кога ги гледам некои емисии на пример за да имаат, и на албанските и на македонските, за двете страни зборувам, значи да постои таа омраза која не треба да постои. Треба да идеме напред, било грешно - грешно, да се продолжи напред. Не е убаво. ЗЈ: А што добивме а што изгубивме со војната? ЏК: Па со војната ништо, јас не знам што сме добиле. Добивме криза економска, добивме еве Европа ни вика Балканци и нели мислиш никогаш нема да не примат, наоѓаат некои причини таму у Грчка значи да сакаат ни ќе најдат начин само не сме некој фактор ние за да мислам, ќе им бидеме на терет на другите нели. Еве и се предомислија што ги дале овие биометриски пасоши. Ги гледаш, има сега специјални таму контроли, значи никој не те сака ваков со проблеми нели?

ЗЈ: Да. Како течеше животот во еден обичен ден после војната? ЏК: Па после војната почна да се нормализира. Знаете, периодот беше, мислам, луѓето излегоа слободно да се движат, да почнат да работат да ги отвораат тие што не работеле, некои места кај што беа критични, кај што беа полициските бази нели таму три - четири места кај јас што знам, луѓето не беа слободни. Почна да ги отвораат продавниците да се... да имаме еден нормален живот, постепено почна да се иде на работа. Многу институции мислам, не институции, фабриките што беа некои приватни, работилници не работеа, значи се нормализираше корак по корак, почна да... ЗЈ: А мислите ли оние што војуваа ги остварија своите цели? ЏК: Што да ти кажам сега,... некои ги остварија, некои ги остварија ама повеќето, мислам за да добијат нешто, мислам да добијат власт нели, во тој смисол мислам. Иначе, ние што добивме кажи ми, ние обичните луѓе, ти, ја или дечкото или девојката (покажува на кај другите во канцеларијата), ништо ние не добивме. Само назад отидовме. Наместо да идеме напред се уназадивме, ништо друго. Ја не видов ништо друго.

13 женски приказни за една војна

188

ЗЈ: Стравувате ли од повторен конфликт? ЏК: Не верувам дека може. Сега нели луѓето се позрели, по... Не размислуваат веќе како порано. Гледам кога разговараме еве на пример со народот, идеме по селата со активности, доста, преку глава им е веќе. Народот сака економија, народот нема работа, не го интересира ништо веќе. Тоа беше една еуфорија можда некако, така ми изгледа, и дека не, ништо не придонесе тоа. ЗЈ: Колку мислите дека луѓето го имаат заборавено тоа што ни се случи? ЏК: Можда тие што изгубиле. Најблиски што изгубиле, можда не можат да заборават. Има такви, инаку ние што не сме изгубиле мислам човек, луѓе, тоа е секогаш мислам ќе се адаптираш и пак ќе продолжиш. А иначе за тие што изгубиле родители, синови, за нив мислам дека е тешко, тешко е, тоа е животот што ќе праиш. ЗЈ: Како го гледате животот понатаму? ЏК: Па мислам дека се нормализираат односите, постепено веќе се иде кон тоа, еве веќе 9-та-10-та година, веќе идеме дека има разлика и не гледаат веќе како што гледале порано. Значи гледаат да идат напред, прогрес, сакаат да се вработат гледам младите девојки што завршиле, сакаат да работат, никој не сака да спомнува војна, значи ги окривуваат, гледам дека ги обвинуваат политичарите, еве што прават, никој не е задоволен. Нема економија, една земја без економија. Бегаат надвор гледаш, колку има од Македонија што бегале од сите националности. А слушав денеска и на вести Србија ја гледам, Београд и викаше кај отидоа младите деца сите, затоа што немаат работа. Каде вика, ќе најдеме после 10 години, еден економист беше, вика кај ќе најдеме ние после 10 години, како ќе работат, нема да имаме за нас кадри, разбираш, ни недостасуваат, ќе ни недостасуваат после 10 години сите заминуваат надвор. Значи тоа не е убаво, ама мора да иде да опстане. Ако остане што ќе прават? Тоа е тоа. ЗЈ: И за крај, имате ли нешто што сакате да кажете а јас не ве прашав? ЏК: Што знам, па јас на пример тоа за жените на пример, економијата е многу тешка, жените не задоволни, не вработени, ние гледаме како невладин сектор женска организација да се најде чаре што велиме ние да има програми кои што ќе ги вработат жените, инаку има жени кои што 13 женски приказни за една војна

189

завршиле а не се вработени. Ние не викаме, и мажи има, само женската популација мислам е добро да се вработи и да се едуцира, да не потпадне веќе под патријархалните стеги нели, за да иде напред зашто она едуцира генерации и поради тоа викам дека треба државата да се осврне за да подготви програми економски, тоа најмногу би сакала да го видам тоа кај нас. Значи не само жените и другите, и мажите нормално. Ама во прв ред ја гледам во жената најзагрозена, затоа што е најмалку овај вработена, поготово во селата. Тетово има регион од 92 села, добро, некои се помали воопшто мислам, во 6 општини во кои што се, а жените знаете ли дека во едно село дека имаат 2 % вработување, 3 до 4, 5, тоа е страшно. И сеа што ќе очекуваш утре, таа ќе го воспитува детето нели, таа не е едуцирана да речиме, нема можности да работи, економски да го носи теретот, детето да студира на приватни факултети, значи се зависи мислам дека се врти во економијата, спречени сме, тоа треба да реализираме, нашите, тие што предвидуваат некои активности. ЗЈ: Во ред, тогаш тоа би било тоа.

13 женски приказни за една војна

190

Л.С. ЏЕПЧИШТЕ

13 женски приказни за една војна

191

13 женски приказни за една војна

192

Тој невин народ не могол ништо да му даде нему. Могле тоа политичарите да се борат да тражат.

ЗОРИЦА ЈОВАНОВСКА: Денеска разговараме со тетовчанката Л. С., жителка на село Џепчиште. Можете ли да ми кажете каков беше животот во вашето село пред 2001? ЛС: Животот во нашето село пред 2001 година бил нормален живот како свегде, демек мие смо мешано население Албанци - Македонци, немало никаков проблем. Меѓусебно смо имале разбирање, давање – земање свекое едно нешто. ЗЈ: Значи сте имале контакти со Албанците? ЛС: Сме имале контакти нон - стоп. ЗЈ: На какво ниво беа вашите односи со нив? ЛС: На најдобро ниво било. Заедно смо ишле на работа заедно смо се враќале, немало никаков проблем. ЗЈ: А се чувствуваше ли некаква омраза? ЛС: Пред конфликтот не. Никаква омраза не се чувствувала. После конфликтот некако малу се одвојавме. Али не сме сега за сега толку 13 женски приказни за една војна

193

одвојани, па не смо одвојани да не се видимо едни со други, пак имаме добар ден - добро утро, си разговараме све, и за на работа па идемо заедно, ама не е она што било пред конфликтот. ЗЈ: Имаше ли некаква дискриминација? ЛС: Како да речемо, имаше и немаше. ЗЈ: Што мислите кој народ беше повеќе дискриминиран, македонскиот или албанскиот? ЛС: Што они пред конфликтот тражеа демек школе, тоа да има факултети нивни.. Тоа... Али они си го барале нивното. Мие смо со тоа никакво.. . ЗЈ: А го добија ли тоа што го бараа? ЛС: Па они го добија тоа што го бараја, нивните школе, добија факултети добија. Школе имаја и пред тоа они нивни, учеаја на албански до основно, средно, али тражеја и факултети и го добија они. ЗЈ: Дали вашите деца имаа образование на својот мајчин јазик? ЛС: Нашите деца имаја образование на својот мајчин јазик, ама мие у нашето село, нашите деца немаа образование на својот мајчин јазик. Путуале 5 километра до град, учеле у град од прво одделение па све натаму. Учеле у град, мие смо 5 километра у нашето село нема школо. Албанско има, а македонско школо нема, и нашите деца морале од прво одделение морале да путуаа. Да ида 5 километра за у школо со автобуси. ЗЈ: А во тоа албанско школо нема ниту една паралелка каде што се учи на македонски јазик? ЛС: Нема, само на албански се учи. ЗЈ: Очекувавте ли дека нешто може на се случи? ЛС: Па некако како да се очекуваше ама не тоа, да дојде до тоа. Некако последно време пред 2001 доаѓаја некако ка да... Чудно се делуеше, ама не да било тоа мие да смо го сеќаале многу, ама некако ка чудно да беше, нешто се спремаше а и мие самите не знаемо што ќе биде. З. Ј : Конфликтот започна на 14ти Март 2001 година. Каде бевте вие? ЛС: Кој започна конфликтот мие бевмо дома. Тогаја путојте беа 13 женски приказни за една војна

194

блокирани. Се блокираја све путоој. Мие дојдовмо од работа и си легнавмо да одмориме. Когај станавмо гледамо људиве бегаа натамо наамо и не знаевмо што се случуе. Не слушнавмо што е работава. После слушнавмо путојте дека биле блокирани. Мие у моментот путојте коај беа блокирани, мие одстанавмо дома. и туека седевмо цел ноќ. се собравмо у две куќи македонски, се поделивме едни - едни, едни ваму. Телефоните ѕвонеа, овега го фатиле онега ваквоо, таквоо, тогае, цел ноќ слушавме се пукаше, трактори идеја, мотори дрва секоја. Тоа што праеја мие не знаевме. Мие цел ноќ седевме. За до душа, Албанците дојдоја кај нас неколку души, сакате овде да седите, сакате дојдите у една куќа, ќе ви ослободиме кај нас да седите. И мие рековмо овде ќе седиме. Ако седите еве ви број телефонски мобилни или други, ако дојде до нешто слободно јавите мие ќе дојдеме. И таја ноќ нас ништо не ни се случи, седевме у куќете али ништо не се случи, од страна имаше демек, идеја брчеја мотори, трактори, пукаја онадеја, ама кај нас у куќете не дојдоја. ЗЈ: Значи сепак бевте заштитени од страна на Албанците? ЛС: Да, бевмо мие заштитени од нашето село. Немавмо проблем, цел конфликт немавмо проблем. ЗЈ: А продолживте ли да одите на работа наредните денови? ЛС: После продолживме да одиме некое време. На работа одевме се враќавме, гледавмо по пут наоружани, од страна проаѓавмо и никому ништо не праеја ништо. И од работа кој слагавмо од автобус нагоре по пут ќе си пројда со коле наоружани, ништо не ме задираја. Али еден ден застана една кола и имаше унутра наоружани лица, нешто прозбореа на Албански, мие две жене бевмо али ништо не им проговоривме, ништо не ми напраеја, само си прозбореа, мие си продуживмо и никому ништо. И пред тоа ка бевмо на работа еден ден тоа после па се деси, идемо пак продуживмо на работа. Еден ден се деси не можемо да се вратимо дома. Излеговмо од работа, многу се пукаше од све стране, не можевмо да стигнемо до дома и тој ден отиднавме наместо озгора преку Порој, мие отиднавме оздола надоле преку Сиричино, Шемшоо до Ратае. И у Ратае алтобусот не симна, нагоре не можевмо да дојдемо до дома. Тогае останавме ноќта у Ратае. Таму многу се пукаше ноќта, сабајлето дојдоја људи од Непроштено одозгора, од Лешок дојдоа људи. Тоа не се знаеше људиве кој се како се. Толку биле исплашени потресени, седнале на 13 женски приказни за една војна

195

земја и се тресеа људите. И имаше тогаја у Лешок едно дете утепано. Се собравмо со автобус, некој дојдоја до Тетово некој продужија у Скопје со алтобузите. И мие дојдовме до Тетово. У автобусот беше таја мајката што му беше детето погинато. Свите знаеја одстрана дека детето му е погинато а таја само викаше син ми да го видим до болница да идем, син ми да го видим. Плачеше, свите плачевмо со неа а никој не се осуди да му рече. Нејзи и кажале дека е ранет, никој не се осуди да му рече дека е убиено детето. Таја цело време мислеше дека е рането, и дур слеговме еден стар чуек само га гушеше, ќерко немој да плачеш. Што и да било со детето биди храбра му викаше. И тој така цело време га гушеше у автобус у Тетово и отидна со неа у болница, и ја, мие стуе слеговме, јас отидов кај сестра ми у Тетово. Таму една недеља седов, децата последен пат ги чув, дејчето беше на факултет, детето отиде кај него таму, ги испративме и само се слушнав дека ми рече девојчето, се јави на телефон - мамо мие немамо паре за леб. И ја и реков ќерко ја сум ваму, татко ти е дома сам, немам паре да ви пратим, ни па од овде да се прати паре. Другиот ден исто ми се јави детето. И тоа истото ми го рече дека немаа паре за леб, и нему му реков и на дејчето и на детето му реков, снаоѓајтесе некако. Пријавујте се у Црвен крст и ја немам од кај да ви пратим паре. И после се пушти путот и отиднаме дома. Коај отиднавме дома па го блокираја путот, два месеца останавме дома. И за тија два месеца децата ја не ги чув више. Останаја без паре, за леб немаа паре, што праеле како праеле.. Не ги чув више. Телефоните не работаја и немав контакт со нив. После два месеца мие туе седевме, задодуша не ми праеле проблеми, смо немале проблеми од Албанците мие, не ме бркаја, не ми рекоја ништо, и леб туе у дуќанот ако немавмо некој паре финанскиски, викаа земите леб па когај ќе имате ќе платите. И таке седовме два месеца, ич не излеговмо од дома, демек ја и муж ми дома седовмо а децата не беа дома. И слушавме некое време од комшиете дека дете го киднапирале у Непроштено, таму свадба праеле, и од сестра девер се женеше и они отиднаја на свадба, го остаеја детето за да го варди сестра му дури утредента да го земат. И таке тогае тоа време беше ка ги избркаја од Непроштено, не се вративмо од работа, и тија го киднапирале детето и од сестра му двете деца. После ги зеле у Жилче надоле ги донесоја децата. И мие таке седевмо дома, слушавме само телевизија. Ќе пуштиме навечер, ќе затегнеме светло, ми беше сра да запалимо и седевме таке дома. И еден ноќ како што седевме се пукаше многу и не 13 женски приказни за една војна

196

знаевмо од кј се пука што се пука. И легнавмо на креветите доле такви легнати, седимо телевизија гледамо, муж ми стана на врата да излезе да види од кј се пука, и случајно нешто на вратата му тропна. И ја викам... Тој почна да се врти у ходник и да пцуе, на албански да пцуе дека он разбира да збори и вика, и ја му викам што ти е бе што ти е, што пцуеш, што ти е? Пукаа викам. Он вика како мори пукаа кој на врата ни удрија со нога како бе на врата, како бе на врата кој пукаа ја му викам. Не вика, на вратава зарем ја не знаем ти на мене ќе ми кажуеш, ќе ме праеш будала кој ја да отворим вратата тија удрија со врата на нога. И тоа беше, после седевме слушавме немаше никакво тропање. Се качивме горе на поткровље да видимо од пенџерите, а тоа месечина надвор, два саатот беше, месечина грееше се гледаше све убоо како ден. И гледавме натаму нааму од пенџерите нема ништо. И така останавме до седум саат сабајлето, ни беше стра да излеземо од дома. После излеговме од споредната врата, од нишата имаме надвор врата, излеговме покрај ѕид и гледаме напред у дворот дали има нешто. Гледавме нема ништо и после излеговме. И после неколку саата се јави еден стар чуек, сам и тој дома, вика, кој бевте ноќеска што ми лупавте на врата, вика. Свите викаа никој не ти тропнал. Он мислел дека некој од Македонците му тропнале на врата. Никој викаме не тропнал на врата. Па убоо ми удрија на врата и ја му реков чекај да станем да се облечем и ќе ви отворим. И он мислел некој го плашел за да бега. И тоа беше. Мие тогаш не кажавме, никому не смо кажале дека смо удриле на врата и нас. И таке пројде тој ноќ беше. Некогаш ка ќе излеземе тие у двор таму у бавча да скинеме нешто ќе чуеме метак ќе свирне, ама покрај нас. Имаше и доста метци на куќата удрено. Не смевме надвор струја да упалиме. Таке само седевмо. Пројдоја тија два месеца па нормално почнавме на работа да идеме да се враќаме, и после ка почнаја децава да се враќаа од кофликтот назад, свите смо ги отплакуеле малите деца што не беја туе дојдени, ка ќе дојдат свите плачеја се радуеја, смо дошле дома, нашата дома. Али највише ми било тешко кој дојде тоа детето што беше киднапирано, кој дојде кој почна да плаче. Мамо смо дошле дома, нашата мома, мамооо нашата мома смо дошле. Тоа ми било најтешко у животов детето кој сум го слушнала како плаче (со растреперен глас, се расплака). И тоа дете толку добило стрес и ден денеска, и навечер а се стемнуе му е стра само у веце у соба да иде, мора татко му или мајка му да ида со него. Толку стрес што има добиено тоа дете. И ден денеска остана со тој стрес. Ја кај ќе ги 13 женски приказни за една војна

197

видим тија људи од Непроштено и од Лешок , тогаја мене таја слика што ја гледав у Ратае и Жилче мене пред очи ми е кој ќе ги сретнем тија људи и ден денеска. Од тогаш наваму еве идемо немамо проблеми, ни тогаш ете смо немале проблем ни сеа, али несмо толку блиски како што смо биле пред конфликтот. Некако и они се одвоија од нас и ние. Праемо муабет не да не праемо, онадиме, ама тоа не е тоа што било поранешното. ЗЈ: А како реагираше мајката кога го виде детето кое било пуштено, кога претходно било киндапирано? ЛС: Мајката, како да ти кажем и она не можеше тогаја да збори. Ја прашав тогаја у Ратае што е само работава, кажаја они ги видов. Од автобус прашав сестра е нејзина што е, и ваке и ваке ми кажа. Таја не можеше ни да збори ни да кажуе ништо, ни мајката ни таткото не знаеја што да праа. Прашуеја демек од село наше да му помогнат таму со људи телефонски, али кажуеја мие таму немамо пристап. Тија од селото наше, немамо пристап таму, не можеме да ви помогнеме и тоа некој со некој пријател, Македонец со некој пријател Албанец, се договориле да го донесат да го земат детето, и ка го зеле детето го претепале и после им го дале детето и одвај го донел детето до Жилче. Децата тија три. А тој младоженјата тогај го. На место погинал туека у куќата нивна, и не се најде каде е што е, го зеле од дома и не се најде. ЗЈ: Значи се случуваа многу убиства и многу киднапирања за време 2001? ЛС: Да, се случуваат. Еден дошол туе у село, живее у Тетово и дошол, има ниве негоој таму работа. Дошол нешто да земе за јадење од нива ка се вратил назад му викале да не иде ама он рекол ќе идем. Дошол до селото албанско, му рекле низ куќите да не иде. Он продужил да иде. Рекол не можеш да идеш према Тетово, не можеш, он продужил према Требош. Ка продужил према Требош и више траг не му се знаеше више каде е, со точак. Тија му рекле да не иде и Албанците за до душа не иди, ако немаш каде кај Македонците да се допреш, остани кај нас овде, не можеш да идеш. А он продужил да иде. И више од тогаш траг не му се знае каде е. Заминал со точак према Требош и до пруга бил виден и натаму више не му се знае траг.

13 женски приказни за една војна

198

ЗJ: Од што вие лично намногу се плашевте? ЛС: Па, како да ви кажем ми е се плашевме да не. Смо седеле туека ама ипак се плашевме дан дојда, воуружани, дан ме киндапираа, дан мора... Тоа. Инаку, и куќата, куќата цел живот си ја градел, куќа смо сакале даја зачувамо. Имаше многу куќи што беа запалени, ги палеја. Тија што немаше. У некоја куќа, кај нас влегоја ама не влегле демек она науружани лица знаеш да нападнат, влегле деца да плачкаат. Тражеле злато, паре, деца влегле, не влегле да речемо људи наоружани наонадени по куќи, влегле деца. ЗJ: А кажавте дека вашите деца сте ги испратиле некаде за да не го гледаат сето тоа што се случувало? ЛС: Да. ЗЈ: Зошто и вие не сте заминале некаде? ЛС: Па, мие неколку душе заминаја од селото ама нас и од селото Албанците ни рекле, децата и жените испратите ги помладите деца да не бидат тука. Што знаеш вика може ќе се деси нешто. Ај мие овде нема да ви напраеме ништо, ама дан дојде некој од страна, од тоа се плашиме, тогаја не можеме да ве спасиме. Поарно да не бидат. А поарно за нас било викаа да има у свака куќа по некој чуек зашто деца е таке да не влезат да плачкаат, да крада, да паља да онадат, деца како деца. И затоа мие појќе постарите смо останале дома. А децата од селото све биле заминати. младите све, ниеедно дете немало дома, само постарите. ЗJ: Како се промени вашиот живот после 2001 ? ЛС: Многу тешко, многу се смени народ и све, сиромаштија почна многу, слабо на работа не можеш, знаеш она и тоа што си го работал си не можел да го работаш, си се потресол многу потресени, многу болести се појавија, стресен народ стресен, потресен народ многу. ЗJ: Што мислите зошто ни се случи тоа? Поради кои причини? ЛС: Како да кажеме? Не знам што да речеш. Тоа појќе политички беше, како да речемо не беше да речеш од самиот народ туе туека. Тоа појќе политичарите го напраеја се издвојаа партије оедно друго, ваке некој врти вамо, некој таму и...

13 женски приказни за една војна

199

ЗJ: Се променија ли потоа односите со Албанците од вашето село? ЛС : Па се малу променети, не се она многу како порано што смо биле толку блиски сеа, не смо, ипак смо блиски не да не смо, добро утро, добар ден комшија, што праеш како си, тоа. Али ка порано што смо ишле меѓусебно едни кај други, сега послабо. ЗJ: А вашите деца се дружеја ли со деца кој што се Албанчиња? ЛС: Се дужеле порано, играле заедно порано ама од конфликтот наваму не се дружат. Се дружат има некој ама поретки са. Порано појќе се дружеле. ЗJ: Значи и кај нив се појавила таа омраза? ЛС: Да З J: Се случуваа тепачки помеѓу децата? ЛС: Не, немало тепачке, ни порано ни сега немало таке да се тепаа. Нашето село немало тепачке. Демек, деца нивни ќе пројда на нас кој ќе идемо на работа, нешто че ми пребаца али ако имало постари људи ги карале. Да не онадат. До сега немало. Бегалци кој имаше од Косово, ишле туека полно имало бегалци, људи ишле на работа мие смо ишле смо се враќале, тогаја од Косово никој ништо не ни рекол. А деца ка деца малаај ќе пребаца нешто. А постарите ги карале увек. Ако намине, пројде стар чуек, децата ако пребаца тој ќе ги искара и тие ќе се тргнат да не зборат. ЗJ: Дали им замерувате нешто на Албанците поради тоа што се случи? ЛС: Што знам како да речам. И да и не зашто... како да кажем? Им замеруеме она што беше многу палење куќи и онадење. Требаше они да си тража, преку политика да си тража, а не преку тоа тепање, онадење, куќи палење, истерување људи од дома, киднапирање, убиства... Тоа не би требало да биде, зашто тоа све е недолжен народ. Тој невин народ не могол ништо да му даде нему. Могле тоа политичарите да се борат да тражат. А народот не бил дужен да одеја. Демек кажуеја и горе имало нивни албански села онадени, упропастени. И македонски имало. И Албанци има погинато и Македонци. Тоа не требало да се деси. Тоа требало политичарите да си ја реша работата, а невин народ не би требало да одејат. Тоа еден ден у Требош ка нападнаја се слушаше многу 13 женски приказни за една војна

200

пукање, кај нас НАТО коле идоја викаа немајте стра ништо ние не ви праеме, мие со колеве ќе идеме ќе праеме, после слушнавме вечерта касно у Требош дека ги нападнале и имаше убиено. А тие со двогледи од горе гледаа, од планината нагоре идејо у шума и гледаја надоле. А што се дешавало мие немамо појма. И после слушнавмо вечерта дека доле у Требош имало пукање и утепано, ранети. ЗJ: Значи контакти со вооружени лица постојано имавте некакви? ЛС: Немаше да проаѓаа вооружени низ нашите куќи, од страна проаѓале, ќе ги видиш од страна а низ нашите куќи македонски немале да проаѓаат вооружани лица, да ми дошле низ куќи, не. Смо немале тоа проблем. ЗJ: Дали им замерувате нешто пак на Македонците? ЛС: Па и Македонците наши политичари ни напраеја ич убоо. Ја не знам толку пукање беше, толку онадење се слушаше, од свака страна пукање, а тија два месеца гледавмо хилихоптери пукаја, туе над нас ќе застанат хилихоптерите, фрлаја, пукаја толку пукање, немаше у албанските куќи ништо срушено. Мие мислевмо тија два месеца толку пукање, тоа све срушено. Ка појдовме после два месеца на работа, немаше ниедна куќа срушена. Негде имаше погодени куќи, ама да бидат уништени, не. А толку пукање беше ги гледавмо и НАТО тоа пишуање тоа КФОР хилихоптери носеја сандаци спрема шумата нагоре у планина носеја. Што носеја у сандаците како носеја, тоа не знаевме, само ги гледавме дека ги носеја со хилихоптери. А што, како, кј идоја не знаевмо. Према планината кај Жеден надоле, нагоре према планината од Скопје према Шара идоја нагоре. Што беше тоа никој не можеше да знае ова беше нешто политички работи, не беше инаку војна са речеш. Мие таке го ценимо, го разбираме. ЗJ: Откако се се смири, како течеше еден обичен ден? ЛС: Нормално, се смири. Почнавмо нормално да идемо на работа да се враќамо на работа. Тоа многу тешко кој дојдовмо на работа нас све ни сметаше, нас на работа. Бучава, тоа машинете дека мие работаме текстилна работа, пресете ка ќе лупна трас, пресете кај ќе пресаа, кај ќе лупна мие одма рипавме. Не можевме. Људиве праа муабет мие дека тишина дома све затворени тија два месеца. Тешко го поднесовмо, првите месеци многу тешко го поднесовмо тоа. Све ми сметаше. И толку 13 женски приказни за една војна

201

беше тоа нереално, што ние на работа кој идевмо на нас Македонците за тија два месеца што не бевмо на работа не ми платија ништо ни динар, останавмо без паре. А Албанците си зедоја плата тие месеци што не идеоја на работа, а Македонците останаја без паре. Е тоа беше нешто многу тешко. Мие бевмо многу потценети . Потцените помеѓу Македонците и Албанците. Како можеја на Албанците да им исплатат за тие месеци што не биле на работа а на Македонците не им исплатија плата, што не бевмо на работа. Си останавмо без паре, и струја моравмо да платимо, они не плачаја , мие моравме да платиме и мие останавмо многу понизени, како Македонци мие многу понижени останавмо. Подоле останавме многу од ними. ЗJ: Што мислите што добивме што изгубивме со војната ? ЛС: Ма ништо не добивме само појќе изгубивме а ништо не добивме. Никој ништо, изгубивмо све, и работа, и све изгубивмо. А не добивмо ништо со војната. ЗJ: А мислите дека Албанците ги остварија своите цели? ЛС: Па они ги остварија своите цели, мие како Македонци останавме подоле многу. А они си го остварија тоа што си го бараја, си го добија. Само едно конфликтот беше за свите, требаше под исто да бидемо третирани свите, а не... ЗЈ: Значи тогаш се осетила најголемата дискриминација? ЛС: Тогај најголемата дискриминација се осети. ЗЈ: А можен ли е сега соживот? ЛС: Можен е соживот, зашто да не, али партијете го праа тоа, го двоја народот. А инаку соживот е можен. Малу партијете да бида едни спрема други, а партијете, само партијете го двоја народот. А не народот, народот не се двое, партијете го двоја. Тие го праа народот еден натаму, еден наваму, еден ваке, еден таке, како може партијеве, порано да живимо толку заедно све. Од кој излегоја овја партије народот све се подвоја. Само партијете го двоја народот. Едни меѓу други. Еден ако тражи работа, ако не е у таја партија не може да влезе на работа. Го двојат одма. Други ако дојда на власт појке, другите од другата партија неможат да влезат на работа. Порано не било тоа. Не било партиски. Се тражи 13 женски приказни за една војна

202

работа и кој ќе конкурира, тој ќе влезе на работа, а сега не е таке. Сега не може сваки да влезе на работа. И школо и да има и да нема, не вреди ништо, а порано се знаело. Тој школо се тажи таков работник, со школо и ќе примаат таков. А сега не, ако си партиски поврзан ќе влезеш на работа, а ако не, не. ЗЈ : Доколку ни се повтори истото, би имале ли сила уште еднаш да го пребродите тоа? ЛС: А не, не би имале више сила да го пребродиме тоа. Зашто тија стресоој и ден денеска уште ги имаме, и уште ако ни дојда тија тија стресој тешко да го пребродиме. ЗЈ: Бидејќи ниеден човек не е должен да поднесува лоши работи на сопствена кожа, ви пролетаа ли некакви мисли да ја напуштите Македонија во тоа време? ЛС: Не. Ако беше да ја напуштиме, ние и куќата своја би је напуштиле тогаја. Али родно место никоаш не се напушта. Кај што си родил, родното место не се напушта. Те влече нешто. Тогаш една недела не сум била дома, да имаше врапче да бев дома да се вратим назад у куќата своја. Вистина бев кј сестра, седев цела недеља, све удобности ми праеше, не можев. Не можев да доседим ни ден ни ноќ. Све ми беше исто. Не можев ни да спием, не можев ни да седим никако.. . Ќерка ми беше излезена со детето, тогаш ка се врати, рече мамо ја сум у Тетово. Беше у Скопје избегана со дете малоо немаше ни година, ка се врати рече у Тетово сум дојди да ме видиш. Ја навечер не гледав, се пукаше се онадеше, од еден крај до друг крај на Тетово стигнав до неа детето да го видим. Ка го видов детето ослабело, тоа пропаднало. Ка го видов мамо мори! Мајке мори викам што си му напрајла на детево? Мамо мори вика не је ка дома, и они со НАТО тија УНПРОФОР се вратија назад дома. И они седоја дома со детето. И детето ка дошле дома не могле 24 саата да го разбуда, не могло да се наспие. А ваму ни сон ни ништо. Ипак куќа своја си је своја. Не може другаде да биде свое. Помисливмо после ратот ај ќе идемо. Тргнавмо надоле на кј Гевгелија да гледамо место да купиме. Толку бевмо разочарани, и идемо натаму и у кола децата ни викаа, од девер ми детето и детето мое. Детето вика а мори нино глеј какво е овде пустелило, како кај нас не је. Детето мое а мори мамо глеј какво е овде пустелилак, кј нас е убоо, и еве и дн днске останавмо мие туе. 13 женски приказни за една војна

203

ЗЈ: Значи сепак дома си е дома? ЛС: Дома си е дома. Нема како дома нигде. Туека деца кј што се родиле, туека ги влече да си седат. А не да ида негде другаде. ЗЈ: Како ја замислувате иднината на вашите деца? ЛС: Тешко. И нашите деца многу се разочарани сега. Работа таке стална нема, работат привремено, неосигурани, не некој, плата нема, деца им се родиле паре немаат да им купат. Мие ги финансираме. Ипак смо работале со године у државна работа, и мие смо зеле после ратот инвалидска пензија, што смо немогле више да работамо, да поднесемо, али не се живи. Со пензијете минимални не се живи. Децата наши са многу разочарани. Што немаа работа, немаа излез. Никаков излез немаа, да имаа работа стално да ида на работа, толку саата да си ида да си дојда дома друго е, ама ова немаа никаков излез немаа никаква работа. ЗЈ: Значи после војната беше многу тешко да се продолжи со нормален живот? ЛС: Многу, мнооогу тешко да се продолжи и сега уште е многу тешко. Не можеш нормален живот да имаш кој немаш паре. Како ќе имаш нормален живот кој си без работа? Ги гледаш децана се нервираа без работа. Чекаа од тебе. Дете по 25-26 године, 30 години, да чекат ти да му дадеш динар. Е тоа не е нормален живот. ЗЈ: И за крај имате ли нешто што би можеле да ми кажете, а јас што не успеав да ве прашам? ЛС: Не знам ја мислим све раскажав што знаев, што ми се десило, у животов, за време на конфликтот и до дн днска. ЗЈ: Ви благодарам многу!

13 женски приказни за една војна

204

TREGIME ЖЕНСКИ FEMËRORE ПРИКАЗНИ PËR NJË LUFTË ЗА ЕДНА ВОЈНА

13 tregime femërore për një luftë

208

PËRMBAJTJA:

Hyrje

213

E sheh revolen? Gjithë ditën qëndroj këtu dhe po ta ruaj fëmijën, mos të hyjë dikush. Vajza e vogël është lën vetë në shtëpi, ndërsa ju në punë. Mos të ju shoh këtu.

221

edhe nuk ka ku tët shkoje mendja tjetër kund përpos që do vdes… nonstop do rrish me mendjen se… në mos kjo granat tjetra… në mos tjetra kur të dal tek bunari për shembull me mush ujë do më gjujë dikush me snajper… se edhe atë rast e kam pas të dalish të mbushish ujë edhe të ka gjujtë dikush… ose në mos vdeksha këtu do vdes urie se s'ke pas mundesi të hajsh bukë…

243

Për shembull, në një murë ishte shkruar "Vdekje shkieve", ashtu diçka, "Në qoftë se ktheheni, do tju vrasim".

257

Natyrisht nuk dorzohemi natyrisht pra ende ekzsistojn uniformat gjithkund mos kshtu me zemër.

271

Dhe kur filloi të ndalet lufta thoja, çfar do bëhet tani, a do merremi vesh ne me këta , a do rijmë bashk apo jo.

287

... Kishte gjëra që m'i kishin hedhur në degët e një are që ndodhej para çardakut, sende të mijat, të fëmijëve, të bashkëshortit. Kur e shikoja atë dru me tërë ato plaçka më dukej sikur të ishte te ujët e zanave.

297

As nga pala e vet nuk kan shkuar, as nga e jona, kanë ndejtur si njerëz të thjeshtë, si edhe ne, në asnjërën anë.

311

13 tregime femërore për një luftë

209

kur ishte Jugosllavia skishte llaf të thaush keq, me thon nji llaf keq kush e di sa vjet burg hante njeri… a tahej çkjo o pi me 2001 çkjo o e lire veç fjala

321

Lidija, nëse sulmojnë tutë, unë do të fshihem te ti, nëse sulmojnë të mitë, ti do të fshihesh tek unë.

333

E kemi shikuar, e kemi ndëgjuar dridhjet kur kriste çdo mbramje ato tenkat ato aeroplanet me sy kam dal i kam pa vetë tu u kujdes fëmit mos t'mi gjeje diçka tu shku tu i porosit tu e mbyll derën në shtëpi tu shku tu u paraqit atje n'punë tu ardh n'vrapim dhe vetem sa u errësoke kriste flaka dridhej e tërë banesa.

343

Në kuptim të jetës së përditshme, kur secilii shkon në punë dhe takohet me kolegë shqiptarë ose tjerë, mundet, por sinqerisht, nuk e besoj, akoma ekziston dallimi dhe ajo fije që na ndan.

361

... trego më se cili politikan ka vuajtur, vuajti dikush?

375

Sepse i bëhej popullit të pafajshëm. Ata nuk kanë pasur se çka t'ju japin. Atë është dashur ta bëjnë politikanët.

387

13 tregime femërore për një luftë

210

13 tregime femërore për një luftë

211

13 tregime femërore për një luftë

212

HYRJE

„Qëllimi i ballafaqimit me të kaluarën nuk është se sa ajo do të arrijë deri te e vërteta. Deri te shumë të vërteta kurrë nuk do të arrijmë. Qëllimi është që të ngushtohet hapsira për gënjeshtra dhe manipulime. Dhe aty mundemi shumëçka të bëjmë.” – Brendon Hamber „Dhe prandaj më është e rëndësishme që të ndëgjohemi në nivel personal, të ndajmë disa tregime tona personale. Të rikujtojmë se fillimisht jemi njerëz, dhe tek më pas Maqedonas, Shqiptarë ose diçka tjetër.” – deklaratë e një pjesëmarrësi në trajnim me Aksioni Paqësor.

13 tregime femërore për një luftë

213

Të dy deklarimet, çdonjëri në mënyrën e vet, paraqet lajtmotivin i cili e pasqyron nevojën e Aksionit paqësor që të merret me të kaluarën e vitit 2001. I pari i krijuar nga nevoja që parasëgjithash të bartemi me të tashmen. Lagur nga deti i një morie të të vërtetave “tona” dhe të “atyre”, gjysëm të vërtetave dhe të pavërtetave. Ai flet për nevojën që të ballafaqohemi me faktin se egzistojnë aspekte të ndryshme të së vërtetës, paj dhe të vërteta të ndryshme, në rrafshe të ndryshme. Dallimi qenësor që këtu mundemi ta bëjmë është që të pranojmë relevancën e të vërtetës së “huaj” si dhe dhimbjen e “huaj” dhe të jemi në gjendje të bashkëndjejmë me atë. Gjithsesi duke mos neglizhuar të vërtetën tonë dhe dhimbjen tonë. Vetëm kështu paraqitemi si njerëz të cilët duan të kuptojnë, dhe jo të fitojnë. Duke hapur diskursin për të vërtetat e ndryshme, në një atmosferë të solidaritetit dhe empatisë, ne në fakt e zvoglojmë hapsirën për gënjeshtra dhe manipulime. Kur flitet për vitin 2001 në Maqedoni, ajo çka na është më se e nevojshme është një lloj i demokratizimit të diskursit të së kaluarës dhe konfliktit të armatosur, mënyra se si e trajtojmë, ritregojmë dhe si e përjetojmë. Është e natyrshme që vuajtjet personale, por edhe vuajtjet e farefisit dhe shokëve/qeve shkakton frustrime dhe armiqësi ndaj individëve ose grupeve të cilat janë të shënuar si përgjegjës për ato vuajtje. Disa njerëz haptas e shfaqin armiqësinë e tyre, të tjerë janë më të mbyllur. Të tretët sundojnë me të folurit, andaj shprehen “politikisht korrekt”. Neve na ishte shumë e rëndësishme që të arrijmë deri te momenti personal gjatë narracionit. Andaj edhe ishim më tolerues ndaj deklarimeve jotolerante drejtuar “tjerëve” që disa herë shfaqeshin tek intervistat. Nuk duam të ikim prej tyre, pasi që ato janë realiteti. Është shumë i hollë peri ndërmjet zbulimit të narracioneve armiqësore dhe promovimit të tyre. Na duket se neve nuk e kemi këputur. Këtu vijmë edhe tek deklarata e dytë. Ajo flet për nevojën tonë që në trajtimin traumatik të së kaluarës tiu kthehemi tregimeve personale si burim. Të çliruar nga nevoja që gjithmonë të kemi pasqyrën e madhe të ndodhive politikoushtarake, interpretimi i së cilave (së bashku me monopolin ndaj të njëjtës) shpesh paraqitet si burim i konflikteve të reja në Ballkan, ja veç më dy dekada pas luftërave që ndodhën në këto hapësira. Në vend të kësaj, ne zgjedhim që “të ndëgjohemi si njerëz” fillimisht. Shkalla e distancës ndërmjet përfaqësuesëve/sueseve të etniteteve/religjioneve të ndryshme është aq i madh, dhe një punë e mundimshme shumdekadëshe është bërë nga palë të 13 tregime femërore për një luftë

214

ndryshme për urrejtje ndërmjet veti dhe demonizimin e “të tjerëve”, saqë shpesh në publik me të vërtetë harrohet fakti i qartë që njerëz të caktuar, jo shumë të ndryshëm nga ne, përjetojnë përvoja traumatike në rrafshin personal. Se edhe ata vuajnë në mënyrë jo shumë të ndryshme nga e jona. Shumë përpara se kjo shkallë të bëhet politike nëpërmjet një interpretimi i cili gjithëmonë pason në këto hapësira tona. Ballafaqimi me të kaluarën në këto hapësira me vete sjell edhe shumë elemente të nevojës së ballafaqimit me problemet e sotme. Një pjesë e konflikteve të sotme rrënjët i kanë që nga konfliktet e pazgjidhura në të kaluarën e afërt. Proceset nuk janë përfundimisht të zgjidhura dhe shpesh ato na kthehen si hije. Kjo paraqet specifikën e punës tonë në këtë rajon dhe këtu jemi pionerë/e në më shumë aspekte, andaj duhet me kujdes të zgjedhim hapat e mëtutjeshme që do të ndërmarrim. Por, është e sigurtë që nuk mundemi të bartemi me të tashmen nëse nuk mësojmë që në mënyrë konstruktive të bartemi me të kaluarën. Jo çdo ballafaqim me të kaluarën është konstruktiv dhe në akcione të tilla shpesh jemi dëshmitarë. Ajo për çka ne shpresojmë të kontribuojmë me shfrytëzimin e rrëfimeve jetësore është rritja e nivelit të besimit ndërmjet njerëzve me përkatësi të ndryshme etnike ose fetare. Dhe në një atmosferë të këtillë të besimit të ndërsjellë, të lehtësuar nga detyrimi që të jemi vetëm përfaqësues/suese të një grupi të caktuar, duke u qasur në rrafshin individual, të ndëgjohemi. Fillimisht si individë, si njerëz normal, të thjeshtë të cilët janë gjetur në një situatë jonormale. Këtë rradhë u fokusuam në të ashtuquajturat rrëfime “femërore”. Leximi dhe shkruarja e rrëfimeve personale nga e kaluara lidhur me ndonjë ngjarje politike apo shoqërore paraqet lexim dhe shkruarje të historisë. Mendimi i jonë ishte që ti bëjmë gratë të dukshme nëpërmjet dekonstruimit të hierarkisë së rëndësisë gjatë shkruarjes së historisë nga njëra anë, dhe ti bëjmë të dukshme, publike disa aspekte të jetës politike, shoqërore por dhe personale të nxitura nga konteksti specifik (Maqedonia, 2001) të cilët shumë shpesh neglizhohen në diskurset zyrtare, nga ana tjetër. U nisëm nga supozimi se përshkrimet zyrtare të ngjarjeve të vitit 2001 shumë shpesh janë të fokusuara në sistemet e vlerave të definuara për meshkujt. Prej aty, neve nuk na interesonte vetëm veçantia e vetëdijes historike e grave, por edhe 13 tregime femërore për një luftë

215

mundësi që të parashtrojmë edhe çështje të reja dhe të ndryshme lidhur me jetën dhe përditshmërinë e njerëzve në vitin 2001. Kështu lindi kjo kurajo hulumtuese e përqëndruar tek rrëfimet dhe vizionet femërore për konfliktin ushtarak në Maqedoni, në vitin 2001. Kishim vizion se ndaj kategorive të përgjithshme egzistuese të “mbijetimit” të 2001-shit nëpërmjet rrëfimeve do tiu shtojmë disa kategori të reja si për shembull seksualiteti, reprodukimi, vlerat dhe mitet për gjinitë, rolet e gjinive, vetëdija e gruas dhe ngjashëm. Pritnim që kjo pozitë e distancës nga “temat e mëdha”, “narracionet e mëdhaja” do të na hapi një spektër të gjërë të tregimeve intime dhe tema të cilat mbështillen rreth familjes, amësisë, por edhe rreth karakteristikave tradicionale të feminitetit si pacifizmi, përkujdesja, ngrohtësia, kujdesi, sigurimi i ushqimit, të hudhura në sfidat e konfliktit të vitit 2001. Pritjet tona në masë të madhe u realizuan. Rrëfimet nga gratë dëshmitare të konfliktit luftarak shumë shpesh janë të fiksuara fuqishëm ndaj sfidave specifike në të cilat janë hudhur gratë duke luajtur rolin tradicional në kornizat e sferës private të shtëpisë dhe familjes. Ato janë përplot me rrëfime emotive dhe të sinqerta për ankthin rreth sigurisë së anëtarëve të familjes, por edhe trauma nga humbja e shtëpisë (zhvendosje ose shkatërrim, ndezje) e cila paraqet reprezentin tradicional të sferës së gruas. Gjithësesi, një pjesë e tregimeve surprizojnë me një ton specifik heroik i pasuruar me vendosmërinë, guximin dhe gadishmërinë që të lëshohet roli tradicional i gruas dhe të merret rreziku i të luftuarit në emër të “idealeve dhe qëllimeve më të larta”. Një pjesë e madhe prej tyre në një rrafsh paraqesin një ritregim të diskursit dominant politik i ngarkuar me nacionalizëm, supozime të parashkruara patriarkale dhe paragjykime. Mendonim se është e rëndësishme që të ndëgjohen edhe këto qëndrime dhe rrëfime personale pasi që injorimi i tyre do të paraqiste një vobekësi serioze të përjetimeve të ndryshme të vetëvehtes, por edhe të tjerëve në shoqërinë tonë. Ishte jashtëzakonisht e rëndësishme që të dëgjojmë vizionin jo vetëm për vehten tonë, por edhe për tjetrin/ën. Ishim të vetëdishëm se vizioni për tjetrin/ën shumë shpesh përfshin një siklet të paraqitur nëpërmjet stereotipeve, paragjykimeve dhe jotolerancës. Nuk hoqëm dorë nga dëgjimi i asaj pozite sepse e vetmja mënyrë që të ndryshohet perceptimi i ndërsjellë i dy ose i më shumë anëve është që e njëjta fillimisht të ndëgjohet dhe të kuptohet në mënyrë qenësore.

13 tregime femërore për një luftë

216

Rrëfimet e grave dëshmitare të konfliktit të armatosur e përkrahin drejtimin e hulumtimeve historike i cili fokusohet tek përditëshmëria, jeta, puna e njerëzve të thjeshtë në vend të punëve të shtetit dhe fokusohet shumë më shumë tek proceset e përvojës shoqërore se sa tek ngjarjet e veçanta politike. Shpresojmë që ky libër do të hapë pyetjet e vjetra nga një perspektivë e re femërore, njëkohësisht do të çelë edhe pyetje tjera për një ndodhi në të kaluarën.

Redaktorë: Boro Kitanoski Irena Cvetkoviq Tomas Kols Prilep/Shkup 2011

13 tregime femërore për një luftë

217

Metodologjia Në këtë seri kemi mbledhur 32 rrëfime jetësore. Në fokus kishim përvojat e grave. Prej tyre, në këtë libër botojmë 13. Pjesa dërrmuese e grave të intervistuara vijnë nga rajonet të cilët më së shumti ishin përfshirë në veprimet luftarake, edhe pse në numër të vogël, një pjesë e intervistave janë bërë në vende të tjera të shtetit. Intervistat u realizuan kah fundi i vitit 2010 nga ana e një ekipi të intervistuesëve/eseve nga rajone të ndryshme në Maqedoni. Të gjithë intervistuesit/eset përpara realizimit të intervistave morrën pjesë në Trajnim për mbledhjen e tregimeve jetësore, organizuar nga Akcioni Paqësor. Të gjithë intervistat janë të inçizuara me teknikë audio digjitale. Intervistuesit/eset gjithashtu mblodhën edhe një numër më të madh të informatave për dhënësit/set e tregimeve jetësore të cilët paraqesin burime shtesë dhe të cilët janë në dispozicion pranë çdo interviste të arkivuara në Qendrën Dokumentuese të Aksionit Paqësor. Gjatë transkriptit të intervistave insistonim në respektimin maksimal të deklarimit: transkriptimi është punuar ashtu që të jetë identik me të folmen origjinale, nuk lejuam intervenca edhe atëherë kur narratori/ja nuk ndjek një linjë logjike në rrëfimin e tij/saj. Pjesët e paqarta nga audio inçizimet në këtë libër janë të shënuara si: “(e paqartë)”. Nëse intervistuesi/sja është i/e sigurt në atë se çka ka menduar narratori/ja, dhe kjo është lënë anësh në rrëfim, për qëllime të kuptueshmërisë më të mirë të tekstit, ato fjalë janë të shtuara si: “(abvfdgj)”. Ndërkaq, nëse bëhet një pauzë më e rëndësishme, ose nëse narratori/ja qan ose qesh, për shkak të kuptimit më të mirë të gjendjes emocionale gjatë rrëfimit të një pjese të caktuar të intervistës, ajo shënohet me: “(qeshet)”. Dhënësit/set e tregimeve jetësore gjithashtu kishin liri të plotë që të lejojnë shkallën e qasjes publike të tregimit të tyre. Mundeshin të zgjedhin që vetëm ta dhurojnë tregimin e tyre në Qendrën dokumentuese të Aksionit Paqësor dhe të mos lejojnë shpalljen e tregimit në çfardoqoftë publikimi më vonë. Ose të lejojnë shpalljen e tregimit, 13 tregime femërore për një luftë

218

por që të kërkojnë anonimitet. Minimumi pa të cilin nuk morrëm asnjë tregim jetësor ishte: çdo tregim duhet të disponojë me informata për dhënësin/en e tregimit dhe të ketë audio inçizim. Aksioni Paqësor më tej garanton se shkalla e qasjes publike paraparë nga dhënësi/sja i/e tregimit do të respektohet deri në fund. Tregimet të cilat ndodhen në këtë libër janë të botuara duke ndjekur lejet e marra nga narratorët/et. Ata të cilët lejuan transparencë të plotë i botojmë me emër dhe mbiemër të plotë. Të tjerat i botojmë me inicialet e narratorëve. Përderisa ata të cilët kërkonin anonimitet i botojmë nën shenjën “NN:”.

13 tregime femërore për një luftë

219

13 tregime femërore për një luftë

220

STRUMKA JOVANOVSKA HARAÇINË / SHKUP

13 tregime femërore për një luftë

221

13 tregime femërore për një luftë

222

E sheh revolen? Gjithë ditën qëndroj këtu dhe po ta ruaj fëmijën, mos të hyjë dikush. Vajza e vogël është lën vetë në shtëpi, ndërsa ju në punë. Mos të ju shoh këtu.

STRUMKA JOVANOVSKA: Strumka Jovanovska nga fshati Haraçinë, jetoj në konviktin Zdravko Cvetkovski në Shkup, dhjet vjet, nuk ka dhjetë, rreth nëntë e gjysëm janë. EMILIJA MANEVSKA: Na tregoni diçka për jetën para vitit 2001?SJ: Ishim mirë në Haraçinë. Kishim shtëpinë tonë, me burrin dhe dy fëmijët, ishim mirë. ЕМ: Sa janë fëmijët tuaj? SJ: Tani fëmijët janë 27 dhe 26 vite. Njëra është e martuar, presim bebe, ndërsa tjetra është me mua.(e paqartë) Dhe në Haraçinë ishim mirë, çka të të them. Jetonim një jetë normale, nuk ishim të pasur, nuk ishim të varfër, ishim klasa e mesme. Mundeshim që të lejojmë vetes gjithçka, mundeshim fëmijëve t'iu lejojmë luks, jetonim mirë. Të dy punojmë dhe ishim mirë. ЕМ: Rreth jush fqinjësia ishin Maqedonas apo kishte edhe Shqiptarë? SJ: Kishim një Maqedone, të tjerët ishin shipca, Shqiptarë(qeshet me zë). Nuk mundem ti thërras Shqiptarë, ashtu i quajmë, shipca. 13 tregime femërore për një luftë

223

ЕМ: Kishit marrëdhënie me të? SJ: Unë nuk kisha kontakt me askë. As me Maqedonasit, as edhe me shipcat. ЕМ: Përse? SJ: Nuk kisha kohë, në punë, në shtëpi kur fëmijët ishin më të vegjël. Pastaj u rritën. Kisha rrethin tim, kur je në punë dhe deri sa vjen në shtëpi ore 5 e pasdites do të zejë, të gatuash drekën, të rregullosh shtëpinë dhe aq. Me fqinjën shiheshim, me Maqedonen, njëherë, e shtunë, e diel nëse në shtëpi jam e lirë, me shipcat asgjë, s nuk kishim asnjëfarë kontakti me të, ndoshta ndonjëherë tungatjeta kojshi dhe aq. ЕМ: Ndërsa fëmijët në shkollë, ishte shkollë e përzier,ashtu? SJ: E madhja shkonte parashkollore dhe ajo ishte e përzier. Ishte viti i parë që u hap parashkollorja, atje shkonte e madhja, kishte tre Maqedonas, 30 shipca, ajo shkonte atje dhe kur vinte në shtëpi më tregonte vjershën në gjuhën e shipcave. Bam bam bam dhe çdo të thotë kjo i thosha unë: epo mami mësuesja kështu na e thoshte...edhe mësuesje ishte prej shipcave, por ama një grua shumë e sjellshme. Pastaj i thosha hajde tani në gjuhën maqedone...mami, nuk e di në gjuhën maqedone. Pa i që shipcave të vegjël do tua përsërisë 30 herë, vajza e ime e kishte mbajtur mend. Dy herë në gjuhën maqedonase dhe çka do të mbajë mend. Nesër të pyesish se si e ka titullin vjersha, nëse jo nuk do ta thuash më kështu. Dhe të nesërmen do të ma thoshte në gjuhën maqedone. Ndërsa e vogle nuk dshte të shkojë në çerdhe, parashkollore, nuk dua dhe kaq, thoshte vetëm shipca ka atje. ЕМ: Nuk shoqëroheshin me Shqiptarë? SJ: Jo, jo, jo. E vogla drejt në lasën e parë shkoi. Deri në klasën e tetë mësonin në Haraçinë. Por ama në klasë të veçanta. E para dhe e treta shkonin bashkë, e treta dhe e katërta vinin bashkë. Por se ishin në klasë të veçanta. Klasë të veçantë për nxënësit tonë, të veçantë për shipcat. Dy shkolla kishte, ishin dy ndërtesa, shumë shipca kishte.

13 tregime femërore për një luftë

224

ЕМ: Si e përjetuat atë që ndodhi në vitin 2001? SJ: Paj, s'di çfarë t them. Rëndë, shumë rëndë.(psherëtinë) Na turpëruan, na dëshpëruan prej jetës. Na e ndryshuan jetën njëqind përqind. ЕМ: Kur ndodhi në Tetovë a mendonit që është e mundshme që të vijë edhe në Shkup? SJ: Jo. Asesi. Javën e fundit përpara se të lëshojmë Haraçinën, atje lart në kodër plasi një bombë. Ne ishim jashtë në kopsht duke drekuar. Kishim një terraë nën hije. Drekonim dhe kur plasi ne e pamë flakën. Sa shumë familjarë mu paraqitën, sa shumë shokë mu paraqitën të më thënë që të largohemi prej aty. Por ama ku të ikje. Asgjë nuk ka në Haraçinë. Kjo ishte të dielën. Të dielën tjetër bëja reçel prej vishnjave, dhe ne ditën e mërkurë dolëm. Aq ishte. ЕМ: Kush u tha se duhet të largoheni? SJ: Paj, të gjithë iknin. Atëherë kur bëja vishnje, në rrugën kryesore ku jetonin njerëzit i shihja se si largoheshin me vetura, me taksi, e din se sa shumë njerëz u larguan. Vetëm shiptarka mbrenda. Dhe vetë nj shipc taksist erdhi të më pyes nëse mundet të pi pak ujë. I thashë shkoi pi. E pyeta se sa herë ka kaluar me taksinë. Dhe ai më tha mos më pyet. I thashë, çfarë mbart, ku i mbart, me trego se askujt nuk po i tregoj!? (taksisti – të gjitha shiptaret nga aty i dërgova në Çair dhe nga Tetova në Saraj, vetëm shiptare dhe fëmijë kam mbartur... e ju çfarë bëni – më pyeti...ja po bëk reçel- i thashë. Nuk ikni!?...Ku të ikim, nuk ka asgjë – i thashë. Ditë e fundit, ditë e ikjes. Kthehem unë nga puna, ndërsa fëmija e vogël nga shkolla. U gjetëm rastësisht në autobusin urban. Shkonim për në shtëpi, ndërsa burri kishte arritur para meje, ndërsa vajza e madhe ishte në shtëpi. Dhe në rrugun karshi mejejeton një Maqedonas, mirëpo ai më shumë shoqërohet me shqipcat, të tillë e ka punën, ai mbeti, as që u largua nga Haraçina. Dhe kishte ardhur tek ne në shtëpi dhe i kishte thënë vajzës time (formulon fjalë direjte ndërmjet fqinjit dhe vajzës): Ku është nëna jote – në punë, baba?-në punë. Mirë ka thënë.( i sqaron fjalët e vajzës) Mami, gjithë kohën qëndrontë përpara shtëpisë tonë, nuk e di pse. Kur kishte ardhur burri im nga puna i kishte thënë, merri fëmijët dhe gruan dhe ikni. Pasi që të gjithë që erdhën këtu, unë nuk i njoh, ndërsda për ju nuk e di. – E sheh revolen, gjithë 13 tregime femërore për një luftë

225

ditën qëndroj këtu dhe po ta ruaj fëmijën, mos të hyjë dikush. Vajza e vogël është lën vetë në shtëpi, ndërsa ju në punë. Mos të ju shoh këtu.- i kishte thënë fqinji burrit tim. Unë erdha në shtëpi në ora katër e njëzet minuta me vajzën ku shkonim për kah shpia, nja dy shtëpi para nesh kishte shipca, rrinin aty. Erdhi një furgon, e din se si e ngaste, e pabesueshme, i krisur fare, mua më kapi frika (pak paqartë sqaron për furgonin dhe për njerëzit brenda në të) dolën njerëz me maska, të gjithë të veshur me të zeza, të kallnin tmerrin kur i shihje. Kur dolën nga furgoni hynë drejt në një podrum. Kjo ishte gjëja e parë që pashë unë, njerëz tjerë. Javën e fundit fshati ishte zbrazur. Ndërsa në televizion thonin që të gjithë nga Kumanova kanë ardhur në Haraçinë. Por, ato njerët nuk ishin në Haraçinë, ku ishin, përse e thonin ashtu, nuk e di. Çdo ditë me autobusin urban për në punë shkon dhe i sheh. Ata që udhëtonin me autobusin nuk ishin. Ishte i zbrazur. Mbizotëronte një qetësi mortore në fshat, ishte e tmerrshme. ЕМ: Çka morrët me vete kur dolët nga fshati? SJ: Çka morëm? Fëmijët i morëm. Morëm pixhamet, ndërsa fëmijët morën librat me të cilët mësonin në shkollë. Dhe çka morrëm tjetër? (pyetet, tenton që të kujtohet) fëmijët morën atletet për në shkollë, që të ndërrojnë teshat, morëm dy qese me tesha. Dhe ku të ikësh, çdokush në fillim të thoshte ikni nga Haraçina, ndërsa tash kur duhej të shkonim, të gjithë na thonin nuk kemi vend. Lajmërohu tek tjetri...nuk kemi vend. (sqaron se si tek të gjithë ka qenë zënë dhe nuk ka pasur vend të lirë për të fjetur). Pastaj iu paraqita një koleges time dhe e pyeta nëse mundem që të vij sonte tek ajo për të fjetur. Më tha – hec, kur do të vish, i them paj ja tani, sa të marr gjërat, nuk dimë se ku të shkojmë, ecni-thotë, menjëherë ecni, vetë se merr hekurin për hekurosje me vete pasi që e imja është djegur, nuk do kemi me çka të hekurosim teshat dhe thotë që të shkojmë menjëherë. Shkuam atje, dhomë e zbrazët, ku do flemë, kudoqoftë, në dysheme do të flemë. Morën nga fqinji një krevat të vjetër, një divan, e mbështetëm me ca tulla, vënduam dërrasa, pastaj vendosëm jorganë dhe ashtu flinim të gjithë në të. Por ama, gruaja na strehoi, dhe unë i jam shumë falënderuese, nuk kishim ku të shkonim.

13 tregime femërore për një luftë

226

ЕМ: Sa kohë qëndruat aty? SJ: Paj, atje qëndruam në qershor, korrik. Në fund të korrikut erdhëm këtu. Dëgjuam që refugjatët i vendosin nëpër konvikte.(në mënyrë konfuze sqaron kush nga refugjatët ku është i vendosur). Unë atëherë punoja në qendrën tregtare dhe njerëzit që kalonin më tregonin. Ku jeni, si kaloni, e ata të tregonin, ne jemi atje, po pse atje thosha unë, sepse atje na vendosën. Unë nuk kisha aspak dëshirë që të shohë televizion, absolutisht hiç. ЕМ: Nuk iu besoni medias? SJ: Nuk iu besoja, ngaqë thanë që shumë njerëz ka në Haraçinë, do të paraqitemi në polici, kjodhe kjo ndodh, kam farefis në Suedi dhe atje tregonin se në haraçinë shtihet, ndërsa ne u thoshim që nuk është e vërtetë. Policët na thoshin, qëndroni, jeni të sigurt. Në televizion thonin është qetë, sigurt, shumë njerëz nga rrethi i Kumanovës dhe Tetovës kanë ardhur në Haraçinë, ndërsa njerëzit nuk janë, si tu besosh, nuk besoj. Pse Kumanovarëve u thanë dilni, ndërsa neve nuk na thanë. ЕМ: Pas sa kohësh u këthyet në Haraçinë? SJ: Paj, dolëm më shtatë Qershor, ndërsa u kthyem më tre Gusht. Përpara kësaj nuk na linin të hymë brenda, ndërsa përderisa ishim në Draçevë, kur bombardohej, prej atje shihej gjithçka. Çdo ditë shkonim në Belimbeg, tek ura, e din, tek Belvi, e nga atje gjithçka shihet. Kishte shumë njerët, jo vetëm ne. Kishte dikush që fëmijët kishte dërguar atje në front dhe ata shihnin me dylbi. Me çfarë jo dylbishë shihja duke tentuar të shoh shtëpinë tonë. Mund ta paramendosh? Sa shumë dylbi vendova në sy, do të shikoj unë, do shikoje burri, askush nuk mundeshte që të shohë shtëpinë. Shtëpinë e nënës dhe të vëllait nuk e shikoja, sepse atje jetonin dy vëllezërit e mi dhe nëna ime. Shtëpia e kunatit tim qëndronte, ndërsa e vëllait nuk shihej. Ndiqje ngadalë, sipas tyre orientohesha, por atë nuk mund ta shihja. Thoja, si është e mundur që shtëpinë tonë mos ta ketë. ЕМ: Çfarë ndodhi? SЈ: I them burrit, shih shtëpia e nënës nuk është, edhe e jona nuk është. Kam 13 tregime femërore për një luftë

227

shikuar njëqind herë, njëqind dylbi ndërrova dhe ajo nuk dukej. Desha të shoh. Dhe çka ndodhi!? Shtëpia u dogj krejtësisht, deri në themel. Asgjë nuk kishte. Më dy Gusht ishim në fshat dhe atje në televizion kanë treguar se kanë lejuar edhe Shqiptarët për herë të parë kanë hyrë në Haraçinë. Dhe ne ishin në darkë tek disa miq, prindërit e shoqes së vajzës tonë. Ata na thanë, ja së paku një darkë normale të hani, pasi që nuk keni asgjë. U thash do të vijmë, na hahej, ushqim të gatuar nuk kishim, e aty nuk kishim kushte që të bëjmë. Kur dëgjova, ora ishte nëntë, nuk mundesh ta paramendosh sa rëndë ishte. Më vinte shumë rëndë. Si mundej që atyre tu tregojnë që të shkojnë, ndërsa neve mos na thonë. Kur erdhën në shtëpi rreth orës 11 dhe deri në mëngjes, deri në ora pesë num më zuri gjumi. E din që mos fleshë fare, vetëm të shkoj të shoh se si është shtëpia, dhe të shkoj të shoh nëse është e vërtetë se shtëpia nuk është, pasi që nuk e shihja. Dhe herët shkova në punë, punova gjithçka që duhej. Burri më morri me veturën. Shumë njerëz shkuan, ishte e dakorduar, shkohej me polici. Hymë në Haraçinë, tek fusha e sportit ishte marrë vesh që të grumbullohemi dhe pastaj çdokush shkoi në shtëpinë e tij. Vetëm na thanë që mos të hymë nëpër shtëpitë pasi që ende nuk ishin të sigurta. Sepse bombat janë shmangur, por ende nuk dihet se çka mund të ketë. Shkuam ne. Që nga Hasanbegu e tej kur shkonim, nuk e dija nëse jam unë. Nuk mundesh ta kuptosh. Isha shumë keq, shumë keq. Kur e pamë shtëpin, hi, çfarë të shohësh, katastrofë. U alivanosa, dhe prej aty më kthyen në Hasanbeg për të më dhënë injeksion, dhe përsëri u kthyem. Më pas shkuam tek vëllai dhe te nëna ime. Nuk guxonim ti tregonim nënës, ishte e vjetër. Edhe të dy vëllezërve iu dogjën shtëpitë. Ata kishin shtëpi të madhe, me dy kate, dhe me dy hyrje ishte. Ndërsa shtëpia e kunatit tim ishte e shëndoshë, edhe pse ishte afër tonës. Rrugëve kah kalonin, skajeve kishte hendeqe, çfarë të të them, shumë të thellë. Mezi kaluam, nuk mundeshe ti kalosh. Burri im kërceu, por unë si të kërceja, andaj vendosë një dërrasë dhe kaluam nëpërmjet saj. Katastrofë, asgjë nuk kishte. ЕМ: Gjetët diçka? SЈ: Gjeta një unazë të argjendtë, dhe gjeta, tash do ta tregoj. (çohet për të kërkuar gjërat që ka gjetur). Asgjë nuk kishte. Gjithçka ishte djegur. Ja çka kam 13 tregime femërore për një luftë

228

sjellë. ( tregon gjësendet që i ka sjellë). Ja, një enë për kripë me kapak prej ari dhe këtë lugën e vogël. Këto gjeta dhe i morra, dhe thashë, këto do më jenë për kujtim dhe memorie të gjatë. Këto gjera dhe një unazë të argjendtë që ishte e imja. ЕМ: Sa kohë u ndalët në shtëpi? SЈ: pasi që kthehesha deri në Hasanbeg, por, mundeshe të qëndrosh sa të duash. Askush nuk të pengonte. Ne shkuam rreth orës nëntë e gjysëm, dhjetë, ndërsa në punë u ktheva në ora dy. Dmth, rreth katër orë. Duhej patjetër të kthehem në punë që të merrem vesh për ndërrimin n ë punë, pasi që dola pa mos u marrë vesh, që të shkoja në Haraçinë. ЕМ: Çfarë ndodhte pasi që patë që shtëpia e juaj është krejtësisht e djegur? SЈ: Nuk më besohej se është shtëpia jonë. Dhe më vije shumë keq, ndërsa unë punoj, burri im punon, ndoshta përsëri do të ndërtojmë shtëpi, por ama, vëllai im punon vetë, çdo të bëjë ai me dy fëmijë, me nënën time dhe me renë time. Shumë më vinte keq për të. Unë disi ndjehesha e fortë. ЕМ: Tash dhjetë vite keni dalë nga Haraçina, çfarë i keni tash kushtet e jetesës: SЈ: Paj, jemi mësuar, është njëjti sikur shkon në pushim, në rimorkio kamp. Pushim i gjatë. ЕМ: Shpresoni se do të rregulloheni për një kohë të shpejtë? SJ: Po. Filluan gjykimet. Porse se si do të dali, nuk dihet. E nëse ne do të rregullohemi, ndoshta për banim do të rregullohemi, por ama psiqikisht a do të rregullohemi. Jeton, qeshesh për shkak të fëmijëve. ЕМ: Çfarë janë kushtet higjienike këtu, në konvikt? SЈ: Asnjëfarë. Është një hapsirë për larjen e enëve dhe syve. Banjoja është për të gjithë. Ka 15 dhoma dhe vetëm një kabinë tushi. Ujë ka, nëse gjë. Vetëm në mëngjes në ora 5-6 të mëngjesit për tu larë dhe ngandonjëherë, në mesditë.

13 tregime femërore për një luftë

229

ЕМ: E fëmijët çka thonë në këtë? SЈ: Paj, qajnë, nervozohen. Në mëngjes vajza ime çohet në ora 5 që të lahet dhe pastaj të shkojë në punë. Sepse, kur vjen pasdite nga puna, nuk ka ujë. Blemë një ibrik për të ngrohur ujë. Ja kështu, ndonjëherë që të lahesh, të bësh një dush. Të duhen 5-6 ibrikë që të bësh një tush. Katastrofë është, me të vërtetë katastrofë. Kur kishte njerëz këtu pritej radhë për të shkuar në tualet. ЕМ: E dikush veç më ka shkuar prej këtu? SЈ: Po.Po. ЕМ: Ku kanë shkuar? SЈ: Blenë banesë ose ndërtuan shtëpi. U gjinden njerëzit. Dikush në Haraçinë e shiti shtëpinë. Motra e burrit tim, e shiti shtëpinë e saj dhe në Belimbeg ndërtoi tjetër. ЕМ: Ju planifikoni që të ruani vendin në Haraçinë? SЈ: Jo. Nëse fitojmë një çmim të mirë do ta shesim. Por vetëm pasi të dali gjykimi, të marr paratë, deri atëherë nuk guxoj që ta shes. Nëse na kthejnë përsëri tek Gjyqi themelor, çfarë analize dhe vlerësimi do bëjnë. Andaj nu shesim asgjë. ЕМ: A keni shokë Shqiptarë? SЈ: Jo. ЕМ: Nëse tani takoni ndokënd, është e mundur që të krijoni shoqëri? SЈ: Është e mundur, pse jo. Nëse ai ka shpirt të mirë, thënë sipas meje, nëse është njeri. Unë e llogaris njeri atë që nuk gënjen. Nuk dua që njerëzit të më gënjejnë. ЕМ: Mendoni që mund të ketë shoqërim, miqësi ndërmjet Maqedonasve dhe Shqiptarëve? SЈ: Varet se cilët Shqiptarë, varet, shumë varet. Këto të ritë, të pashkolluarit, me to nuk besoj se do të keshë. Ndoshta mendoj gabimisht, por vështirë. Nuk 13 tregime femërore për një luftë

230

janë fajtor vetëm shipcat. Ja për shembull, ky fqinji që e kisha, nuk e besoj se ai është fajtor. Njëra shtëpi, ndërsa ai tjetri, pasi që e dërgoi fëmijën e vet në UÇK, pra atij nuk mund ti besoj dhe të jem shok me të. ЕМ: Mendoni që kjo që ndodhi në Haraçinë ishte e domosdoshme, dhe pse sipas jush ndodhi kjo? SЈ: Jo, nuk dihej të ndodhë, përse të ndodhë. Kjo është vetëm kuptim i ulët i njerëzve të pashkolluar. Kjo është e paedukuar dhe agresive. ЕМ: Ç'mendoni, përse erdhën Shqiptarët dhe përse e okupuan Haraçinën? SЈ: Paj, sepse ka shipca dhe se mund të kryejnë sulme në Shkup, pasi që është shumë afër. Rugën e kanë të drejtë, nuk ka kush t'iu pengojë përkah Shkupi. Edhe atje në Haraçinë, siç flisnin, tani unë nuk kam parë, nuk e di, ishte gjendje pa ligj. Unë jam në Haraçinë që nga viti 1976. ЕМ: Ku keni jetuar më herët? SЈ: Në Kratovë. Në vitin 1976 kur erdha, motra ime e cila jetonte atje më thoshte kujdesu nga shipcat, mos me ato, nuk i kupton se çfarë flasin. Unë nuk dija se çfarë janë shiptarët. Andej kah ne nuk ka shiptarë, përveç ciganëve. I shoh, mendoja se janë të një race tjetër. Nuk e di. Kisha frikë, kur shkoja në shkollë. Kur shkova në shtëpi i thashë motrës time “disa flasin një gjuhë, nuk e di, anglisht ose ndonjë gjuhë tjetër”. ЕМ: Sa vite kishit atëherë? SЈ: Isha viti i parë në shkollë të mesme. Mirëpo, për herë të parë u ngjesha me një situatë të tillë. Vajzë, çdokush më ngacmonte, nuk guxon që tu kthesh, nuk e kupton se çfarë të flasin. Të ngacmojnë në stacionin e autobusit, në autobus, të pickojnë. Gjithçka të bëjnë, por siç thoshte motra ime, do të keshë sy, por jo edhe veshë. Ja, e tillë ishte jeta jonë. ЕМ: A mundeni që pas gjithë kësaj që të falni dhe të harroni për atë se çfarë ka ndodhur: SЈ: Nuk mundesh të harrosh. Kurrë nuk mundesh ta harrosh. Jeta të është 13 tregime femërore për një luftë

231

ndryshuar 100 për qind. Na kanë kthyer 40 vite mbrapa. Tani unë të lahem në banjo dhe mos të kesh kushte për jetë, po si mundesh ta harrosh këtë? Ke jetuar dhjetë vite ngushtë. ЕМ: Kur ishte më rëndë? SЈ: (psherëtin) Më rëndë ishte kur dolëm prej te kolegja dhe shkuam të shpërngulemi edhe ne në konvikt. Që mos të qëndroje me qira, mos paguash. Të jesh si të tjerët. Shkuam në Autokomandë, nuk kishte vend. Shkuam tek barakat që ishin anësh, na dhanë një dhomë dhe na thanë këtu do qëndroni. Dhoma kishte vrima në muret, të mëdhaja sa një televizor, dhe mbi të përsëri vrima. Dhoma tjetër shihej, ndërsa nga ana tjetër shihej tualeti. Krevatit edhe ato kishin vrima. Të mos them sa sa shumë kundërmonte, mizërie. Mua më ra shumë rëndë mua, ndërsa në atë moment edhe fëmijët ishin me mua. Kur e panë se ku do të jetojmë dhe kur filluan që të qajnë, ishte diçka më e vështirë për mua. Atëherë u thye diçka në mua dhe kurrë më nuk do të shërohet. Më pyetën deri kur do qëndrojmë kështu, deshën që të shkojnë në shtëpi. Por nuk kishim shtëpi. Edhe këtu kur erdhëm, përsëri nuk kishim kushte. Njëra vajzë ngrihej në mbrëmje që të mësojë, por në barakë kishte studentë, ata bënin shumë zhurmë dhe s'mund të mësonte dot. Dhe vetëm qante, dhe e dini se sa shumë dhemb kur fëmijët ju qajnë. Shumë dhemb. Më vështirë ka qenë kur fëmija ime ka qarë. E vështirë ishte edhe kur pashë shtëpinë. Fëmijët e mi tek shtëpia e djegur i çova më 12 Tetor dhe ata qanë shumë. Më herët nuk deshin që të shkojnë. Të mallëngjehet shpirti, por ama dëshiron që të shkosh. Në pranverë më ishte më mirë dhe desha në pranverë të shkoj atje. ЕМ: Kur keni qenë për herë të fundit atje? SЈ: Vjet për krishtlindje. Një vajzë nga ALFA TV deshi që të bëjë një reportazh se si e festojmë Pragun e krishtlindjeve dhe erdhi te ne dhe unë i thash që për Pragun e krishtlindjeve nuk shkojmë askund, ndërsa për krishtlindjet mundet. Kjo ishte hera e fundit që kam qenë atje. Mirëpo nuk mundja të flas asgjë. Më përpara kur isha, muret dhe oxhaku i shtëpisë qëndronin dhe kur erdha këtë herën e fundit, e pashë që oxhaku kish ra, nuk ishte me rëndësi sepse edhe ashtu gjithçka ishte e rrënuar. Mirëpo më erdhi shumë rëndë dhe nuk mundja 13 tregime femërore për një luftë

232

të flas as edhe një fjalë me vajzën. S'mrirrja dot frymë. ЕМ: A mendoni që përsëri mundet të ndodhë ajo që ndodhi në vitin 2001? SЈ: Paj, e mundshme është. Punët shumë përzihen. Përse politika përzihet në gjithçka? Përderisa punët përzihen dhe përderisa Maqedonasit nuk janë së bashku, nuk janë unik, është e mundshme. Mirëpo, nuk dëshiroj që njerëzit e mi të kalojnë nëpër këtë përsëri. Ata që i bëjnë këto gjëra me të vërtetë nu e dinë se çdo të thotë që të jesh qytetar i rendit të dytë. Unë ashtu ndjehem, si qytetar i rendit të dytë. Përse unë të kam etiketën e personit të zhvendosur, me çfarë fajësie. Çka i kam bërë unë shtetit, apo edhe ndokujt tjetër. As kam vjedhur, as kam gënjyer, gjizthçka kam paguar. Askujt personi nuk i jam borxh. Askënd me qëllim nuk kam ofenduar. Dhe përse të jem qytetar i rendit të dytë. Përse fëmijët e mi të jenë fëmijë të zhvendosur. Përse: Përse të jetojnë në konvikt, kur e kishim shtëpinë tonë, të bukur. Ishim super. Kishim një jetë normale. ЕМ: A bëni plane për të ardhmen? SЈ: Të të tregoj të drejtën. Dëshirojmë të bëjmë, por ama nuk mundemi. Shumë njerëz kanë blerë. Ne dhe edhe disa familje që kemi mbetur pa asgjë. Përse? Pikësëpari, nuk ke para që të blesh. Kam dy fëmijë dhe patjetër e kam që ti arsimoj. Studimet i regjistruan me participim, nuk hynë në kuotën shtetërore. Të dhëna sa të duash. Unë investoj te fëmijët dhe nuk më mbetën para, para nuk kam as edhe një parcelë të blejë. Paratë mbetën në Haraçinë, mu dogjën. Çka të të tregoj tash. ЕМ: Kur do të vendoseni diku, do të ndjeheni të sigurt, sikur në shtëpinë tuaj? SЈ: Nuk e di. Është shumë e vështirë, më e vështira është ajo se nuk mund të ballafaqohem me vetveten. Si të të them. Unë nuk mund të them se e dua këtë. Nuk jemi të vendosur me burrin tim. Psiqikisht jemi sëmurë, duke mos dashur ta pranojmë këtë, por ashtu është. Nuk jemi njerçzit e mëpar. Nuk e di si të ta them. Nuk e di si ta përshkruaj, është shumë e vështirë. Më përpara e kam ditur se çka dua, këtë dua, shkoj e bëj, e blejë apo e planifikoj, tani nuk 13 tregime femërore për një luftë

233

dimë të planifikojmë asgjë, as atë se në cilën pjesë të qytetit duam të blejmë parcelë apo shtëpi apo banesë. Edhe para të na japin, unë nuk e di se ku të shkojmë. Është shumë e vështirë kur nuk e din ku të shkosh. Jemi bërë pishman. Duam shtëpi, jo, jo, kur do ta bëjmë shtëpinë, do blejmë një shtëpi të vogël. Ku do ta blejmë? Këndej ka shipca, andej ka shipca. Jo mor. Unë në Haraçinë nëpërmjet Hasanbegut arrij. E din se ku është Haraçina? Ke qenë ndonjëherë? Deri në Hasanbeg, deri te trekëndëshi ku është, mundem të shkoj, ndërsa kur vazhdoj më tutje, e tëra dridhem, djerësitem dhe këtu sikur diçka më zë frymën, dhe nuk mundem të lëviz, derisa sa të hyjë në oborrin tim, kur hyjë në oborr menjëherë ndjehem më e lirë. E pse, e tani kur shkon në Haraçinë, nuk do të thuash që është Haraçina, ajo është ndërruar njëmijë herë, për dallim nga ajo e jona, herën e parë kur ishim ti shkoje kështu, kështu sheh ku je, nuk ke orientim dhe tani në Haraçinë kur shkon nuk ke orientim se ku je, derisa nuk vjen në rrugën time, gjithçka është e ndërruar. E tëra lshtë e ndryshuar, e tëra është ndërtuar. E tëra është jashtë rregullave, e mendon ti që ata kanë leje ndërtimi për ato që kanë ndërtuar, asgjë nuk kanë. Ajo është zonë gri. Është keq, katastrofalisht, nuk e di. ( mbështetet) Nuk e di si të të them. ЕМ: A kishit ndonjë të afërt që ishte i përfshirë në luftë? SЈ: I afërt? Përveç miqve të cilët ishin, tani nuk më kujtohet ( mendohet). ЕМ: Farefis i afërt? SЈ: (mendohet) Paj, kisha nipër, por ama ishin në ushtrime, siç i thërrasin të shkojnë në ushtrime, por që nuk kanë qenë në Haraçinë. Për shembull kanë qenë në Tetovë( përsëri mendohet). Nuk kam pasur të afërt, të afërmit e mi kanë qenë të vogël. ЕМ: A kishit frikë se munden ta rekrutojnë burrin tuaj? SЈ: Jo. Jo. Nuk munden ta rekrutojnë nëse nuk dëshiron. Nuk mundet.( e pakuptueshme) nuk mundet të shkojë në luftë, për çka do të luftojë, kundër kujt, nuk ka në qëllim të caktuar për çka do të luftosh. Përse të humbësh jetën kur nuk e din se përse e humb jetën, për çka të shkosh tç vritesh? Duhet të 13 tregime femërore për një luftë

234

kesh një qëllim të caktuar. Edhe diçka, një ide të menduar, se dua që të bëjë atë gjë për të shkuar dikund, ta bësh atë gjë. E përse të shkosh, se dikujt i ka shkuar ndërmend që të vritet, nuk ka pasur të drejta, cilat të drejta nuk i ka pasur. Edhe tani nuk kanë të drejta? Gjithçka kanë, vetëm se nuk duan ta pranojnë. ЕМ: Pas këtij konflikti, Shqiptarët e morën atë që e deshën? SЈ: Paj, e fituan, kur mundet që dje UÇK të jetë dhe të thotë se gjuajtur me armë dhe se ka luftuar, ai, si quhet, nuk e di, e tani qëndron në qeveri dhe gjithçka. Ata fituan edhe më shumë nga ajo sa duhej. Tani i pranuan në punë, në qeveri janë pranuar 200 njerëz. Këtë mundem ta konfirmoj me siguri pasi që vajza ime (e pakuptueshme) ata 200 nënpunësa i pranuan në qeveri. Në shtëpi më erdhi letra dhe kështu kur shoh: radhë pas radhë të gjithë shipca ishin. Dhe në fund fëmija ime është refuzuar, përse? Sepse nuk ishte shiptare. E, kur ishte atje në...kur i thirrshin në intervistë, dhe thoshte “Mami”, thotë( e pakuptueshme) dhe të thërrasin me emër dhe mbiemër, ti zbret poshtë, tre veta në komision që qëndrojnë janë maqedonas, tre janë shiptarë, e pyesin në gjuhën maqedone, ku në gjuhën maqedonase ai nuk din të përgjigjet. Dhe pastaj ky në gjuhën shqipe pasi që ajo din: - vajza ime mësonte gjuhën shqipe, pasi që din, vajza ime shkonte në kurs, i morri dy tri shkallë, për shkak të shkollës( përmirësohet) për shkak të punës së saj, dhe e pyet ky trego si quhesh, çka ke punuar, trego diçka, thuaj diçka në gjuhën shqipe, çfardoqoftë, thota ai nuk të kupton maqedonasim, vetëm fol që të hysh në punë. Nuk dinin për gjëra elementare, biografinë e tyre nuk dinin të tregojnë, aq të paarsimuar ishin dhe pas ka parë që i kanë pranuar në punë. Vajzën time e refuzuan, përsem, vajza ime ka mbaruar fakultetin, ndërsa ata nuk kishin, ishin me të mesmen, bile kushedi a kishin edhe të mesmen. Përse ti pranojnë në punë, çka do të punojnë, nuk e dinë se çka do të punojnë. Ja në televizion atë tregojnë, nëse ...është për atë! Sigurisht është për atë, dyqind njerëz, çka do të punojnë në Kuvend? Dhe në qeveri, ku do t'i mbledhi gjithë ata njerëz? Edhe në ministrinë e ekonomisë, edhe atje konkurroi, gjithashtu e kthyen. Përse? Nuk është sipas rregullave. Marrëveshja kornizë. Ishim kundër Marrëveshjes kornizë, por se kush të dëgjon? Askush! Askush. Ashtu, xhan, 13 tregime femërore për një luftë

235

rëndë! Rëndë, rëndë (psherëtinë). ЕМ: A ka edhe diçka tjetër që të shtoni? SЈ: Si e kalon koha, më rëndë dhe më rëndë po bëhet, të them të drejtën. Që nuk mundemi të ballafaqohemi me...me realitetin, nuk mundemi të kuptojmë atë që na ndodhi. Ende nuk më besohet se ajo më ka ndodhur mua. Ka pasur momente, kam thënë, duhet të kthehem në shtëpinë, atje. Dhe pastaj kujtohesh: Ku e kam shtëpinë? Ose shumë herë, do të flejë. Në momente do të ëndërroj shtëpinë, se jam në shtëpi, ashtu, aty je ( e paqartë) dhe përnjëherë në ëndërr shikoj lartë në qiellin e hapur. Në ëndërr veç më e sheh! Them, por si, them, lart nuk kemi as mbulesë, as ( e paqartë), do të zgjohesh, krejt e djersitur. Dhe...më pastaj s'ka më gjumë, aq nga gjumi. Nuk të zen gjumi, është e këtë edhe medikamente merr, edhe gjithçka, por ama nuk ndihmon. Çka, unë buzëqeshëm, tentoj të jetoj një jetë normale, por vetëm me medikamente, gjithçka është kimi. Nëse nuk ka kimi nuk e di se si do të mbijetoj, si do të jetoj. Por ata që u rregulluan, ata që blenë banesa, blenë. ЕМ: Mendoni, ata e kanë më lehtë? SЈ: Po! E çka iu mungon tani. Të hollat i marrin nga gjykimet. Banesë kanë blerë ose kanë ndërtuar shtëpi, do të lëvizin. Të hollat të gatshme! E unë i pres të hollat të marr që më pastaj të blejë banesë apo shtëpi. E tani, unë me 50 vite të bëjë shtëpi, e din se çdo të thotë kjo? Do të bëj në të njëzeta e...njëzet e dy, kur u martova, kur bëja shtëpi atëherë. Pikërisht mbasi e ndërtuam shtëpinë, u rregulluam, e di se si bëhet shtëpia, kur ndërtonim shtëpinë me burrin neve kemi duruar për bukë, nuk kisha fëmijëve banane që t'iu bleja. Unë këtë e kalova, tani përsëri ta kaloj këtë? E vështirë është kjo, shumë vështirë ndërtohet shtëpi, dhe në fund të fundit duhet të kesh dikush që të të ndihmojë, të të thotë dikush urdhëronja njëzet denarë për të blerë bukë. Askush, unë nuk kam prindër, as dhe burri jem ka. Vetë jemi munduar për gjithçka. Dhe tani të kthehemi mbrapa? Me pesëdhjetë vite? Ne kemi (e paqartë) më parë vinin nga pushteti, nga qeveria ata si quheshin, edhe me Jovan Manasievskin u llafosëm, unë personalisht u llafosa, thotë do të ju japim nga 20 mijë denarë që të mund të filloni një jetë normale. Do va i bëjmë, 13 tregime femërore për një luftë

236

do të na i riparojnë shtëpitë neve në Haraçinë, dhe çdo të thotë riparim e pyes unë( e paqartë), unë nuk frogohem nga kamerat, nga asgjë nuk frikohem, ajo që është e vërtetë, unë nuk gënjej, as dhe vjedh, përse mos të jesha në publik dhe të them atë që e mendoj, demokracia në fund të fundit ( e paqartë) dhe e pyes unë atë çdo të thotë për ty riparimi i shtëpive, paj ja për shembull do t'ju ndërtojmë zonjë juve një dhomë, do tju japim nga 20 mijë denarë dhe ju do të ktheheni dhe do të filloni jetën tuaj normale. Dhe çka do të blejë unë me 20 mijë denarë i them unë. Do të bleni koftor, frigorifer, krevat, tavolinë, gjithçka që u duhet për dhomën për të fikkuar jetë tuaj normale. E çka janë 20 mijë denarë, unë do ju jap juve 60 mijë denarë dhe ti shko ble paisje gjithçka që duhen për një dhomë dhe mbushe atë. 20 mijë denarë atëherë ishte vetëm një shporet elektrike. Në një dhomë të jetoj, përse të jetoj në një dhomë kur unë ka pasur 72 metra katëror shtëpi i thosha, të rregulluar, përse unë përsëri të mundohem. Prandaj punoni ju zotëri kështu, unë deri tani kam investuar në fëmijët e mi. Fëmijët e mi tani janë në fakultet, më duhet që tek ato të investoj, e jo unë të investoj në shtëpinë time, të ndërtoj shtëpi tani. Nuk është koha për këtë i them. Epo zonjë, ju shumë kërkoni. Nga ju asgjë nuk kërkojmë. Të më jepni atë çka është e imja. Nuk dua asgjë tënden. Duke mos u ofenduar, unë nga ju asgjë nuk dua, ndërsa ju zotëri i ri, mësohuni se si ndërtohet shtëpia, si respektohen më të moshuarit, e pastaj të bëni bisedë, i them unë, e jo ju keni ardhur në të gatshme nga mami dhe nga babi juaj dhe tani do më tregosh këtu me 20 mijë denarë të blejë elektroshtëpiake, si nuk ju vjen turp ore, je ulur na atë vend dhe shet mend tani mua, unë nënë mundem të të jesha. Dhe ashtu u llafosëm dhe unë gati më u ngrita, thashë do të rrihemi, kaq më, më plasi filmi, e pastaj, uluni, uluni, nuk mundem të rri ulur, le të (e paqartë) nuk është i dëshirueshëm, e si mundet të jetë, ashtu, edhe Stevçe Jakimovski ishte edhe këta, ai nga resori i Sociales ishte Meshkovski, ( e paqartë) as që i di ë se kushjanë, dhe tani as që dhe na vinë, as që na pyesin, as që na pranojnë nëse shkon dikush, çka të duan le të bëjnë (flet me zë të ulët), asgjë nuk dua, vetëm le të paguajnë dëmet. Atrë. Kam pasur shtëpi të ndërtuar me leje, me komunalie të paguara, leje e paguar, telefon i paguar, gjithçka kisha të paguar, dua që shtëpia të më ndërtohet. Sa para kushton të më paguhet shtëpia dhe asgjë tjetër. As dhe elektroshtëpiake nuk dua tani, 13 tregime femërore për një luftë

237

ata mua do më japin 20 mijë denarë për gjithë atë dhe biles thotë se shumë para po u japim, e stresin nuk duan të na e paguajnë. Nuk kemi qenë të stresuar, nuk na takoka, Përse nuk na takon? Ne nuk kemi qenë pjesëmarrës direkt në luftë dhe nuk na ka munguar gjë, nuk kemi pasur dëmtime, si ishte ajo, e di, në ndërtesë ishte e shkruar , nuk na ka munguar ndonjë pjesë e trupit, dora për shembull, këmbë, nuk na ka munguar pjesë e trupit, sikur të na mungonte atëherë do na takonin mjete. Mos morre, u them. Dhe prandaj tani ne gjykohemi. Dolën 15 lëndë, edhe pesë, gjashtë të dalin, në ato jam edhe unë, por asesi të dalin (bisedon me bashkëqytetaren e saj së cilës i ka erdhë vendimi). SЈ: Ka shumë[çka ç[r të treguar. Kur ia dhashë fotografitë nga shtëpia e jonë nënës time që ti shohë... ЕМ: Në cilin vit ndërroi jetë nëna e juaj? SЈ: Nëna ime vdiq në vitin 2003, në Nëntor. Fotografitë unë ia tregova asaj në vitin 2001. Kjo ishte viti 2001, Gusht kur (flet shpejt dhe pakuptueshëm) ishim atje. Kur i pa të shtëpisë tonë të djegur, fotografitë e shtëpisë së saj nuk ia tregova sepse ishte grua në moshë, do s'murej, tensioni, zemra, gjithçka mund ta kapi, duhet të kujdesesh për këtë. Dhe i shohim fotografitë, ajo rastësisht hyri tek mua, neve ishim në katin e katërt dhe ishim derë më derë, dhe ajo hyri, çka shihni, ja gjyshe shikoje shtëpinë tonë, unë u thash aman mos i tregoni gjyshes fotografitë, por ajo i hetoi, mbaroi, ajo filloi ti shohë fotografitë e shtëpisë sime dhe filloi të qajë, of lele, sepse babai im ka vdekur herët kur unë kam pasur një vit e gjysëm, unë babain tim as që e di, ajo është përkujdesur për ne, gjashtë fëmijë jemi, ajo na ka rritur vetëm me një pension mizor të babait tim. Dje që atëherë nëna ime e çrregulloi tensionin dhe pësoi edhe ndonjë sulm, si quhet kjo me gjuhën e e medicinës. ЕМ: prej atëherë kur... SЈ: Pasi që i pa fotografitë, po. Ajo atëherë morri një sulm dhe u kap ah cila anë ishte tani. Iu bllokua ana e majtë: Më pastaj me barëra nga pak iu lirua. Pastaj ia treguam fotografitë nga shtëpia e saj, kërkonte ja fotografitë ose të shkonte të shihte shtëpinë atje. JO, nuk mundesh të shkosh në Haraçinë, as edhe fotografitë, as dhe rastësisht nuk do të shkosh, askush nuk guxon të të çojë, 13 tregime femërore për një luftë

238

pasi që nëse e dërgoje dihej – fund. I thosha nuk do të shkosh, por do ta fotografojmë shtëpinë dhe do t'i shohish. Pritëm pak që të shërohet, të bëhet më mirë, për tia treguar fotografitë, tani ajo, kunata ime e dinte, vëllai e dinte, por asaj si ti tregohej pasi e shihnim se reagonte keq nga ato pamje që shihte. Fotografitë ia treguam pas Krishtlindjeve (e paqartë), ja nënë fotografitë nga shtëpia e juaj, gjojase pakëz më mirë ishte me shëndetin, kjo domethënë ishte në Janar, Shkurt, ajo vetëm qante dhe thoshte që fëmijët e saj kanë mbetur pa shtëpi, vetëm qante dhe thërriste për gjithë ato muaj, në Prill e goditi edhe një sulm dhe ela të palëvizshme. I dhanë një dhomë sepse pasi që ajo ishte e palëvizshme dhe edhe nevojën e bënte në dhomën ku qëndronte, ndërsa tek vëllai jem në dhomë ishin ai me të shoqen dhe dy fëmijët, dhe nuk mundet që 5 njerëz të jetojnë në një dhomë, ndërsa ajo ishte e palëvizshme. I dhanë atëherë një dhomë, me shumë lutje që unë bëja për ta vendosur nënën atje. Në mëngjes ngrihesha unë në ora 5 dhe shkoja i ndërroja pampersin, do i vendoja tjetër, do ta ushqeja dhe ikja për në punë. Rreth orës 10 fëmijët e mi shkonin që ta shihnin si është. Me fëmijët e mi ajo u hidhërua, shtëpia që iu ishte djegur atyreve fajtor i nxirte fëmijët. Por hajde, njerëz të vjetër, s'ke se si tu dëshmosh, ato janë punë të cilat dikujt nuk mundesh që t'ia sqarosh. Andaj kunata ime thoshte pasi që thua se unë ja m fajtore për shtëpinë ajo pastaj nuk kujdesej për nënën time dhe isha e obliguar unë që të ruaja. Kjo ishte në Prill shpejt kur e goditi sulmi i dytë dhe deri në muajin Nëntor kështu ishte çdo ditë, me pampersa dhe çdo ditë qante. Fëmijët e mi mbetën pa kulm mbi kokë, nuk kanë baba, mbetën pa babë, unë i kujdesa dhe i rrita. Tani të gjithë ne, kam motër nga Haraçina, unë dhe dy vëllezërit e mi, të gjithë ne mbetëm pa shtëpia. Të gjithëve shtëpitë na janë djegur deri në themel dhe ajo kur i pa fotografitë vetëm ato ruante, vetëm për ato qante (pak e paqartë). ЕМ: E vëllai? SЈ: Kur, përpara se të vdesë, nëna shumë e dashuronte vëllain tim. Mbeti djali im, ajo djalë e thërriste, djali im mbeti, ndërsa ti më thoshte, ju të dy punoni dhe do të bëni shtëpi, ndërsa djali im nuk mundet të bëjë shtëpi, djali im mbeti në rrugë dhe kështu vdiq nëna ime “fëmijët e mi mbetën në rrugë pa kulm mbi kokë”. Me ato fjalë vdiq nëna ime, aq ishte, I tha fjalët ditën e premte, ndërsa 13 tregime femërore për një luftë

239

ditën e diel vdiq. Të shtunën ata ishin në mëngjes, kur shkova në shtëpi ajo kishte vdekur, unë qëndrova deri në tre ora dhe më kish marrë gjumi, kur u zgjova ajo kishte vdekur. Ato ishin fjalët e fundit që ajo I tha, më pas nuk mundej të fliste më. Kjo ishte një stres shumë I madh për ne. Pas kësaj, vëllai im filloi të pi shumë, shumë nervozohej. Nëna ime shkoi, harxhimet, këtë, atë (e paqartë). ЕМ: Për shkak të nënës tuaj filloi të pi ose? SЈ: Paj, shkaku i situatës, të them të drejtën. Sikur i hyri ajo në kokë, ai i dëgjoi fjalët e nënës sime, që i tha. Dhe nëse kjo e tronditi shumë, çka mendonte, ai ishte një njeri shumë i mbyllur. Ai nuk fliste si unë për shembull siç flas dhe tregoj. Ai filloi të pi dhe aq, ka dy vite si ka filluar të pi (e paqartë). ЕМ: Nuk ishte i martuar? SЈ: Po, ishte i martuar dhe ka dy djem. Dy vjet ( e paqartë) tani tre vjet do bëhen se ka vdekur. Kur ishte në spital, përpara se të vdesë, ai nga pak humbej, kjo është gjendje normale tek të gjithë dhe vetëm kur do shkonim ne në vizitë ai shijonte kështu nëpërmjet dritares, e unë i thoja, o vëllaçko, po ku sheh ashtu, çka sheh nëpërmjet dritares, pse shikon aq shumë, ç'bën ashtu, paj ne jemi këtu, rrotulloje shikimin, ndërsa ne nga kjo anë, ndërsa ai thoshte heshtni, shihni se si gjuajnë, digjet shtëpia e jonë, edhe e juaja digjet, shihni, shihni digjet në të gjitha anët, shihni, digjet, flakë, gjuajnë, ikni thoshte dhe kështu fshiheshte në krevat. Fshihej në krevat ( flet bindshëm) në fakt ai fshihej ndërsa unë e lëkundja, dhe ai më pyeste se çfarë bën, dhe unë kështu do ta ledhatoja në ballë dhe ai do të kthehej në vete dhe thoshte, dhe pastaj na pyeste, ç'bëni, si jeni. ЕМ:Çfarë diagnoze kishte? SЈ: Ai nga pirja e alkoolit morri cerozë së mëlçisë së zezë. Nga alkooli, nga asgjë tjetër, shumë filloi të pie, nuk hante. Çka thoshte, njëherë vetëm u ankua me fjalët se do të kalbemi neve në këtë konvikt dhe asnjëherë nuk do të dalim nga këtu. Me cilat para do të bëj unë shtëpi, skam para unë, atyre edhe parat iu mbetën në shtëpi në Haraçinë, që i kishin vendosur në shtëpi, ashtu u dogjën 13 tregime femërore për një luftë

240

të gjitha parat, tani ata nuk kishin shumë para, por sidoqoftë kishin një vlerë sikur ti kishin marrë, mirëpo ata i lanë në shtëpi dhe ato u dogjën, dhe pas kësaj nëna ime u sëmur rëndë për të hollat dhe kështu ajo thoshte unë kurrë shtëpi nuk do të bëj. Kurrë nu do të dal prej këtu dhe nuk e di se si do të jetë. Kur vdiq nëna ime ( flet shkathët dhe pakuptueshëm) luajti mendsh, thënë thjeshtë. Shumë u, nuk si të them, u distancua, u mbyll, pastaj krejtësisht u mbyll dhe asgjë nuk fliste, vetëm pinte dhe asgjë tjetër, as që të afrohesh deri te ai, nuk mundje ti afrohesh atij, shumë e rëndë ishte.

13 tregime femërore për një luftë

241

13 tregime femërore për një luftë

242

V.Z. SLLUPÇAN

13 tregime femërore për një luftë

243

13 tregime femërore për një luftë

244

ARJETA AHMEDI: Do ma përshkruajsh vendin prej të cilit vjen,në aspektin jeton popullat e përzier apo jetojn vetëm shqiptar… VZ: Vendi i lindjes dmth është qyteti i Kumanovës mirpo vendbanimi ka qenë fshati Sllupçan,është fshatë diku rreth 800 shpi, me nacionalitet kryesisht janë shqiptar qind për qind nuk ka pasën asnjëher pi se mbahet mend historia e fshatit nuk ka banu nacionalitet tjetër… çdo herë ka qenë me shqiptar… aty edhe shkollën fillore e kam kry në të njejtin fshat edhe kam jetu deri në vitin 2009.

AA: A keni pasur ju personalisht kontakte me maqedon para vitit 2001 ? VZ: Jo,para vitit 2001 muj me thon kryesisht e kam njoft veç nji maqedone ajo ka qen mesusja e shkollës, dmth mësuesja e gjuhës maqedone që më ka dhën në shkollë prej klasës së tret ose të katër nëse s'gaboj deri në klasë të tetë… 13 tregime femërore për një luftë

245

AA: Raporti i vetëm ka qen me mësuesen ? V.Z: Po me mësusen edhe at kam mësu pak gjuhën... përndryshe skam njoft asnji…

AA: Si kanë qenë ato raporte,apo kryesisht kanë qen arsimtar nxënës ? VZ: Kryesisht arsimtar nxënes ... po nuk ka pas shumë dallime se u kon e nacionalitetit tjetër jo si me mësusen e gjuhës shqipe si me mësusen e gjuhës maqedone njejtë…

AA: Si mendon a ka pas padrejtësi ndaj shqiptarve para 2001 ? VZ: Ka pas, ka pas mendoj para 2001 bazohem në at se mos me pas pas skishë ndodh çaj konflikt dmth në qoft se skish pasën padrejtësi,dmth kryesisht konflikti ka qen shkaku i padrejtesive që janë bo,mirpo rast konkret para 2001 në Kumanovë me të ndegjume dmth kanë qenë marrdhëniet e këqija kanë qenë midis nxënesve të shkollës së mesme, kanë ndodhë shpesh herë rrahje,incidente të mëdha ku ka ardh deri sa njerëzit kanë ndejt 2 javë ditë 3 javë ditë nxënsit kanë ndejt në spital pi rrahjeve shqiptar - maqedon… un nuk i kam përjetu ata po i kam degju...

AA: Ku keni qenë ju në periudhën e 2001 ? VZ: Në fshatë,në fshatin Sllupçan kam qenë prej më 3 maj kanë fillu granatimet ,më 2 maj është shpall zon e lirë, prej 3 maj kan fillu granatimet deri më 24 maj kam qen në fshat, pas 24 majit deri më 20 gusht kam qen në fshat tjetër Likovë tek i cili ska pas shumë granatime ku janë strehu popullata e gjithë komunës, edhe pas 20 gushtit kam ikë në Preshevë deri më 15 shtatorë 13 tregime femërore për një luftë

246

më duket,se di fiks këtë datën e fundit po ashtu më duket 15 shtator…

AA: Dmth jeni larguar prej shpie? VZ: Po në Preshevë dmth qëter shtetë.

AA: Si mendoni ju pse filloi lufta ? VZ: Koncept të sigurt tashi smuj me dhan se atëher kam qen veç 13 vjet ose 14,13-14 mirpo mendoj komplet ka fillu për diskriminimin e shqiptarve që janë bo në shtetë,ajo thjeshtë ka qen një kundërpërgjigje e shqiptarve ndaj shtetit maqedonas dhe maqedonve në pergjithësi psh mrenda shkollës kur ka pas rrahje aty përpos qe ka pas shteti ka pas edhe problem etnik dmth s'janë pershtatën jo interesat po si te them s'janë pershtatën thjeshtë mendimi i shqiptarëve dhe i maqedonve i nxënsve e kam fjalën, aty s'mundet me u shteti me pas shumë , po aty ka pas urrejtje nacionale… kur ka ndodhë rrahja ka ndodh midis nji femijës 17 vjeçar që ka qenë viti tretë dhe nji tjetëri 18 që ka qenë viti katër…

AA: A ka pasur ndonjë rast të veçantë që u ka prekur më shumë gjatë kësaj periudhe? VZ: Në 2001, po në 2001 tri jave komplet kam qenë javet kur kam qen pjesmarrse aktive në luftë dmth kum qen nonstop 24 orë nën granatime ose shembull nuk kam mund të dal 5 minuta në oborrë se kam qen e gjujtme pi snajperisteve,pi granatave të mdhoja,pi helikopterëve pi aeroplanave… ama datë kyçe dmth kam pas nji date kur podrumi ku kam qene un u gjujte dmth mirpo ajo date u harru menjirend mas 4 diteve sepse në atë datë kur u gjujtën 13 tregime femërore për një luftë

247

nuk ka pas vdekje,vetëm u gjujtën shpia dhe u rrënu. Mas katër ditëve në 24 maj ndodhi tjetri sulm direkt prap në podrumin ku kam qenë e strehume edhe aqe i ka pas… fiks tani numër nuk dijë muj me thon 15 deri 20 të plagosëm… sepse kemi qen 50 menji podrum, pastaj mas gjysem ore ka pas prap të plagosur në podrumin tjetër po që kanë qenë antar të familjes dmth në atë podrum të strehu dhe aty ka pas ma shumë se 30 të plagosur sepse kemi qen diku 80 veta të strehu, ka pas 30 të plagosur ndoshta edhe më shumë,duke u bazu rend edhe leht të plagosur po që kanë qenë të plagosur… edhe ka pas edhe të vdekur,ku menjiher kanë vdekur 6, pastaj rrugës për në spital dmth të plagos rend kanë vdek edhe dy - 8, një ka vdek pak më vonë-9 edhe një dmth ka vdek në fakt dy kanë vdek pak ma mas dmth tre ditë katër ma mas, nji gru shtatëzan i kan lind fëmija dhe menjiher kanë vdek bashk,edhe ato kanë vdek shkaku i kësaj i…

AA: Plagosjes ? VZ: Po plagosjes rënd që kanë qenë, edhe ato dmth kanë vdek për këtë shkakë vetë plagët që i ka marrë gruaja shtatëzan e ka lind, pasi e ka lindë fëmija ka lind i infektu në bazë të mjekve që i kanë thën aty, edhe pse ska pas mjek kush e di sa profesionist në atë vend ku ka lind ajo… thjeshtë motra medicinale kanë qen ... ama ato i kanë thënë se femija o infektu pi plumbit ku i ka ra dhe ka lindë… fëmija i vdekët edhe nëna ka vdek… Gjithashtu edhe lindje kam pa dmth gjëja më e tmerrshme që e kam pa në luftë u kon lindja… u kon nji gru shtatëzane edhe që ka lind fëmijë, ka lind fëmijë në prezencën thash 50 vet kemi qen me nji podrum 4x4 dhoma dhe nji pjesë si ndër shkallë, ndër shkallët e të parit katë... ajo ka qen diku 2x 2.5, 13 tregime femërore për një luftë

248

dmth komplet hapsirë 16 ka diku 25 metra katror dmth ka qen komplet hapsira me 50 persona të strehu… pi 50 personave 5 deri 10 kanë qen burra pleq dmth a gruja që ka lind o detyru të lind në prezencen e të gjithëve dmth,aty kemi pasën mos thom diku 10 fëmijë ndoshta kanë qenë… fëmijë mendoj ndër 15 vjet e teposhtë… ma i vjetri aty ka qenë diku 78 vjet më duket se… fiks me vite tashi sigurt nuk muj me fol... po ashtu diçka ka qenë plak edhe ma riu ka qenë 6 mujë fëmija në djep … momentin që ka lind ajo kanë qenë prezent të gjithë…

AA: A keni pas antarë të familjes direkt të kyç në luftë dmth luftarë… ? VZ: Në familje pak më afër dmth kam pas vëllaun të kyç direkt në luftë edhe xhaxhin… gjithashtu kam pas xhaxhin tjetër ai ka qen në… ai ka pas… rasti atij që më ka prek në luftë dhe që më ka bë me mendu mjaft e mendja aty me më nejt ka qen se u nis të vijë per në luftë dhe u zon në mal nga forcat policore dmth ama të Unmikut u zon të Kosovës dmth edhe ka flet dmth 4 mujë në Bonstill, ndersa ai tjetri ka qen direkt i kyçun në luftë edhe ka qenë kështu me pushkë në dorë edhe vëllau edhe mixha… edhe pak të familjes më të largët dmth kushërit këta të gjithë aty kam pas shumë dmth 24 kanë qen vec me mbiemër Z. direkt te kyçur në luftë …

AA: Çfar mendoje ti në lidhje me këtë…me prezencën e tyre ….në atë kohë çfar ke mendu? VZ: Po në atë kohë dmth kur shef njeri shume krizë, shef shumë presion shef njerëz aty,se nuk kanë qenë vetëm njerëzit e mijë të involvu në atë luftë po kanë qenë diku mos them po diku ndoshta 10 mijë persona,se 30 mijë i ka 13 tregime femërore për një luftë

249

komplet komuna,haj 20 mijë le të kishin ikë… 10 mijë sigurt kanë qenë mbrenda… gra ,femijë, ushtar… shumë ... bile ndoshta edhe ma shumë ,edhe mendon se jo veç njeriu jotë do humbi po do humbin të gjithë pershembull... po ma së shumti më ka prekën … e vllavit përshembull ,prezenca e vëllaut nuk më ka prek shumë se kum mendu se është vetëm ene ska… ndersa ma së shumti më ka prek e xhaxhait se e ka pas grun shtatzane edhe nonstop përshembull mrenda 4 , nji mujve 4 javë sigurt, unë nonstop që ai ka qen… çdo granat që ka ra mu me ka shku mendja se ma së pari ai po vdes plus po e lë nji jetim përshembull në bark e din….se përshembull e vëllaut vdiske vdiske po lufta i ka çato patjetër me marrë dikand…. ma e keqja ishte mos loj trashëgimtar... përshembull se kur e mendoja se si do rritet nji vajzë… se e dinim se është vajzë u pat kontrollu… nji vajzë si do rritet përshembull në ato kushte mendonje se… e dinim se në atë kohë fshati un ku jam kon u kon i barazu rrafsh me tokën… nuk ka pas shpi mbi tokën komplet rrafsh 800 shpi ,100 kan qen…tjerat komplet rrafsh … e mendonje do lindë kjo, po kush do e rriste atë femijë , kush, si do rritet në ato kushte që edhe ma shumë jemi keqësu… çdo kush përshembull duheshte me ja nis prej zeros… në fillim ta ndertoje nji dhomë… pastaj dy,tri edhe ashtu … edhe ajo ishte prekja ma e madhe që mendonja se ka me kushtu ma se keqti nëqoftë se po ndodhë…

AA: Prej çfar frigoheshe ma së shumti në ketë periudhë,çfar ishte frika më e madhe ? VZ: Po une bash aty se 14 vjeçare nuk kam ditë shumë me analizu,me mendu që po humbi ketë - atë,normal e kam pas veten prioritet, se të rrish 3 jave edhe nonstop… thuhet se jane hedhë 30 mijë granata në fshatin un ku kam 13 tregime femërore për një luftë

250

nejt … tashi nuk e di kush i ka numru ose sa janë këto fjalë të vërteta … me u hedhe e di se janë hedh shumë po nuk e di fiks a jan hedhë 30 a jo… kur ta analizoj fshatin,fshati ka 3000 mijë banorë, plus 3000 mijë le të kenë qenë ushtar… 6000 … do me thënë diku sa i bjen 10 për person… ose 100 për person kështu diçka janë hedhën… edhe nuk ka ku tët shkoje mendja tjetër kund përpos që do vdes… nonstop do rrish me mendjen se … në mos kjo granat tjetra … në mos tjetra kur të dal tek bunari përshembull me mush ujë do më gjujë dikush me snajper… se edhe atë rast e kam pas të dalish të mbushish ujë edhe të ka gjujtë dikush ... ose në mos vdeksha këtu do vdes urie se s'ke pas mundesi të hajsh bukë …

AA: Ndër gjithë ata momente ,a keni ndonjë moment kyç i cili u ka lënë përshtypje dhe doni ta përmendni? VZ: Momenti kyç ka qen 24 maj domethënë momentin që na ka hy granata mrenda,aty kam pa shumë njërëz të gjakos,send që un përpara asnjëher nuk e kisha pa ,për shembull deri në atë kohë ndoshta muj me thon as pulë skam pa tu pre do me thën gjakë të pulës, e jo më të njërëzve … aty kam pa shumë, shumë shumë njërëz të gjakos, kum pa njerëz që peër momentin i kam pa me maic të verdhë edhe automatikisht masi ka hy maica ju ka bo e kuqe aq shumë sa ka rrjedh gjak pi kokës,që janë gjallë për fat... nuk ka pas lëndime do me thën ma të thella veç ka qen thjesht lëkura e gjaku … po kam pa edhe njerëz të vdekt aty… pastaj momentin që ka hy domethënë un kam ditë që ka vdek dikush … se kum pa njerëz po nuk e kam ditë kush kan qen ata njerëz… se ka qen shumë errët, pluhën, pastaj kam vrapu deri tek strehimorja tjetër... din mos tëm zojn ata mu edhe nuk e kam pa kan e kam lon të vdekët aty … edhe 13 tregime femërore për një luftë

251

çat ditë më 24 maj kam ikë në fshatin qetër komplet me familjen, dy furgona janë kon plot... edhe momentin që kemi shku atje pak para se me u rehatu,mu qetësu bash mirë mirë... e kam kuptu që më ka vdek shoqja e bankës aty ku kanë vdek ata… edhe aty ma së keqti jam ndi se deri në at moment un kam mendu se ka vdek motra e saj jo ajo personalisht ... në fakt këta më kishin gënjye edhe më kanë thon se ka vdek motra e saj e jo ajo… edhe plus baba i asaj vet ka ardhë e ma ka dhon atë lajmë se ka vdek motra jo ajo ,… po ai e ka pas me të vetmin qëllim se më ka pa shumë keq, edhe ka thon në qoft se i humbëm ata prej granatës mos humbim dikë prej shqetësimit e din… Edhe në atë moment do me then kur me ka then ajo … edhe prej atij momenti nuk dij a më ka ra të fikët , o kam hup vetëdijen për nja dy tre orë do me thën skam ditë asnjisend… edhe mas kur më ka dal e kum kupte që bash aty kishin vdek edhe 10 tjerë domethënë ama ajo është ai rast që mu ka piketu në mendje … atë që sën e harroj… normal që gjithë kanë qenë antar të familjes, gjithë kanë qenë të rendësishem po ajo ka qenë pak… thjeshtë ajo ka qenë shoqja ime pi kur kemi lind… se ajo ka qenë veç 3 muj me e madhe… që kemi qenë në foshnjore bashkë… në fillore bashkë… edhe mendonim të shkonim në shkollë të mesme bashkë … gjë që su realizu se ajo vdiq… Tjetër rastë… hollë e hollë çdo ditë mundem ta kujtoj për shembull ama ajo ka qen pak ma specifike …

AA: A ke rast tjetër të kësaj periudhe që do tregosh,ta ndashë ? VZ: Rastin tjetër që më ka ardhë keq do me thënë dhe që më ka prek ka qen pas 20 gushtit… kur kam shku në Preshevë si refugjat ,atje kam qen me familjen shumeë të afërt veç me nanin edhe me nuset e axhallarve… duke 13 tregime femërore për një luftë

252

lanë mrenda në luft gjyshrit, vëllaun,xhaxhin gjitha … edhe atje kur kam shku kam kuptu se më ka vdek nusja e kushëriut me gjithë një vajzë… të cilët janë plagu këtu,ka qëndru sdi dy tre jave ashtu të plagu, ka lind vajzë dhe ka vdek prap… po për të cilët un nuk e kam pritë që do vdesin… se përderisa ishim aty ata thanë se këta do bohen ma mire dhe se do shpëtojn do me thën ajo e plagosmja … edhe atë kur e kam kuptu ka qenë rasti shumë ma i rënd se kum mendu se… jo që kam mendu po ashtu më është fiksu se i është pikë dikush ta shkatrrojë famijen e din,… kohë pas kohe njëher lindi një vdiq … pastaj nënt menjiher… pastaj këta dy … mu fiksu disi se çdo dy javë do vdesi patjetër dikush i familjes… plus çdo gjë kur je pjesmarrse pak me ndryshe i kupton gjërat se shkon e prekën,… e shef me syt e tu me dorën tënde… ndërsa kur ishe larg ma keq të binte se përshembull s'arrishe dot me kuptu a ka vdek veç ajo apo kanë vdek ma shumë e nuk janë tu kallzu përshembull… Edhe ajo ka qen rasti që un asnjëher kurrë nuk e harroj…

AA: Si mendon a mund të përsëritet ngjarja e 2001 ? VZ: Nuk e di... nuk muj me dhënë shumë ... për me pas qef me u përserit nuk kisha pas qef asnjëher, do me thënë se e di se sa njerëz ka lënë me trauma,e di se çfar trauma përshembull se çfar prapavije ka pas krejt ajo luftë... jam ballafaqu... ose jam ende e ballafaqume me shumë njerëz janë konë pjesmarrës, shumë gra shumë fëmijë... shumë fëmijë përshembull gjenerata ime që kanë marrë pjesë shof se sa hekin ose se sa kanë të këqija përmas... dhe e di se ata krejt janë trauma... sa arrij përshembull me kuptu janë gjenerat që jemi ma s'nervosti prej krejtëve ose kush... prapavije luftës është e kuptojm edhe vet ndoshta,... ama sdi kur të jesh.... kur ta kthesh me nji anë 13 tregime femërore për një luftë

253

nëqofte se ke hek si ke hek nji hër... biles ta kishe arrit atë që ke dashtë... edhe mendoj që... nuk e dij por mendoj që ndoshta me mos e realizu atë që e kanë pas... ndoshta përsëritet ...

AA:Çfar fitun shqiptarët prej 2001 ? VZ: Nuk... un nuk shof që kanë fitu diçka pi 2001 shqiptarët,nuk shof… asnjisen muj me than biles që kanë fitu … edhe ato qe i kemi mendu se po i fitojm më duket se po i humbim biles jo që po fitojm… edhe ato që i kemi pas … thjesht nuk shof shumë përfitim prej 2001, ndoshta këta proceset… disa punësime pak ma tepër para 2001 që kanë qen, tash janë pak më tepër se para 2001 punësimet… po mendoj që do ti kishim fitu ndoshta edhe pa luftë… nuk kishte nevojë me e bo gjithë atë luftë edhe të fitojm… ato që dueshte ti fitojm me 2001 unë mendoj që si kemi fitu... psh në Kumanovë kanë vdekën… nuk e di fiks numrin e ushtarve edhe të martirve sa kanë vdek po kanë vdek shumë… edhe sot flamuri nuk ngritet në Kumanovë… e për çka ne kemi luftu pra? Në qoftë se sot nuk ngritet flamuri, sot nuk folet gjuha shqipe në Kumanovë… e për çfar ne luftum ... nuk dihet se për çka kemi luftu... edhe për çat mendoj që ka shans ndoshta me ardhë rast ndoshta përsëritet,... hiç se vë në dyshim përshembull atë…

AA: Çfar do kishe ndryshu ti në lidhje me këtë çështje, nëse kishte qenë diçka në dorën tënde ? VZ: Sdi do… në qoft se kishë qenën përpos që... në qoft se përshembull do isha unë faktori kryesor i shqiptarve... do kisha ndryshu pjesën që shqiptarve u 13 tregime femërore për një luftë

254

nevojiten dhe për të cilën kanë humb ma shumë jetra përshembull... pi ka ana e shqiptarve flas... po në qoft se nuk di... veç në atë mënyrë përshembull do kisha realizu çato për të cilët kanë luftu shqiptarët... edhe kanë dhënë jetën... flamurin,gjuhën,punësimet... njonën tjetrën komplet... diskriminimi do me thënë mos ekzistonte veç çat e kisha bo ndoshta...

AA: A ke besim ke pala maqedone pas 2001 ? VZ: Besim nuk kam... nuk kam besim po nuk muj me thon që nuk kam deri në maksimum... se nuk kam pas raste të këqija përshembull pas 2001 me maqedont...

A.A: Pas gjithe asaj që ndodhi a mendon se mund të jetojm …mund të kemi bashkëjetes në paqe ? VZ: Jo asnjiher... shife kur tët boje dikush keq ,edhe sado që të mendosh se ndoshta se ka bo ai ose ky… e ka bo elita për të pas diçka ma shumë ose diçka tjetër ama prap asnjiher nuk mundesh me i besu… sado që të bëhesh kishe un i besoj ose do rri bashk… ajo është sendi kot… se vetëm ai i cili e ka perjetu një gjë të tillë e din se sa keq është tët bëjë dikush keq…

AA: A mund të harrohet ? VZ: Asnjiherë… ndoshta dikush mujtet me harru… jam e sigurt se nuk e harron ai fëmijë që ka ngel pa babë pi atijë konflikti... ose ajo nanë e cila ka mbetë pa fëmijë… gjithëkush me harru… këta dyja rastet asnjiher nuk e harrojn…

13 tregime femërore për një luftë

255

AA: A mund të falet lufta e 2001 ? VZ: Jo… As nuk mund të falet përshembull… se edhe me e fal dikush që nuk ka pësu keq… nuk e falin asnjiher ata që kanë ngel jetim… ata që sot… o ju çon dikush për të hëngër ose ka ditë që jesin pa hongër se s'ka kush të ju çojë… ka raste të jetimash që jane katër fëmijë i ka lënë dëshmori edhe sot ska kush ti kçyre ata… se nanën e kanë të paaftë për punë… edhe kush duhet ti kçyre ata përshembull ose edhe me qenë nana e aftë për punë ska punësime… ku ka për tu punsue… edhe gjithkush me e fal atë luftë ata nuk e falin…. nuk ja falin as atynve që ja kan bo po as atinve që e kanë bo përshembull askerkujt sja falin ata…

AA: A ka diçka qe nuk ju pyeta të cilën do kishit dashtë ta folnit dhe tregonit? VZ: Jo nuk besoj… jo sbesoj… tashi sëm kujtohet… ndoshta ma von do më kujtohet… një herë për një herë nuk kam…

AA: Faleminderit shumë... VZ: S'ka përse…

13 tregime femërore për një luftë

256

KATERINA POTIQ MATEÇ / KUMANOVË

13 tregime femërore për një luftë

257

13 tregime femërore për një luftë

258

Për shembull, në një murë ishte shkruar "Vdekje shkieve", ashtu diçka, „Në qoftë se ktheheni, do tju vrasim".

DIVNA JANKOVA: Mirëdita KATERINA POTIQ: Mirëdita DJ: Unë jam Divna Jankova në këtë rast do të bëjmë intervistë, dmth. Unë do të bëj intevistë me ty, urdhëro prezantohu. KP: Unë jam Katerina Potiq, person i shpërngulur nga fshati Mateç, kam 31 vjet, dmth. tani momentalisht jetoj në Kumanovë. DJ: Mirë. Pra, të parashtrojmë pyetjen, çdo të thotë ajo se momentalisht jeton në Kumanovë? Ku ishe më herët, më saktësisht para vitit 2001? KP: Po, që në fillim tani e thash që jam person i shpërngulur, që do të thotë që jetoj në fshatin Mateç. Me siguri dihet se ai është regjion krize i vitit 2001, dmth. konflikti i cili u paraqit në Republikën tonë, ashtuqë para vitit 2001 jetoja me familjen time në fshatin Mateç. Prandaj edhe tash them, se tani momentalisht jetoj në Kumanovë, ngase pas konfliktit të gjithë ishim të evakuar, shpërngulur dhe ...

13 tregime femërore për një luftë

259

DJ: Si ndodhi që të jeni të evakuar, shpërngulur. Lëshoeni veten dhe ngadalë tregom për gjithëçka. Si ishte para 2001, si ndodhi që të jeni të shpërngulur. Jam duke i vërejtur pikat e lotit në sytë e juaj, të lutem lirohu dhe filloje rrëfimin. KP: Po kështu. Unë përndryshe jam vajzë nga Kumanova, u martova në fshatin Mateç. Dmth unë u martova më vitin '98, në vitin '99 u lind djali im i parë. Dmth jetonim në shëpinë tonë, vetë dhe normal... DJ: Me bashkëshortin? KP: Me bashkëshortin dhe me djalin dhe normalisht kishim me thënë një jetë mesatare solide. Dmth, nuk kishim ndonjë mungesë që jetonim në fshat. Duke qenë se Mateçi është edhe vend turistik, dmth edhe manastiri Shën Bogorodica, ku është edhe pushimorja, që shumë turistë e kanë vizituar. Me të vërtetë, unë edhe pse isha prej qyteti, ndjehesha shumë e kënaqur në shtëpinë time atje. Kështu, e dimë që ishim të përzier me komunitetin e kundërt, ortodoksët dhe shqiptarët fqinj. Por nuk kishim ndonjë konflikt, nuk kishim ndonjë mospajtim, si të gjithë fqinjët ashtu edhe ne funksiononim. Dmth krejt normale, siç ju them, nuk ndehesha pakëndshëm në shtëpinë time. Ishim shumë mirë. Pastaj në vitin 2000 mbeta shtatzëne me fëmjën e dytë dhe në 2001, ajo ishte ashtu më 2001, më 3 Maj kur ndodhi ajo para se të dalim, dhe para se të dalim para 3 Majit, atë javën e fundit mbizotronte një atmosferë e tensionuar në fshat. Ngase ndihej era e ajrit se do të ndodhë diçka, se do të bëhet ndonjë konflikt, ndihej aroma e luftës. Atë ndoshta nuk mundet me e shijuar apo hetuar gjithsecili, por unë me të vërtetë e ndjeva atë, ngase lëvizja e vetë njerëzve filloi të mungojë. Më përpara ishte kur errësohej gjithë shkonin dikund, ndjehej lëvizshmëri. Por atë javë të fundit para 3 Maj-it me të vërtetë ndjehej mungesë e njerëzve, ishin të izoluar,... DJ: Çfarë ndjeje ti atëherë? KP: Po, unë ndjeja se dikush po lëviz afër shtëpisë sonë dhe sikur me gurë të vegjël godet nën dritaret e shtëpisë, ndjeheshte sikur dikush shkon afër dritares sonë dhe se në çdo moment do të hyjë të na sulmojë. Isha shtatzëne me fëmijën e dytë, dmth. Milloshi ishte i vogël, as 2 vjet nuk i kishte dhe isha shtatzëne dhe kaq më ishte, ndjeja një frikë, me të vërtetë ndjeja frikë se secili,...

13 tregime femërore për një luftë

260

DJ: Ndodhte me të vërtetë ajo trokitja, ndodhte, nuk të bëhej veç ashtu? KP: Po, ndodhte, nuk më bëhej veç ashtu, ngase unë atë javë as që mundja të fle, nuk bëheshte veç ashtu. Me të vërtetë kishte zhurma të tilla dhe kisha frikë të dal jashtë që të kontrolloj, ngase nuk dija se çka mund të ndodhë. Dhe çka thoja, me të vërtetë gjithçka filloi, dmth me të vërtetë ishte prezente ajo atmosferë, se do të shpërthejë konflikt aty. Dhe më 3 Maj, kur u zgjuam në mëngjes, fillova me obligimet shtëpiake, me fëmijën, me gjellën, me punët shtëpiake. Në fillim na iku rryma, i çkyçën telefonat, dhe para asaj në televizion shpallën një apel që, fshatra të caktuara nga rajoni i Likovës, Mateçi, Likova, Orizarja, të gjitha ato fshatra atje konsiderohen si regjioni i krizës dhe se popullata e këtyre fshatrave më së voni deri më ora 2 pas mesdite duhet të shpërngulet. Dmth secili me çka ka të gjindet, ndërsa kush nuk kishte si, të shpërngulej me policinë. Dhe ashtu filloi të ndjehet një atmosferë jo e këndshme, dhe neve ende nuk na besohej atë ditë çka ndëgjuam, por pastaj u çkyçën edhe rryma edhe telefoni, dhe mbetëm pa asgjë. Dhe atëherë filluam që krejt të lëvizim se kush, ku, si, pse ashtu menjëher, edhe pse unë e thash se e ndjeva atë një javë para asaj se ajo ashtu do të ndodhë. Dhe me të vërtetë ajo ashtu ndodhi erdhi policia dhe tha se krejt duhet me e lëshuar vendin e lindjes, se do të ndodhë ndonjë katastrofë dhe që të mos ketë pasoja për popullatën, dhe ashtu krejt deri në ora 2 në 3 Maj 2001 u shpërngulëm. Dhe ashtu ajo ishte. DJ: Si shkonte shpërngulja? KP: Shpërngulja, ne dilnim, ishte një rrugë e rëndë derisa dolëm nga fshati. Ngase shkonim me një fqinj me veturën e tij. Vetura nuk ishte e re, dmth ishte e vjetër, dhe ne disi u vonuam. Dukej sikur ose mua ashtu më lente përshtypje që të gjithë ishin shpërngulur, që gjithçka ishte e zbrazët, fshat i boshatisur, se ne iknim të fundit. Dhe veç shikonim nga anësh mos na ndal dikush nga anësh dhe mos na sulmojë. Kishim frikë thjeshtë, djali i vogël as 2 vjet nuk kishte, kurse unë isha shtatzëne në muajin e 8 me fëmijën e dytë. Dhe ashtu më shkonin mendime ndër mëndje ngaqë e dija se çka ishte lufta në rajonet e tjera në territorin e ish-Jugosllavisë, në Kroaci, Bosnjë, ajo ishte shumë trishtuese. Dhe ashtu vetëm në këto mendoja, se mos ndodhë diçka e keqe, çka do të bënim me djalin, derisa më në fund ia dolëm. Kur dolëm, kur arritën në fshatin e afërt, Umin Doll ku dominonte komplet populli jonë dhe policia, atje u ndjemë më të lire.

13 tregime femërore për një luftë

261

DJ: Ndërsa rrugës kur iknit, a shihnit shqiptarë? KP: Asnjë nuk takuam, asnjë, bukvalisht asnjë nuk takuam, që edhe ajo të bënte të frikësohesh se,... DJ: Vetë ishit? KP: Po vetë ishim, policia ishte brenda në fshat, në Mateç. Ne vetë shkuam rrugës. Nuk ishte asnjë siguri se shkon rrugës në atë drejtim. Ishte me të drejtë frikësuese. Porsa dolëm, në fillim çka më kujtohet, filluan menjëherë të fluturojnë helikopterë dhe të lëshojnë granata në malet ku kanë qenë të vendosur terroristët dhe ato menjëherë filluan me bombardimin e vendeve të tyre. Nuk kishim qasje, telefonat na ishin të çkyçur që tu lajmërohemi së paku njerëzve të mi, familjes, tu tregojmë se kemi dalë, se ishim mirë, ajo ishte edhe një ngarkesë plus, ngase ato do të mendonin se ka ndodhur diçka me ne, nuk munden të vendosin kontakt me ne, nuk janë të sigurt, nuk guxojnë të shkojnë, e dinë që nuk kemi me çka të largohemi, ndoshta do të mbesim. Dhe ashtu ishte, ajo ditë ishte një ditë shumë e tensionuar, e tmerrshme, nuk do doja që dikush ta përjetojë. DJ: Shkuat në Umin Doll, dhe më pas çka ndodhi? KP: Shkuam në Umin Doll, aty kishim një familje, një farefis, dhe ndejnjëm një gjysëm ore, një orë, derisa erdhi autobusi për qytetin e Kumanovës, ku shkuam në fillim të njerëzit e mi. Por, meqenëse gjendja ishte e tillë, edhe ato nuk kanë kushedi çfar kushtesh, nuk mundeshim që të qëndrojmë tek ato, dhe shkuam me qira. Morëm një shtëpi me qira, ishte rëndë se ku të shkonim dhe si të organizoheshim dhe çka të bënim. E lëshon vatanin tënd, shkon, por nuk e din se ku, dhe gjithëçka i len atje. Në fillim nuk ke as rroba për djalin se me çka ta çveshish dhe ta veshish. Ai dëshiron diçka tjetër, kurse ti mendjen e ke në anë tjetër, nuk mundesh as që të kontrollosh mendimet, as që ndëgjon nevojat e fëmijës, ashtu që e kishim të vështirë që të marrim vehten, çfarë hapash të ndërmarrim. A të shkosh me qera, ose të shkonim të njerëzit e mi, duke ditur se nuk kanë vend derisa të ktheheshim në shtëpinë tonë. Ndoshta kjo do të zgjasi 3- 4 ose 5 ditë dhe do të kthehemi. Nuk ishim të vetëdishëm se si thjeshtë ta bëjmë atë. Por përsëri,... DJ: Çka ndodhi pastaj? KP: Por prap, kishte shumë nga familja jonë, nga familja e burrit, kishte shumë që kishin shkuar në formacionin e strukturave rezerviste si policë. Ata filluan 13 tregime femërore për një luftë

262

të shkojnë me ndërrime te puna dhe filluam që të shihemi me ata pastaj, pasi vinin prej pune, shihej që nuk ka të ketë kthim në shtëpitë. DJ: A i pyetnit për shtëpinë e juaj, se në çfarë gjendje është? KP: Po, së pari, fisheku i parë i krisur ka mbaruar pikërisht në në shtëpinë tonë. Pasiqë kishim dyqan që e mbante një njeri, punonte me punë zejesh, dhe ashtu me siguri që aty ndonjërit prej teroristëve I është kujtuar se është vend i përshtatshëm për të vendur armët, dhe ashtu ushtria jonë këtë e ka vërejtur dhe sulmi i parë ka qenë i ndezur pikërisht në shtëpinë tonë. Kur arritën prej ndërrimit na thane sot ishte e sulmuar shtëpia e juaj. Dhe ne çuditeshim se pse? Thanë se ka pasur atje brenda njerëz shqiptar, tani ato e dinë se kush dhe si. Unë mundem të them terrorista ngase,... DJ: Dhe si ndjeheshe kur ndëgjove? KP: Po nuk ishte krejt njësoj. Përse nga aq shumë shtëpi, pikërisht në të tonën të shkojnë, por edhe logjikisht ajo u ka konvenuar ngase ajo ishte në qendër të fshatit, shtëpia ishte afër ambulancës, kjo u ka qenë vendi më i volitshëm. Tani e kuptoj si gjë normale, atëherë kur e ndëgjova, nuk isha indiferente. Lele pse pikërisht tash, pse të ndodhi kjo gjë tash. Ngase shpresoja që sigurisht se,... DJ: Çka bëtë pastaj? KP: Pastaj shkuam me qera, me shpresë gjene mirë, ngase prisnim fëmi, duheshte me u future dikund. Vetëm e di se atë muaj kur nuk dinim se çka me bërë, kur kërkonim shtëpi me qira, më kujtohet se vetëm qaja dhe asgjë tjetër. DJ: A mendoje në fëmijën që duhej ta ta lindje? KP: Po mendoja, dhe kisha një periudhë të vështirë, gjithmonë kur shkoja te mjeku, mjekët thonin se diçka nuk është në rregull me fëmijën, diçka nuk është në rregull me fëmijën. DJ: Pasi erdhët në Kumanovë? KP: Po, pasi erdhëm në Kumanovë dhe atëherë të gjitha kontrollat ishin nga doktorë të ndryshëm. Dmth nuk kisha një mjek vetëm ai të të shikoj. Dhe çka më frikësoi më së shumti se krejt ato mjekë te të cilët shkova i thoshin fjalët e njëjta. Dmth diçka nuk është në rregull, a ndien ti diçka? Dhe gjithmon mendja ime shkonte në atë se a mos jetë prej stresit ose prej nervozës që e kisha, prej lotëve që një muaj të tërë nuk pushova duke qarë. 13 tregime femërore për një luftë

263

Nuk e dija as vetë se çka ndodh brenda me fëmijën. Dhe vetëm prisja që të lindë dhë të shoh se çka nuk është në rregull me të. Por, falëminderuar zotit fëmiu lindi në rregull, krejt ishte mirë dhe nuk e di se pse ashtu reaguan doktorët, asnjëherë nuk,... DJ: Me siguri nga stresi siç thae ti, ajo mundet edhe në stres fëmi! KP: Po, mesiguri ka pasur diçka. Por prap se prapë kisha vajzë, e shëndetshme, në rregull krejt, dmth krejt mire. DJ: Vazhduat me qeranë? KP: Vazhduam të jetonim me qera përderisa nuk analizohej detajisht situata që nuk mund të ktheheshim në shtëpi në vendin e banimit. Vetë shteti ofroi një qendër kolektive për banim për të shpërngulurit, ku bënim edhe vetë ne pjesë. Dhe ne shkuam atëherë për herë të parë të jetojmë në hotelin KUBA në Proevcë. Dhe ashtu atëherë u vendosëm atje dhe ishim të detyruar të vendosemi atje ngase nuk ishim të gatshëm. Erdhëm këtu në qytet, ku nuk ke punë, ske, do na lindte fëmija, nuk ke kushte të paguash qeranë dhe të mbijetosh në jetë, dhe ishim të shtyrë në njëfarë mënyre të shkojm atje. Por nga ana tjetër edhe të kënaqur që këtë na e mundësoi shteti. Dmth ajo u detyrua, na vendosi aty në qendrën kolektive dhe pas 20 ditësh pasi u vendosëm aty u lind Martina ime e cila ishte foshnja e parë e lindur nga personat e shpërngulur, në hotelin KUBA. DJ: Në kohë të njëjtë përjetuat lumturi dhe brengë. KP: Saktësisht, atëherë na u ndriçua ajo ditë, jeta sikur përpara. Normalisht edhe një jetë erdhi në botë dhe pas të gjithë atyre streseve, pashë se fëmija është në rregull, isha tepër e lumtur, mundet nëna më e lumtur në botë, edhe pse në kushte të tilla më ishte rëndë në spital kur shkova dhe normal kishte edhe gra të tjera që poashtu gëzohen në foshnjat e tyre të posalindura që paraqesin diçka specifike, të bukur për secilin prindër. Unë e dija se shkoja në një dhomë me një krevat në të cilin nuk dinim se kush të bie i pari. Ose bashkëshorti, apo Milloshi, djalin më të madh ta vëndojm, ose foshnjën ose unë. Nuk dinim se si të organizoheshim për të fjetur. Edhe ashtu më ishte ajo periudhë e rëndë kur flisnin. Bile kisha edhe një intervistë atëher të bërë, më pyetën si ndjehesh tash kur do shkosh me vajzën, dmth. Normalisht se ndjehesha tepër mire ngase fitova edhe një krijesë të bukur që kryesorja ishte krejt në rregull, dmth pas krejt atyre punëve. 13 tregime femërore për një luftë

264

Por prap i thash, atë e thash se nuk më është krejt njësoj ngase nuk shkoj në shtëpi. Ngase në fshat e organizuam, krijuam një dhomë për të. Ngase duhet të lindte dhe normalisht përgaditeshim për foshnjë. E tani e gjithë ajo u rrënua në njëfarë mënyre, dhe tani e dinim se shkonim në një dhomë, ku ashtu duhej të jetë. Drejtori edhe ai gjithashtu u angazhua kur e sollëm,... DJ: Drejtori i çka? KP: Drejtori i Biserka-s DJ: Ashtu. KP: Po në atë kohë që ishte Mirçe, ai u angazhua dhe erdhi dhe kur pa se me të vërtetë nuk ka kushte për foshnjën në atë dhomë, ai tha vetë që të na gjejnë dhomë më të madhe. Normalisht se, nga ana e tij faleminderim se do të ketë pak kushte më të mira për foshnjën. Por unë isha tepër e faleminderuese për atë. Ashtu fituam një dhomë më të madhe dhe pak.. DJ: Edhe një krevat? KP: Po, edhe një krevat. Edhe një antar edhe një krevat. Pra po. Të gjithë e donin foshnjën, gjithë mendoj, solli jo vetëm tek ne, të gjithë aty ishim me vuajtje të njejtë, 150 njerëz në KUBA, të gjithë ndanim dhimbjen e njejtë, pra jo vetëm për familjen time. Martina paraqiste një erë freskuese për të gjithë rreth saj. DJ: Dmth të gjithë 150 të pritën kur erdhe prej spitali? KP: Po, ajo ishte një gjest i mirë përballë gjitha vuajtjeve, dmth dhimbje e lotë dhe gjithë, ishte një gjest i mirë. Me të vërtetë na e zbukuroi atë të ditës së nesërme e më tej të them. Kishte shumë vizitues Martina, çdo ditë vinin persona të rinj, të gjithë e kërkonin, televizionet. Foshnja ishte, u bë e famshme, thjeshtë. DJ: Do të ishte mirë të ishte në shtëpi! KP: Do të ishte po. Megjthatë në këtë periudhë mua ashtu gjeste të këtilla më vlenin shumë. Kishim të inçizuar edhe film doklumentar me Martinën, “Vajza me shkrepëse”, dhe ashtu Martina me lindjen e saj shumë gjëra dhe sende ndriçoi dhe fituam forcë më të madhe se duhet në jetë me frymë luftuese para dhe punë për tu ofruar atyre të dyve çka u duhet.

13 tregime femërore për një luftë

265

DJ: Dmth bashkëshorti punonte ose? KP: Po punonte privat, po privat pastaj filloi të punoj. Duheshte të punohet nuk kishte tjetër se çka. Kaloi ajo nostalgji se pasiguria si do të jetë, çka do të jetë, e kuptuam se duhet të vazhdohet përpara dhe se duhet të punojmë ngase normal fëmijët na presin. DJ: Sa kohë qëndruat në qendrën pranuese? KP: Në KUBA Qendrën e pranimit ne kemi qenë 2 vjet. Morëm më pas një zgjerim, kishim një fond prej ministrisë për tu zgjeruar në ato famlije që ishin me tre anëtarë dhe më tepër, që janë te konvikti profesor Mijalkovik tek shkolla teknike në Kumanovë. Pra aty kemi marrë dy dhoma, na ofruan dhe ne normalisht e pranuam duke llogaritur që ishte edhe më afër qytetit. Normalisht, kur fëmijët sëmureshin ishte shumë e vështirë për ti transportuar nga KUBA për ti sjellë deri në qendër, deri te mjekun e kudoqoftë, andaj më pas u transferuam këtu në profesor Mijalkoviq, në konviktin e nxënësve.Këtu qëndruam 4 vjet. DJ: Më tregoni kështu, mua më intereson për vendin, për shtëpinë a e keni parë, dhe pas sa kohëe patë? KP: Unë shtëpinë e pashë për herë të parë pas dy vjetëve që ishim larguar, kështu që do të thotë 2001 do të vijë në 2003 atje në fund, për herë të parë kur u ngrit rasti që të padisim, të gjithë së bashku në gjykim kolektiv kundër shtetit. Pra, ajo ishte duke ecur me ekspertë, dhe avokat, me gjyqin mendoj po. DJ: Çfarë ke parë atje? KP: Ishte trishtuese për të parë, se nuk kishe çka të shihje, krejt ishte e ndezur. Në mure shkruante disa parolla që unë mendoj se janë në një farë mënyre një mjerim për njerëzit për të shkruar diçka të tillë. Për shembull, në një murë ishte shkruar "Vdekje shkieve", ashtu diçka, "Në qoftë se ktheheni, do tju vrasim". Mendoj se ato ishin parulla provokative që asoconin se asnjëherë nuk do të mund të kthehesh. Ndërsa ju e dini se vendi është i juaji, sado që të jetë e rrënuar dhe asgjë mos të ketë mbetur deri në themel, prap se prapë vendi është i yni dhe mensoj që nuk duhet ashtu dhe se kur do të dëshirosh të shkosh të shohësh vendin tënd. Por ska asgjë për të parë nga shtëpia ska asgjë për të parë. Gjithëçka ishte marrë, instalimi elektrik, tabela e rrumës, gjithçka, e thyer, e djegur. Çdo gjë ishte shkatërruar, çdo gjë. 13 tregime femërore për një luftë

266

DJ: Më tregoni çfarë ishte komunikimi juaj me shqiptarët e para vitit 2001? KP: Para 2001-shit uë,... DJ: Ka pasur festime, ka pasur gjëra edhe të lumtura edhe të trishtuara, a i ndanit ato? A kishit fqinjë shqiptarë, si ishte komunikimi? KP: Kështu, unë me shqiptarët në realitet nuk kisha asgjë të keqe për të thënë. Ne kishim një raport korrekt, por si fqinj, si me njeri tonin që mund të ndash diçka, mendoj me ato nuk kam patur ndonjë ndarje. Domethënë, asgjë, flas konkretisht për familjen time. Sepse unë nuk e di, ata kanë disa pikëpamje dhe marrëdhënie të veta në jetën e tyre. Ne kemi pak më ndryshe mendojmë, ashtu që skishim diçka diçka të keqe, dmth, një mirëdita dhe si jeni, dhe ngjashëm. Përndryshe, mysafire, në kafe nuk kam pasur. Unë personalisht nuk kam patur kontakt me ta. Kështu që unë nuk kam pasur me shqiptarët , nuk kam pasur diçka të keqe. Atë që them, një marrëdhënie korrekte, në qoftë se takohemi në rrugë, sepse burri im u rrit me ta, ai i din më mirë dhe si fëmijë ka qenë me ta dhe është shoqëruar, të them dhe në shkollë kanë shkuar bashkë atje, por kohët e fundit në vitin 1999 ajo ishte ashtu sikur kur ai ka mësuar ose është shoqëruar. Atëherë më ndjehej ndarja e fëmijëve, e shqiptarë dhe i tonëve, në krahasim me atë që fëmijët ishin shumë pak. Dhe më së shumti të gjithë kush si dilte nga shkolla iknin të gjithë, shkonin në qytet për ti dërguar fëmijët në shkollë. DJ: Nga shkaku se u zvoglua numri i nxënësve? KP: Po numri i maqedonasve ra atje, u zvogëlua shumë. Pra, në një rast të them, kjo është mendimi im, që është gabim i madh i popullit tonë që në këtë mënyrë të zvogëlohet numëri i,... DJ: Ngase kanë lëvizur? KP: Që lëvëzën para, jo vetëm gjatë kohës së konfliktit, ajo ishte viti 2001, dmth ajo ishte më e rëndësishmja, dhe atë e dinë të gjithë, ajo ka qenë evakuim i plotë i popullatës. Por fol para asaj, ajo është koha kur, sa kam ndëgjuar dhe ajo më intereson, pse ashtu të ndodhë, sepse dua të zbuloj thotë ajo, pse të ndodhë ashtu. Dmth për kohën, e turqve që e themi, atëherë ka patur situate konfliktioze ku shqiptarët nga Mateçi janë shpërngulur (kanë lëvizur). Kanë mbetur vetëm tanët.

13 tregime femërore për një luftë

267

DJ: Maqedonas? KP: Maqedonas. Por maqedonasit tanë dhe serbët nuk kanë lejuar tu preket asgjë. Dmth aq janë përkushtuar, dhe aq kanë jetuar bashkë, saqë nuk kanë lejuar asgjë dhe pas krizës që ka ndodhur shqiptarët janë kthyer në shtëpizë e tyre si i kanë lënë. Përderisa tani, kjo nuk ndodhi. Edhe ato më të moshuar çka kishin mbetur në fshat me shpresë se do të mund të kujdesen për shtëpinë e tyre, dhe me shpresë se kanë kafshë dhe se ato kafshë duhet me i ushqyer, ato kanë qenë të robëruar te xhamia në fshatin Mateç. DJ: Tregom tani, çka mendon a duheshte 2001. A duhej të ndodhë? A u arritën qëllimet për 2001 që të ndodhë? KP: Po kështu. Unë për konfliktin e 2001 nuk mendoj se duheshte të ndodhë ashtu. Qëllimet që i dëshiron kushdoqoft në këtë shtet, në Maqedoninë tonë, pa dallim a janë ato serb, maqedon apo shqiptar, nëse kanë para vetes ndonjë qëllim, mendoj se ka zgjidhje të tjera relative se sa veprime konfliktioze luftarake ku lejnë një përshtypje të madhe për të gjithë dhe mund të theme të paharrueshme për të gjithë dhe ajo rëndë tejkalohet në të ardhmen. Dmth shumë rëndë mundemi ta tejkalojm tash kur e dime se çka ka ndodhë. Nëse ato kanë patur para vetes së tyre ndonjë qëllim, nëse është ajo bazohet në territore, dmth të përfitojmë territore, dmth përsëri do ta them, mundet ajo të jetë politike, por ajo mund të jetë bërë në një mënyrë tjetër. Mendoj se mu konflikti i cili ndodhi e nuk ishte mjaftueshëm, nuk mundemi ta përshkruajm edhe me konflikt ushtarak, si veprime të vërteta ushtarake, ngase ne ishim të evakuar. Dmth po të ishte luftë, zjarr i ndezur, ne do të duheshte të qëndronim në shtëpi për të luftuar me të. Ashtu që, unë nuk e arsyetoj, është personale, unë nuk e arsyetoj atë situatë. Nuk e di, ndoshta të gjithë në njëfarë mënyre kemi faj. Por mendoj se pas një situate të atillë, me të vërtetë nuk mundet aq lehtë të tejkalohen të gjithë ato punë si të mos kenë egzistuar. DJ: Çka veçanërisht është që nuk mundesh me e tejkaluar? Çka mendon me atë se disa punë nuk mundesh me i tejkaluar? KP: Nuk mundem me i tejkaluar ngase, kur e di se shqiptarët nuk kanë qenë shkak për çvendosjen (shpërnguljen) time. Unë nuk e them këtë se ato kanë qenë si shkak, ngase neve komplet apeli i shtetit na shpërnguli, dmth na evakuoj. Dmth nuk mundemi me u hudh faj atyreve as kështu. Por, unë nuk mundem atë ta kuptoj dhe atë nuk e arsyetoj si pa përgjigje, dmth shpërngulu nga shtëpia. Mendoj se aty nuk ka përgjigje, duheshte të kemi përgjigje, pse, 13 tregime femërore për një luftë

268

çfarë qëllimi? DJ: Mendon arsyetim? KP: Po arsyetim, pse ne të shpërngulemi? Pse nuk urdhëruan që shqiptarët të evakuohen, shembull? DJ: Do të thotë apeli atje ishte që vetëm maqedonasit dhe serbët të shpërngulen, ashtu ishte? KP. Po ashtu, apeli ishte komplet por, në atë çvendosje vetëm të jonit u shpërnguleshin. Dmth vetëm maqedonasit dhe serbët shpërnguleshin. Shqiptarë prap se prap mbetnin aty. Mundet ka pasur por, rrallë ndonjë familje e tyre u shpërngul. DJ: Tash si janë komunikimet tuaja me ato të fshatit, a takoheni ndokund? KP: Po po, kjo shumë më godet që për gjithët kohën dhe deri edhe sot kur do të përmendish të shkosh në vendin tend, ja dua të shkoj në vendin tim të lindjes, gjithë të thonë shko, asnjëri nuk të garanton asgjë. E si mundet, ata që janë nga Mateçi për shembull, ose prej kudo që të jenë, ato të lëvizin lirisht në qytet. DJ: Mendon se shqiptarët lëvizin a maqedonasit dhe serbët nuk munden? KP: Nuk munden, ja tash nuk mundesh të lëvizhish lirisht të shkosh në Mateç. Dmth policia jonë nuk të garanton as vetë. Të thotë, shko ama askush nuk të garanton. Dmth në përgjegjësinë tënde. A si ato, unë përherë dua ti pyes, si shqiptarët nga Mateçi lëvizin lirisht në Kumanovë? Pse ne nuk mundemi të lëvizim lirisht në Mateç? Pse, ja pse? Kjo asnjiher nuk u arsyetua. Asnjëherë nuk gjendën zgjidhje, se pse ndodhi ajo krizë! Nuk besoj, asnjë nuk e sqaroj atë. Veç patëm apel dilni, dolëm. Dhe ajo ishte e përfunduar. Dhe asnjë nuk dinte, pse, nga çfarë shkaqesh, me çfarë qëllimi u bë ajo gjë dhe mendoj se deri më sot qëllimi nuk është i sqaruar akoma se pse regjioni i Likovë-s është i pastër etnikisht. DJ: Si funksionon tash familja jote? KP: Po tash për tash, pas aq vitesh dmth duheshte, u gjindëm me punë dhe gjithëçka. Shteti filloi me dëmshpërblimin e shtëpive lart, dmth ankesat kolektive që i parashtruam ishin me sukses dhe normalisht tash të gjithë familjet, gati të gjithë mendoj se kanë të realizuar dhe blemë, ne personalisht 13 tregime femërore për një luftë

269

blemë një banesë, kemi edhe një fëmijë, dmth 3 janë tash. DJ: Bravo, dmth edhe një në ndërkohë, bravo. Le të jetë i shëndoshë. KP: Po një para krizës, një gjatë krizës dhe një tjetër pas krizës. Ashtu. Morëm banesë dhe ashtu punojmë privat, normalisht luftojmë me jetën. Këtu në Maqedoni dihet sa mundet të fitosh por prap fëmijët nuk janë shumë, 3 fëmijë, është pak më vështirë në këtë kohë tua plotësosh të gjitha dëshirat, por kjo është, tash ashtu është. DJ: Ju dëshiroj sukses, të mundeni ta tejkaloni atë të 2001 dhe fëmijët e juaj të mos e përjetojnë, dhe dy fëmijët tjerë. KP: Po, shpresoj se ajo nuk ka të përsëritet më kurrë, këtu te ne dhe nuk dëshiroj askund në botë të përsëritet. Dua që të mbizotrojë vetëm paqja e për këtë mendoj mundet vetëm me pajtim, cilido qoft qëllim që të jetë përpara, i kujt do qoft populli, përkatësie apo çka do qoft. Dmth secili qëllim në jetë dhe ne si persona individual kemi qëllim personal në jetë. Por nuk do të thotë se me disa konflikte ose nuk e di se çfarë agresionesh mundemi me e realizuar atë qëllim. Ashtu është nëse imi të mençur gjithsesi se do ja arrijm qëllimit. Dhe ashtu në këtë situate, dmth kush do që të jetë që do të ketë çfarëdo qëllimi mund të ja arrijë vetëm në mënyrë tjetër, nuk duhet të jetë ajo konflikt ushtarak për veprime të tilla të cilat lejnë gjurmë të thella për gjithë njerëzit. DJ: Ashtu është. Faleminderit. KP: Faleminderit edhe juve.

13 tregime femërore për një luftë

270

FATMIRE SAHITI KUMANOVË

13 tregime femërore për një luftë

271

13 tregime femërore për një luftë

272

Natyrisht nuk dorzohemi, natyrisht pra ende ekzsistojn uniformat gjithkund, mos kshtu me zemër.

SHYQERI XHAFERI: Gjindemi në Kumanovë me datën 10 nëntor 2010 në shtëpin e zonjushës Fatmire. Ju lutem na prezentoheni! FATMIRE SAHITI: Quhem Fatmire Sahiti, jam nga Kumanova. ShXh: Gjendjen familjare? FS: Të mesme. ShXh Shkollën e mesme e keni kryer? FS: Gati. ShXh: Në shtëpi sa antar jeni? FS: 13 antare. ShXh: Vëllezër, motra keni? FS: Po kemi. ShXh: A punoni dikun apo jo? FS: Jo, nuk punoj. 13 tregime femërore për një luftë

273

ShXh: A mund të na tregoni diçka para vitit 2001, si ishte gjendja në vendbanimin ku ju jetoni? FS: Para vitit 2001 si çdo shqiptar gjendja nuk ishte aq e mir, kishte probleme të shumllojshme njëra nga ato shkollimi, punësimi... ShXh: Mirë. Në vendin ku jetoni ju a keni nacionalitete tjera, maqedon, ka serb apo ndonje përkatsi tjetër etnike? FS: Po, kemi maqedon. ShXh: A keni pasur kontakte para luftës, a keni hyr, a keni dal? FS: Po, njëlloj kontakti, jo nuk hyrje jo. Njëlloj kontakti ta them vetëm se ni përshëndetje. ShXh: Shoqe, dishka pak më të afërt nga pala tjetër, maqedonase? FS: Jojo, nuk kemi. ShXh: Në cilin vend jetoni? FS: Un jetoj në Kumanov, në qendër të Kumanovës. ShXh: Sa i përket shkollimit, diçka a mund të na thoni si ishte gjendja e arsmimit konkretisht në Kumanov? FS: Ishte e vështir ne atë koh, ishte e vështir të shkollohet, kombi jon për shkaqe të ndryshme kishte... ishin, atëher në atë koh që unë isha në shkollim kishte disa probleme të cilat u cekshin malltretime nga ana tjetër, të llojllojshme, rrahje kishte të ndryshme, ishte problem të shkollohet në atë kohë. ShXh: A keni vërejtur diskriminim në baza nacionale, si gjat shkollimit, si gjat punsimit, si..? FS: Natyrisht në çdo pikpamje ka pas diskriminim para 2001 në shkollim, n'punsim, n'jetës, në të gjitha aspektet ka pas diskriminim.

13 tregime femërore për një luftë

274

ShXh: Sa i përket gjendjes materiale për shembull në qytetin e Kumanovës a mund të vërehej ajo se njëra ose pala tjetër ishte me e pasur, kishte kushte më të mira për jetës? FS: Natyrisht, natyrisht në Kumanov e në rrethin besoj se në tan Maqedonin ka qen kjo për shkak se te shqiptaret a ka pas një të punsuar apo jo, kurse te pala tjeter kan qen te gjith të punsum, i madh e i vogël. ShXh: Në pozita më të larta shtetrore, keni pasur ndonjë nga familja juaj? FS: Jo jo, kurr jo. ShXh: E kryesisht me çka është marrur familja juaj për egzistenc? FS: Babi im ka punu në ndërtimtari 35 vite, ndërtimtari ka qëndru. ShXh: Ju personalisht a keni vërejt ndonjë diskriminin në familjen tuaj para se të fillojn konfliktet, sepse flitej në atë periudhe se mardhëniet ndëretnike jan në nivel se çdo gjë është në rregull mes shqiptareve dhe maqedoneve. FS: Nuk ka qen në rregull në atë koh, mbaj në mend kan qen vëllezërit e mi..., ata ma t'mdhaj, kan qen në shkollën e mesme diku kur u ndal shkollimi në gjuhen shqipe u detyruan të mesojn në gjuhën e palës tjetër – në gjuhën maqedonase, atëherë shum diskriminimi, shum probleme kena pas atëher, detyrimisht kan qen të detyruar të lënë shkollomin në atë koh. ShXh: Dhe të vazhdojnë dikun tjetër, më tepër në Kosovë, Preshev apo diku tjetër. FS: Ashtu është, ashtu. ShXh: A mund të na tregoni diçka lidhur me arsyet e fillimit te luftës apo te konfliktit në Maqedoni, sipas juve cilat jan shkaqet? FS: Po, kjo ka qen e domosdoshme lufta të fillojë, se ne kemi pas partit tona politike në at koh por s'kan mujt të arrijnë asgjë, me votimin e kushtetutës pika e par ne kushtetut u bë diskriminimi i shqipetareve dhe prej aty u dit se ne shqiptaret nuk mund ta pranojmë atë diskriminim, maqedont u dasht me dit se do të fillonte lufta me votimin e kushtetutës. 13 tregime femërore për një luftë

275

ShXh: Domethënë prej atëher veç kan fillu mospajtimet, faktikisht në at kushtetut shqiptaret... FS: Kemi qen të diskriminum total. ShXh: Edhe s'jan përmend bile si popull në Maqedoni, por si përkatsi etnike ose njëfar grupi etnik e ashtu me rradhe? FS: Ashtu ,ashtu. ShXh: Ju personalisht kur kuptuat se filloi lufta kryesisht në Kumanov? FS: Unë të them të drejtën unë isha e njoftuar se do të fillonte lufta . ShXh: Keni qen e kyçur me herët në atë rrjetin e organizimit. FS: Unë e kom, unë e kom... Jo, nuk isha e kyçur në organizim por unë e kom familjen në fshat që jeton. ShXh: Në cilin fshat? FS: Në fshatin Hotël. ShXh: Në Hotël ... FS: Kom familje në fshatin Nakushktak, kom familje në Sllupçan gjithkund si gjith shqiptaret. Në fshatin Hotël kur pata shku njëher nuk um kujtohet data por besoj se para se të fillojë lufta nja 1 muj , i kom pa ushtaret e UÇK-së dhe e kom kuptu se do t'ket luft edhe në Kumanov se lufta veç ja pat fillu në Tanush, në Tetov, por n'Kumanov nuk e dishim, nuk ishim të sigurt në rrethinën e Kumanovës, por me të shkumit te familja ime aty e kuptova se ka pash shtab, ka pas ushtri, i kom pa aty ushtaret, kem bisedu. ShXh: Ishin të uniformuar, kishin armë, kishin komandën e tyre, gjith? FS: Po, po, po ishin të organizuar mjaftë sa që s'mund të jet asjnjë popull të organizuar siç ka qen Ushtria Çlirimtare Kombtare.

13 tregime femërore për një luftë

276

ShXh: Kur filloi konflikti, çfar ndryshimi keni vërejtur ju edhe në shtëpin e juaj dhe në rrethin ku jetoni? FS: Kur filloi lufta në Kumanov ishte gjendja e tensionuar, nuk e di sa kan mujt me vrejt qert.. por ti s'ke mujt me dal bash e lir në qytet të them t'drejtën se ke pas polic të maskum. Pastaj aty ku jetojmë, në ma andej ka ndërtesa, e prej ndërtesave kan nejt snajperistat... e ka qen mjaft e tensionuar gjendja në Kumanovë. ShXh: Lëvizjet kan qenë t'kufizuara vetëm për nevoja të përditshme? FS: Po, po, don të thot shqiptart kan qenë t'izolum në Kumanovë kan qenë shum tensionum, përshkak se s'un ke dal për shembull e lir me kerr se t'ka dal ni i maskun polic, kuedin se a ka qenë polic apo ka qenë diçka tjetër. SHXh: Ju personalisht, a keni pas ndonjë antar të familjes të kyçur në UÇK? FS: Po kam pas motrën, kam pas kushëri, kam pas dajallar, kam pas shum antar t'familjes. SHXh: Cilin rajon ato më tepër kan luftuar? FS: Motra jeme ka qenë e inkuadruar n'fshatin luftën e Mateçit , pastaj, me lirimin e fshatit Mateç, jan transferu në fshatin Nakushtak dhe atje ka ndru edhe jetën. SHXh: Si e keni ndi vetën n'at moment kur keni ndëgju se motra juaj konkretisht ka dalën n'luft. FS: Ishte krenari, ishte krenari, e kishte një antar të ngusht të familjes përshkak se unë kam pas kusheri, po kur ta kish nja edhe më të afërt është krenari se do t'jesh në kontakt me at na njoftonte se si po shkonte puna atje. Ti je n'Kumanovë e ata jan atje n'frontin e luftës, ku bohen luftrat. SHXh: A keni pas kontakte me motrën gjate luftës, a komunikonit? FS: Nëpërmes telefonit kemi kontaktu.

13 tregime femërore për një luftë

277

ShXh: Tash, motra juaj e ndjere, në cilin vend ka ra ajo? FS: Në fshatin Nakushtak ka ra me 23 qershor 2001, pasi u shu armpushtimi. ShXh: A mund të na tregoni diçka lidhur me këtë ngjarje si keni kuptuar se motra juaj është plagosur ose ka mar plag ose ka vdekur n'moment, nëse keni mundësi? FS: Do tregoj prej 22 qershor, tani me 23 qershor motra m'ka vdek, 22 qershor kam kontaktu me motrën isha duke shku n'Shkup. 22 qershor ka qenë rrezik për Shkupin, por unë kisha punën me mar dishka me ble për familjen dhe atë dit kam kontaktu herën e fundit me motrën time ka qenë ora 14:00 pasdite, ishte rrezik, ajo kërkonte që unë të largohem prej Shkupit sa më pare se rrezik ishte Shkupi që do t'sulmohet Shkupi. Ora 14:00 kam kontaktu me motrën dhe prej aty s'kam pas kontakt, jam mundu me t'23 në mëngjes se rregullisht kemi kontaktu 2-3 herë n'ditë dhe 1 minut për ta dit se çka si jan atje sepse kam pas familje siç ju thash më pare për me dit gjendjen e familjes e krejta atje. Por me 23 qershor fatkeqsisht ndodhi ajo që ndodhi, kërkova n'telefon, po telefoni mbyllur, se rregullisht kam ndejt n'telefon, por me pas, ka qenë ora 15:00 met 23 kur mu ka paraqit n'telefon ni ushtar, një bashkluftar i motrës, domethon motra jote ra dëshmore si Gjyle Razllovci, Shote Galica. Unë edhe si hajgare s'mund ta besoj i kërkova që t'më therasin n'telefon dorës përshkak se ishin familja aty nana ishte aty babi, vllau, motra, gjith ishin aty, i kërkova që n'telefon dorës tum marin dhe t'largona prej shpijës që ta kuptoj më mirë dhe, aj ra dakord bashkluftari i motrës, dola prej shpisë m'tregonte aj se si ka ra, kishte një sulm nga Lubidragi afër Nakushtakit, ishin sulmo kto ora 5:00 mëngjes, kishin pas një sulm dhe motra jeme ka ra dëshmore prej një bredhi që e kan xhujt, ta them, të drejtën ishte si tradhti, se at'her ishte edhe armpushtimi po se 22 ka qenë n'Haracin lufta dhe u desht t'mbaroje lufta, mirpo një tradhti e madhe nga pala tjetër kan xhujt n'frella e një pjes e frellave i ka ra motrës teme edhe ka ra dëshmor, pastaj unë ati ushtari nuk i besova kërkova një tjetër ushtar e kërkova me tha a more vesh a? Aj si i habitur i thash po mora vesh domethon koka e vërtet a? Po ka ra dëshmor edhe prej aty kërkova, nga aj ushtari, përshkak se jemi nga fshati Hotël, babën e kam, baba ka lind n'fshatin Hotël, kurse nana jeme ka lind Nakushtak, motra ra 13 tregime femërore për një luftë

278

n'vendlindjen e nanës dhe ne kërkum që t'voroset n'vendlindjen e babës. Unë prej ati ushtari kërkova që ta çojn motrën ta vorosin n'Hotël n'vendlindjen e babës dhe aj ushtar e mori ket punë përsipër dhe e çoj motrën në fshatin Hotël dhe gjatë gjith cermonis varrimit ka pas luftime t'ashpra, por mir ato e kan kry obligimin e vet ushtarak, siç i takon një ushtrie ose një ushtari pa voros, kemi kontaktu edhe gjate vorimit, me gjith ushtart na kan bo telefonata na kan shpreh ngushllime, ishte një dit koxha e rand për familjen time. ShXh: E keni përjetu shum rand me siguri. FS: Po, se ishte problem se unë nuk do isha niher t'i tregoj nanës nuk do isha t'i tregoj familjes por rregullisht mu boshin pytje, pse telefonin pse hap përshka telefoni mbyll. ShXh: Përpara rregullisht keni kontaktu, tash telefoni përnjëher mbyll? FS: Po, tash përnjiher mbyll pse telefoni mbyll, thash njëher e mora at bile shkova n'kojshi edhe prej kojshive kam thir n'telefon, po ma bon një kojshike tregoj, tha familjes tande, tregoj nanës tande për ket se kurr s'ta ban hallall se sonte varroset motra jote, nuk e din kurr nuk ta bon hallall, kam shku n'shpi, por dihet isha zbehur dhe nana jeme aty e kuptoj se diçka ka ndodh, m'pyeti çka ka ndodh, unë asesi asgjë asgjë, por rregullisht pyeste, i thash po është plagos motra. ShXh: Nuk i tregut për një her? FS: Jo, nuk i tregova përnjëher, i tregova si përgaditje po nana m'pyti ku i thash n'krah cilin krah i thash n'krahin e djathte, po po t'i them n'krahun e majte do t'thoshte, afër zemrës, e tha, ku ishte, i thash n'spital n'Likov se n'Likov ishte spitali ushtarak e i popullatës e i gjithë e tha tash shka thash unë du me shku, unë basha përgaditje se ata thoshin nëse mundeni me ardh n'vorrim ejani thash unë du me shku, po si do t'ja bajsh thash sedi po do t'kontaktoj me ushtart ndoshta vjen deni ushtar. ShXh: Rrugt kan qenë t'bllokuara? FS: Kan qenë t'bllokuara gjithçka ka qenë e bllokuar por un mendoisha 13 tregime femërore për një luftë

279

shpresoisha ajo s'paku një antar i ngusht i familjes t'i shkojë n'vorrim dhe dikur i thash rregullisht pyetje mu bashin dhe i thash nan be ka vdek dhe aty u mbledhen kejt familja, ishte t'them drejten se ishin shum dit vshtira se ishin edhe pala tjetër, aty maqedon që jetonin si fqinje. ShXh: Kan hetu se diçka ka ndodhur? FS: Po, ata baishin pytje çka po ndodh te ju se vishin shum njerz, mirpo unë ashtu duke qesh nga ajo qe mos t'marin vesh i thoisha, na ka vdek një antar i familjes edhe po vin njerzit me na ngushllu se gjith e dinin se motra ishte ushtare, u hetoke. Masandej kishim problem dhe pastaj kishim problem, pas luftës kemi pas probleme, unë personalisht kam pas problem e gjitha kjo ndodhi afër 2001-shit pas një kohë kur unë shkova n'Gjermani, m'kerkun t'shkoj n'Gjermani pak shkova u ktheva m'qoj ni rrug atje ka Haraçina, rrezik ishte, por ne shqiptar jemi m'su me rreziqe edhe shkova atje i vizitova gjith ato vende, shkova, i vizitova s'pari varrezat varrin e motrës teme. ShXh: Atje ishin gjith varrezat? FS: Po atje n'fshatin Hotël ka qenë 13 varre dëshmor t'kombit i vizitova gjith ata masandej shkova n'Sllupçan, i vizitova ato për 2 dit u ktheva n'shpi asaj rruge t'rrezikshme se kishte blloqe policore andej Haraçinës gjithka tejkalova. ShXh: Sa vjeçare ishte motra juaj? FS: Motra jeme ka qenë 21 vjeçare. ShXh: 21 vjeçare me t'vërtet pak na falni se u kthym me një tem shum t'prekshme? FS: është knaqsi të flitet për një dëshmor apo një dëshmore. ShXh: ashtu, ashtu është? FS: Dhimbje edhe krenari, të dyjet qëndronin.

13 tregime femërore për një luftë

280

ShXh: Pasi mbaroi lufta konflikti u kry n'Maqedoni a kishte ndryshime n'vendbanimin tuaj, a keni vere ndonjefar ndryshimi, domethon gjerat, a kan shku për s'meri apo ndonjë far ndryshimi? FS: Mendon pas luftës 2001-shit, n'at periudh gjat 2001-shit? ShXh: po 2001-shit. FS: Jo, ishte gjendje ashtu e tensionuar, mbaroi lufta, por kishte frige, por kishte frig ende nga ajo se nëse ju kujtohet se 2001-shi ka qenë luftë pas luftës, njerzit u mershin n'pytje, u rrafshin, malltretoshin pa kurnifar faji, m'kujtohet një rast në fshatin Orizare kan mar babe e bir, i kan rre, i kan malltretu, m'kujtoheshin njani bile ka qenë invalid, me sa e di invalid, shumë njerz jan malltretu pa kurnifar faji, vetëm se kan mujt mi malltretu. ShXh: A mund te na tregoni diçka në lidhje me shoçet e motrës suaj, a ka pasur shoçe? FS: Po, motra ime ka qen me shum shoçe, njera na ato ka qen edhe kusherina ime, kam pas kusherinen prej fshatit, aty bashk kan udhtu, edhe kusherina ka qen në Kumanov atë koh, po bashk kan marr rrugën prej Kumanovë, kan depërtu në frontin e luftës jan bo pjestar të UÇK-së, kan pas edhe shoçen e klasës. ShXh: Kan qen në të njëjtën njësi? FS: Jo, shoçja e klasës së motrës sime ka qen në tjetër njësi, kurse kto dya kan qen me një njësi, kas pas shum bashkluftare tjera, ka pasen siç dihet në Ushtrin Çlirimtare Kombëtare aty nuk u pyt a u kan femër apo mashkull, gjith ata çka kan dasht t'jen pjestar të UÇK, kan pas arme, ka pas femra, ka pas meshkuj, ka pas t'ri, ka pas pleq, ... gjith. ShXh: Tash pasi mbaroj konflikti, pasi mbaroj lufta, a keni vërejtur ndryshime sa i përket statusit të shqipëtareve.. FS: Mendoni në 2001 apo..?

13 tregime femërore për një luftë

281

ShXh: Pas 2001, pas luftës? FS: Pas luftës, në vitin 2002 un u arrestova nga policia... ShXh: Domethan edhe ju, edhe ju paskeni përjetu njëfar, njlloj malltretimi, mesiguri pse keni qen pjestar e asaj familje që ka dhan dëshmore? FS: Po po, ta ceki edhe kta se gjat 2001, gjat luftës na kemi pas gjithnjë kërcënime nëpërmes telefonit nga maqedonet, nuk e dishmi se kush jan, na shajshin çmos si e kan fjalorin pala tjetër te pisaft, lloj lloj kërcënimesh, lloj lloj fjalësh, po nuk i mirshim parasysh këto kërcënime . Gjat vitit 2002 unë u arrestova, ata nuk e kan dit se na kemi pjestar, gjat vitit 2002 me 26 shkurt ka qen, unë u arrestova te ambasada e Gjermanis, shkova për viz për kunatën time u desht m'i shkru viz për me shku te vllau, vellaun e kam në Gjermani bashkohet viz familjare. Me hyrjen time në ambasad dhe daljen time unë e vrejta një ndryshim te makina ime se aty ku e kom lon makinën e kish ndryshu vendin dhe po i thom asaj kunatës thash : “ ALL-AH – ALL-AH more unë elash m'doket çitu makinen“, “poo, po m'doket edhe mu po“, i hipa makinës edhe u nisa kur kam dal prej ambasadës ati vendit te ambasadës, parkingit jom dalen përball kishës nuk e di cila çfar emri kan përball kishës, e vrejta një automjet i parkum dhe unë po pres që të kalojë aj, të ma leshojë rrugën u ndala, papritmas mu ka hap dera e makinës një njeri i maskum ma ndoj alltijen në kok unë u habita se çka po ndodh, aty u arrestova, 9 muaj e 8 dit isha ne burg ShXh: E arsyen, aju dhan ndonjëfar arsye ? FS: Asnjë arsye, ata kur të marin, aty arsye o çfardo ndojn, çfardo arsye të montojn aty. U akuzova ma prunen, at akuzën me prunen flet me nënshkrujt aty flet të bardh siç e kan zakon, se kta për montime jan të part në të gjith botën, me prunen flet të bardh në qoftë se don për t'u liru kunata jote se fatkeqsisht edhe kunatën time e muren në burg, në qofte se don m'u liru kunata jote ti duhesh ta nënshkrujash ato po çka.. s'paska asgjë t'i nënshkruje. ShXh: Fleta e bardhe..? FS: Fleta e bardh, t'i nënshkrujë kët flet edhe kunata e jote lirohet, e unë e kisha kunata ime e lirohet se kunata ime e kishte një djal 9 muajsh në shtëpi 13 tregime femërore për një luftë

282

dhe e nënshkrova patjetër, deshtë s'deshtë aty patjetër, e nënshkrova at dokument, u liru kunata ime pas 27 oreve. Lloj lloj pyetje... ShXh: A ju mbetet në burg, a lloj paraburgimi? FS: Unë mbeta në polici 48 orë kam qen aty pastaj me transferun në gjykat, në gjykatën hetuese, aty me parashtrun pyetje unë e kisha drejtën me hesht edhe e shfrytëzova të drejtën me hesht, pastaj kërkova advokat po nuk mu mundësu, nuk më mudësu advokati, gjithkund në bot i mundësohet advokati të akuzuarit e kto nuk e mundësun ata edhe vendosa me hesht prej aty më dërgun në burgun e Shutkës n paraburgim, pas 3 muaj e gjysme me ka ardh aktakuza që jam e akuzuar për terrorizëm pas luftës, paramendo 2002 lufta mbaroj e unë akuzohem për terrorizëm, po ajo është një gjë që nuk mund ta merr parasysh askush po kta e bojn, u akuzova për terrorizëm mirpo filloi gjykimi nuk gjeten baz për të më dënuar për terrorizëm e bonen arm mbajtje pa leje, ata e kan patjetër e kishin të më dënojn se ata e dishin se nuk e akuzoj pastaj, por të kisha dal, të më kishin liru ata që... , aktakuza e par më shkrujke për terrorizëm, kurse po dënohem për arm mbajtje pa leje, askund nuk shkrujke që kom pas arm, ata e bonen arm mbajtje pa leje, me dënun dikund 3 vjet e gjysme, e me lirun mbrojte në liri, kjo mbrojte në liri ka vazhdu dikund 3 vjet, pastaj rifillim të gjykimit, nuk kishin dëshmi se si t'me dënojn, ata më në fund më dënun me 1 vjet burg, unë 9 muj e 8 dit i pata majt veç me paten met 2 muj e dishka edhe ato 2 muj e diçka shkova vet i heka, thash ma mir po i heki se po del edhe naj aktakuz tjetër për terrorizëm tjetër e mandej çka bajm? Edhe ata e mbarova tash mo e lir isha, e lir por pak në familjen time egzistojke, ai tensioni prap se prap që nuk je e lir mos se pot bajn najsen apet... ShXh: Po sadokudo në at listën atje... FS: Po m'paten shti në at listën e zez ata siç e kan zakon listat i provojn ato t'zezat e kto, e në familjen time egzistojke, ajo përsëri friga.. se ma mir m'u rujt se je në at listën ti. Me 2002 mo ushtria e formoi partin e tyne, fillun disa ecje u bo marveshja e Ohrit kinse në 2001 atëherë.

13 tregime femërore për një luftë

283

ShXh: A mund të na jipni nifar lloj sqarimi për Marveshjen e Ohrit, çka mendoni aja vlejti Marveshja e Ohtrit, a fitun diçka shqiptaret apo? FS: Marveshja e Ohrit siç u shkrujte në letër ajo u dasht të mbarojë shum shpejt por pala tjetër me dinakerin e tyre e zvarriti këtë marveshje dhe ja arriti t'i ndryshojë gjanat prej asaj marveshje dhe nuk i ka përmbush ato pika që kan qen në Marveshjen e Ohrit, kan bo diçka ndryshime, për shembull shkollimin, kjo shkollimin gjithkund në bot askush sen ta ndalon shkollimin në gjuhën amtare, gjithkund në bot egziston shkollimi në gjuhën amtare, është në Gjermani m'soj turqit e kan shkollën e tyre, shqiptaret mund me mesu në gjuhën e tyre, po në Maqedoni u desht me bo luft për me arrit për me m'su në gjuhën amtare, si duhet me studiu, ee.. por prap se prap nuk jemi te barabart. ShXh: Megjithatë tash kemi t'hapura mjafte fakultete, univerzitete, punsimet jan evidente shifet se numri është mjaft i madh i shqiptareve? FS: Por prap se prap nuk është ajo përparsi çka duhet t'jet, nuk është ajo çka duhet t'jet ,kta për shembull, i bojn 10 punsime t'shqiptareve, 70-80 punsime maqedonase, e tash kjo nuk është barabarsi, ja në ktu pu m'sojm nuk asht aj tu m'su ata i punsojn 70 vet na i punsojm 10 vet. ShXh: Domethon e shfrytzojnë sipas juve edhe marveshjen e Ohrit për t'punsuar edhe njerz tyne, siperfaqsisht edhe shqiptar edhe nacionalitete tjera ,se ktu ka edhe serb edhe rom e shftytzojn kët. FS: Po, po, kto serbt edhe romt nuk kan përfitu nga lufta jone, lufta që u bo e UÇK-së nuk kan përfitu, tash ata prap se prap neve na rangun barabart me romt, barabart me serbt etj nacionalite, kur ne jemi, kur ne shqiptart duhet shkruhet në kushtetut se Maqedonia është Maqedoni edhe e shqiptareve, dhe punsimeve tjera por ktu nuk po shkruhet Maqedonia është e Maqedonasve dhe kombisve tjera domethon na kemi hy n'rangun e 1% e 2% apo 3%. SHXh: A mendoni se ja ka vlejt ky konflikt ne Maqedoni? FS: Ja ka vlejt bile pak ja ka vle.

13 tregime femërore për një luftë

284

ShXh: Pa luft nuk do't kishte marrveshje sa do pak nuk do t'mund t'arrinim? FS: Prej 1992 Maqedonia është shpall shtet i pamvarur, 92. ShXh: 1991 është shpall e pamvarur, masandej është pranu 93 në organizatën e bashkuar prej at'herë deri tash? FS: prej at'here deri tash asgjë për ne shqiptart i kan shti nja dy-tre ministra shqiptar që nuk kan pas forc, gjithmon jan mbivotu, ata jan kan ma t'fort se gjithmon 9 dhe 3 kundër 9-ve s',mundet me qenë e paqetër se lufta u dasht t'bohet, tash t'shofim. ShXh: Ndryshime diçka pozitive. FS: ka pak shum pak duhet m'i numru n'gishta. ShXh: Si po mendoni a ka gjasa për bashkjetesë përsëri sikur se para konfliktit a ekziston urrejtja në mes nacionaliteteve? FS: Gjithmon ka pas urrejtje dhe gjithmon do t'ekzistoj urrejtja, edhe pse aktrojn, me një fjal aktrim është me një fjale urrejta e maqedonve dhe shqiptareve kinse ne mir pe qojm gjithmon do t'ekzistojë urrejtja sepse tek shqiptaret është sulmu popullata nga pala tjetër, e shqiptaret nuk e kan sulmu popullatën. Ushtria çlirimtare kombtare ka luftu me me ushtrin me forcat e armatosura të Maqedonis, ata kan pas mbështetjen e shum shteteve tjera kurse shqiptaret kan luftu vete shqiptaret, as ni shqiptar nuk ka shku ta sulmojë një shtëpi t'maqedonasve, kurse pala tjetër ka sulmu shum shum shum shtëpi shqiptare, kan malltretu siç ishte rasti i Lubotenit, ishte rasti i Ladushës ende ekziston kjo, edhe pas luftës, ju e dini fort mir se çka ndodh atje ka Tetova si njerz t'pafajshem, ndoshta e keni pa edhe n'internet, keni has napër ato kërkimet e tyre se si i kan malltretu, se çka ju kan bo. ShXh: Po mendoni Prodeci, rasti është shumë i afërt që ishte se gjëja se i zunen, po mendoni se janë të montuara kto? FS: Ashtu, Prodeci konkretisht po, po gjithsesi ishte e montume ky rast i kombit si është e mundur, po nisen me armatim me komb edhe atë po nisen n'atë rrug me kam ata pe rrezikojn vetën pe rrezikojn popullatën, po shkojn 13 tregime femërore për një luftë

285

dikun t'pa armatost vete po xhujkan si është e mundur, kjo asht ni montim hakmarrje ndaj ushtareve siç e dini njëri prej tyre ishte i rrethinës tone Agron Aliu është i Nakushtakit kurse jetoi n'Haraçin, aj ka qenë ati, ja ngarkun rastin e Shkupit ky nuk ka pas lidhje, por forca e ban t'vetën edhe si mund ne t'jetojm pa urrejtje kur ta mendojmë, po ta malltreton ty njerin, po ta vrete, mir kur kan xhujt, ata ne atë komb tan n'at armatim, aj rezervari i kombit u dasht me ekspllodu, e shum gjana, por edhe rasti i Sopotit e shum raste tjera e shum raste tjera, por u burgos edhe gazetari i TV hanës n'at kohë, aj s'ka qenë pjestar i UÇK-së, si mund t'burrgoset njëri gazetar, por aj t'kishte qenë një ushtar do't ishte n'mal n'frontin e luftës, e shum gjana tjera kan ndodh që duhet me vite me fol për kët punë, por aq sa kemi mundsi flasim. ShXh: Po t'përsëritet përsëri viti 2001, a do't veproni njësoj siç keni vepru ju dhe familja juaj? FS: Natyrisht nuk dorzohemi, natyrisht pra ende ekzsistojn uniformat gjithkund, mos kshtu me zemër. ShXh: Nëse diçka kam harru t'ju pys ose nëse dëshironi diçka t'plotsoni, lirisht mund ose t'ktheheni ngjarje prapa ose te plotsoni diçka? FS: Besoj se është e mjaftueshme, nuk është mjaft për kët tem, por do ta lajm me kaq. ShXh: Ju faliminderit shumë. FS: Ju faliminderit shum.

13 tregime femërore për një luftë

286

N.Z. NEPROSHTEN

13 tregime femërore për një luftë

287

13 tregime femërore për një luftë

288

Dhe kur filloi të ndalet lufta thoja, çfar do bëhet tani, a do merremi vesh ne me këta, a do rijmë bashk apo jo.

PRANVERA KASAMI: Kur ka nis lufta në 2001. Ku keni qenë ju atëherë? NZ: Në fillim kur ka nisur kemi qenë në shtëpi. Ishim të gjith në shtëpi. Veçse thanë se do nisë, do nisë ... dhe filloi më , filluan të krisin, e ne ikëm, me fëmijët me burrin, ikëm, shkuam andej nga mëhalla se jemi afër këndej nga maqedontë dhe shkuam tutje, krisma të mëdha, bash aty te ne kishte shumë krisma deri kah mesnata ashtu, e pastaj u ndal pak. Erdhëm prap lartë në shtëpi, por nuk ishim të rehatshëm kur vinim gjith me frikë rinim, as flinim as hiç. Nuk shkoi nja dy a tre netë, e prap ashtu. U munduam, u munduam të rijmë por krisma të mëdha e dolëm shkuam, shkova un te kunata. PK: Këtu afër a keni pasur punkt policor, kë e keni pasur afër këtu ngat malit? NZ: Këtu jo, por aty nga maqedontë thonin se ka dhe e ecmja dëgjohej dhe gjith natën qentë lehnin sikur kur kalon dikush, ne rinim nuk flinim trembenim shumë, por s'ke çka bën, nuk shkohet andej e këndej sa herë nëpër shtëpi e më pas deri sa nisi. Ata njëherë tinëy rinin ashtu e bënin kujdestari. PK: Kush maqedonët? NZ: Maqedonët, maqedonët, e pastaj më ashtu veç më kur filloi me tëmadhe , 13 tregime femërore për një luftë

289

u çuam e shkuam në Tearcë. Atje ndejtëm nja në javë e prap u kthyem , nuk rihet , vështirë është me familje të rish ... e më erdhëm. PK: A krejt familja ishit atje? NZ: Po, po të gjith ishim. Pastaj erdhëm sërish në shtëpi, por si erdhëm rinim në një podrum te një fqinj, se sa herë iknim te ata rinim, e më pas atë natë na morën poshtë. Hajde të ikim se në mëhallën tonë do krisin më shumë. Shkuam. Ajo nuk harrohet. Ajo ishte shumë keq. Atje për pak sa nuk u dogjëm. PK: Ku? NZ: Ishim te zollva , këtu në Neproshten. Atë nat sa mbrinëm në atë shtëpinë aty vetëm kur filluan të gjuajnl. Gjegja e madhe . Nuk mund tëdilnim. Kujtuam se ishte ndezur shtëpia ku ishim ne, por ishte ndezur një shtallë aty afër. E më pas mezi se dolëm . Këtë nuk e harroj asnjëherë. Dulëm, kercyem me një podrum tjetër të shkojmë. PK: Sa vetë ishit? NZ: Ishim, unë me djalin, me burrin, të dy vëllezërit i kishim aty. Të tjerët kishin shkuar nëpër fshatra tjerë. Se ka pasur shumë aty kan ndejtur krejt mëhalla te ai podrum. Ai nuk ishte dhe aq i mirë , po më nuk kishin kus hkojnë njerëzit e hynin aty. E më kur dolëm prej aty ne kujtuam se ishte kall shtëpia, se ajo vetëm derën e kishte, të ishte kall ne do mbeteshim brenda aty. Dolëm , kërcyem një mur tëlartë dhe dolëm të shkojmë poshtë. Këtë nuk e harroj asnjëherë. Shumë keq. Djali...unë teposhtë, vllezërit teposhtë, djali lartë, nuk e ka ditur vendin easaj shtëpie ... vetëm se unë... ajo flakë e madhe shumë, e unë kur e shoh, i pash vetëm tre vetë vraponin poshtë, burri dhe dy vëllezërit , dhe unë prap atëherë kur u ktheva djali te një derë tjetër, ka kujtuar se në atë shtëpi do iket. Këtë nuk e harroj deri sa të vdes. E prap ktheva, e thirra. Vrapuam teposhtë , hynëm atje. Më fshati u dogj më krejt. Nuk mbeti gjë pa u djegur. Të nesërmen kur dolëm në mëngjes , djali u zgjua , doli për nga Tetova, ne u nisëm për nga Tearca e më ndejtëm edhe pak atje e pastaj filloi edhe të ndalet ngadalë.

13 tregime femërore për një luftë

290

PK: A kishit kohë të merrni diçka tesha që ju duheshin? NZ: Hiç, mezi se u bëra gati. Teshat i mernim vetëm ato të trupit, kush i shikonte teshat e tjera, nuk i mernim , vetëm ato që duheshin patjetër , ishte verë, nxehtë... E më atë nuk e harroj, nuk di si tët them. PK: Sa kohë keni qëndruar larg shtëpisë? NZ: Një herë dhjetë ditë, pastaj një javë, se unë nuk dilja shumë fort nga shtëpia, sepse burri trembej më shumë, ai thonte lere krejt , mua më dhimbsej shtëpia, kemi punuar jemi mbyt në atë shtëp, krejt me mund e kemi bë, thoja si ta lëmë dhe të shkojmë, pastaj shkonim ngapak, unë sulesha sërish të vij në shtëpi. PK: A ju thonte dikush ta leni shtëpinë e të ikni, apo vetë nuk mundeshi ti duroni? NZ: Jo, nuk na thonte kush për të shkuar, vetëmse kur dilnin djemtë në fshat, të gjith kanë shkuar, mbetëm thuajse ne të fundit, se jemi pak si veç këtu lartë, nuk durohej ashtu. Podrum tonin nuk kishim, iknim gjith nëpër kojshi, gjith natën kur do e shohësh do krisin. E për filëlim kur ka nisur kemi ndodhur shumë keq , atëher sa erdhëm, kishim qenë në një podrum në kojshi dhe u kthyem, por sa u kthyem, kur të shohësh veçse ende gjumi nuk na kishte zënë e kur do fillojnë. Çatëherë dëgjova unë. Kisha dëgjuar nja dy ditë përpara të krisin pak me pushkë, ama ata kur do fillonjë, shumë keq. Ne donim të dalim , po ku do dalim, deri diku dolëm aty në kosji, kishte edhe tjerë aty. E pastaj ashtu më pak hik andej këndej , kur do vijë mbrëmja bënu gati, bën teshat gati. Ditën më rinim disi, mbrëmja do vinte dhe ne bën teshat gati dhe rrinim gati e prisnim. PK: A flinit natën? NZ: Në ato podrume ku do flinim nga kushedi sa njerëz ishim aty, a 30, a 50 mblidheshin, podrumet e vegjël. Gjith natën ashtu. PK: Kur iknit nga shtëpia, a kishit shpresë se do ktheni prapë, a... NZ: Çe do të tregoj në fillim kur kemi dalë, nuk dolëm drejt teposhtë. Ishim te 13 tregime femërore për një luftë

291

një fqinj, hipëm në do traktorë të vegjël dhe hypëm kësaj rruge andej , e atëherë kam qarë shumë. Atë nuk e harroj. Se krejt me mundim shtëpinë dhe kur dolëm andej i thashë burrit e krejtve “e lamë, puno, puno e lamë e shkuam”. Nganjëherë e çoja mendjen kah shëpia dhe pastaj mendoja, aman le të ndalet po pastaj do rregullohemi. E çashtu, jemi munduar shumë, shumë. Bile fsjati ynë Neproshteni, shumë, nuk e di... PK: Për ushqim, si jeni furnizuar me ushqim? NZ: Ushqim, ashtu, sa kishim pak para edhe çka patëm prej përpara, kush hante atëherë, nuk hante askush, has buka të hahej, as kurgjë, fshati ynë më shumë ka pasur problëem gjatë luftës, shumë, e nuk të hahet atëher, nuk të shkon mendja, më pak han sa ta mbash shpirtin. E ku ishim atje në Tearcë, ata kishin pak më tepër. Edhe ne blinim edhe ata, ashtu kapërcyem. Vështirë, të shkosh ti në një shtëpi ku ke shkuar për 2 orë dhe ke ardhur e të shkosh të rrish më gjatë. Shumë keq, shumë... PK: A keni menduar të ikni nga Maqedonia? NZ: Si të bëhej shumë më shumë. Shpirti të dhim,bset dhe do ikësh. Si ikëm e lamë shtëpinë, ashtu edhe do iknim, po të bëhej shumë e madhe. Të shpëtosh shpirtin vetëm. PK: Fëmijët tuaj a kanë qenë gjatë gjith kohës me ju? NZ: Kanë qenë. Jo bash gjatë tërë kohës sa kemi ndejt ne, se djali i vogël punonte në një vend në qytet, këta menduan se atje pak më rehat, shkoi atje, ne pastaj ne të dy me burrin ishim, por në atë luftën e madhe ishim bashkë, iknim nëpër podrume andej këndej. PK: Si mereshit vesh me djemtë kur shkuan? A mërziteshe për ta? NZ: Mërzitesha, ne telefon nuk kishim. Telefonat u prishën rrjeti telefonik. Dikush që kishte telefon mobil, djali kërkonte te ai sa të merreshim vesh pak dhe më ashtu, nuk kishim ne telefon në shtëpi, u prisjën, po mobil nuk kishim atëherë, e ashtu kemi kalauar me vështirësi.Për keq shumë, nuk e dij...

13 tregime femërore për një luftë

292

PK: A keni pasur ndionjë viktimë në familje, ose dikush nga familja që ka marë pjesë në luftë. NZ: Viktimë në familje nuk kemi pasur, në fshat kemi pasur këtu, ama prej familjes tonë jo. PK: A keni parë ushtarë qoftë nga ana shqiptare , apo nga ana maqedone. Kë keni pa më shpesh? NZ: Maqedonët nuk i kam parë. I dëgjoja kur ecnin, se vetëm lumi ne na ndan nga maqedonët , se ne jemi aty afër. I kemi dëgjuar se janë, ata nuk i kam parë, e këta i kam parë. PK: Si fshat Neproshteni është fshat edhe me shqiptarë edhe me maqedonë dhe përherë ka qenë ashtu. A keni njoftë maqedonë para lufte. A i keni njohur këto familjet këtu? NZ: Kemi njohur, kemi njohur , si jo, kojshi i kemi, jemi afër, edhe përpara edhe tani pas, këtu jemi. PK; Çfarë raportesh keni pasur para lufte? NZ: Po nuk e di si të them ne si familje nuk jemi familje, a e di....jemi familje e mirë. Edhe përpara edhe pas, tani mirë e çojmë. Pak më tepër përpara lufte vinin këta kojshitë që i kam afër. Gjatë luftës nuk jemi parë. Ne ikëm edhe ata dulën, ku shkuan ata nuk e dij, e atëherë nuk jemi pa. Pas lufte më pas vinin edhe ata, se të tregova ne si familje nuk kemi pasur fort probleme, por ata vinin e na qortonin se domethënë nuk na i keni shikuar shtëpitë. Unë ju thash se unë e lash shtëpinë time , e shpijat tuaja...natën ishte frikë të rrish e të jua ruash shtëpitë atyre. Se nuk ke frikë në të vërtet shumë nga ai i afërti nga maqedoni që është prej fshati, por kishte edhe të tjerë që nuk i njeh. PK: Prej nga kishte tjerë? NZ: Po ka pasur , thuajse nga e trërë maqedonia. PK: E pas lufte andryshuan raportet tuaja? NZ: ata nuk vini fort pas lufte. Filluam pak si të them, u egërsua puna, a e 13 tregime femërore për një luftë

293

di...por prap si shpëtuam, se nuk patëm viktima në familje tonën. Jemi munduar shumë më. Dilte mëngjesi dhe vetëm kujtohesha çka do të bëhet me gjith këto gjhuajtje, si do ndalet kjo luftë, ashtu dilnim vetëm shikoja. Fshatin e kaploi pluhuri, nuk di si të them. PK: Prej këtyre kojshive që i keni, a ka qenë dikush në luftë i përfshirë? NZ: Ata ndoshta kanqë qenë, ne gratë nuk i kemi pa, por them se kanë qenë krejt të veshur me uniforma. Jemi frikësuar. Nuk rrinim si duhet në shtëpi.Unë asnjëherë nuk kam ra të flej, krejt e veshur dhe prej zori se nuk rrihej gjithmonë nëpër kojshi. Vija dhe vetëm shikoja përreth. Një e lehur e qenit dëgjohej dhe ti je vetëm i gatshëm se po të vjen dikush se trembeshim, atëherë ishte shumë thonin plot me ushtarë Dhe ne nuk kemi ditur gjë. Prej më herët kishte qenë plot ushtarë, por ne kemi ndejt rehat , deri sa nisi lufta mirë me të madhe...por prej përpara num flenim si duhet , por kishim shpresa të mos ketë gjë. Por kur niusi nuk flija në shtëpi, shkoja nga kunetërit, atje ishim bashkë. Në luftë nuk rrihej vet. Kur ke njerëz me ata e nxjerr një të keqe. Jemi munduar shumë Por shyqyr nuk zgjati sbumë, nuk u bë shumë e madhe... PK: Pse mendon se filloi lufta? NZ: Për mendimin tim, nuk di si të them, ata thonë se për të drejta, ama të drejta e gjë nuk po shohim. Më duket se edhe më tepër i kemi humbur, nuk dij si të them. PK: Kush e nisi luftën sipas mendimit tënd? Thuaj lirisht çka mendon... NZ: Po tabi, për luftën nuk ma mer mendja për kë të them se e ka nisur, por ata si thonë , ja kjo partia që doli më pas, njëherë shkoi në mal , pastaj hipën në qeveri. Sipas mendimit tim unë them ata e nisën luftën, ama... PK: Për të fdrejta? NZ: Për të drejta të shqiptarëve, ti punësojmë shqiptarët, ama nuk po shohim punësime...

13 tregime femërore për një luftë

294

PK: A ishte e drejtë që filloi lufta, apo mundej edhe ndryshe? NZ: Për mendimin tim , nuk ishte e drejt. Më mirë të merreshin vesh sa që shkuan gjith ata djem të rinj, gjith ato të djegura, gjith ato...çfarë mundi kemi hequr. Më mirë të ishin marë vesh me të mirë se kështu...u bë por prap krizë e madhe, punë jo, unë këtë mund ta them, tjetër gjë nuk dij, unë për mendimin tim them të mos ishte bërë luft, më mirë të ishin munduar me të butë, po tani a duhej a nuk duhej nuk e di tani...por shumë jemi mudnuar prandaj nuk mundem ta harroj , sa herë kur më shkon ndërmend them kush e filloi, se të dy palët e kanë filluat jo vetë njëra anë, të dy palët. Sa kot që shkuan gjitha ta djem , hipi një kriyë e madhe tani, më parë prap shkonte diqysh, por tani nuk ka kurgjë. PK: Prej lufte, i përmende do momente, por çfarë më shumë të ka prekur që nuk do kishe mundur ta harrosh kurrë ta harrosh. NZ: Po ja them, keto netë, këto që kam hqur, që kam parë, me sytë e mi, kam parë zjarr, kam parë bomba të krisin gjithandej, ja këto momente i kam sa herë kur ec sa her kur më kujtohen , vija në shtëpi dhe jo sikur me ardhë në shtëpinë time, shpejt e shpejt të marr diçka dhe të ik.Po a ka gjë më të keqe se kjo në botë, ti në shtëpinë tënde vjen dhe don të ikësh sa më shpejt. Shkon atje, atje nuk të vjen mirë , në shtëpi të huaj. Këto momente i kam shum të këqija . Ka pasur momente vinim në Tercë, djali ai i vogli doli. Ai ka ardhur në fshat këtu. Ishte shumë luftë e madhe dhe ne kujtuam se po ka shkaur në Tetovë, sepse atje punonte dhe thamë mos ka dalë atje. E këtë nuk mundem ta harrojderi sa të vdes. Shum jam trembur. Ku të del andej...nuk lëvizte rruga. Kërko ne aty , nuk është, ku erdhi dikur...ne u frikësuam shumë se në Tetovë nuk dilej... ka pas herë,. Pastaj atje ku kam ndenjur jam ndjerë shumë keq, djersët më shkonin....të rrish me dit në vend të huaj... ka pasur shumë herë. Nuk ka pasur rrymë...gjith në terr rrinim. Edhe kur piqnim bukë me shumë mundim se të mos dukej tymi deri te ata që ishin në Ratajë, se mund ashtu të gjuajnë drejt nesh pastaj.

13 tregime femërore për një luftë

295

PK: Kur u dogj gjysa e fshatit shtëpitë që u dogjën ishin të shqiptarëve apo të maqedonasve? NZ: Të shqiptarëve u dogjën. Ata gjuanin këtu lartë. Më atë natë desh na dogjën, por njerëzit kanë qenë shumë të zotë që kanë ditur të mbrohen , thonimkushedi sa kufoma do kishte në mëngjes, gjith ai zjarr dhe jo vetëm në një vend por në shumë vende përnjëherë. Ka pasur raste shumë të frikshme, të këqija të mërzitshme. Dhe kur filloi të ndalet lufta thoja, çfar do bëhet tani, a do merremi vesh ne me këta , a do rijmë bashk apo jo. PK: Tash a ke frikë akoma se mos fillon lufta? NZ: Nuk e dij, por tani nuk kam frikë më , në fillim në ato vjet...ka pasur një rast vonë vonë pasi u ,kthyem. Rrinim brenda me familjen , e vetëm kur filluan të gjuajnë andej nga Drenoveci...kohë bor, bora një metër dhe erdhi një nga kojshitë dhe tha : Ka filluar lufta në Drenovec. Dhe unë me atë tremë nga lufta që e kisha, aq shumë u frikova, kam hip përmbi shporet nga të dridhurat ...këtë nuk e harroj gjat kohë...fut dorën në gojë dhe mundihu ti ndal dhëmbët të mos më kërcasin nga frika. Këtë nuk e harroj . Pastaj dalngadal u ndal dhe unë fillova të qetësohem dhe u normalizua. Por këtë nuk e harroj se ishte dimër e thashë tani ku do shkojmë, atëherë iknim ishte verë, po tani? Këtë nuk e harroj. Nja dy a tri vite e kam pasur frikën, tani si të them , eh ishallah nuk ka më luftë, ishallah nuk bëhet. PK: A ka lënë dikënd me trauma lufta, nga ju nga familja juaj? NZ: Plot, plot, plot...trauma sa të duash nga lufta, shumë, e bile bash ngat ka lënë me trauma që...nervozë, rehati jo, e jo vetëm një thuajse të gjith. Në fshat të gjith kanë një nervozë të madhe , u la puna, më parë punonin katundarët, jo në fushë, epo çdokush në atë punën e vet, u bë lufta dhe u bë një fshat shumë i prapambetur dhe i varfër saqë s'di si të them, çato. PK: Çfarë do kishte qenë porosia juaj, ose nëse diçka ke harruar të thuash, ose... NZ: Po huk e dij... s'duia më luftë . Mjaft jemi munduar. Nuk duam më. Të mos vriten, të merren vesh me të mirë, këtë do i kisha porositur partitë. 13 tregime femërore për një luftë

296

GORDANA ILIEVSKA KUMANOVË / OPAJË

13 tregime femërore për një luftë

297

13 tregime femërore për një luftë

298

DIVNA JANKOVA: Mirëdita. GORDANA ILIEVSKA: Mirëdita. DJ: Unë jam Divna Jankova, në këtë rast pra unë do të jem anketues dhe do të flasim me ty për gjendjen në vitin 2001. Të lutem prezantohu dhe të fillojmë me punën. GI: Unë jam Gordana Ilievska. DJ: Sa vjeçare je, Gordana? GI: Unë? 41. DJ: Gordana, të filllojmë me atë që ndodhi më 2001-shin, po t'ju pyeste dikush për 2001, çfarë do t'i kishit thënë në fillim, çfarë ju përkujton më tepër 2001-shin? GI: Ajo për të cilën e mbaj mend 2001-shin është se atë vit e humba kunatin. U vra më 23 prill në Alashenc. DJ:Si u vra kunati yt? GI: Ai ishte në ushtrime ushtarake, ka dalë për nevojë dhe kur është kthyer ata 13 tregime femërore për një luftë

299

kanë gjuajtur në të, dhe sapo gjuajtën e goditën drejt në zemër. DJ: Hajde më trego më tepër për këtë. Do të thuash se ai vdiq direkt në luftë? GI: Po, po. DJ: Atëherë, do të fillosh të më thuash se si ndodhi, si more vesh për luftën, si jetohej para luftës, çfarë përjetove ti gjatë periudhës së luftës... Pra, të mi sqarosh të gjitha këto, meqë veç e fillove me vrasjen e kunatit tënd. Si u reflektua kjo te familja, e kështu me radhë. D.m.th. një pasqyrë të plotë. Të fillojmë para 2001-shit. Ku jetoje ti? GI: Epo..., para 2001-shit unë jetoja në Opajë. DJ: Në fshatin Opajë? GI: Në fshatin Opajë. Shumë mirë e kishim atje. DJ: Me kë jetoje? GI: Me bashkëshortin tim, me dy fëmijë, kunatin dhe kunatën, vjehrrën, vjehrrën, fëmijët e tyre...të gjithë jetonim në Opajë. Shumë mirë ishte. Por... DJ: A mos u shqetësove për këtë që po të pyes? Të paktën kështu duket nga zëri yt. Vazhdojmë. GI: Erdhën, sollën thirrje për burrin tim dhe kunatin, meqë janë të dy bineq, për të shkuar në ushtrime, ndërsa nuk mundet prej një shtëpie të shkojnë dy veta. Ashtu që kunati im ngeli në shtëpi ndërsa bashkëshorti im u nis për në ushtrime. Pastaj shkoi edhe kunati im. DJ: A filloi atëherë lufta apo nuk kishte ende luftë, thjeshtë ashtu i zgjodhën. GI: I zgjidhnin ashtu, për në ushtrime. Por, më 23 prill, kah ora 5.00 e mëngjesit, 4.30-5.00, u vra kunati i hallës. DJ: Menjëherë mbasi shkuan? GI: Po, gjuajtën në të nga 5 metra dhe në vend. DJ: Burri juaj ishte në ushtrime? GI: Po, burri im ishte në një post ndërsa kunati im në një tjetër. Nuk ishin bashkë. Të ndarë ishin. 13 tregime femërore për një luftë

300

DJ: Pra, kunati tjetër, jo vëllai i... GI: Po, kunati i hallës, po dhe... DJ: Dhe si u ndjeve? GI: Kur duhej t'i tregonte burrit tim se i kishte vdekur kushëriri, burrit tim i dhanë në fillim inekcion qetësimi, ia morrën armën dhe pastaj i treguan. DJ: A ishin shumë të afërt? GI: Po. Atëherë i treguan. Pastaj, burri im nuk e di se ku gjeti telefon dhe më lajmëroi mua, në shtëpi në Opajë, dhe më thotë... DJ: T'u përlotën sytë Gordana, e di që është shumë... GI: Dhe më thotë... Dëgjo, të të tregoj, mos bën zhurmë, do të them diçka, por mba qetësi. Unë e pyes se ç'ishte puna? Dhe më thotë do të tregoj, Dejani i hallës time u vra, thotë u vra. Unë në atë çast i them, mirë, pse po tallesh me mua, mos luaj me gjëra të këtilla. E ai më thotë që e ka seriozisht, më thotë që Dejani u vra. Shko dhe tregoju të tjerlve poshtë, nënës, babait, se ka vdekur. E mbylla telefonin dhe mendohesha se si do të shkoj tani poshtë për t'i treguar vjehrrës time se ai ka vdekur? Ishte djali i motrës së saj. Dhe i them... nënë, eja këtu. E ajo më pyet se ç'është puna. I them eja këtu. E hipa lartë dhe i tregoj ngadalë se Dejani i hallës Tale ka vdekur. Dhe ajo më thotë se çfarë po flet. I them që u paraqit Sinisha dhe më tha që Dejani është vrarë. Atë ditë ishim të gjithë të tronditur. Të gjithë. Ndërsa halla jonë, nëna e Dejanit, ajo dhe vëllai i saj nuk dinin asgjë. DJ: Si, kush u tregoi, si ia bëtë? GI: Epo, motra e burrit tim u paraqit dhe pastaj e pyet hallën time. Hallë, si je? E ajo flet se ç'flet... Ja, po bëj bukë, përgatis drekën. Dhe i thotë që do të vijmë te ju. Dhe kur shkuan atje, burri i zollvës time e ftoi vëllain e saj, Pece-Predrag, dhe i tregoi. M'u paraqitën për Dejanin, diçka nuk kishte qenë në rregull, të shkojnë spital. Nuk guxojnë menjëherë t'i tregojnë. Kur ka shkuar vëllai i tij në spital, ka patur se ç'të shohë. Me të treguar hallës, ajo u alivanos. DJ: Ka qenë tmerr. E tërë familja që në fillim, akoma pa nisur lufta i patën ndjerë pasojat e saj. GI: Po, ne ishim të tronditur. Pastaj, më 3 maj, kur filloi të gjuhet në Opajë, e dhanë në TV, që duhej të dilnim të gjithë nga Opaja, sepse ai që s'do të dilte do 13 tregime femërore për një luftë

301

të robërohej. Prandaj u detyruam të largohemi. Dikush shkoi te halla, te ajo që i pat vdekur djali, dikush te zollva ime, dikush tjetër në Erxheli, në Shën Nikolla, kush si është gjetur... DJ: Pse u larguat nga Opaja? GI: Sespe e dhanë në TV. DJ: A kishte shqiptarë në Opajë, apo u goditët direkt? GI: Jo, kishim shqiptarë në fshat. DJ: Dhe u goditët fort si një fshat? GI: Kishte të shtëna të forta në Opajë. Fluturonin granatat. DJ: Ku shkuat ju, familja juaj? GI: Unë me burrin dhe fëmijët së pari shkuam te halla ime, te shtëpia e Rajkos, atij që iu vra djali. Mbasi nuk kishte vend për të gjithë, shkova te daja i burrit tim në Erxheli. Atje ndejta. Një muaj fëmijët shkuan në shkollë atje. Pastaj m'u lamërua burri dhe më tregoi se ishim vendosur në Kristal, dhe unë u ktheva. DJ: Në qendër strehuese? GI: Po, dhe unë u ktheva që të ishim të gjithë bashkë. Kur u vendosëm në Kristal, rrinim me netë tëra pa gjumë. DJ: Burri juaj ishte me ju apo ende...? GI: U kthye, po. U kthye atëherë kur e sollën në shtëpi Dejan Denkovskin. DJ: Të ndjerin? GI: Po, të ndjerin. DJ: E lëshuan edhe burrin tuaj? GI: Po, atëherë e lëshuan edhe atë. Dhe rrinim me netë të tëra në Kristal, mblidheshim gra dhe meqë s'kishte për çfarë tjetër të flisnim, i dëgjonim si gjuanin. DJ: Po, dëgjohej edhe në Kumanovë. GI: Po, dhe të gjithë ishim të tronditur. Të gjithë. Tërë natën rrinim zgjuar, gra,... 13 tregime femërore për një luftë

302

DJ: Tregonit vuajtjet...? GI: Po, dikush qan, diksuh qesh... varet kush... DJ: Kishte fate të ndryshme pikëlluese? GI: Po, kishte. Kishte të tilla 2-3 vjet pas. DJ: Çka ju ndodhi gjatë atyre 2-3 viteve, juve dhe familjes tuaj? Kush tjetër ishte në Kristal? GI: Epo..., kishte shumë njerëz aty. DJ: Nga familja juaj, vetëm ju ishit? GI: Jo, ishte edhe kunati im. Katër kunetër ishim ne, katër vëllezër, vjehrri, vjehrra, fëmijë,... të gjithë ishim në Kristal. DJ: Nga një dhomë ju dhanë? GI: Po, nga një. DJ: Si jetohej atje? GI: Nuk është si në shtëpinë tuaj. DJ: Mua më kujtohet që vinim për t'ju vizituar nëpërmjet OJQ-ve. Bënim punëtori për stresin post-traumatik dhe e përjetova nga afër vuajtjen tuaj. GI: Po. DJ: Si e përjetuan këtë fëmijët tu, burri yt, të tjerët në familje? GI: Rëndë, shumë rëndë. DJ: Çfarë do të thotë kjo? GI: Epo... ishin fëmijë, të frikësuar, të tmerruar. Kur flenin natën, flisnin në gjumë, ngriheshin... DJ: A kanë akoma trauma fëmijët? GI: Po. DJ: Çfarë pasojash dikton? GI: Shpeshherë fëmijët ngrihen në gjumë. Bërtasin, nënë, po gjuajnë, gjuajnë. Po të plasë një petardë, ata thonë shtinë armët, pushkët. Ende janë të 13 tregime femërore për një luftë

303

tronditur. Megjithëse ka kaluar një kohë e gjatë, po fëmijët janë fëmijë. DJ: Si është puna me të tjerët e familjes? GI: Të gjithë, të gjithë. DJ: A e përjetoi dikush më thellë tërë këtë, kush e pati më të vështirë? GI: Më keq e kishte vjehrri im. DJ: Çfarë kishte ai? GI: Derisa ai ishte në Opajë nuk ia dinte dot për sëmundje. Erdhi në Kristal dhe e kaploi sëmundja. Pas dy vitesh vdiq. DJ: Çfarë pati, prej çka ankohej, për atë që ishit të mbyllur? GI: Hapësira ishte e mbyllur, ai nuk ishte mësuar të qëndronte në vende të mbyllura. DJ: Çfarë i mungonte më tepër? Përveç asaj që ndodhej i mbyllur? GI: Thoshte që më keq i vjen për shtëpinë. Kishte punuar në kurbet tërë jetën e tij për ta ndërtuar dhe në fund mbeti pa asgjë. Kjo është shumë e vështirë. DJ: Duke mos pasur çfarë t'ju lë fëmijëve të tij, apo jo? GI: I mbetën fëmijët në rrugë. Dy akoma janë në rrugë. DJ: Janë kunetërit tu? GI: Po. Ende nuk kanë as shtëpi as asgjë. DJ: Pse, çfarë është shkaku? GI: Nuk ka para. Nuk mbërrihet assesi. DJ: Si mendon, si jetonit me shqiptarët në fshat para luftës? GI: Mirë. DJ: Nuk kishit probleme? GI: Jo, asnjë problem! DJ: A shkonit pas luftës ta vizitoni shtëpinë tuaj? GI: Unë vetëm njëherë... 13 tregime femërore për një luftë

304

DJ: Ashtu... edhe? GI: Po. Dhe kur u nisa prej shtëpisë për në qytet më ndodhi diçka. Një shqiptar më bëri diçka. Dhe prej atëherë... DJ: A nuk do ta thoni...? GI: Jo. Që atëherë nuk kam shkuar në Opaje. DJ: Shumë e tmerrshme, apo jo? GI: Po, po. DJ: Vetëm ishit? GI: Me vjehrrën. DJ: Ju bëri gjë të dyjave, apo vetëm ty? GI: Jo. DJ: A shikonte ajo. A pa diçka? GI: Jo, nuk pa gjë. Kur erdhëm në Kristal atëherë i tregova. I thashë që unë në Opaje nuk shkoj më. DJ: A ishte shtëpia e rrënuar? GI: Po, ishte. Dyshemeja, dyert, dritaret, të gjitha të nxjerra, të mara... mobilie, frigoriferë, karrige, gjithçka ishte shkatërruar. Kishte gjëra që m'i kishin hedhur në degët e një are që ndodhej para çardakut, sende të mijat, të fëmijëve, të bashkëshortit. Kur e shikoja atë dru me tërë ato plaçka më dukej sikur të ishte te ujët e zanave. DJ: Si ndjeheshit kur i patë tërë ato gjësende të hedhura gjetkë? GI: Vetëm shpirti im e di. DJ: Vështirë? GI: Tepër. Të shohësh plaçkat tua të hedhura andej-këndej, në dru, nuk mund të jetë e lehtë. DJ: Për çfarë tjetër e kishe të vështirë? GI: Kjo nuk është e lehtë. Komoda më ishte bërë copë-copë. Tani nuk kam se ku i vendos rrobat e mija. I mbaj nëpër kuti. 13 tregime femërore për një luftë

305

DJ: Më trego a u arrit diçka me këtë luftë? Si mendon, a fitoi diçka komuniteti tjetër? GI: Dikush fitoi, dikush jo. Varet. DJ: Si mendon, dikush fitoi? Kush fitoi? Me luftën, a u fitua a u humb? GI: Ka njerëz që kanë humbur shumë. DJ: Materialisht. Në familjen tuaj edhe jetë njerëzish. GI: Po, edhe materialisht edhe... DJ: Shëndosh. Më kujtohet...njoh shumë njerëz që vija t'i vizitoj në Kristal, ndërsa shumë prej tyre, më kujtohet Zorka, burri i saj, shumë njerëz vdiqën. GI: Po, po. Zora nga Mateçi. Bashkëshorti i vdiq. Gjithçka kaloi. DJ: Po, shumë njerëz aty që ishin në moshë vdiqën shpejt. GI: Po, po. Kjo është... DJ: Çfarë qe shkaku? GI: Nervozizmi. Nga vuajtja, që duke pasur tuat tani të lypësh një kore buke. Për një kore buke të lusësh. Edhe atë po deshi të ta japë, mirë, po nuk deshi, do ta marrë, do ta çojë në shtëpi të vet. DJ: Çka ndodhte në Kristal? A nuk kishit mjaft ushqim? GI: Jo, nuk kishim. DJ: Nga sa njerëz jetonit në një dhomë? GI: Katër veta në një dhomë dy-krevatesh. Ndërsa kunati im, binjak me burrin tim, rronte me katër veta në dhomë një-krevatesh. DJ: Sa tualete kishit, një? GI: Dy. DJ: Dy, për sa dhoma? GI: Për tërë katin. Nuk e di sa dhoma kishte, 15 ndoshta. DJ: Dhe tërë ato familje me nga katër anëtarë. GI: Po. 13 tregime femërore për një luftë

306

DJ: Pra, si ishin kushtet e jetesës? GI: Kushtet ishin të tmerrshme. Por kjo ishte. DJ: Tani çfarë do kishe porositur, çfarë do kishe thënë për tërë atë që e përjetove dhe për pasojat që i ke trashëguar nga ajo kohë? Shkurtimisht, si një përfundim? GI: Epo, mos i ndodhtë askujt ajo që ndodhi neve, askujt. DJ: Pra, mos u përsërittë kjo kurrë? GI: Po, mos u përsërittë kurrë, askush mos e përjetoftë atë që e përjetuam ne. Qoftë secili në shtëpinë e tij, të rrojë e të punojë. DJ: Mendon se konfliktet dhe problemet zgjidhen në mënyrë paqësore? GI: Mundet. DJ: Beson në të? GI: Po, mundet, por... DJ: Gordana, unë besoj se nuk do ta harroj, as gjeneratat që drejtpërsëdrejti ishin të kyçura, le më ata që kanë humbur të afërmit. GI: Ata do ta mbajnë mend më së tepërmi. DJ: Ku janë halla me kushërirën? GI: Ato janë si të humbura tani. Duke e pasur djalin tani nuk e kanë më, nuk është lehtë kjo. DJ: Po. A di ndonjë familje tjetër që kanë humbur ndonjë anëtar, ose sa jetë njerëzish janë humbur në Kumanovë? GI: Ka shumë të tillë në Kumanovë, po unë nuk i njoh. Kjo është kjo. DJ: Mirë, mirë. GI: Të gjithëve ju dëshiroj gjithë të mirat, secili të jetojë jetën e tij. DJ: Mirë Gordana. Unë të falënderoj. Dëshiroj që familja jote sa më pak të ndjejë pasojat e luftës, nëse mund të tejkalohen. E di që s'mund të harrohen por të paktën të veniten. GI: Ajo nuk mund të harrohet asnjëherë. Jo, për mua. Meqë unë jam tronditur 13 tregime femërore për një luftë

307

dy herë. Edhe në Kosovë kur kishte luftë edhe këtu. DJ: Atje ishe ti, në Kosovë? Si në Kosovë? GI: Unë jam nga Kosova! DJ: Ashtu? GI: Po. DJ: Atje ke jetuar? GI: Jo unë, por të mitë. Po, të mitë kishin dëgjuar se këtu në Opajë vëllai im ishte vrarë në vend. Të gjithë fshihnin prej meje. Askush nuk më tregonte. DJ: Vërtet ishte vrarë vëllai yt? GI: Jo. Do të uleshin, do të bënin muhabet për atë se si të më thonë që më ka vdekur vëllai; po kur unë të zbritja poshtë, ato iknin, për të mos i dëgjuar se për çka flasin. Por, në fund, falë zotit, vëllai im ishte gjallë. DJ: A e gjetën pastaj? GI: Po, por e kishin rrahur shumë. DJ: Ka qenë i burgosur? GI: Shqiptarët e patën rrahur shumë. Nuk ka qenë i burgosur, por e kishin rrahur nja 20 veta. Pastaj e lëshuan. DJ: Sa kohë ka munguar dhe tutë nuk e kanë ditur? GI: Atë ditë kur duhej të ikin nga fshati im, Zhegra. Vëllai im kishte harruar kuletën në shtëpi, ndërsa fqinjët të kishin hipur në traktor e të ishin larguar. Kur u kthye pas kuletës e kishin zënë. Por vëllai im ishte treguar i zgjuar, dhe kur ka ardhur te porta e fqinjëve, disi e ka marrë kuletën, dhe e ka lëshuar këtu për ta gjetur nëna ime. DJ: Ashtu. GI: Kur e ka gjetur nëna kuletën, ka filluar të qajë dhe të bërtasë kah fqinjët. Miodragu im është burgosur. Vëllai im ka dy shpime me thikë. Mu këtu, afër zemrës është i shpuar.

13 tregime femërore për një luftë

308

DJ: Pse? GI: Shqiptarë që e patën rrahur. DJ: Dhe si shpëtoi? GI: Edhe këtu është i shpuar. Epo, nuk e di. Siç më tregonte vëllai, ndonjë djalosh kur ka ardhur radha t'i bjerë, kur e ka parë se kush është, do ta lëshoni Miodragun menjëherë ose ju vras të gjithëve. DJ: E ka njohur vëllain tënd? GI: Po. Dhe e kanë lëshuar. Me veturë e kanë çuar deri te lumi Morava në Kosovë, dhe e kanë lëshuar. E kanë lëshuar dhe kur ka arritur ta kalojë lumin, meqë nuk ka pasur urë, ka shkelur në ujë dhe thoshte deri në atë kohë nuk ka pasur asgjë. Pasi kishte kaluar lumin, kishin filluar t'i fryhen këmbët. Mirëpo, në fshatin tjetër që kishte pasur rojtarë serbë, kur e kishin parë kishin vrapuar menjëherë drejt tij. Miodrag, a je ti? Po, unë jam. E patën ulur afër një druri kumbulle, ndërsa nëna ime kishte dalë nga Çegra. Vëllai kishte pyetur nëse nëna ishte mirë dhe në vend të sigurt. Ata i thanë që çdo gjë ishte në rregull dhe se nëna e tij ishte në vend të sigurt, në Budrikë. Më pas vëllai ishte alivanosur dhe kaq. Kur i kanë ardhur mendtë është gjetur në spitalin e Gjilanit. DJ: Ti, kur e kuptove se është i gjallë? Kur ka shkuar në Gjilan, në spital? GI: Mbas nja 5-6 muaj. DJ: Gjatë gjithë kohës nuk e keni ditur? Si bëhet që nuk e keni ditur? Nuk patët komunikim me të? GI: Nuk kishte komunikim. Të gjithë fshihnin nga unë. DJ: Ti nuk e dije se është i gjallë apo i burgosur? GI: Asgjë, asgjë. DJ: Pra, keni përjetuar dy herë stres nga lufta? GI: Kur u paraqita te motra ime në Smederevë. Fola me të në telefon dhe ajo më thotë në serbisht, Gordana, ajo që keni dëgjuar për Miodragun nuk është e vërtetë. Ndërsa unë nuk kam lidhje. Ndërsa kunati im e dinte. Ashtu qëndron anësh dhe më thotë pyet për Miodragun. I them që pyeta. Mua më dhimbsen edhe vëllai edhe motra. Të gjithë më dhimbsen. Unë flas me 13 tregime femërore për një luftë

309

motrën ndërsa ai më shikon dhe më thotë ma jep mu telefonin. Kunati mendonte se motra më gënjen. Se nuk guxon të më tregojë. Kur e mori ai telefonin menjëherë pyeti për vëllain tim. Si është Miodragu? Dhe motra i thotë që ai është mirë, e të mos brengosemi dhe se atë që e kemi dëgjuar nuk është e vërtetë. Atëherë është bindur se ai është i gjallë. DJ: Gordana, besoj që kjo ishte shumë e mundimshme për ty... të kujtosh tërë ato strese që i ke përjetuar. Edhe njëherë të faleminderit. GI: Faleminderit edhe juve.

13 tregime femërore për një luftë

310

H.A. TETOVA

13 tregime femërore për një luftë

311

13 tregime femërore për një luftë

312

As nga pala e vet nuk kan shkuar, as nga e jona, kanë ndejtur si njerëz të thjeshtë, si edhe ne, në asnjërën anë.

PRANVERA KASAMI: Kur filloi lufta ne 2001-shin, Mars. Ku ishe atëherë? HA: Për momentin isha në shtëpi. Lufta na gjet papritmas dhe krismat që i kemi dëgjuar në fillim neve na u dukën si një lojë, thjesht se dikush ka dalë lart te kalaja dhe gjuan prej atje, dhe neve na u duk se ni gjë e shkurtë që do të ndalohet. Kur nisën pak më shumë intervencat edhe nga ana maqedone edhe nga lartë, atëher e kuptuam se diçka nuk është në rregull dhe si njerëz pa përvojë që asnjëherë nuk e kan përjetuar këtë gjë, i morëm teshat, veshjet i bëmë gati se do të ikim dikund, gjoja se do të ikim, i pregaditëm të gjitha gjërat dhe pritnim se çfarë do të ndodh. Në ato momente na kaploi panika atëherë ishim një familje gjashtë anëtarëshe . Djali i madh ishte në shkollë tjetri ishte te gjyshja, e morëm djalin prej shkolle edhe atij sikur iu prish rehatia, se normal një jetë fëmijërore, të mire, nuk e ka përjetuar atë ashtu. Dita ditës gjendja keqësohej, megjithëse ne pritëm të jetë një gjë e shkurtër, nuk do të vazhdojë edhe morëm një vendim të dalim prej këtu, për shkak të fëmijëve të vllaut, se ishin të vegjël. Të dalim, të shkojmë diku tjetër që mos ndodhë diçka, deri sat ë qetësohet. Shkuam në fshatin Radushë te miqtë. Atë ditë , kjo është e vërtetë, kur jemi larguar jam ndjerë shumë keq. Tetova ishte bërë si 13 tregime femërore për një luftë

313

një vend i vdekur. As njerëz dikund, shumë mu duk se largohem përgjithmonë . Dhe u ndjeva shumë keq. Atje shkuam, atje megjithëse këto gjëra nuk dëgjoheshin shumë larg. Dukej sikur nuk ka . Është një vend shum normal, sikur nuk ka ndodhur gj, sikur Tetova është një vend shumë larg megjithëse na pritën shumë mire, por normal çdo ditë vinin dezinformata , në Tetovë ka ndodhur kjo apo ajo, e zmadhonin njerëzit e edhepse aty ishim rahat , unë nuk ndjehesha mire , doja të kthehem në vendin tim, në shtëpinë time, se këtu e lame babën në shtëpi , nuk ishim rahat. Dhe, jo vetëm unë se e gjith mëhalla u shpërngul, por edhe tjerët ishin ndjerë si unë dhe kanë pritur edhepse kanë qenë në vende më të mira, kanë pritur të kthehen, prap të kthehemi në Tetovën tone. Dhe atë ditë që jemi kthyer , të pestn ditë, mezi se duruam, me zor se qëndruam pesë ditë dhe atë dit që u ktheva ndjehesha shumë e lumtur. Kur erdhëm thuajse fqinjtë të gjithë një nga një filluan të kthehen nëpër shtëpi. Ditën ishte shumë normal, sikur nuk ka asgjë nuk ka ndodhur asgjë, por kur vjente nata ishte shumë e trishtueshme, çdo natë mendonim se ndoshta të nesërmen nuk e mbërrijmë. Dita ditës ne edhepse prisnim se do intervenojnë diçka këta të jashtmit dhe nuk do të ndodh si luftërat që kemi dëgjuar, që kemi pare në televizor , kurse nuk do ndodh ashtu, por dita ditës gjendja vinte e keqësohej. E mbaj mend një rast , bile mbetën dollmat në shporet, më mbeti mendja tek to, ditën nuk kishte krisma , mirëpo atë dit nisën më herët dhe shpejt e shpejt ne shkuam të gjith te xhaxhai, sadokudo ata kishin edhe podrum dhe atje nuk do të na ndodh asgjë , atë dit aq shumë kanë pasur trauma të mëdha edhe fëmijët, se edhepse i lame fëmijët në Radushë, pas një kohe edhe atje filloi dhe u bë edhe më keq se këtu dhe fëmijët u kthyen në shtëpi. Plumbat na vinin në çdo anë. Zoti i madh na ka ruajtur për momentin. Minxha për momentin ishte jashtë sa e bëri hapin e parë hyri Brenda dhe e mbylli derën, plumbi në derë. Se prej nga erdhi ai plumb, prej nga mali, ose prej nga ana e maqedonëve nuk e dijmë, se normal plumbi – plumb, vetëmse për një kohë shumë të shkurtër ai shpëtoi . Lufta edhepse ishte e shkurtër na la me të vërtet trauma. Çdo e krisur e atëhershme gjatë kohë e dëgjonim pas.

13 tregime femërore për një luftë

314

PK: Ju keni qenë, jeni të vendosur me shtëpi në një pjesë në mes. HA: Po, në mes krisma kishte edhe nga mali, domethon edhe nga pala jonë shqiptare edhe nga pala maqedone. Ne ndërmjet i shikonim të gjitha bombardimet prej nga pala maqedone si shkojnë lart në mal , ku shkojnë nuk e dijmë, e ata prej lartë sadokudo kishin kujdes se e dinin se ka njerëz poshtë nëpër shtëpi dhe kishin kujdes trë mos na lëndojnë neve. Ora më e keqe që ishte, ora policore. Kur vinte ora policore në shtatë, atëherë ne të gjith mbylleshim nëpër shtëpi dhe me të vërtet kishim frikë të mos na hyjë pala maqedone nëpër shtëpi. Kishte raste dëgjonim se ka që vijnë, hyjnë nëpër shtëpi dhe kësaj i frikoheshim më shumë. Bile, bile shpesh ndodhte që të mos ketë edhe rrymë dhe atëherë mund të bëhet çdo gjë. Megjithëse nuk u bë, por ato gjëra i prisnim dhe ato gjëra na kanë lënë vërtet trauma të mëdha , që besoj se nuk do i përjetojmë edhe njëherë ato. PK: Gjatë kohës kur ishit në Radushë babanë e late në shtëpi. HA: Po. PK: A mërziteshit, si ishte, a kishit frikë për jetën e babes? HA: Normal, po edhe ajo u bë shkak që ne u kthyem në shtëpi, se çdo moment lajmërohesha në telefon , baba ishte një tip që nuk tregonte se gjendja është aq e keqe sa që na e tregonin të tjerët. Ai na thoshte, rini , mire jeni, ne jemi mire nuk kemi problem. Mirëpo ne nuk ishim rahat dhe për shkak se mërziteshim për babën shumë dhe nga ana tjetër e kishim këtu edhe motrën , edhe ajo ishte në shtëpi edhe ajo nuk ma tregonte gjendjen e vërtet dhe nga dezinformatat se u kall xhamia e pashës, u bë kjo, u bë ajo, gjëra që nuk ishin të sakta, prej të gjith këtyre, rrezikova thash ta dij edhe se më vrasin do të shkoj në shtëpi , afër babes të mos e lë vet, afër familjes time dhe thjesht në vendin tim. Më dhumbsej shumë Tetova kur dola atë dit. A në tren kur hypëm kishte maqedonë që na shikonin me përbuzje, civil, udhëtarë që aq shpejt për një kohë të shkurtër domethënë për ato pesë ditë sa filloi lufta se menjëherë pas pesë dit ne u larguam filloi menjëherë sit ë them njëfarë urrejtje. Na shikonin me përbuzje dhe lëshonin nga një fjalë domethënë përse ikni, të tuajt e filluan dhe tash përse largoheni, rrini dhe kjo më vinte edhe më inat 13 tregime femërore për një luftë

315

pse largohem dhe për atë shkak u ktheva, përse të ik do rri në vendin tim, nëse është shkruar të vdes do të vdes aty. PK: Para lufte a ke njohur maqedonas , a ke pasur shokë, ose dikënd ta njohësh. HA: Po,po kam njohur para lufte, jam shoqëruar , kam komunikuar edhe pas lufte. Por gjatë kohës së luftës kontaktet me maqedonët normal se u ndërprenë, se menjëherë u fitua një urrejtje. Kishte një rast isha në frizer në kohën e luftës. E tani shembull mund të thoni përse shkove te maqedonët. Shkova sepse thjesht është frizere e mire dhe unë gjuhën maqedonisht e dij shumë mire dhe askush nuk më dalloi se unë jam shqiptare. Atje ishin krejt maqedone dhe bënin rahat muhabet . E pashë se çfarë nacionalizmi të madh kishin. Ato u shprehnin në atë mënyrë, te meshkujt prap nuk habitem shumë, ama femrat të shprehen në atë mënyrë “да им ја исечеме главата на шиптариве” i dëgjova krejt kush çka u shpreh dhe kur erdhi koha në fund të dal ju thash : falemnderit , unë jam shqiptare. Pastaj kërkuan falje nga unë se ne domethon vetëm ashtu në moment na erdh, se duhet të shpërngulemiu në Shkup, si do jetojmë atje. Dhe unë ju thash se ju me këtë urrejtje vet e tregoni karakterin tuaj dhe me këtë urrejtje kështu si e keni normal nuk e çmoni vendin ku jetoni , bashkëjetesën . E normal se lufta e bie urrejtjen, thash unë se edhe pas kam kontakt me maqedonë, punojmë bashkë , shoqërohemi, por prap ka një distancë në mes nesh dhe atyre. PK: Ata maqedonë që i ke njohur para lufte , pas lufte a e keni vazhduar me tempo të nbjejt shoqërimin, ose më i keni ndërpre kontaktet. HA: Jo me disa QË i NJOHËM, i NDËRPREMË KONTAKTET, me disa persona që e treguan veten se si janë, e personat që mbetën të njejtë si atëher si pas, si ata si ne njerëz jemi dhe edhe ata kishin një frikë nga lufta si edhe ne dhe normal me ata kemi vazhduar edhe pas se nuk janë përzier në asnjë anë. Kanë qëndruar në distancë, nuk kanë bërë kufarë krimi ndaj shqiptarëve. As nga pala e vet nuk kan shkuar, as nga e jona, kanë ndejtur si njerëz të thjeshtë, si edhe ne, në asnjërën anë. Me ata kemi vazhduar.

13 tregime femërore për një luftë

316

PK: Përse mendon se ka filluar lufta? HA: Sipas mendimit tim luftë për fotele. Unë mendoj ashtu. Atëherë nuk e kisha këtë mendim. Në fillim nuk e dija as pse filloi, çka ishte kjo, e pastaj me kalimin e kohës si që ashpersohej...kishte raste kur ashpërsohej shumë kur dëgjoja , posaçërisht kur dëgjova se si i vranë babë e birë, në çfarë mënyre i vranë, në çfarë mënyre ashtu e rregulluan njëfarë loje si me telefon. Njeriu thjesht kishte telefon në dorë, ata e bënë se ka bombë. Përndryshe nuk jam tip se i kam inat, i dua njerëzit pa marrë parasyshë nacionalitetin. Në ato momente i kisha shumë inat maqedonët dhe isha në gjendje edhe unë të shkoj në mal shumë lehtë. Për një kohë të shkurtër do kisha shkuar edhe unë edhe krejt shoqëria që ishim edhe mëhalla, kojshitë, të gjithë do të shkonim në luftë Ndoshta ata edhe atë e patën qëllimin ta ashpërsojnë më shumë se për ato bab e bir më erdhi shumë keq. Jua bënë aq keq një plan. Plan i kujt ishte, a ishte bash i këtyre politikanëve të mëdhenj, si duket ashtu edhe ishte, që ta ashpërsojnë gjendjen por dikush e mendoi se mjafton me aq, e ndali. Atherë kisha tjetër bidnje , vetëm se tani kur i shoh këto partitë e shoh se kjo paska qenë një luftë me marrëveshje mirëpo lufta nuk është një gjë që mund ta kontrollosh. Mund të fillojë me marrëveshje , por me kalimin e kohës mund të del nga kontrolli dhe pastaj bëhet më e madhe po këta e ndalën me kohë dhe si duket fituan, kush çfarë planifikoi fitoi, por më vjen keq për tetovarët dhe rrethinën normal, për ato familje që kishin humbje. Se ne sadokudo nuk patëm humbje, trauma po, frikë po, ama humbje për diçka më të madhe nuk patëm. A kishte familje që kanë pasur humbje në njerëz, e për ata më vjen shumë keq. PK: Sipas teje nuk u fitua diçka. HA: Nuk u fitua gjë, si që e shoh tani domethon mundohen ta kthejnë , bash një ditë dëgjova se as atë 20 % nuk duan ta lënë, domethon për çka u bë ajo luftë, për asgjë. U bë luftë për interes, interes personal. Dikush prej nga pala maqedone, në bashkëpunim me dikë nga pala jonë, për interesat e veta personale i shfrytëzuan të dy palët. Popullatën edhe tonën , edhe atë maqedone. E bënë një urrejtje që një kohë, se tani sado kudo ka gati 10 vjet dhe është hequr ajo urrejtja, a në atë kohë në atë periudhë kishte një urrejtje 13 tregime femërore për një luftë

317

ndërmjet popullatës. E bëri dikush për interesat e veta personale dhe nuk u fitua asgjë. Të drejtat janë njejt si që kanë qenë më herët asgjë nuk është fituar . Më vjen vetëm keq për ato familje që kanë pasur humbje. Bëhet një ekces si për shembull në Brodec, policia ju hyn brenda pa faj të askujt. Domethënë kur ti kujtohet policisë maqedone mund të hyjë brenda, të kontrollon, nuk ke ku ankohesh , pala jonë që është në pushtet nuk reagon. Është bë njëlloj si pala maqedone. PK: A ka ndonjë rast nga lufta që të ka mbetur nëmendje dhe nuk do e harrosh asnjëherë? HA: Tani nuk më kujtohet diçka konkrete... PK: Nuk ka rëndësi nëse nuk te kujtohet . HA: Kishte raste, i shikonim plumbat, nuk më zinte gjumi...ditën kalonim shumë mirë. Mblidheshim të gjith, sikur nuk ka gjë... Rasti kur më shumë jam trishtuar është kur u ndërpre rryma në krejt Tetovën. Atëher mendova thash jy është fundi. PK: Çka mendove në atë moment? HA: Në atë moment mendova se maqedonët paramilitarë do na hyjnë nëpër shtëpi dhe do bëjnë çfarë të duan me ne dhe mendova se ai ishte momenti i vdekjes, se përnjëherë në gjith qytetin u ndal rryma. E në asi rasti, kohë lufte të ndalet rryma, përnjëherë u ndal dhe ajo ishte shumë trishtuese dhe sot e sot ajo më ka mbet si një traumë. Mendova se ai ishte momenti i vdekjes. Në atë moment u pendova përse nuk dola dikund, përse nuk ika , për një moment më doli përpara krejt jeta ime, sikur më erdhi fundi. PK: Diçka tjetër që harrove të thuash ose don ztë shtosh, nëse ka mbetur. HA: Kisha thënë inshallah njëherë nuk vjen më koha për asi gjërash. Sadokudo njerëzit tani janë tël gjith më të shkolluar. Për të drejtat mund të luftojmë edhe me stilograf, jo vetëm me pushkë. Në këtë shekull kur evropa shkon përpara ne të merremi ende me pushkë me, dikush të del në mal, dikush prej këndej me asi gjëra ti fitojmë të drejtat është turp. Edhe ne jemi njerëz jemi të 13 tregime femërore për një luftë

318

shkolluar, duhet ti kemi të njejtat të drejta si ata. Por varet shumë nga partitë në pushtet. Partitë që për momentin janë në pushtet janë bë njësoj si pala maqedone dhe nuk punojnë për interesin e popullit. Gjeneratat e reja nuk merren me pushkë, kohë kompjuterësh. Kisha thënë ishallah nuk vjen koha asnjëherë të kthehemi mbrapa por të shkojmë përpara por të drejtat ti kemi edhe atë njësoj si ne, si maqedonët.

13 tregime femërore për një luftë

319

13 tregime femërore për një luftë

320

Gj.B. OSLLOMEJ

13 tregime femërore për një luftë

321

13 tregime femërore për një luftë

322

kur ishte Jugosllavia skishte llaf të thaush keq, me thon nji llaf keq kush e di sa vjet burg hante njeri… a tahej çkjo o pi me 2001 çkjo o e lire veç fjala

ARJETA AHMEDI: Po po. Emnin si e ke ? GjB: Unë jem Gj. B., nga fshati Zhubrin..

AA: Komuna e Osllomes? GjB: Komuna e Osllomes….

AA: Pershkruma fshatin, fshatin e juaj, jetoni popullat e pastër, popullat e përzier? Shqiptar – Maqedon? GjB: Ne jemi gjithë shqiptar, fshati jon o krejt shqiptar.

AA: Keni pas kontakte me maqedont para luftës së 2001? GjB: Po kemi pas, kemi pas si jo…maqedont e kanë pas ketë vend… e kanë urdhnau... 13 tregime femërore për një luftë

323

AA: Si kane qenë ata raporte? GjB: Raportet s'kan qenë aq te mejra… po veç qe kemi pas freyk se e kanë urdhnau ata ma shoumë… se raportet asnjiher si kemi pas te mejra… po interes kemi pas ene morat ti kesh te mejra… çdo bojsh…

AA: A me njerëz te thjeshtë keni pas raporte, bashkëpunim? Jo me institucionet shtetërore po me njerëz? GjB: Po po kemi pas si jo… kane erdhë shok, njerëz… kanë erdh si jo… kemi pas për të pas përher… ka pas vjerri shok, ka pas kunoti… ka pas si jo… kishim vinjin majr, i kemi prejt majr... kanë nejt kanë shkau… kur kemi pas zort për nej sen apet i kemi pas miq… se kemi dasht te rrojm me ata… çashtou…

AA: A ka pas padrejtësi ndaj shqiptarve para 2001 ? GjB: Po ka pas si jo… plot ka pas..padrejtësi plot… të mëshelme - të burgosme, gjithnji na kanë … jonë interesau ata për njerëz që kanë qen të zotit se për disa jo… po kush ka qen ma i hajrit... ata gjithnji i kanë – u kanë çau njerëz ti – jon interesau për ata njerëz që kanë qen të zotit ... se për ata që nuk u ka interesau … thomi kush ska pas që si ka interesau… ata me shkollë ma shoum… ata përher kanë qen, i kanë mëshel,si kan lon rahat asnjiher…

AA: Dmth ata kanë qen ajo grupa për të cilët janë interesau ma shumë? GjB: Po de po po çashtu ka qenë… ai vaket ashtu ishte…

AA: Ku keni qenë ju në periudhën e 2001? GjB: Ke shpeja kemi qenë… ku kemi qen… ketu ishim ku do jemi. 13 tregime femërore për një luftë

324

AA: Nuk jeni largu dmth? GjB: Jo ,kishim freyk u bom hazër… u bom hazër krejt, mejrrnjim xhoja që kishim i meshejfnjim se kishim freyk… thoumi mo na vin… se lufta u houll... në Tetovë në Kumanovë ku ishte aqe... ene ne kishim freyken se Kerçova ishte hazër… manexon se si qe pouna shpëtaum ama po freyk kishim,u bom hazër moa krejt, ene rraçet i bom hazër krejt… vela i lidhëm rraçet... që kur që të vij të hikim… se freyk kishim..

AA: Si mendoni ju pse fillojë lufta? GjB: Se drejtësi nuk kishte... përnej filloj lufta ku e dimë aq dimë… dinë ma shumë ata qerit ata të mëdhejt se si ka qen lufta… ne ashtu e menojmë… po drejtësi nuk ka pas vërte, me të vërtet, njerëzit pa paun… shejfe si u largun, njerëzit e jon xhythë jonë në gurbet..ce kan shkau… se nuk kanë pas paunë të kishin paun ene ata do rrenjin këtu... kanë loan shpajat…

AA: Mendoni se shkaku këtu ka qenë vetëm çështja e papunësimit? GjB: Po e papunësimit... çajo ka qen…

AA: Edhe e shkollimit ? GjB: Ene e shkollimit… po si jo, si jo… ene jonë shkollu,ene me shkollë, e ka marau shkollën paun ska pas ene ka shkau në gurbet... Sa vet ka që kanë shkau? Çashtu se nuk ka pas barabarsi, të jeshim të barabart,si ata që jonë në paun të jenë ne të jonit… çashtu çajo ka qen…

13 tregime femërore për një luftë

325

AA: A ka ndodhë ndonjë rastë që u ka prekur ma shumë gjatë luftës së 2001 ? GjB: Si jo si jo ka nodh… çe ke nea nodhi… ne kishim… un kishnje nji djalë, kunota kishte, D…, kështu ishin, D., S., S. të tre ishin vërsnejk… ene kur krejsi lufta ene ata bon çysh buon ku e di se si e buon dulën në mol shkaun…

AA: Domethon keni pas antarë të familjes që kanë qenë pjesë e luftës ? GjB: Kemi pas si jo… të tre ata shkaun në luftë… shkaun në luftë… nea si dinjim, e pam se nuk rrenjin rahat, sishin rahat, gjithnji ata punonjin, gjithnji jo baj armë… jo ketë jo atë… deshin tu nejfin sa memzi… me xhyth zemër të tre… D. u nejfte pi aqe ishte në gurbet... ama pi aqe u nejfte… u çonte pare... këta pi kho… ene nji ditë pi ditësh u mourren vesh kur krejsi lufta ene ata të tre... erdhë ai pi gurbeti ene këta shkuan të tre… as ne nuk dinjim hyc… shkaum nea te uçim (ujisim) ishte verë gusht ishte… jo gusht po korrik ishte... korrik – korrik ishte... shkaum të uçim kur erdha une s'oshtë… cëlloj hej Allah ku ka shkau… kur nexon vota pash paret më dueshin… kur shof 500 marka(euro) skishnje… ene u trema po L.(vajza) më tha “Tate sdi tha S.shporejti ene sdi çu bo..sdi nuk ishte rahat… prejt të vij u errë ska të vij… ene najm... në mroamt mu lajmëraun në telefon pi aqe... pi në Tetovë... thanë kjo o shpaje S… tej je none S…. Oun jem… Tha ku e ke S. i thash une s'di pi në mëgjes o houp..un ishnje në faush… kur erdha ai kishte shkau…..tha : S. ka erdh kho po a don të ta kthejm? Thash jo…si ti ktheni ti ktheni të tre… se tha se o ene D. ene S. Po tej e ke nji goc… Jo jo thash ata se kush për vete nji jon… po si ti ktheni ti ktheni të tre… ene çashtu jeti… panë aqe..mas nja disa ditësh erdh ene u lajt, u drejtau ene tha Tate un do shkoj apet…. i xheta un nji pal çyzme, kështu të

13 tregime femërore për një luftë

326

vojnës, ne pak ma von erdhë B(burri) ene tha se i kan vra nja tre …. e sa jom trem atëher..amon jarabi… thanë i kan vra..une u trema thash mos jenë këta..mejr u trema… amon jarabi se harroj asnjiher….atë të keq asnjiher – asnjiher se harroj… ene najm nexon se qerë kishin qen ata që ishin vra… ene çashtou…

AA: Çmendim kishit ju në lidhje me këtë domethon që shkoj… u pajtove ? GjB: Po unë ene u pajtova ene su pajtova… se un nji goc kishnje..drejt lufta çysh sjell… veç të vrasin të houpin… po skishnje çte boj… a për të shkau shkonjin xhythë, ene xhythë do bueshim razi ç'kaur ashtu ishte vakti ..xhyth deshin… lufta nuk o kec..ajo o iftibar kush o në luftë… ama për nonën asnjiher s'osht majr, se nona dumejt keç… of do ma vrasin of kho of aqe… ene ashto

AA: A ndryshoj jeta ke familja juaj... dmth pas kesaj ngjarje? GjB: Po azhoa nuk ndryshoj..u bo ne moa ma keq..nexon i vaun këta... i runjin… njerëzit zaun ti shpiunojn… ma shume shyptarët se ata shijetmaqedont nuk va kanë dasht asnjiher ama shyptarët u nejfnjin….mas 2001 …me 2002 e burgosen S. me 2 gusht ashtu ashtu me 2 gusht e kanë burgos... ketë..shpëtoj ky për pak… për pak shpëtoj se nea ishim të rrethau xhyth 50 milic kishte komsheja okoll m'okoll… e ky kishte bajt dru S…ene kishte ra te flej..ene më fkati mau B.(burri) tha : kështu kështu ju okoll m'okoll me milic jeni të sukllau …si be ? un sa kishnje erdh ..ke doktori kishnje qen… kështu kur dola vërte ke porta xhandar… me të tourr un erdha… ky tu flet…e cujta thash S.vrejk greu… po ky nji onderr shejfte…kishte pa sikaur i meshelin sdi si... sdi si e dëftoj kum harrau matëher… ene thash vrejk kështu kështu e kemi… po hall? 13 tregime femërore për një luftë

327

ene un kap e morra e çita këtu teqe kishim nji avllaj... përsepre dola kështu ka porte jon morra nji kolick me dru... mi të va houp kurse gjo… un nuk deshnje dru te çes po mi se sdinje çtë boj… si të çes gocin ene të dal të shof ku jon xhandart… ene ky kërcej përmi avllajn e halles B. nexon të kërcej avllajn qetër..të dy avllajat kërcej..un dola kotare i dëftova ... se këtu ishte xhandari ama nuk na vau re se çysh e kemi hallin ene nuk na diktoj… kur dola –dulëm ke livadhi teqe ke efo I.(kunati) isto dy xhandar kishte në livadh me automatët drejt ashtu të lishau… dulëm ka porta e Xh.(komshij) këtu ke N.K. (komshij tjetër) e çita në asfalt….aqe në asfalt shkonjin çerre ..thash të nal nej çerre ta morri nenji të hiki të shkoj S…. ene mazalla s' naleshte asnji … çe nji puntor pi Berikove (fshat) sdi pi ku than ka qen ,e nali ai çerren i thash :amon be koum nji njeri të smaun thash du ta morrish ketë gocin të shkoj njer në Tuhin (fshat) të morri nji çerre…sdinje çysh ti thom... mi ta rrej se nreyshi ai se mejrrte ti thaush kështu kështu hik tremet, se secëli asnji nuk buet razi të feytet ta vrasin …e maurr ai në çerret ene ky hiku shkoj dul çaqe…kishte nejs të hiki të shkoj për në Tetovë në Çaf (fshat në malsi mes Kërçovës dhe Gostivarit) kur kishin cëllau ene aqe xhandar… ene kishte hik prap ishte këthay në Prapadisht (fshat në malsi) kështu dul në Tetovë çaqe larg nejt kshyn sa 5 jave 6 jave heyç pa parë... ene çashtu... çata i kemi hek më 2001.

AA: Dmth ky është nji ndër rastet që kanë ndodhë në 2001? GjB: Ky o rasti… S.(djali kunatit) e mësholen … ai din çka hek aqe … e morrën çashtu ene ashtu çata xhoja kemi hek…

13 tregime femërore për një luftë

328

AA: Si mendon a mund të persëritet lufta e 2001? GjB: Mos thashtë Allahu ishalla moa nuk përsëritet… kush e don luftën... ishalla ujdisen kështu majr të mejrren vesht… me të mejrat se pune luftës asnjiher s'osht e majr…

AA: Çfar fituan shqiptarët pas 2001? GjB: Po azhoa çysh fitaun shqiptarët?... veç grindje… çysh kan bo hë… çysh kan bo hajen partajat njona me qetrën …. haj dëftom çysh kanë fitau… kanë fitau nejsen – jo… epo pak pak sdi çtë thom tahej pak … nuk jemi si ma para që kishim freyk ... ku të dalish ma para kishnje freyk nji trakë (kasetë) të nëgjosh shypë… ene babin e jotë e kanë mëshel tej sdin vela po të pysish nonën e vete… e ma para nji trak nuk ishte e lejume të nëgjosh shypë,e nji llaf të folish tahej veç që folim ma rahat mundesh të thaush keq a ma para sën thoushnje keq, kur ishte Jugosllavia skishte llaf të thaush keq,me thon nji llaf keq kush e di sa vjet burg hante njeri… a tahej çkjo o pi me 2001 çkjo o e lire veç fjala…

AA: Dmth veç fjala është e lirë? GjB: Po veç fjala o e lirë… po çajo si e boni hesap… un ashtu thom… qerat xhoja xhyth-asnjisen kot hë cysh kemi fitau … si mos punosh asnjisen..isto çajo o… të thaush se u nal gurbeti ,u nalën njerëzit pi më 2001 të hyn në paun jo..ene ma shoum kanë shkau e nuk jon … çajo cysh do thaush … sdin çtë thaush çajo o … po ishalla buen majr hujdisen partiat njiher se ata nuk hujdisen vet shyptarët jon që nuk hujdisen,haen njoni me qetrin për çysh? për shkom… të jenë secili dunë në krey më vete… ene çajo o... un kështu menoj ene ashtu o…

13 tregime femërore për një luftë

329

AA: Personalisht ti a ke besim ke pala maqedone pas 2001 ? GjB: Asnjiher … çbesim do kesh... kaur kanë pas besë maqedont asnjiher,asnjiher… për menejmin e im un skoum asnjiher besejm… skan qen....kaq vjet… sa e maj mend un asnjiher skan qen ti besojsh… ene çajo…

AA: Pas gjithë kësaj që ndodhi dmth 2001,trazirat,lufta,burgosjet… si mendon a mund të jetojm në paqe bashkë shqiptarët edhe maqedont? GjB: Po ku e di … po do jetojm skan çte bojn skan ku të shkojn... ata kanë shpejat e veta ne i kemi të jonat… as ata sën dalin pi këtij vendi as nea - thomi… ene çajo o veçse, ku jon ma shumë shyptar thomi do jetojn,a ku jon maqedon e shyptar morat sekoush do rrajn ke shpejat e veta ..ska çajre qetër morat të jetojn bashk… çajo o qetër sen... çajo o besejmi… qetër çysh do besojsh… po ishalla hujdisen të dy palët…

AA: A mund të harrohet kjo që ndodhi ene të vazhdohet ma tutje… GjB: Po do harrohet… se ajo ka gja jo se sot brez mas brezi… kshyn sa vjet saqë maj mend ene saqë më kanë dëftau thomi baba im e gjyshi e xhyth që më kanë dëftau se të vramet kanë qenë... tahej vela ma pak..ma para ka qen ene i kanë ther,i kanë houp ene sën i kanë qajt ene opet ka erdh nji vaket jon bo bashk… ska ene tahej do harrohet ajo kur do vij nej vakët thoumi coullët, nejpnit të jonit po do buet majr në u hujdisshin thomi ishalla buet majr… si thon tahej nreyshi vjen tahej kjo dinjo... ma nreyshi mejrren thomi me muabet vesht… ene çajo o veçse se nreyshi…

13 tregime femërore për një luftë

330

AA: A mund të falet,ta falni ju luftën e 2001? GjB: Epo atynve që vjon vra njerëzit ata se falin,sën e falin ata, asnjiher smunden ta falin … se kan pas njerëz ene ma para që va kan vra ai se ka fal që jo vra fëmija a qerit kush nuk e din e fal se nuk i ka gja ajo e vramja… ene nea bash atëher sën e falish se kur dumejtesh haj goci im shpëtoj ama sa kemi hek nea për pak … po çe S (djali kunatit ) që e mësholen… si do e falish e vran e përvolun e... çysh nuk i bon pa faj… për të drejtën e vete ka hakejt të kerkoj të drejtat, a e vrejtnjin e digjnjin me strujë… a çysh nuk i bon..ndoshta i lan nej defekt kur thon nuk o aq kollaj … ene hë ku do e falish . përnej thom..po atynve që va kan houp përfjesht… opet ai gjall osht ama atynve që va kan houp përfjesht ata asnjiher sën e falin… hë si do e falish… ene çashtu…

AA: A ka diçka që nuk ju pyeta dhe do donit të folni në lidhje me këtë temë? GjB: Po sdi mi Jeta skoum azhoa,çajo o çata jon… tët thom nea pi ma para skemi qen majr me shijet… ce do thaush? se nea pi ma para thoumi familje ime asnjiher si ka dasht,babai im si ka dasht se babës tim ja kan vra vëllan,vëllan ja kan vra ka qen ballist… ja kan vra shijet… ene nea pi matëher ... nea sjemi ... për familjen e ime nea si kemi të groat… a këtu ku erdha këta nuk kishin të vra… skishin të acysh… i deshin thoumi nuk u dinjin hile ,din të thoumi të keqe, a ne për vete nea si kemi dasht… babai im njiher si deshte… çte thom për zort i kemi pas miq kemi dasht nejsen, se morat pa ata nuk bueshte nji leter ma para… nuk mundeshnje si mos shkosh të lutesh tët nejfi nji shja nji sen a kështu me zemër si kan dasht,ai pra si deshte hyc, baba im si deshte ama babën e im e kishin gjeg i kishin vra vëllan... po nexon grun e vëllajt o kthy e ka morr… ka qen e dhonme none ime për xhakën S.(xhaxhai i 13 tregime femërore për një luftë

331

tregimtares) vrejtët ai në luftë... e cashtou nuk o fort e kollajshme,e morrin nexon nonën e ime për babën e im..çashtu heka… ene çashto… qetër sen... çeke ene familjen e nonës - çe të vjerrës sime ene ata thomi ene ata si kanë dashtë ene sot e ket ditë si dun… se kësaj ja kan vra babën ,ene nejpnit ja mësholën… ene hë ku do i diet ene ajo si don … ene ajo si deshte gjithnji kur bonjim llaf si deshte… a thomi këta qerit i deshin baba - vjerri i deshte ce se nuk e kishin gjeg në familje a neve që na kanë djeg në per çat thomi… sekoush për njerin e vet çashtou… skoum qetër sen çaç… AA: Faleminderit shumë.

13 tregime femërore për një luftë

332

LIDIJA ILIEVSKA KUMANOVË

13 tregime femërore për një luftë

333

13 tregime femërore për një luftë

334

Lidija, nëse sulmojnë tutë, unë do të fshihem te ti, nëse sulmojnë të mitë, ti do të fshihesh tek unë.

LIDIJA ILIJEVSKA: Lidija Ilievska nga Kumanova, e punësuar si profesoreshë në shkollën e mesme Pero Nakov në Kumanovë, sa i përket asaj që ndodhi gjatë kohës së konfliktit në Kumanovë, dhe ku isha gjatë gjithë kohës, ndoshta do të jetë interesante ajo që unë si fëmijë jam rritur në një mjedis etnikisht të pastër ku jetonin vetëm maqedonas, në qendër të qytetit të Kumanovës. Kur u martova shkova në një vendbanim periferik, te stacioni hekurudhor, ku jetojnë njerëz të të gjitha komuniteteve. Rruga jonë ishte e larmishme sa i takon përbërjes etnike, kishte serbë, shqiptarë, maqedonas, romë. Jetonim me të gjithë në mënyrë fqinjësore. Edhe para konfliktit patëm ndërtuar disa raporte fqinjësore dhe nuk bëhej dallim etnik, të gjithë shoqëroheshin me njëri-tjetrin dhe i festonin festat. Shkonim mysafir te njëri-tjetri. Kjo për mua ishte posaçërisht interesante sepse para kësaj pata jetuar në mjedis etnikisht të pastër. Në fillim më vinte çudi, por pastaj e pranova, meqë për nga natyra jam person komunikativ. Atëherë nuk isha e kyçur në sektorin jo-qeveritar, por isha aktive në fakultet, me organizatat rinore. Gjithmonë kam qenë në komunikim me dikë prandaj këtë e pranova lehtë dhe pata ndërtuar raporte shumë të mira shoqërore. Ashtu që me një kolege timen shqiptare që po ashtu erdhi si unë, këtu, ishte pak e çuditshme se ishim shumë të afërta, bile edhe e angazhova në organizatën “Nëna” (paksa jo e qartë) dhe punonte në projekte me ne, në shoqatë maqedonase jo-qeveritare. 13 tregime femërore për një luftë

335

EMILIJA MANEVSKA: A u ndryshuan raportet kur filloi konflikti i vitit 2001? LI: Konkretisht, në rrugën tonë asgjë nuk ndryshoi. Ja, po e them konkretisht për mua dhe shoqen time, mu duk se u afruam akoma më tepër. Punonim bashkë, shkonim bashkë në punë. Unë disi ndjehesha pak më e lirë se ajo. Ajo sikur varej nga unë, më priste kur kishim ndonjë mbledhje për t'u kthyer bashkë. Udhëtonim me një veturë dhe ajo gjithmonë ishte më e frikësuar nga unë. Kur na kontrolluan njëherë letërnjoftimet, më pyetën se ç'bëj unë me një shqiptare. Unë u thashë që ishim fqinje dhe se shkonim bashkë në punë. Pas kësaj bile edhe nuk ndalnin më sepse na mësuan. EM: Çfarë ndodhi kur filloi të përkeqësohet situata edhe në Kumanovë? LI: (në fillim disi ngatërrohet me të folurit, por pastaj vazhdon) Kur filloi shpërngulja e detyrueshme, ashtu ta quaj, e njerëzve nga Mateçi, Opaja, unë akoma nuk e dija. Isha duke u kthyer nga një seminar dhe mora vesh nga radioja e autobusit. Filluan të më paraqiten në telefon – hajde se filloi lufta, ku je? Të parën gjë që e bëmë pasi mbërrita në shtëpi ishte të zhvendosemi në një mjedis më të pastër etnikisht. Unë, p.sh. shkova me fëmijët te nëna ime. Bashkëshorti ngeli në shtëpi. EM: A frikësoheshit nga mjedisi ku jetonit, duke menduar që ata mund të jenë kundër jush? LI: Unë për vete jo, por frikësohesha më tepër nga ajo se nuk e dija se çfarë po ndodhte. Pra, nuk ishim të informuar, nuk e dinim se çfarë po ndodh, kishte versione të ndryshme, kanë sulmuar nga atje, kanë sulmuar nga këtu. D.m.th. megjithëse ishim me përkatësi të ndryshme etnike....unë shkova te nëna ime, ndërsa shoqja ime shkoi te motra e saj në Shkup. Iknim të dy palët ndërsa nuk e dinim se pse dhe nga kush po iknim. Kjo ishte dita e parë. Ishte 1, 2 ose 3 maji. Nuk më kujtohet tani saktë. E di që ishte fillimi i majit. Rrinim dhe vështronim. Mbasi e morëm vesh se si qëndronte puna, u kthyem. EM: Pas sa kohe u kthyet? LI: Pas ditës së dytë. Menjëherë u kthyem dhe vazhduam jetën tonë të përditshme. Te rruga jonë kishte diçka të ndryshme, por kishte stërmadhim të gjërave nga mediumet, edhe nga njerëzit. Pastaj filloi ndarja në mes disave. Por, ata që kishin ndërtuar raporte të mira nuk u prishën. Bile, ne edhe bënim plane me fqinjën time, gjithmonë i thoshim ato fjalë (ligjërata e drejtë) Lidija, nëse sulmojnë tutë, unë do të fshihem te ti, nëse sulmojnë të mitë, ti do të 13 tregime femërore për një luftë

336

fshihesh tek unë. Ndërsa unë i thosha se kush janë tani të mitë dhe kush janë të tutë. E pastaj bënim shaka, ndonjëherë edhe nga brengat. Dëgjohej krejt kur shtinin me armë. Rri në oborr, pi kafe, ndërsa gjuajtjet dëgjohen. Bile, e mësuam edhe zërin e armëve nga të cilat gjuhej. EM: A nuk frikoheshit? LI: Tek në mbrëmje, kur bija të flija, dhe kur heshtja kaplonte gjithçka, e prisja zërin. U mësuam të jetojmë edhe në asi kushtesh. Tek unë në shtëpi gjithmonë mbaheshin mbledhje me shqiptarë dhe maqedonas. Edhe në bashkësinë lokale takoheshin, me qëllim të ruajtjes së paqes. EM: A kishin druan se mos ndoshta ua rekrutojnë bashkëshortin? LI: Jo, burri im punon në arsim, dhe shkonte në punë si përherë. Askush asgjë nuk i thoshte. EM: Ju jeni profesoreshë, çfarë ndodhte me fëmijët në shkollë, a kishte tensione? LI: Paralelet akoma ishin të përziera dhe tensionet lindën. Bile kishte edhe sigurim më të madh nëpër shkolla. Të gjithë arsimtarët dhe prindërit ndërmerrnin masa të caktuara për t'ju folur fëmijëve të tyre që situata të mos eskalonte. Mendoj se nuk pati diçka të jashtëzakonshme për shkak të frikës nga njëri-tjetri. Të gjithë në Kumanovë jetonin me njëfarë frike. EM: Edhe maqedonasit edhe shqiptarët? LI: Të gjithë, të gjithë. Meqë ishte shumë afër nesh dhe ekzistonte rreziku që të shpërthente në qytet. Por, mendoj se këtu rol të madh luajti vetëqeverisja lokale, bashkësitë lokale, dhe OJQ-të. U formua këshilli lokal për parandalim në Kumanovë dhe të gjithë kontribuonim në këtë aspekt. Kishim njëfarë detyrimi që sikush të thotë, përfshirë këtu dhe bashkësitë fetare, se nuk kishte nevojë për asnjë konflikt, dhe ia dolëm mbanë, me punë të pandalshme tërë ditën. Ndërsa shtihej me armë, unë si përfaqësuese e sektorit jo-qeveritar isha gjithmonë në terren, edhe me personat e shpërngulur. Në Kumanovë ka një qendër grash që ekziston që 11 vjet. Ka gra nga të gjitha bashkësitë etnike. Ne ishim të gjitha bashkë dhe punonim me të gjithë të shpërngulurit nga Mateçi dhe Opaja. Pra, aty kishte edhe maqedonas, edhe shqiptarë edhe serbë. Dhe ne punonim me gratë. Të gjitha vinin në të njëjtin vend.

13 tregime femërore për një luftë

337

EM: Si ju ndihmonit? LI: Kur kishim donacione në ushqim, veshmbathje, higjienë, por edhe nëpërmjet punëtorive kreative psikologjike, ua ofronim atyre. Dëshironim që gratë të dalin nga ato strehimore ose nga familjet ku ishin vendosur. Maqedonasit dhe serbët ishin vendosur në qendra kolektive, ndërsa shqiptarët nëpër familje dhe farefis. Ishte interesante kur vinin gra nga të gjitha nacionalitetet e kur takoheshin aty, ish fqinjë që deri para disa ditësh kishin pirë kafe bashkë, aq prekëse ishin ato takime dhe të gjitha thoshin se kjo u ishte imponuar, se ata nuk kishin pasur asnjë problem si fqinj. Mendoj se punuam me to rreth 2 vite. Më pas, popullata shqiptare u rikthye në vendet e tyre; disa mbetën, por 90% u kthyen. Ndërsa popullata maqedonase dhe ajo serbe edhe sot e kësaj dite nuk janë kthyer. Jetuan aq gjatë nëpër qendra kolektive; tani shteti u dha njëfarë dëmshpërblimi të vogël dhe këto qendra u mbyllën. Kujtoj që të gjithë tani kanë shtëpi në të cilat jetojnë. EM: Cili ishte shkaku dhe a ishte patjetër të bëhet e gjithë që kjo që u bë? LI: Mendoj se nevojat e shqiptarëve i kuptojmë të gjithë, posaçërisht ne që punojmë me ta. Religjioni i tyre, traditat, i kuptojmë, ndërsa për nevojat që ata i përmendin si të mësojnë në gjuhën amtare, atë veç e kishin, për vendosjen e gjuhës shqipe si gjuhë të dytë zyrtare në shtet, për punësim, i kuptojmë ato nevoja, por mendoj se edhe atyre iu imponua kjo, të paktën unë ashtu e shoh, ndoshta shqiptarët që jetojnë në Maqedoni nuk do ta kishin bërë atë në këtë mënyrë. Ndoshta është përzier ndonjë politikë nga jashtë; vetë njerëzit thonë, vetë shqiptarët, që ata që kanë luftuar si UÇK, apo AKSH, si quhen, se nuk janë shqiptarë nga Maqedonia, porse kanë ardhur nga diku tjetër. Pas konfliktit, kur mblidheshin armët, si përfaqësues i ekipeve monitoruese shkova te të gjitha fshatrat e shpërngulura deh askush asgjë nuk më bëri. Edhe sot e kësaj dite shkoj, sipas nevojës, dhe askush asgjë nuk më thotë. EM: A nuk kishit frikë kur shkonit atëherë? LI: Ne të sektorit jo-qeveritar bënim njëfarë lloj monitorimi për mbledhjen e armëve dhe ishim ekip i përzier prej maqedonasish dhe shqiptarësh dhe shkonim bashkë edhe në fshatrat maqedonase edhe në ato shqiptare, nga Nagoriçani i vjetër e deri në Likovë. Kolegët e mi, që unë i përjetoja si shokë më thoshin tani ti do të vish me ne, a nuk ke frikë? Ju thosha që nuk kisha frikë meqë isha me ta, ndërsa ata i njihnin në fshat kështu që nuk kisha asnjë 13 tregime femërore për një luftë

338

problem (flet për disa njerëz se ku kanë punuar dhe prej nga kanë qenë, pse kanë qenë të njohur, etj.). EM: Më parë desha t'ju pyes, a i këshillonit fëmijët, atyre që ju jepnit mësim? LI: Me fëmijët bisedonim vazhdimisht. Apo, secili vjen nga një mjedis i ndryshëm dhe varet se çka flitet në shtëpi. Atë fëmijët e pranojnë si të tillë. Pavarësisht se cilit komunitet etnik i përkasin. Deklaronim se ata janë fëmijë deh se nuk duhet të përzihen në politikë, të shoqërohen me secilin; posaçërisht nëpër shkolla nuk hapnim tema të këtilla, meqë ato nuk ishin për nxënësit (nuk është e qartë, por me sa duket sqaron se ka ligjëruar të drejtën qytetare në shkollë). Ndërsa nëpërmjet OJQ-ve kishim një qendër për risocializim të fëmijëve (nuk është e qartë, përmend disa qendra), ato ishin të njohura. Edhe aty mblidhnim fëmijë nga të gjitha bashkësitë etnike dhe nëpërmjet atyre punëtorive kreative sociale shoqëroheshin. Në fillim rinin, ashtu të ndarë, të parët në njërën anë dhe tjetër në anën tjetër, bile edhe kur bënim disa lojëra ku duhej të kapeshin dorë për dore, ata refuzonin, por ne i tejkalonim ato situata duke u futur vetë në mesin e tyre. Kështu fillonte dalëngadalë situata të zbutej. Edhe nëpër shtëpi nuk ekzistonte më ai tension dhe këtë fëmijët e ndjenin dhe kështu funksiononte më së miri. Pesë vite në Kumanovë dhe kjo qendër dha kontributin e saj, pra, të paktën të zbutnin tensionet te fëmijët. EM: A mendoni se u realizuan qëllimet e vendosura para konfliktit? LI: Paj..., varet kush si i sheh gjërat. Unë mendoj se disa nga qëllimet e shqiptarëve u realizuan me Marrëveshjen Kornizë, megjithëse atje shkruan se nuk vlen vetëm për shqiptarët por për të gjitha bashkësitë etnike. E interpretojnë keq, d.m.th. për punësim vetëm pala shqiptare paska përparësi, ndërsa kemi edhe komunitetin rom, serb, vlleh, etj. Pra, kur flasim për Marrëveshjen Kornizë, atë duhet ta shohim nga më shumë pikëvështrime, nga ato të të gjitha komuniteteve etnike. Mendoj se të gjithë fituan nga pak. Arsimohemi në gjuhën amtare, kemi të drejtën e punësimit, kemi të punësuar në të gjitha institucionet, ndërsa ajo që tani mua nuk më pëlqen në Kumanovë është segregacioni (ndarja); njerëzit nuk duan të flasin për këtë por është evidente. Pra, pjesë të caktuara të qytetit janë të banuara me pjesëtarë të njërit komunitet, ndërsa pjesë tjera me pjesëtarë të komunitetit tjetër. Tani dihet saktë se cila pjesë e qytetit kujt i takon. Edhe ata të paktë që ishin në 13 tregime femërore për një luftë

339

vendbanime të përziera, filluan të shpërngulen. Tani kanë mbetur të gjitha etnikisht të pastra. EM: A mendoni se njerëzit akoma frikohen se mos përsëritet edhe njëherë konflikti i 2001-shit? LI: Mendoj se të gjithë frikohen. Të gjithë kishin njëfarë kapitali dhe mendonin se çfarë do të ndodhte me shtëpitë e tyre, me pronën e tyre, të gjithë niseshin nga kjo, pavarësisht se për kë bëhej fjalë. Për të ardhmen më tepër ndikon besimi i humbur se sa frika. U prishën edhe raportet fqinjësore dhe shoqërore. Ata që komunikojnë më tepër tani janë të kyçur nëpër parti politike, nëpër OJQ, dhe kështu i realizojnë kontaktet e tyre, te ata nuk ka problem. Ndërsa njerëzit që jetojnë të izoluar i lëshuan shtëpitë e tyre, u shpërngulën. Problemi tjetër është se që në fillim jepeshin shuma të mëdha parash për të blerë shtëpitë e maqedonasve nga ana e shqiptarëve. Ndoshta ka ndonjë farë politike, nuk e di, mirëpo për shtëpi të vjetra që nuk vlejnë jepeshin shuma marramendëse. Dhe ndoshta njerëzit mu me ato para bënë shtëpi e banesa dhe shihnin mundësi përfitimi, nuk di si ta them as unë. Ndoshta prapa kësaj qëndron edhe diçka tjetër, mirëpo nuk jam politikane dhe nuk dua të hyj në këtë temë. Atë që unë ndjej e them dhe nuk më kënaq. Unë personalisht shkoj në çdo pjesë të Kumanovës, nuk kam frikë, askush asgjë nuk më ka thënë deri tani. Unë ndjehem e lirë sepse në Kumanovë njoh mjaft njerëz dhe ata më njohin mua, dhe ndoshta kjo më jep kurajë, që lëviz. Ka të tillë që nuk guxojnë ta bëjnë këtë, ka kufij që ata vetë i kanë shpikur dhe e kanë lëvizjen e kufizuar. Për momentin kemi një qendër rinore ku vijnë të rinj nga të gjitha bashkësitë etnike, por ka edhe prej tyre që nuk vijnë mu për faktin se jemi të vendosur në vendbanim të përzier etnik. Të gjitha organizimet që ne i bëjmë inkuadrojnë pjesëtarë nacionalitetesh të ndryshme – këtë e bëjmë nëpërmjet Pestaloci-t, një fondacion fëmijësh nga Suedia dhe ky klub veç më ekziston që dy vite. Aty promovohen kulturat, traditat, religjionet, bëhen aktivitete të ndryshme, për komunikim, për dëgjim, varësisht nga nevojat dhe dëshirat e të rinjve, organizojmë edhe kampe ashtu që të rinjtë të mund të afrohen me njëri-tjetrin. Është tjetër kur janë këtu në qytet, dhe ndryshe kur dalin nga ai, kur janë vetëm. Është interesante se kur fëmijët janë grup, janë shumë më komunikativ. Te ne gjithçka është e ndarë, le të thotë kush çfarë të dojë. Fëmijët e secilit komunitet kanë vendet e tyre të preferuara dhe dalin ndaras nga njëri-tjetri.

13 tregime femërore për një luftë

340

EM: Para 2001-shit a nuk ishte kështu? LI: Epo, ndoshta të rriturit përziheshin, këta të vegjlit as dilnin më parë. Tani edhe të rriturit janë ndarë dhe dihet kush ku e ka vendin. Shkollat u ndanë, d.m.th. nuk ka më komunikim ndërmjet të rinjve, le më të presim të shoqërohen. Shoqërohen vetëm në suaza të aktiviteteve të OJQ-ve. Mund të ndodhë dikush ta ketë ruajtur edhe më tej shoqërinë dhe miqësinë e vendosur prej më herët. Më parë të gjithë ishim të përzier. Jetohej, të vjetrit akoma e kanë mbajtur atë mënyrë; megjithatë ndarja vërehet dukshëm. Edhe nëpër mbishkrimet e shitoreve mundeni ta dalloni se kush çfarë përkatësie etnike ka. D.m.th. aty ku ka shumicë shqiptare edhe mbishkrimet janë në gjuhën shqipe, dikush e ka shkruar edhe në maqedonisht, dikush tjetër fare nuk e ka shkruar në maqedonisht. EM: Ju pengon kjo? LI: Mu personalisht jo. Unë shkoj dhe blej në ato shitore. Edhe në treg po ta vëreni – shqiptarët shesin produktet e tyre në njërin skaj dhe maqedonasit në skajin tjetër. Romët në skajin e tretë. Pra, gjithçka është e ndarë. Nëse vëreni se pse unë shkoj dhe blej te shqiptarët në vend të maqedonasve është se ata janë më të kulturuar ndaj blerësve, çmimet i kanë më të kapshme, për të njëjtin prodhim. Mua nuk më pengon nëse blej te njëri ose te tjetri, unë shikoj çmimin. Bile ka edhe prej atyre te të cilët blej rregullisht, dhe më thonë a erdhët fqinje; mendoj që një gjë e tillë fare nuk më pengon, d.m.th. ajo që kam një qasje tjetër, mendim tjetër, falë sektorit jo-qeveritar, arsimit, më bën më të lirë, mirëpo jo gjithkush e mendon këtë. EM: A keni të shtoni edhe diçka tjetër? LI: Dje festohej dita e flamurit shqiptar. Isha në një seminar, udhëhiqja një grup, punojmë në (sqaron çfarë seminari) Kumanovë dhe po përgatisim program, ishte me dy module dhe me grup të përzier – kishim nga dy përfaqësues nga të gjitha bashkësitë etnike, po ashtu edhe nga bashkësitë lokale dhe OJQ-të. Dje, gjesti ynë ishte – unë isha si ligjëruese atje – dhe shqiptarët mbetën të habitur kur unë ua urova festën e flamurit. Më thonë Ja, nuk paskeni harruar. Ndërsa unë ua kthej që apo punoj në programe për mirëkuptim dhe bashkëjetesë, për njohje, si të harroj. Ishte interesante se kur erdhëm në Kumanovë kah ora 4 e pasdites, në sheshin e qytetit kishte manifestim me rastin e shënimit të ditës së flamurit. Kishte vetëm flamuj shqiptarë. Ku janë maqedonasit. Pse nuk i festojmë festat bashkë? Ose, kur 13 tregime femërore për një luftë

341

maqedonasit festojnë Krishtlindjet, ku janë shqiptarët? D.m.th. vetë populli disi po ndahet. Kjo është një ngjarje publike, kushdo mund të vijë në shesh. Apo koncerte kur kemi, dëgjoni që përherë ka koncerte, për Vit të Ri, ose për ndonjë rast tjetër. Dhe menjëherë vërehet, grupim i maqedonasve në njërën anë, i shqiptarëve në tjetrën, pra, kanë ardhur por prapëseprapë janë ndarë. Ndoshta me intervenimin e OJQ-ve, vetëqeverisjes lokale, ... ja, tani bëmë program (e paqartë) me atë që nga 2011 do të promovohen aktivitete të ndryshme mu për promovimin e kulturës, traditave, religjionit, te bashkësitë etnike, ashtu që qytetarët të mund të njihen ndërmjet vete. Ndoshta pikërisht kjo mosnjohje na bën që të jetojmë njëri afër tjetrit, por të ndarë si me vijë. Nëse do njiheshim më tepër ndoshta edhe do të kuptoheshim më mirë.

13 tregime femërore për një luftë

342

NAKIJE XHAFERI KUMANOVË

13 tregime femërore për një luftë

343

13 tregime femërore për një luftë

344

E kemi shikuar, e kemi ndëgjuar, dridhjet kur kriste çdo mbramje ato tenkat, ato aeroplanet me sy kam dal i kam pa vetë tu u kujdes fëmit, mos t'mi gjeje diçka, tu shku, tu i porosit, tu e mbyll derën në shtëpi tu shku, tu u paraqit atje n'punë, tu ardh n'vrapim dhe vetem sa u errësoke kriste flaka dridhej e tërë banesa.

SHYQERI XHAFERI: Gjendemi në shtpin e Nakije Xhaferi, me datën 07.11.2010, do ta zhvillojm një intervistë me ngjarjet e vitit 2001. Zonja Nakije mund te na prezentoheni? NAKIJE XHAFERI: Unë quhem Nakije Xhaferi, me profesion profesoresh pranë shkolles fillore “Bajram Shabani”-Kumanovë, jam nanë e katër fëmive, punoj, angazhohem me punët e shtëpis si dhe punet profesionale që jam e obliguar ti kryej. ShXh: Qe sa vite punoni në shkollën fillore “Bajram Shabani”? NXh: Unë kam ardh prej Preshevës atje kam punu plot 16 vite me rrallë edhe këtu të njejtin profesion e bëj me nxëns të klasës së parë, punoj gjatë 15 vite në Kumanovë. ShXh: Vendin e punes ku punoni, a keni edhe nxënës së përkatsis tjetër etnike, a vetëm shqiptar? NXh: Jo, kjo shkollë posedon vetem nxënës shqiptar edhe punoj me nxënës shqiptar në gjuhën shqipe. 13 tregime femërore për një luftë

345

ShXh: Kurse kolege nga pala tjetër a keni në kolektiv? NXh: Kemi koleg edhe nga pala tjeter, dy-tri kolege maqedone, flasin vetem gjuhën e vetë maqedone dhe japin maqedonisht. ShXh: Ju a komunikoni me koleget e juaja? NXh: Po komunikojm, bisedojmë jemi t'shoqnuara majft me ato. ShXh: Dmth s'keni kurfar problemi? NXh: Nganjehër bisedojm ashtu private, nuk flasin asnjera në gjuhën shqipe, na flasim me ato në gjuhën maqedone kontaktojm. ShXh: A mund te na thoni diçka per vendbanimin tuaj, ku banoni, ku jetoni, çfar rrethi si është struktura e popullsis në lagjen tuaj, ju banoni në Kumanovë, po? NXh: Po, banojm në Kumanov bash në lagje të maqedonve, shum pak... ShXh: Shtëpi private apo në banes? NXh: Jo, banojm në banes, jemi pak shqiptar, dy-tri banesa, shkojm, vim, me një koridor jetojme mir. ShXh: Ndërtesen ku ju jetoni, sa familje shqipëtare jeni? NXh: Vetem tri, një është jasht njëher, në vit vjen, ne jemi dy-tri familje shqipëtare, çdo banes rreth e perqark ksaj lagje nuk ka shum shqiptar, ma herët kishte, mirpo pas luftes Kosovës disi filluan asi reaguan, u larguan shumë shpejt, disa në shtëpia disa kaluan në banesa u transferuan në banesa tjera. ShXh :E pse mendoni se jane larguar? NXh: Sigurisht nga friga pak mendojshin, se pi ndodh diçka edhe më e keqe, mirpo deri sa kemi nejt ne gjatë tërë asaj kohe nuk kemi mujt me vrejt as un e as shoku diçka çka ka mujt me ndodh, as te të rriturit as te fëmit e tanë, jashtzakonisht un i kam pas katër fëmi, aq te vëgjel edhe për herë të parë n'banes nuk kemi pas aq shumë frig, kemi pas frig por kemi qenë aq të 13 tregime femërore për një luftë

346

kujdes'shem me porosi fëmive, i kemi porosit. ShXh: Mendoni para vitit 2001? NXh: Para vitit 2001 shum mir kan kalu fmit tanë me fëmit e palës tjetër, ka pasur shumë fmi të palës maqedone, janë shoqëru nuk kemi mujt me vrejt, ndoshta ka pas rrahje t'vogla, mirpo i kemi kshillu ne fëmit tanë mbrenda që mos të kontaktojn mos të ngucen mos t'shahen mes veti ka pas edhe të palës tjetër disa kan qenë t'mir disa t'kçi disa eksese t'vogla mirëpo ato jan shua shum shpejt. ShXh: Dmth para konfliktit në Maqedoni 2001 ju keni pasur kontakte me etnitetin maqedon? NXh: Kemi pas, kemi qenë t'shoqnuar kemi hy, fëmit e atynve kan pas qef t'vin me fëmit e mi të shoqërohen i kanë thir me emra, kan dal në oborr kan lujt s'bashku me ta me top, me biciklla janë shetit kan hi mrenda, mas tepërmi kemi pas ashtu pak frig kur ka qene lufta në Kosovë ka pas urrejtje pala maqedone, urrejtje ndaj fëmive tonë, sigurisht bisedohen nëper dhomat e tyne, edhe fëmit e tyre nganjëher i kufizoshin fëmit tanë në oborr ose kur hishin mbrenda për shkall i thojshin me gishtë, paraqiteshin ato far ngacmime çoj 3 gishta shko n'banes tane, mirëpo edhe fëmit e tonë kanë qenë aq t'mir aq t'kuptushëm na kan thir neve nanën ose babën na kan tregu se si silleshi fëmit e palës maqedone edhe na i kemi msu ngadal i kemi msu fmit tan edhe kemi bisedu kemi kontaktu, mos u ngacmoni, mos u bëni si ata, mos folni ju kshtu edhe kshtu, i kemi eduku n'at tonën mirë te duhen. ShXh: Sa kuptova unë ktu në lagjën tuaj, ka edhe mjaftë antar të përkatsis serbe? Nxh: Po. ShXh: Si qëndronte puna me përkatsin tjetër? NXh: Unë sa e kam vrejt, si kam ardh këtu mendoj se vetem i thohet fjala se gjith jemi maqedon, por këta janë t'ardhur sigurisht nga Vraja, Piroti e Nishi edhe mas shumti konfliktin e Kosoves kur ka qenë, kemi vrejt shum konflekte 13 tregime femërore për një luftë

347

shumë mbishkrime me ngjyra polikollore. ShXh: Për kahje t'serbis po mendoni? NXh: Për krahje t'serbis tu shkrujt “srce serbiju, ova e kosovo, kosova e srce serbiu” fjalt e tyne, fjalt ma t'vrazhda të cilët naj kan vra neve shum synin po edhe atë e kemi kuptu se do ti vije fundi edhe ja i erdhi fundi, Kosova e mori pamvarsin e vet edhe kta gjithë u qetsuan pa masë. ShXh: A mendoni se kishte diskriminim nacional n'baza etnike para 2001? NXh: Nuk kemi mundur aq tepër mi vrejte, dihet disa ndoshta edhe pse ne ishim t'punsuar tolerojshmi s'kishmi qef me pas kontakte me lloj lloj njerëz, kemi toleru, kemi kshyr punën tonë, kemi ardh, jemi mbyll në dhomë në shtëpiat tona, ashtu kshilla të duhura tu i dhan fëmive se kemi qenë me fëmi ashtu, fëmit e vegjël i kemi pas gjithnjë, iu jepmi kontakt fëmive mos u perzini mos bani mos kontaktoni shkollë në shtëpi, n'pun në shtëpi edhe kështu kemi kalu jashtzakonisht pa kurnifar problemi megjithse kemi nejt gjatë tërë kohës së luftës, me katër fëmi, me burrë, me vete, plus kam pas shumë problem me fëmit kur i kam lan t'vegjël, katër njëher i kam pas mbyll tri dit në shtëpi, nuk kam pas qef t'i lëshoj të luajn në oborr, mos te vie deri te aj konflikti mirpo ashtu ndodhi siç ndodhi u mbrojtëm na ndihmoi pak zoti korrëm sukses dhe perfundoi lufta siç perfundoi. ShXh: Ju a kishit mundësi të shkolloheni në gjuhën shqipe në shkollën fillore, të mesmen, fakultetin? NXh: Ne t'Preshevës nuk kemi pas problem, shkollën e mesme e kam mbaru ashtu në Gjilan, ashtu edhe shkollën e lartë në Gjilan në gjuhën tonë, në gjuhën amtare shqipe, s'kemi pas problem kemi mësu. ShXh: Në Preshev edhe në Gjilan, a kishit kontakte me maqedon, me serb? NXh: Po kemi pasur vazhdimisht me serb. ShXh: Raportet, si kan qenë? NXh: Mirëpo, të gjithë raportet jashtzakonisht i kemi pas t'mira, nuk kemi pas 13 tregime femërore për një luftë

348

urrejtje nuk kemi pas ngacmime, nuk kemi pas ofendime njëri me tjetrin, bile bile kan ardh te na, kemi shku kemi pi kemi qëndru jashtzakonisht mirë, e po, kjo ishte urrejtja e gjith kto ngacmime grindja lloj-lloj pale. ShXh: A keni vërejtur ndonjë lloj diskriminimi lidhur me marjen e nënshtetsive, për arsye se në Maqedoni shum më parë ishte marja e nenshtetsis për njerzit që nuk kan lindur në Maqedoni? NXh: Po, na kan diskriminu jashtzakonisht maqedonët, na kan diskriminu edhe po na diskriminojnë me keto vrejtje, me këto dokumente, me këto nënshkrime, nënshtetsi ja psh fakti se... ShXh: Ju kur keni qenë e martuar? NXh: Unë kam qenë e martuar me 1985, 23 dhjetor jam martu, këtu deri sa e kam pas pasoshin serb, kam mujt me udhëtu te posht, te nalt pa asni problem. ShXh: Dmth ka qenë pasaporta jugosllave? NXh: Vetëm sa u vu kufiri Tabonoc, unë menjëher kam pas probleme me pasaportën. ShXh: Sa vjetë keni pritur për nënshtëtsi? NXh: Kam vrapu gjithka, andej, këndej... ShXh: Edhe pse mendoni se t'ka taku nënshtetsia procedurat ishin mjaft...? NXh: Lloj lloj dokumenti kan kërku, i kam plotsu kushtet, andej kam vrapu këndej, ja mu dushke edhe te punsohem përshkak kufirit. ShXh: Si udhëtonit ju, me çfar dokumenti keni udhtuar në Kumanov prej Presheve? NXh: Hiç niher s'kemi pas kurnifar dokumenti, kemi shku në të zez andej, ka mali, e jemi frigu, e jemi trishtu nga policia maqedone – serbe, na kan zan policia e menxi se kemi kalu andej - këndej tu ardh, tu i fut dokumentet neper polici e me nxjer dokument tjetër për me udhtu andej kufinit s'ka pas kurnifar rrugdalje kursesi s'kan mar vesh, s'kan kuptu policia maqedone, shume kemi 13 tregime femërore për një luftë

349

pas probleme mirëpo tu i rregullu disa dokumente përmes shokut. Un kam mujt me rregullu dokumente tjera edhe pastaj, pas katër viteve kam prit me vjet të tëra edhe kam mar dokumentin, pasoshin. ShXh: Po si keni paraqit lutjen, a keni prit vetëm lutjen? Nxh: Lutje n'Kumanovë, lutje n'Shkup, andej kam vrapu gjithka, ashtu doli fati edhe unë e mora pasoshin dhe u transferova n'Kumanovë me gjithë fëmit edhe shokun dhe menjëher u punësova n'shkollën “Bajram Shabani”, përshkak t'shtetësis as nuk um mershin n'punë shume kam pas probleme, mirëpo u stabilizum, u punsum fëmit filluan të rriten, të shkollohen në të njejtin vend, të njejtën shkollë afër këtu, tash puna shkon në rregull, fëmit n'shkollë na n'punë, a kemi hjek. ShXh: Gjate vitit 2001, ju ku ishit, ku ndodheshit? NXh: Asnjëher s'kemi bëre lëvizje gjatë vitit 2001, kur krisi lufta në Maqedoni e tërë flaka shkonte, andej, kendej, komunës Likovës, fshatrat dhezeshin. ShXh: Ju ishit prezent kur armatat maqedonese sulmonin fshtatrat? NXh: Vrapim n'punë tu ardh. ShXh: A ishit prezent, a e keni shiku? NXh: E kemi shikuar, e kemi ndëgjuar, dridhjet kur kriste çdo mbramje ato tenkat, ato aeroplanet me sy kam dal i kam pa vetë tu u kujdes fëmit, mos t'mi gjeje diçka, tu shku, tu i porosit, tu e mbyll derën në shtëpi tu shku, tu u paraqit atje n'punë, tu ardh n'vrapim dhe vetem sa u errësoke kriste flaka dridhej e tërë banesa. ShXh: Domethon n'momentin e fillimit luftës dhe gjate konflikteve ju ndodheshit në banes? NXh: Në banesen tonë, vetë e gjashta me burr, me fmi, me vet nënstop mbrenda tu dhan kshilla, tu mos u frigu ,tu kujdestaru me burrin, njeni rrike deri von, tjetri flinte bashk me femit, tjer rujke deri në mëngjes na të dyt tu kujdestaru, tu u kujdes për shtëpin, për fëmijet se çka do t'bohet sonte dhe 13 tregime femërore për një luftë

350

çysh do ta presim mengjesin. Kur dilsha te dera e shikojsha mos um kan lan deni shenj, mos po do mem ndodh diçka, mirëpo Zoti na rujti, u rujtem pak vet dhe ndodhi çka ndodhi, kjo... mbaroj. ShXh: A mund të na jipni një lloj mendimi tuaj lidhur me.. shkaqet e fillimit të luftës në Maqedoni, cilat jan arsyet, cilat jan shkaqet, pse filloi lufta? NXh: Poo, arsyet jan se.. filloi se, ishte patjetër të filloj lufta, disi luft se nënstop, përher shqiptarët kërkojshin të drejtat deri diku t'i ken pak sa maqedonet, asnjëher maqedonët nuk na kan dhan as shkollim, as kudoqoft ...na kemi qenë shumë të shtypur. ShXh: Ju that se shkollimin e kishit kryer në gjuhën amtare. NXh: Na e kemi kry, na e kemi kry në gjuhën amtare, e kemi kry në Kosov, nuk e kemi kry në Maqedoni, shumica e ktyne shokve dhe shoqeve të mia kan ik pre Kumanove, prej rrethinës kan ardh, të gjithë në Kosovë e kan mbaru, nji shkollë të mesme se ka pas shtypje, ka pas ngacmim, ka pas gjithçka. ShXh: Mirë. Ju po flisni pas vitit 1988, sepse në vitin 1987-88 shkollimi ka qen në gjuhen shqipe edhe në Kumanovë, ndoshta po flisni pas vitit 1989. NXh: Ka qen, ka qen, kan pas disa landë në shqip, disa land në gjuhen maqedone, mirëpo kjo rrethina jon nuk e ka dit gjuhën maqedone nuk ka mujt, tash po e din keta të rit, të rejat shum bukur po e flasin, a pak ma herët nuk e kan dit gjuhën maqedone, gjuhë e huj, na kemi pas deshir të shkollohemi në gjuhen ton po. Kshtu i kemi kërku të gjitha drejtat edhe na edhe për at arsye. Nuk na kan plotsu asniher me vjet të tëra, me vjet te tëra kemi kërku të drejta shtëtsi, dokumete e ajo e kjo e shkollim, Universiteti Tetovës deri sa u hap .epo shum kemi pas probleme na, na çak edhe arsimi shqip çka kemi qen, kemi dhan për Universitetin e Tetovës të holla, asniher s'jemi ndal me pas të gjuhës tonë, edhe na diçka, e tani krisi, krisi lufta kinse dashtën të mirren vesh kështu, nuk u murën vesh me dialog me politik, patjetër krisi lufta u ngritën rinia, u ngritën njerzit, krisi...

13 tregime femërore për një luftë

351

ShXh: Sa i përket çështjes së arsimit kuptuam, por sa i përket çështjes ekonomike.. si mendoni si ishte raporti ekonomik mes maqedonëve dhe shqiptarëve, a mund të dalloheshin se ishin dikush më të pasur, dikush më të varfur në vendet udhëheqëse. Pozita e shqiptarëve, si ishte në çështjen ekonomike? NXh: Po, si nuk dallohen.. pak e hiç që shqiptarët ishin të punsuar, ose ishin si pastrues, ose ishin shërbëtor i atynve, ose pak, gati hiç, në polici e në gjyqe, e kudo qoft punën ma kryesore e kan pas udhëheqsat maqedon, serb drejtora andej këndej, gjithë ata kan qen të punsuar në vendet..edhe fëmit e tyre kan qen të punsuar kudoqoft. ShXh: Përqindja e shqiptareve në punet shtetërore domethan ishte... NXh: Hiç as 1 % s'ka qen, ka qen shumë e dëmtuar, shumë me rroga të pakëta, shumë të vogla, edhe s'kemi mujt me mbulu na ato, s'kemi mujt me majt ni familje gjashtë antarëshe, tetë antarëshe , dhjetë antarëshe. ShXh: Si mendoni, a duhet të fillonte lufta apo kishte edhe gjasa tjera që përmes marveshjes, bisedimeve? NXh: S'mund te ndalej më, marveshje andej këndej, bisedum pritëm më vjen andej, mirëpo kush mundi ta ndali mo UÇK-në, dolën maleve, nuk pritën kapën armët, nuk patën aq armë te mira i patën shum të dobëta, por fillun aq ishin guximtar, trima dolën maleve dhe krisën, mirëpo pala maqedonase i pa ..bajagi pse dulëm i kërkum na të drejtat tona, ata i thojshin të rive tan UÇK-së i thojshin terrorista, asnjëher nuk duheshte t'i thojshin atynve terorista, nuk ka pas terorista ktu dihet terrori ku osht, dihet çfar terrori..çfar, fjale është e rënde, kjo edhe nuk priten mo UCK-ja, filloi luftaa.. ShXh: Ju a keni pas kontakte... NXh: A maqedonet filluan të marin aeroplana na Rusia edhe i mbushnin aeroplanat ne malet e Miratocës nga ushtria serbe qe sot e tutje jetojn atje nëpër malet e Miratocës e Terrnavës. Na vet me sy kemi dal i kemi pa aeroplanat, pilotet kan shku atje kan zbrit ne maje te malit, i kan mush dhe i'a kan dhan zjarrin fshatrave Vakcincës, Sllupçanit.. shum katastrof, shum ka qen 13 tregime femërore për një luftë

352

rrezik i madh mirepo... ShXh: Në lagjen tuaj, a keni hasur ne forca te armatosura te palës maqedone, a keni pare polic të armatosur, ushtar.. ? NXh: Kemi pas, nënstop kemi ndenjur këtu. I kemi pa, i kemi pas edhe kojshi, na kemi jetu nalt ai ka jetu posht, vishej bëhej gati, armët ne bel dhe nisej shkonte për të luftuar me shqiptaret, mirëpo ne... ShXh: A jeni friguar ne atë moment si ndiheshe ...? NXh: Jam frigu shum valla, i kam porosit mas shumtii. ShXh: Nga kush frigohesheshe, prej kujt..? NXh: Jaa kur e shifsha ai i armatosur, ato teshat e ushtris, taman sii..me dukej se do vinte t'mi pushkatonte të gjith femit do t'mi pushkatojë edhe mu ashtu si ka pushkatu policia serbe në Kosov, në Bosnje i ka shkatrru njerzit pa faj, u kallen ja dhan zjarrin... ShXh: Pasi ju ishit në një banes, ku kishte një numër ..faktikisht vetëm një familje shqiptare, a frigoheshit se gjat natës mund te ndodhte diçka? NXh: Po valla, ata tjerët të gjith iken, grat e femit, burrat ndejshin ktu kaniher, edhe burrat e atyne... ShXh: Me ato dy familjet tjera, çka ndodhi me ato dy famijet tjera? NXh: Ato dy familjet tjera i largun grat dhe femit e tyre, ato burrat vishin te na pishin çaj, bojshin muhabet, bisedojshin për luftën se çka do ndodhë sot, çka nesër, sa dot zgjase, çka do t'bahet, na burri me katër femij të vegjël ...Nuk e ki aq trimnesh kam qen aq guximtare ..tan kohen duke i ndenjur mbi kok fëmijëve. ShXh: Antaret tjerë të familjes, ku i kishit? NXh: Antart tjere të familjes së burrit, t'burrit i kishe ktu afër, në fshat Kojnare ku çdo mbramje kur donte të kriste ushtria maqedonese. Burri shkonte edhe prej fshatit vet prej një shtëpie e shikonte edhe më për se afërmi, ato far 13 tregime femërore për një luftë

353

pushkatimet ato far krismat se çka i ndodhke fshatrave në mbramje. ShXh: Cilave fshatra? NXh: Fshatit Vaksince, bash dukej aty përballë, Sllupçan, Orizare, Likovë, n'përgjithsi ato nuk jan ndal ato far, armatimet topat tenkat. ShXh: Familja juaj kishte leshuar fshatin, a po? NXh: Disa e kishin lishu, disa jo, disa pleç aty mrenda kshtu se ju dhimte, si do ta lishojm fshatin, ashtu mos biseda te ndryshme, mos të ndodhë si ne Kosovë, mirpo shpetuam. ShXh: Gjate konfliktit, a ju ka ndimuar dikush, a ju ka dalur në ndihme nga pala qetër, nga pala shqiptare ju kan ndimuar? NXh: Jo, kemi qenë t'kujdesshëm. ShXh: Komunikim keni pas gjatë? Nxh: Përmes telefonit çdo natë e kam pas prindin shum intelektual, çdo nat tu than kujdesuni për fmit mos u frigoni shum, na kan dhan kurajo forc me biseda telefonike, shoku çdo nat dilte me shoçni, kur u ktheke, thoike t'i mbledhim disa kufera të ikim, të dalim, unë jo njëher të dalim, jo njëher s'kemi, shum frig mbrenda so tu na ardh kushi, nuk po na bertet nuk po na rre fmit nuk pu na. ShXh: Fqinjet maqedon gjat konfliktit, a komunikonin me juve kur takoheshit me to? NXh: Po, bash ket luftën e 2001 shkojshim ne dhe paqetër të lajmroheshmi në punë sepse ishim qytetar te Kumanovës, ndërsa shkojshim e vishim po u takoshim, në ndonjë kojshi aq bukur na përshëndetshin aq interesant sa qe edhe na: dobordan, mirdita, kako si, zdravo, aj punen e vet na tonën nuk i ka ardh shum ran, veç se na kemi nejt mir besoj se iu vike mir pse na ishim ktu nuk ma mirte mendja se diçka mendojke keç pse unë isha ktu, a disa femi ksaj lagje sigurisht nacionalizimin n'zemër për t'keç, ktu afër kojshi i kemi pas prindin e kan pas carinar, nanën t'papunsume maqedone, ju kan rreziku edhe ato fmi 13 tregime femërore për një luftë

354

sikur mosha sikur gjenerata e fmive t'mi, ju kan rreziku fmive t'mi, ju kemi xhet mbishkrime sod i kemi ato. ShXh:A mund te na tregoni ndonjë ngjarje e cila ju ka len mbresa gjate 2001shit, ndonje ndodhi ndonjë tronditje, diçka çka keni pasur ndonjë ngjarje, pak më ka lan të ju përshtypje, qoft për të mir apo edhe për të keç? NXh: Nuk kemi pas ashtu trishtuse, jemi trishtu prej kshtu ka i kemi pa, nuk na ka ndodh diçka e zez personalisht, neve n'familje jo, kshtu kur kemi ndegju nga te tjerët, u pushkatun, u vran u, mbyten. ShXh: Mjetet e komunikimit kan qen? NXh: Non stop mjetet e komunikimit i ndegjoishmi në gjuhën serbe, mjetet në gjuhën maqedone, mjetet ne gjuhë të ndryshme, gazetaret thoishin andej këndej u vran, u mbytem, ajo na ka trondit pse të ndodhë pse të zgjasë, kjo kryesore mbaroi çysh mbaroi. SHXh: Si ndodhen ato letra të cilat i keni gjetur në automjetin tuaj? NXh: Njëjtën moshë kan qen ata fmit para se me kris 2001-shi kan lujt zbashku fmit, emrat mes veti i kan thir, jan shoqeru në mes veti edhe tash, po shkon shoku n'pun edhe çdo mbramje dera e kerrit ka qen mbyllur. Ata kan shkru tan natën sigurisht me iniciativen e prinderve, njeri femi ka qen 10 vjet, tjetri 7-8 vjet, kshtu edhe jav kan dit emrat fmive t'mi, i ka vizatu i ka var me zinxhir taman e ka paramendu atë se kjo është shqiptare e, kombit shqiptar duhet kshtu me var, e ka vizatu personin dhe e ka shkru Kaltrina edhe e ka var me zinxhir dhe durt me litar i ka xhet shoku te katër fmit dhe jav ka shkru emrat se kshtu, duhet t'i varmi na fmit e shqiptareve edhe mas sedi sa vjetve masi ka mbaru... ShXh: Edhe a kërkonin t'holla diçka? NXh: Jo, vetem kshtu diçka. SHXh: Si ju kërconin, nëse nuk u jepni t'holla, do ti kidnaponin femit a po? Nxh: Po, edhe ashtu e ka shkru se ose do t'i kidnapojm apo do ti varim, kshtu 13 tregime femërore për një luftë

355

ose me kërku çfar mendimi çfar truni ka pas edhe aj po ati ja ka imponu prindi ato na pe dim vet pse na nuk ja imponoishmi gjithmon tu i fol kshilla për të mir mos bëni mos veproni mos folni. ShXh: Bisedës siper that se kërkonin nga ju 20.000 mark n'qoft se nuk i dërgoni në atë vend, do te kidnapohen femit e juaj. NXh: Ishte, ishte aj s'ka mujt me... ShXh: A keni fakte për këtë? NXh: I kemi zanë ato letrat e vizatume. ShXh: Ju a i shikoni çdo mbramje ato letra apo? NXh: E po, jo shoku çdoher, 3-4 dit ato letra ishin te thjeshta kshtu te vizatume me dore edhe t'shkruara, shoku i ka pas por nuk na ka pru ato letra deri sa ka mbaru lufta, ato i ka rujt masandej mas disa vjeteve naj ka tregu ato e tash, kur na ka tregu aj neve kemi formu aq bindje po t'na kishte treguar menjëher na taman e kishmi vertetu, vetën se po na ndodhka diçka dhe ndoshta përmes atyre letrave na kishim mujt me leshu vendin, mirpo jemi mbrojt, na ka mbrojt, burri nuk na ka tregu at rrezik çka e kan paraqit, ata edhe kemi mendu se sigurisht jan fmi ata jemi mbrojt. ShXh: Pas gjithë asaj çka ndodhi, a keni besim tash n'palën tjetër maqedone? NXh: Ndryshim i mirë kan fillu pak ato marveshje e Ohrit, i ka punsu disa të ri edhe paqetër duhet të jemi mir, jetojm me një shtet ktu kemi linde ktu dot rritemi çë, po studiojn, po rriten, mir është, mos mi ja shti at frymën që ka qenë para 2001-shit, me 2001-shit ndodhi çka ndodhi, mos t'i ndodhe mo t'rive t'rejave kurr, ishalla, një gjë kshtu e keçe, besojmë se duhet t'bohemi tolerant edhe na po ka ka disa, edhe prej atyre jan t'kçi, disa edhe prej tonve. ShXh: A keni fituar diçka ju personalisht, nga familja juaj, nga konflikti i vitit 2001, keni pas ndonjë punë pozitive ndonjë punsim? NXh: Na t'punsum kemi qene burrë e gru, fmit po shkollohen taman n'gjuhën 13 tregime femërore për një luftë

356

e vetë po shkollohen, gjuhen e kan msu të gjithë gjuhën maqedone, masi jemi n'ketë lagje, nuk kemi pas s'besoj me ketë edukat t'dhan, s'ma mer menja se duhet te ken fmit tan probleme, shkollohen kemi qenë t'kujdesshëm gjatë asaj kohe, para asaj kohe, mbas ksaj kohe kan qenë t'kujdeshëm fmit e tan na kan ndegju kshillat e tona, i kan pranu në mënyre të duhur edhe zoti na run, mos të na ndodhë diçka. ShXh: Si e shihni ju bashkjetesën mes shqiptareve dhe maqedoneve? NXh: Shifet pak ma mir, shifet ma mir. ShXh:Çfar aspekti po mendoni, ku vërehet kjo se pas 2001-shit ka ndryshime, sa i përket drejtave politike, ekonomike kulturore te shqiptareve? NXh: Po nuk ka aq shum, po jemi tolerant, na fol dikush për t'mir po s'na fol, nuk flasim fort, kryesore nuk ngacmomi njëra palë me tjetrën, kalojm mir, përshëndetje, mirdita, dobardan, kush na vjen te dera është i mirseardhur, e pershendesin, çka kërkon, bisedojm me ata. ShXh: A mund te jepni ndonjë komentim lidhur me marveshjen e Ohrit, a është siguruar paqja me marveshjen e Ohrit, a është marveshje e drejte? NXh: Po, shkon me ngadal kjo qeveri tash që është n'krye çë 7-8 vjet, po dihet se nuk ta don t'miren, nuk është as guximtare me bashkpunu me shqiptaret, t'pranon kishe n'pune këndej, s'ka punsime, nuk është n'rregull qeveria shteti i ka fajet. ShXh: Marveshja e Ohrit a është realizu, apo nuk është realizu. Nxh: Pak, shumë pak, pak është realizu, nuk është realizu hala definitive, nuk është pa diplomacin e te huajve, nuk ka mu realizu kjo marveshje e Ohrit. ShXh: Ktu me siguri nuk do t'ia lam fajin vetëm palës maqedone ose partive n'pushtet maqedone, por edhe partive shqiptare të cilët participojn n'pushtet. NXh: Po, ato kushtëzohen BDI-ja me VMRO-në s'ka kurnifar, s'ka bash 13 tregime femërore për një luftë

357

punsime sa duhet për shqiptaret, ktu duhet të punsohen shqiptar që kan nevoj ktu pu shifet edhe pak lepotizmi është n'pytje, nuk i kshyrin familjet e varfera, ta punsojn një njeri që s'ka po punsohen 2-3 vete në një familje, e kështu shkon puna. ShXh: Po të ndodhte edhe njëher 2001-shi a, do të qëndronit në vendin ku ishit? NXh: Do të qendroj edhe ma tepër, bile edhe do t'kujdestaroj edhe më shum tash fmit jan rrit, nuk dot kemi frig se do tum ndodhe diçka, n'fmi do t'dal edhe te shkallt, do t'kujdestaroj, kam formu aq bindje, aq guximtare jam. ShXh: A ka diçka çka mund t'ju frigoj në të ardhmen, prej kujt mund t'u frigoni se do t'ju ndodh diçka? NXh: Nuk frigohemi se ato temet, ato friget i pam, s'kemi pi çkahit mu frigu, mo shkun luftrat, ishalla, nuk do te ketë mo kurr çeta t'rrit e t'rrejat kurr nuk do t'përjetojm ksi luftra, masakra gjenocid kurr, ishalla. ShXh: Si mendoni, a mund të arrihet njëfar pajtimi i vazhdushem mes maqedoneve dhe shqiptareve, a mund te ketë bashkjetes si me pare? NXh: Duhet t'ketë, njera pale patjeter duhet me toleru ajo tjetra pale edhe pse fole andej kendej, ata jan msu gjithnjë me bo veç t'kçia na paqetër, duhet me kuptu edhe për me kalu ni jet ashtu deri diku. ShXh: Shpesh herë kemi degju për martesa t'perziera mes shqiptareve, serbve, mes shqiptar, maqedon. NXh: Ajo është shum dobësi, ose vajza që bënë për maqedon ose maqedoni që e bënë për ajo, nuk na takon neve as me ligj as n'mënyrë fetare as kursesi, kurr nuk jam i ati pajtimi, secila fe ta marë fen e vete se aty nuk shifet, nuk është përparim, ajo nuk o n'rregull, ajo martes. ShXh: Martesa nuk besoj se mund t'kufizohet vetëm përmes besimit, martesa s'ka kufi. NXh: Nuk është e kufizume, po duhet me dit fmia si fmi duhet t'ja shtim t'ja 13 tregime femërore për një luftë

358

mbjellim, secili ta marë fen e vet, edukaten e vet. ShXh: Nuk mund ta marë atë që don, edhe pse s'është e besimit të njejt? NXh: As për më dasht, nuk duhet as për me t'shti, me dasht, me kshyr e kshyr, po me dasht, z'ban me dasht. ShXh: Si duket, ju qenkeni rrit me një familje patriarkale, ku ende dominon e vjetra. NXh: Nuk duhet me dasht. ShXh: Përndryshe, në Bosnjë kishim martesa, gjysme e popullates ishte jo musliman. NXh: E ajo po, se atherë nuk ka pas gra shumë, tash ka gra, ka burra, kemi shum vajza të bukura, djem të bukur, i takon vetëm fejes vet, fejes islame. ShXh: Nëse kam harru diçka t'ju pys, lirishte mund ta plotsoni ose nëse ju kujtohet diçka qe nuk keni thënë, poashtu mund të ktheheni mbrapa, nëse keni harru diçka lirisht mund te ktheheni. NXh: Jo, faliminderit në ketë bised, faliminderit në ato pytje, mendoj se ndoshta jam pergjigj shpejt, mirpo pytje me vende, pergjegje me vend. ShXh: Sipas juve keni dhen pergjigje objektive? NXh: S'kam pas aq e rrezikume, kam qenë po aq e vendost, kemi qenë si grua, si burri, si fmit kemi qenë, edhe kemi prezentu në shtepin tonë, në folenë tonë, mendoj se nuk e kam leshu dhe nuk do ta lishoj asnjëher vendin tim. ShXh: Ju faliminderit shum. Nxh: Mirupafshim.

13 tregime femërore për një luftë

359

13 tregime femërore për një luftë

360

N.N. TETOVË

13 tregime femërore për një luftë

361

13 tregime femërore për një luftë

362

Në kuptim të jetës së përditshme, kur secilii shkon në punë dhe takohet me kolegë shqiptarë ose tjerë, mundet, por sinqerisht, nuk e besoj, akoma ekziston dallimi dhe ajo fije që na ndan.

ZORICA JOVANOVSKA Mirëdita. Sot do të flasim me tetovaren NN e cila personalisht e ka përjetuar vitin e vështirë 2001. Tungjatjeta NN! NN: Mirëdita. ZJ: Do të kisha dashur të filloj me pyetjen ku jetonit para 2001? NN::Në qendër të qytetit të Tetovës, aty ku jetoj edhe sot. ZJ: Si ishte jeta në vitin 2001? NN::Më 2001 jeta ishte vërtet e vështirë për të gjithë qytetarët në R.M., posaçërisht për tetovarët dhe ata që jetonin në rrethinën e saj. ZJ: A kishit kontakte me pjesëtarët e komunitetit tjetër, d.m.th. shqiptarët? NN::Natyrisht se kemi pasur. ZJ: Si ishin ato raporte? NN: Në parim, mendoj se ishin të mira. ZJ: A ndjehej ndonjë farë urrejtjeje? NN: Përherë është ndjerë urrejtja dhe vazhdon të ndjehet edhe sot e këtë 13 tregime femërore për një luftë

363

ditë, sepse megjithatë kjo është Republika e Maqedonisë, është shtet maqedonas, i popullit maqedonas, megjithëse në të kanë të drejtë të jetojnë edhe bashkësitë tjera. Mendoj se qytetarët myslimanë sikur fituan tepër të drejta, posaçërisht në Tetovë dhe rrethinë, ashtu që ne ramë në plan të dytë, duke mos mundur as të punësohemi e as të jetojmë normalisht; u shndërruam në viktima të provokimeve të tyre, por prapëseprapë do ta përmend që bëhet fjalë për një grup të rinjsh të paarsimuar mjaftueshëm, huliganësh myslimanë dhe nuk bëhet fjalë për ata intelektualë me të cilët megjithatë kemi jetuar, të mos i lëmë anësh as turqit, dhe shqiptarë të caktuar me të cilët kam jetuar që nga fëmijëria, megjithëse tanimë janë plakur goxha. ZJ: A prisnit ju personalisht të ndodhë një gjë e tillë? NN: Nuk kam pritur një gjë të tillë, sepse do ta them prapë, që tensione ka pasur, edhe urrejtje dhe energji negative, por e tëra u shkaktua nga ai grup të rinjsh që dëshironin të realizojnë do farë ëndrra të tyre për këtë vend, ndërsa ai grup më i vjetër intelektualësh gjithmonë e kanë dashur dhe e kanë ruajtur në zemër këtë rajon, janë shoqëruar edhe me maqedonasit – pra, nuk e kam pritur se do të vijë deri në këtë shkallë. ZJ: Ku punonit? NN: Jam pronar privat. ZJ: A keni fëmijë? NN: Po, natyrisht, dy i kam. ZJ: Si ishte shkollimi i fëmijëve tuaj? A mësonin ata në gjuhën e tyre amtare? NN: Po, mësonin në një shkollë fillore këtu në qytet. 8 vjet kanë mësuar në gjuhën amtare, pastaj kuptohet, edhe në shkollë të mesme. ZJ: 2001-shin të gjithë e mbamë mend si vit të vështirë, me një konflikt mjaft të madh. A ndjenit ndonjë frikë kur fëmijët tuaj niseshin për në shkollë, si i përcillnit për në shkollë? NN: Uu, natyrisht, megjithëse në atë kohë veç më ishin rritur, nuk e di, ndoshta klasa e shtatë, e teta, por prapëseprapë ne i dërgonim deri në shkollë. Atëherë fillonin daljet e tyre të para, por kuptohet gjithçka ishte shumë e kufizuar, bile flas edhe për një kohë të gjatë pas konfliktit; edhe sot e kësaj dite ndjehen disa pasoja të saj periudhe rrëqethëse e të tmerrshme. 13 tregime femërore për një luftë

364

ZJ: A shoqërohen fëmijët tuaj me ata të besimit islam? NN: Po, mund të themi, kanë tek tuk ndonjë shok a shoqe. ZJ: A ndodh që të dalin në mbrëmje bashkë? NN: Jo, jo. ZJ: Siç e përmendët edhe më herët, thatë që keni miqësi me pjesëtarë të bashkësisë tjetër. A vazhdoi ajo miqësi edhe më pas? NN: Po, vazhdoi, sepse ka qenë miqësi shumëvjeçare, e mbështetur në pajtim, dashuri, mirëkuptim. Do ta përmend posaçërisht shoqërimin me fqinjët shqiptarë që zgjat vite me radhë. Vërtet kemi ndarë të mirën dhe të keqen bashkë dhe mendoj se ata asnjëherë nuk do të ishin kthyer kundër nesh. ZJ: Para 2001 por edhe pas, ndodhën shumë martesa të përziera. A njihni ndonjë prej tyre dhe cili është mendimi juaj për to? NN: Nuk e di dhe absolutisht nuk kam asnjëfarë mendimi. Thjeshtë, nuk më pëlqejnë fare. ZJ: Si e përjetuat ju personalisht 2001-shin? NN: Epo, unë personalisht, si nënë e dy fëmijëve, e përjetova shumë tragjikisht, duke u frikësuar për fëmijët gjatë momenteve teksa zhvillohej lufta, duke tentuar t'i mbroj fizikisht po edhe psiqikisht nga stresi i përjetuar gjatë atyre 5-6 muajve; por edhe te unë la mbresa të pashlyeshme si te të gjithë të tjerët të cilët ishin pjesë e asaj tragjedie. ZJ: Ku ishit më 2001? NN: Pjesën më të madhe të kohës isha këtu, në Tetovë. Një pjesë tjetër të kohës isha në Ohër dhe Shkup, me qëllim që t'i mbroj fëmijët, thjeshtë t'i largoj nga fushëbetejat dhe terrenet e minuara. ZJ: Shumë njerëzve iu ndërrua jeta pas 2001 në vendlindjen e tyre dhe në vendbanimet e tyre, si u ndryshua jeta juaj në këtë aspekt? NN: Jeta ime ndryshoi goxha. Para së gjithash, kishim një vilë të mrekullueshme në fshatin tetovar të Setoles, nja 10 km larg qytetit ku shpesh shkonim me familjen. Tërë verën e kalonim atje. Ajo shtëpi u shkatërrua tërësisht. Kati i poshtëm u dogj, u vodh, u thye...bëhet fjalë për një shtëpizë ku 13 tregime femërore për një luftë

365

kemi kaluar çaste të paharrueshme të jetës sonë. Pastaj kishim edhe vikend shtëpizë në Kodrën e Diellit ku i kalonim pushimet dimërore. Edhe ajo u shkatërrua. D.m.th. është normale që i tërë ai stres, ajo frikë, ikje, ballafaqim me realitetin ndikoi te të gjithë ne. U bëmë tepër të nevrikosur, me më pak diskonim dhe mendoj se kjo vazhdon edhe sot. ZJ: Shtëpizat tuaja u rrënuan nga ushtarë të ARM-së apo pjesëtarë të UÇKsë? NN: Vikend shtëpiza në fshatin Setole u shkatërrua nga ana e UÇK-së, ndërsa në Kodrën e Diellit nga ana e ushtarëve të ARM-së. ZJ: A ishin tepër të shkatërruara brenda? NN: Vikend shtëpiza në fshatin Setole ishte e tëra e shkatërruar. Asgjë nuk kishte mbetur prej saj. Gjithçka kishin vjedhur, bile deri në atë shkallë sa edhe jashtë i kishin gërryer edhe pllakat e mermerit. Të njëjtën e kishin bërë edhe brenda. Katin e poshtëm e kishin djegur. ZJ: Me siguri që atje keni kaluar pjesë të madhe të jetës suaj, pra, janë zhdukur shumë kujtime, shumë çaste të këndshme brenda atyre mureve. Çfarë ishte ndjenja kur morët vesh se gjithçka ishte shkatërruar atje? NN: Epo, si mund të ketë qenë? Natyrisht që do ndjesh vuajtje. Në njërën anë vuajtje, në tjetrën paaftësi për ta ndaluar atë. Do ta përmend momentin kur patëm informatë se do ndodhë... nuk më kujtohet mirë... kanë kaluar shumë vite. Kujtoj që në fshat kishte mbetur një person. Atë natë patëm informatë me rastin e tentimit për djegien e shtëpizës; na u tha që disi të shkonim deri lart sepse e tërë shtëpia po digjej dhe se deri në mëngjes nuk do mbetej gjë prej saj. Por nuk kishte gjasa të rrezikonim. Për t'u ngjitur atje lart duhej të kalonim nëpër fshatra si Xhepçishti dhe të tjera ku dihej se ishte mjaft rrezik. Dhe kështu, duke e ditur që shtëpia po digjej, nuk ishim në gjendje të bënim asgjë. ZJ: A u ndërrua edhe buxheti juaj familjar? NN: Natyrisht që u ndryshua. Shumë u ndryshua, si jo. Atë vit as nuk e di se si njerëzit ia dilnin mbanë të mbijetojnë dhe të fitojnë diçka. Asgjë nuk funksiononte. Por edhe pas asaj ndjehej kriza, një vit më vonë pati edhe orë policore, pastaj thashetheme se do të ndodhë kështu e ashtu, etj.

13 tregime femërore për një luftë

366

ZJ: Më herët thatë që një kohë qëndruat në shtëpi dhe pastaj shkuat diku tjetër. Pse vendosët të largoheni? NN: E si të mos shkonim? Me fëmijë të vegjël... të shtënat ndodhnin gjatë tërë ditës, nga të gjitha anët. Të mos flasim për në male, por edhe nga banesat këtu në qytet, jeta të rrezikohej nga çdo anë...nuk mundeshim edhe deri në shitore të dalim, as të lëmë fëmijët të luajnë të paktën për disa çaste para banesave. Megjithatë ata janë fëmijë. Rrinin të ngujuar në shtëpi me javë të tëra, gjatë orëve të mësimit kanë ndenjur edhe nëpër bodrume. Si të mos ikësh? Burrat tanë flitet se fare nuk kanë kontribuuar për luftën, por përkundrazi, burri im dilte nga mëngjesi e deri në darkë për t'ju shërbyer qytetarëve të cilët kishin nevojë për ushqim dhe veshmbathje. Tepricat ua dërgoni ushtarëve të cilët po ashtu kishin nevojë e që me ditë të tëra qëndronin nëpër post blloqe. ZJ: Kemi informata se edhe disa gra kanë marrë pjesë në ndihmesën e ushtarëve me ushqim, larje të teshave, etj. A njihni ju ndonjë grua të tillë apo ju ishit...? (e ndërprerë) NN: Po, i kam disa shoqe nga Drenoci dhe nga pjesa e sipërme, d.m.th. e vjetër e qytetit të cilat kanë dashur por edhe nuk kanë pasur rrugëdalje tjetër përpos t'ju ndihmojnë ushtarëve sepse me javë kanë qëndruar nëpër oborret e shtëpive të tyre, të lënë në mëshirën e fatit duke kryer punën e tyre. ZJ: Si mendoni për ato gra, a janë mjaft të forta, a janë ballafaquar me rezistencë? NN: Është e vërtetë se janë të forta dhe është guxim t'ju ndihmosh ushtarëve. Nuk e di se çka mund të të ndodhë. Të mos flasim për atë natë kur UÇK-ja u lëshua deri poshtë, nga kalaja dhe pothuajse hynë në oborret e atyre shtëpive. ZJ: A shoqëroheshit me shqiptarët teksa po ndodhte e gjithë kjo, p.sh. me fqinjët e banesës suaj? NN: Po, me fqinjët tanë po, sepse ata ishin njerëz të pjekur që po ashtu habiteshin se pse duhej të vinte deri te kjo dhe mendoj se ata me asgjë nuk kanë kontribuuar për atë gjendje të mjerueshme. Pra, sido që të jetë, shoqërim ka pasur, edhe në ato çaste. ZJ: A njihni ndonjë grua që ka qenë e kyçur në luftë? NN: Maqedonase? 13 tregime femërore për një luftë

367

ZJ: Pa marrë parasysh, maqedonase, shqiptare... NN: Maqedonase nuk njoh, por shqiptare po. ZJ: Çfarë mendoni për të? NN: Nuk mund ta marr me mend se çfarë gruaje është ajo e cila i ka lënë fëmijët e saj vetëm në shtëpi për të ardhur e për të luftuar për një të ardhme më të mirë për ta, ndërsa nuk e di se cila do të ishte ajo e ardhme. Çfarë kanë pasur keq? Dhe me këtë rast, të vrasë fëmijë të tjerë? ZJ: A u ndihmoi dikush nga ana tjetër derisa kjo po ndodhte? NN: Jo. ZJ: Çka mendoni për luftën, cilat ishin shkaqet, pse ndodhi, a duhej patjetër të ndodhte? NN: Unë do të kisha thënë që nuk ishte patjetër të ndodhte. Në asnjë mënyrë lufta nuk është mjeti i duhur për të zgjidhur problemet. Do ta përsëris atë që e thashë edhe në fillim, tepër iu lejua shqiptarëve në këtë anë, prandaj edhe deshën që ta fitojnë 2001-shin e të na dëbojnë edhe më tej nga këtu, deri në fund dhe të sundojnë në mënyrë absolute me këtë vend. ZJ: Në TV, radio dhe Internet flitej për situatën, posaçërisht për qytetin e Tetovës. Si mendoni, a paraqitej realisht ajo pasqyrë? NN: Mendoj se ishte reale. Bëhej fjalë për luftë. D.m.th. pasqyra reale e të gjitha atyre krismave, luftimeve, etj. ekzistonte. Ishte reale, sepse nuk kishte mundësi që një reporter të jepte lajme drejtpërdrejt e të mos dëgjoheshin të shtëna armësh nga të gjitha anët. Në thelb kujtoj se ishte reale. Duke ardhur nga Shkupi për në Tetovë e sheh kalanë sipër dhe ajo flet vetë. Nuk mund e të mos e shohësh. ZJ: Kur biseduam me ju paraprakisht, ma rrëfyet një ndodhi që, do kisha thënë, se ishte mjaft tronditëse. E kam fjalën për njërin nga ata plumba të shkuar keq e që kishte mbaruar në banesën tuaj apo të fqinjit. A kishit mundur të na flisni pak për këtë? NN: Saktë. Atë pasdite kishte të shtëna të jashtëzakonshme. Rreth 4 orë mbajti kjo. Nuk kishim ngrënë asgjë tërë ditën e lume. Na ftuan fqinjët tanë që të shkonim e të drekonim te ata. Gjatë tërë asaj kohe fëmijët fshiheshin në paradhomë. Ishte diku para mbrëmjes, diku kah ora 6-7, ndoshta edhe 8, kur 13 tregime femërore për një luftë

368

më ishim stërlodhur dhe duke ndenjur ne, më të vjetrit në tavolinë, ndërsa fëmijët të shtrirë në shtrat, afër dritareve, megjithëse u thamë që të largoheshin, një plumb u fut kah dritaret. Për fatin tonë të madh, askush nga ne nuk u prek nga ai. U ngjit saktë te një dollap në mur. Gjithçka kishte brenda tij ra poshtë. Me ngut i kapëm fëmijët dhe u futëm në paradhomë, në mes të banesës, të rrethuar me mure nga të katër anët. Afër gjysmë ore të gjithë qanin e nuk flisnin asgjë, duke mos ditur saktë se çfarë ndodhi në dhomën e ditës. Tek pas nja gjysmë ore u kthyem në dhomën e ditës për të parë se çfarë, në të vërtetë, kishte ndodhur dhe më pas u paraqitëm me telefon në qendrën e krizave. Hallall ju qoftë atyre, u lajmëruan menjëherë dhe filluan të na qetësonin sepse kuptuan që ishim nëna me fëmijë. Ne treguam se nga cila anë kishin ardhur plumbat dhe brenda një ore, erdhën forcat speciale të cilat u futën në ndërtesën përballë nesh dhe i arrestuan dy veteranë të UÇK-së që kishin gjuajtur në drejtimin tonë. ZJ: D.m.th. ju e patë se si i paraburgosën ata? NN: Saktë. Natyrisht që në ato çaste ishim të lumtur dhe të gëzuar sepse sapo kishim përjetuar një tmerr të vërtetë. ZJ: Për fat asgjë nuk ka ndodhur me familjen tuaj? NN: Për fatin e madh, jo. ZJ: Por, megjithatë frika ekzistonte? NN: Natyrisht, ekzistonte në çdo çast dhe kudo. ZJ: Si mendoni, si do ia bëni më tej? NN: Paj..., kaluan shumë vjet; siç thashë, Tetova nuk është ajo e parakonfliktit. Edhe më tej secili dëshiron ta jetojë jetën i relaksuar, i lumtur, sa më pak t'i kujtojë ato çaste të hidhura me shpresën se ajo që ndodhi më 2001 nuk do të përsëritet kurrë më. ZJ: D.m.th. prapëseprapë ekziston droja e përsëritjes....? (e ndërprerë) NN: Natyrisht që po. ZJ: Thatë që i patët humbur të dy vikend shtëpizat. A ia dolët më pas të shkoni dhe ti riparoni disi? NN: Epo..., do t'ua them tani, atë që e patëm në Kodrën e Diellit arritëm ta 13 tregime femërore për një luftë

369

rregullojmë sepse nuk ishte shumë e dëmtuar. Bëhej fjalë për rezervistët, që disi është edhe e arsyeshme, ndoshta kanë dashur të ngrohen, apo të marrin ilaçe, por në anën tjetër është shfaqur njëfarë revolti për atë se tetovarët kanë vila të mrekullueshme në Kodrën e Diellit ndërsa ata kanë ardhur këtu të luftojnë. Kështu që kishin vjedhur, plaçkitur, grabitur, thyer, kishin lënë disa mbishkrime të pahijshme, etj. Por, kjo nuk ishte asgjë në krahasim me atë se çfarë kishte ndodhur në Setole sepse ajo shtëpizë atje ishte shkatërruar tërësisht. Duhej të investoheshin shuma të mëdha për t'u riparuar të gjitha dëmet dhe prapë kur do të vinte puna të shkosh nuk është si më parë, kështu që e shitëm atë dhe tani nuk e kemi (treguesi pikëllohet). Bëhej fjalë për shumë të madhe dhe duhej të ndërtohej nga fillimi, po kishe frikë të dalish jashtë në oborr mos ndoshta shkel në ndonjë minë të vendosur aty pranë. ZJ: A ua zini për të madhe të tjerëve për tërë atë që kanë shkaktuar? NN: Cilëve të tjerë? ZJ: Atyre që ua shkatërruan të gjitha këto. NN: E si të mos ua zë për të madhe. Ajo është vandalizëm, primitivizëm, nuk di çka të them. ZJ: Si mendoni, çka fituam e çka humbëm nga lufta? NN: Mendoj se fituam vetëm një stres të prëhershëm dhe mllef, ndërsa tjetër diçka jo. Të mos përmend viktimat, dëmet materiale, etj. Pra, askush asgjë nuk fitoi. ZJ: Si rodhi jeta gjatë ditëve të rëndomta pas tërë asaj që ndodhi? NN: Vështirë, bile edhe pas një viti vështirë se kthehej jeta në qytet... rrugët bosh, ora policore, ... keq. Shumë keq. (e hutuar dhe e nevrikosur) ZJ: Çka ndryshoi pas kësaj? NN: Prapë do ta them se ndryshoi shumë. Tek tani, pas aq shumë vitesh mendoj se jeta e natës nëë Tetovë ka filluar të ringjallet. Vend-pushimet u shkretuan. Askush nuk dilte për relaksim në kala, në Kodrën e Diellit, etj. ZJ: Thatë që .... (e ndërprerë) NN: Dhe, të përmend që shumë njerëz të cilët jetonin nëpër fshatra u dëbuan, 13 tregime femërore për një luftë

370

ndërsa shtëpitë e tyre u dogjën dhe u shkatërruan; edhe nga qyteti u shpërngulën mjaft njerëz dhe nuk u kthyen dot më. ZJ: Përmendët që shumë humbëm nga lufta dhe asgjë nuk fituam. A mendoni se ata që luftuan realizuan ndonjë qëllim të tyrin? NN: Atë që e thashë vlen edhe për ata. Absolutisht mendoj se asgjë nuk arritën. As Tetovën e morrën as asgjë. Treguan njëfarë force të tyren, njëfarë egërsie dhe asgjë tjetër nuk fituan. ZJ: A keni tani besim te shqiptarët? NN: Jo. ZJ: Deklaruat që nuk do kishit mundur t'ua falni. NN: Jo. ZJ: Po të bënin diçka për të kërkuar falje, a do të kishit mundur t'ua falni atëherë? NN: Nuk i përgjithësoj të gjithë në një grup. Siç e thashë edhe më herët, unë veç më kam disa miq e shokë te të cilët mund të mbështetem në çdo kohë, por kjo në asnjë rast nuk vlen për të ritë, ardhacakë nga Kosova, barbarë e pa fije kulture. ZJ: A është e mundur tani bashkëjetesa? NN: Si, ju lutem? ZJ: A është e mundur tani bashkëjetesa në mes shqiptarëve dhe maqedonasve? NN: Në kuptim të jetës së përditshme, kur secilii shkon në punë dhe takohet me kolegë shqiptarë ose tjerë, mundet, por sinqerisht, nuk e besoj, akoma ekziston dallimi dhe ajo fije që na ndan. ZJ: Si e shihni jetën në vitet e ardhshme? NN: Vërtet nuk e di, dhe i frikohem atij mendimi. ZJ: D.m.th., prapëseprapë ekziston një frikë, apo jo? NN: Po. Dhe kjo ekziston për tërë republikën tonë, dhe jo vetëm për qytetin tonë si të tillë. Sepse, po të ndodhë diçka këtu, Shkupi dhe Gostivari nuk janë 13 tregime femërore për një luftë

371

larg, edhe ato do të përfshihen së shpejti. ZJ: Si menoni, sa e kanë harruar njerëzit atë që ndodhi? NN: Askush nuk mund të harrojë, përveç fëmijëve të vegjël që nuk janë në gjendje ta mbanë mend një gjë të tillë për gjatë kohë. ZJ: Gjatë kohë pas 2001 flitej për të. A flitet edhe sot e kësaj dite? NN: Ndonjëherë po. Në takime të ndryshme ndodh që të hapet ai debat, të tregohen ngjarje nga ajo kohë, dhe besoni të gjithë shqetësohen kur i kujtojnë ato momente, pavarësisht në janë të rinj ose pleq. ZJ: Çka mendoni për fëmijët tuaj. Si do të jetojnë ata? NN: Për fëmijët e mi? ZJ: Po. NN: Të them të drejtën, në këtë qytet nuk e di. ZJ: A mendoni se do të jenë këtu në tetovë apo diku tjetër? NN: Përfundimisht i shoh diku jashtë. Në asnjë rast në Tetovë, sepse këtu thjeshtë nuk ka asgjë. Tetova është një qytet i madh e i bukur, i vjetër e me traditë. Por sot i ka humbur të gjitha. Këtu nuk investohet, këtu nuk hapen fabrika të reja ku do të mund të punësoheshin të rinjtë. Shqiptarët ia dalin nëpërmjet lidhjeve partiake të gjejnë vende pune ndërsa për maqedonasit nuk mbetet asgë. Unë për vete nuk do të kisha mundur të shkëputem nga ky vend asnjëherë, por për të rinjtë këtu nuk shoh perspektivë, të paktën jo për disa vite me radhë që po na presin. ZJ: Përmendët që keni dy fëmijë, si mendoni, po të ndodhë që ata të dashurohen te moshatarët e tyre të palës tjetër...? NN: Mendoj se diçka e tillë nuk do të ndodhte. Nuk ka bazë për një gjë të tillë. Nuk është ky ndonjë vend evropian ku edhe shqiptarët do të silleshin pak më ndryshe. Këtu shqiptarët sillen keq, dhe thjeshtë nuk është e mundur që t'i duash. ZJ: D.m.th. mendoni se për diçka të tillë nuk ka vend? NN: Jo.

13 tregime femërore për një luftë

372

ZJ: Për fund, a do të kishit dashur të shtoni diçka për të cilën unë nuk arrita t'ju pyes? NN: Në esencë mendoj se i thashë të gjitha. Vetëm të shpreh edhe njëherë dëshirën time që diçka e tillë të mos përsëritet kurrë më. ZJ: Pra, kjo do të ishte e tëra? NN: Po. ZJ: Mirë, në fund kisha dashur t'ju falënderoj për kohën që ndatë për ne dhe kjo do ishte e tëra. NN: Mirupafshim.

13 tregime femërore për një luftë

373

13 tregime femërore për një luftë

374

Xh.K. TETOVË

13 tregime femërore për një luftë

375

13 tregime femërore për një luftë

376

... trego më se cili politikan ka vuajtur, vuajti dikush?

ZORICA JOVANOSKA: Ku keni jetuar përpara vitit 2001? XhK: Para vitit 2001 kam jetuar në Tetovë. Domethënë, unë në Tetovë jetoj që nga viti 1983, përndryshe jam Shkupjane, e martuar këtu. Kam dy fëmijë të rritur të cilët kanë mbaruar universitete. Njëri në Shkup – informatikë, ndërsa tjetri në atë të Shtulit për menxhment. E tani, nëse mendoni se deri në vitin 2001 ku kemi jetuar, ju them që lagjja në të cilën jetoj unë qyhet Drenovec, kjo është lagje ku gjatë kohës së konfliktit kishte, mendoj se ishin të stacionuar edhe nga UÇK-ja, si ti emëroj, edhe nga policia, ashtu që për atë periudhë sa zgjati konflikti ne ishim në një farë mënyre të robëruar, pasi që nuk ishim të lirë, nuk kishim mundësi për lëvizje të lirë, ashtu që unë me njerëzit e mi në Shkup u dëgjova me telefon. Domethënë, nuk kishim guxim që të dalim pasi që mundej nga asgjë siç i thonë që biesh viktimë, pasi që edhe nga më përpara kishte ngjarje të atilla, persona të rastësishëm që u bënë viktima. Burri im punon në spital. Ai udhëtonte, shkonte nëpërmjet asaj rrugës, nëpërmjet fshatrave mendoj, duke mos hyrë në qytet, përreth, nëpërmjet Shemshovës më duket, dhe vinte në punë. Mendoj puna shkonte ashtu, ndërsa një periudhë nuk mundeshte që të vijë tek ne në lagje, qëndronte në qytet sepse njerëzit e tij jetojnë në qendrën e qytetit, ndërsa ne ishim, unë më fëmijët isha vetë atje. Atë periudhë e përjetuam shumë vështirë, ishim të 13 tregime femërore për një luftë

377

izoluar, ndërsa unë që nga atëherë isha në sektorin joqeveritar, edhe pse jam person i medicinës, pra punoj në ambulantë private, por më shumë kisha dëshirë që të punoj sektorin joqeveritar, dhe ashtu edhe aktivitet për një kohë të caktuar ishin më të vogla për atë periudhë, dhe gati se nuk kishim aktivitete me organizatën. Tani, çka ishte kjo pyetja? ZJ: A kishit kontakte me Maqedonasit? XhK: Kur erdha në Tetovë më dymijë e...Në fakt në vitin 83-84, qytetin nuk e njihja, marrëdhëniet ndëretnike në njëfarë mënyre ishin të ftohta, kujtohem mirë unë për këtë pasi që në Shkup kisha marrëdhënie të mira. Shoqja ime më e mirë është Maqedone, dhe ajo ende jeton atje, mendoj jetonim në rrethin ku kishte maqedonas dhe banonim në e dini bibliotekën universitare ku është, në ato ndërtesat, domethënë përskaj pallatës gjyqësore, e dini në Shkup, domethënë pasi që më shumë shoqe i kisha Maqedone dhe në fakt unë me Maqedone shoqërohesha, dhe atje unë nuk hetova dallim ndërnacional, jo, jo. Kur erdha këtu tek ne, mendoj tani ku jetoj, e ndjeva se se nuk kishte kontakte, nuk kishte shoqërime ndërmjet Maqedonasve dhe Shqiptarëve, domethënë marrëdhëniet ishin të ngrira, këtë e flas për gjendjen përpara konfliktit, por me sektorin joqeveritar kur filluam , 92...93shi, 94ta në atë periudhë u kyça, edhe atëherë në fillim nuk kishte, ndërsa vinin nga Shkupi nga Lidhja e organizatave të grave, ato erdhën vetë, u krijua një kontakt por e mendoj që nuk ishte aq shumë i fuqishëm, por ishte siç thonë njerëzit vetëm sa për sy e faqe. Pas kësaj ndodhi konflikti, dhe pas konfliktit, ndërsa para konfliktit ne kishim një projekt me Zviceranët, një organizatë joqeveritare, humanitare, nga një komunë në Zvicër. GTF quhet ajo organizata, dhe ata insistonin që ne të komunikonim me organizatat maqedonase. Ishte një organizatë e grave nga Tetova e cila tani mendoj që nuk është aktive dhe i vendosëm kontaktet e para, ndërsa deri atëherë sa e di unë nuk kishte kontakte, ndërsa unë nuk i njihja njerëzit, nuk mundesha të komunikoj asesi, domethënë nuk kisha kontakte. Dhe pas kësaj pra, neve vendosëm kontakte dhe më pas i mbanim ato, u afruam. Unë insistoja që afrohemi dhe ne e kishim projektin për bashkëpunim ndëretnik kulturor. Ai ishte një projekt me të cilin vizitonim fshatra shqiptare dhe maqedonase, nga të dyja anët, në kisha dhe xhamija, domethënë u krijua me të vërtetë një lidhje e mirë, lidhje e cila ende zgjat. Por në ndërkohë, ne si sektor joqeveritar kemi projekte në nivel të Republikës, dhe ne si organizatë jemi organizata e vetme e grave e cila ka mbijetuar në këtë periudhë dhe e cila ka lidhje partneriteti me të gjitha 13 tregime femërore për një luftë

378

organizatat të cilat janë në Republikën tonë. Domethënë unë disi nuk kam mundur të ndjejë ndonjë dallim pasi që jam rritur në një mjedis ku nuk hetova dallimin nacional. Këtu menjëherë pasi që erdha këtu, se ato marrëdhënie janë të ndërprera dhe pas konfliktit ndoshta edhe duke iu falënderuar sektorit joqeveritar mendoj që gratë krijuan miqësira por ndoshta jo të mjaftueshme për aq sa është e nevojshme në njëfarë mënyre. Për, përsëri e shoh që ekziston një hamendje, edhe tek njëra edhe tek pala tjetër, ato marrëdhënie nuk janë të plota, reale në njëfarë mënyre. Edhe pse unë nuk shoh, mendoj unë shoh nga një aspekt tjetër, nuk kam paragjykime dhe asnjëherë nuk kam shikuar ashtu, dua të them se është nga një përkatësi tjetër. I kujt do qoftë kombësie të jetë mua nuk më pengon. ZJ: A është ndjerë ndonjë urrejtje ndërmjet ndërmjet Maqedonasve dhe shqiptarëve.? XhK: Si mendon se a është...? ZJ: Hetohej ndonjë urrejtje? XhK: Po, po, ndjeheshte në fillim unë kur erdha këtu, kishte goxha mund të them, unë ju pohoj se kur i dëgjoja kur bisedojnë ndërmjet veti njerëzit, sepse do të ndodhi ndonjë rast për shembull rrahje ndërmjet nxënësve nëpër shkolla, dhe akuzoheshin të dyja palët, ashtu, ashtu që nuk ka, marrëdhëniet nuk ishin ashtu siç duhej të jenë. Këtë e kam ndjerë, unë në atë periudhë ende nuk isha e përfshirë, ishte herët, unë pas të nëntëdhjetave, ju e dini se sektori joqeveritar atëherë filloi të funksionojë. Ashtu që kishte urrejtje, nuk kishte, shumë të rralla ishin kontaktet ndërmjet Shqiptarëve dhe Maqedonasve, unë nuk e di, unë isha në punë tek burri im dua të them në spital, atje nuk kishte ndonjë urrejtje që të ndjejshë, nuk e di, unë si mysafir ndryshe, ndërsa flitej se marrëdhëniet nuk janë të mira. ZJ: E fëmijët e juaj, a kishin ato shokë të cilët janë Maqedonë? XhK: Kështu, fëmijët e mi, i madhi studionte në Shkup dhe kishte shokë sepse qëndronte atje ai, një kohë të caktuar edhe tek motra ime, unë kam dy motra, por qëndronte në konvikt, mendoj, jo në konvikt por në banesë private, që mos të udhëtojë çdo ditë, ashtu që asnjëherë nuk i ka ndodhur dhe në shtëpi ai nuk ka dëgjuar, domethënë duhet të bisedohet në shtëpi për këto probleme që të munden edhe fëmijët këtë gjë që ta dëgjojnë. Përndryshe, ai njëherë u dëshpërua, ja do ju tregoj një ndodhi: kthehet...e shtunë ose e premte ishte, 13 tregime femërore për një luftë

379

nuk e di se cila ditë ishte, kjo ishte në kohën kur të rinjtë ishin kundër kësaj shkolle në Shkup e cila ishte, ju keni qenë e vogël atëherë, akademia pedagogjike. A ju kujtohet? ZJ: Jo. XhK: Jo, e pra, keni qenë shumë e vogël, ishte tetëdhjetë e...jo,jo nuk ishte tetëdhjetë e sa, ajo duhet të jetë domethënë...Tani këta, për shembull ky që qëndron në qeveri domethënë ishte student, ai me flokët e gjata që ishte, dhe ai tjetri i cili është për punë të jashtme Milloshevski, dhe ky më i riu, kishte flokë natyrale me bisht, dhe tani, në atë periudhë ai kthehej në qendër, ndërsa në atë kohë organizoheshin demonstrata gjoja kundër akademisë pedagogjike, dhe ai duke kaluar ndërmjet tyre, duke kaluar nëpërmjet qendrës së qytetit, ndonjë djalosh i është afruar dhe i ka futur një letër në xhepin e tij. Ai nuk e ka ditur se çka është, dhe pasi e ka hapur, në ato momente ka kaluar kah Parku i Gruas, aty përafërsisht ka ndodhur, dhe me letrën ka qenë i thirrur “hajde të shoqërohemi së bashku kundër Shqiptarëve”. Ata kanë menduar se edhe ai është Maqedonas, ai ashtu duket, dua të them pamja e tij nuk diçka karakteristike, të thuash se mban kapelë të bardhë dhe ashtu do ta njihnin, djalosh, i ri, student, dhe kështu ku ai erdhi në shtëpi disi ishte i dëshpëruar. Tha, mami kështu kështu, unë i thashë ani birë, edhe ata janë të rinj, do të shohin se kanë gabuar dhe do të vijë koha kur do ta kuptojnë që kanë gabuar dhe do të vijë koha kur do të shohin se nuk është e mirë atë që e kanë bërë. Domethënë, ai ashtu në njëfarë mënyre u dëshpërua, pasi që besonte shumë tek njerëzit, tek raportet, në fakultet nuk ka ndoshur kjo, shumë rrallë për shembull mundet që të ndodhin kësi gjërash, dhe domethënë ai këtu pakëz u dëshpërua, djali i madh, ndërsa djali ivogël jeton, ai është shumë komunikativ, pikërisht tani kur ishin para 3 – 4 viteve, ishin në Universitetin e Shtulit, kishte shkolla verore, ai kishte shokë nga Radovishi për shembull, pastaj shoqërohej me një Pero apo si quhej...dua të them se ende ka kontakte edhe me të tjerë, ai nuk bën dallim, qëllimin unë e kam të tregoj që mvaret shumë nga edukimi familjar, nëse në ndonjë shtëpi nuk është folur kundër, të ketë biseda të atilla, atëherë nuk mundet që fëmija në shkollë apo në shoqëri të krijojë marrëdhënie të tilla, përsëri nëse ka taban familjar ai nuk do të luhatet, për tu bërë nacionalist e ngjashëm.

13 tregime femërore për një luftë

380

ZJ: Si e përjetuat ju personalisht vitin 2001? XhK: Paj të them të drejtën unë e përjetova rëndë, pasi që në atë kohë babai im ishte i sëmurë në Shkup ndërsa unë asesi nuk mundja të shkoj që ta shoh se si është, gjeta një mënyrë disi kur kalonin nga UNPROFORI, e ke parasysh, kur kalonin këta të bardhit, dhe në atë moment e dinim që vinin nga kufiri kosovar nëpërmjet fshatrave që shkojnë për kah brezi kufitar dhe ata zbritnin deri në qendër të qytetit, neve e pamë që ata çdo ditë kaloshin. Ndërsa zona më e rrezikshme ishte tek stadiumi. Atje nëse kaloje, mundej që të të gjuajnë policët, pasi që nga kjo anë ishin nga UÇK-ja, këtu të gjithë qëndronin kështu nga të dyja palët (tregon me dorë), dhe mua mu kujtua dhe thash pastaj kur do ti shoh, e dija në cilën kohë të ditës kalonin, përafërsisht rreth orës 1 pas mesdite, ktheheshin prej atje. Dhe atëherë unë rrija e gatshme, veturën e mbaja ndezur, vetëm të nisesha. Dhe shkoja pas tyre dhe kur ishe pas tyre nuk të sulmonte atëherë në këtë rast dhe unë ashtu shkova për në Shkup. Qëndrova disa ditë atje më duket, kujtoj se ishte në periudhën kur ndodhi ai rasti në Vicë, dhe ato policët që ranë viktima, ndërsa unë isha në Shkup, ndërsa fëmijët i kisha këtu, domethënë shumë e vështirë, ata nuk mundeshin të shkojnë kurrkund, afër, menjëher pranë fshatit, domethënë në disa kilometra prej fshatit Poroj. Ndërsa atj pra humbën jetën një familje, kishte viktima. Ndërsa djali im shkon që të shpëtojë televizorin.. desha të them kompjuterin, kishte kompjuter të ri, hynin, ndërsa në shtëpinë fqinjësore nga e jona ra në minahedhës 20 metra larg. Domethënë, një fat i madh, u dogj një shtëpi prej aty...nuk ka as edhe 20 metra, po ua them përsëri. Dhe ashtu, përjetoi një stres të madh, më i vogli, sepse ishte më i vogël, gjatë 2001-it. Më i vogli. Djali më i madh e ruante, kanë hyrë në bodrume, gjersa të kalojë kjo. Burri i im ka qenë në punë, nuk ka guxuar as që të afrohet, dhe kështu kanë mbetur 2-3 ditë, ndërsa për ushqim kanë pasur kujtoj, kishim neve rezerva. Dhe kjo, kjo ishte e rëndë për mua, si prind, si nënë, gjatë gjithë kohës mendoja për fëmijët, mendoj që kjo është një instinkt natyror, ne shumë keq e përjetuam konfliktin. Domethënë pranë nesh ishin, i shikonim se si qarkullojnë ata të UÇK-së, pra neve kishim frikë sepse nuk e din se kush do të luftojë, fishekët edhe sot e kësaj dite kanë lërë vrima nëpër muret nga ana e përparme e shtëpive. Gjeta unë një fishek kaq i madh (tregon me dorën), dhe ende e ruaj në shtëpi.

13 tregime femërore për një luftë

381

ZJ: Domethënë, shtëpia e juaj ka qenë e sulmuar? XhK: Në mënyrë direkte, jo. Me fishekë po, por ama më lart, jo poshtë dhe të fqinjit, fati ynë ju them unë sepse në 20 metra largësi u dogj një shtëpi tjetër, këtë kemi pasur fat, dhe ashtu. Pas kësaj pastaj kishte atë...ndodhi ajo Marrëveshja e Ohrit e cila ishte. Ngadalë, ngadalë, marrëdhëniet filluan të qetësohen. Filluam ne me aktivitetet ndëretnike, atëherë jepeshin projekte që të përmirësohen raportet, neve shumë kemi punuar në këtë drejtim, dhe ashtu. ZJ: Gjatë kohës së konfliktit gjithë kohën mbetët në shtëpi apo shkuat dikund në tjetër vend? XhK: Unë kur mbeta, gjatë gjithë kohës qëndruam këtu. Frikohesha, u thosha fëmijëve shkoni ju në shtëpi në Shkup. Motra ime, të dyja motrat dhe të dy vëllezërit rregullisht më thirrnin, por ata nuk deshin, thoshin nuk e lëmë,e ke parasysh, fëmijët të lidhur pas prindërve, dhe mbetëm në shtëpi ne. Të gjithë u zhvendosën nga aty, ne disi në fund, ndoshta duhej që më herët të dalim, se pastaj nuk mundej, ishte shumë e rrezikshme, mundesh të rrezikosh vetëm, nuk është ajo mënyrë pastaj që fëmijët nëpërmjet asaj siç bëja unë më parë si me Unproforin, që kanë vetura specijale, kanë kaluar gjithashtu me kunatin tim, ai i ka marrë dhe i ka sjellë deri në qendër, atje ku gjendet familja e burrit tim. Dhe pastaj ata kanë qenë këtu, ndërsa unë gjatë gjithë kohës isha, sepse babai im vdiq gjatë asaj kohe, dhe unë mbeta në shtëpi. Kjo do të thotë se do ta mbaj mend sepse babai im ishte sëmurë dhe unë mbeta dy javë atje dhe ashtu. ZJ: Pas vitit 2001, pas konfliktit, a u ndryshuan të tjerët? XhK: Si mendoni tjerët? ZJ: A u ndryshuan Maqedonasit, raporti i tyre? XhK: Paj t'ju tregoj unë kujtohem, shkonim ne në Komunë e ke parasysh, për projektet, na duheshin sallat, salla, atëherë ishte PDSH në pushtet më duket, po, PDSH-ja ishte, dhe raportet, nuk e di, jo që ishin shumë të acaruara, neve nuk kishim shumë kontakte, unë kisha vetëm me këto nga sektori joqeveritar, vetëm me gratë. Dhe komunikonim ne kujtoj shumë mirë me këtë fshatin Rogaçevë. Kur shkonim në atë anë, arrinim vetëm deri aty. Domethënë, unë personalisht u impenjova që të bisedojmë, të mbajmë lidhje me ato dhe gratë me të vërtetë ishin të gatshme. Domethënë, së bashku, edhe ne edhe gratë 13 tregime femërore për një luftë

382

Maqedonase, edhe gratë Shqiptare dhe Turke, të gjithë ishim së bashku. ZJ: E përderisa zgjattë konflikti, a kishit kontakte me Maqedonasit? XhK: Jo, nuk kishim, ajo ishte një periudhë më e rënda, dy muaj sa ishte... Mendoj, periudha më në krizë. Ndërsa pas Marrëveshjes Kornizë, gjërat u liruan, pasi që shihja se dilnin, ky si e quanin atë me pushkët me snajper, shikonin njerëzit dhe thoshin se ata ekzistojnë, ishte rrezik nëpër qytet të shëtisësh. Gjersa kaloi më pas e gjitha kjo, atëherë u lirua, lëviznim lirshëm, nuk kishte problemi.

ZJ: Çka mendoni për luftën? XhK: Paj, mendoj që lufta është diçka më, më më tragjikja gjë për mua. Mendoj që sikur mos të kishin ekzistuar luftërat njerëzit do të ishin më të lumtur. Dhe sot e kësaj dite neve kemi luftëra gjithandej globit tokësor. Lufta është një gjë e keqe, pasi që në radhë të parë pësojnë njerëzit, mendoj shoqëria civile. Ata të themi për shembull luftojnë, ndërsa neve këtu vuajmë, tregjet e gjelbërt nuk punonin, nuk guxoje të dilje më larg, shitoret ishin të mbyllura, ndërsa kur vija në Shkup, atje shihja në pasqyrë tjetër. Sikur vije në një shtet tjetër. Dhe kur vija këtu në Tetovë, pra kisha mundësinë që dy herë të udhëtojë në atë mënyrë, dhe ne bisedonim me gratë në Shkup, komunikonim, me këto këtu nuk kishim kontakte, kishte disa pengesa telefonike, pasi që në atë kohë linjat telefonike ishin të ndërprera, ashtu që marrëdhëniet i vendosëm pas konfliktit. Domethënë, ajo periudhë ishte shumë e rrezikshme, askush nuk dëshiron që të viktimizohet, a është ashtu? Të dalësh, ku ta dishë se çfarë mund të të ndodhë, dhe prandaj, pakëz u ndërprenë ato raporte. ZJ: Çka mendoni, pse na ndodhi lufta? XhK: Unë mendoj se lufta ndodhi për shkak të politikanëve dhe për shkak të pushtetit. Ajo është, asgjë tjetër. Përndryshe mund të ketë pasur mënyrë tjetër për t'u rregulluar punët jo kështu. Mendoj se nuk ekziston, nuk duhet asnjëherë të përdoret armë dhe të prodhohen armë. Ajo është më e keqja. Ngase vuajn fëmijët, gratë dhe vuajnë më të dobëdtit, të pa mbrojturit, dmth popullata civile po vuan. Ato pra asgjë, trego më se cili politikan ka vuajtur, vuajti dikush?

13 tregime femërore për një luftë

383

ZJ: Asnjëri. XhK: Pra, vuajtën fëmijë të cilit ishin të mashtruar, ashtu të ri kur do të dëgjosh nga 18 vjet, 20, të cilët kanë qenë të manipuluar në njëfarë mënyrë. Përndryshe ja politikanët të gjithë janë në rregull. Për pushtet nuk duan të dëgjojnë, të gjithë janë të njëjtë, nga të gjitha anët politikanë vetëm për interes për interesa private, dhe ashtu do ta mashtrojnë popullin dhe ne pastaj rëndë do të pajtohemi, kjo nuk është mirë. Dhe edhe në këto ditë shoh përmes televizorit bëhet një kampanjë, jo kampanjë, s'di si ta them. Ja kur i shof psh disa emisione, edhe të shqiptarëve edhe të Maqedonve, për të dyja palët flas, të ekzistoj ajo urrejtje e cila nuk duhet të ekzistoj. Duhet të shkojmë para, qoftë ajo gabim, për të vazhduar para, nuk është mirë. ZJ: E çka fituam dhe çka humbëm me luftën? XhK: Me luftën asgjë, unë nuk e di se çka kemi fituar. Fituam krizë ekonomike, fituam ja Evropa na thirrë ballkanas dhe a nuk mendon se asnjëherë nuk na pranojnë, gjejnë disa shkaqe atje në Greqi dmth të duan ato do të gjejnë mënyrë por ne nuk jemi ndonjë faktorë kyç, do të u jemi barë të tjerëve. Ja edhe ndryshuan mendimin që na i dhanë pasaportat biometrike. I sheh, ka tash atje kontrolli special, dmth asnjëri nuk të donë kështu me probleme apo? ZJ: Po. ZJ: Si shkonte jeta në një ditë të zakontë pas luftës? XhK: Po pas luftës filloi të normalizohet. E dini periudha ishte mendoj njerëzit dolën mendoj lirisht të lëvizin, të fillojnë të punojnë ti çelin ato që nuk kanë punuar, disa vende që kanë qenë kritike, ku ishin bazat e policisë në tre-katër vende që i di unë, dmth njerëzit nuk ishin të lirë. Filluan ti çelin dyqanet të...Të kemi në jetë normale, dalë-ngadalë filloi të shkohet në punë. Shumë institucione mendoj, jo institucione, fabrikat të cilat ishin disa private, punëtorët nuk punonin, dmth u normalizua hap pas hapi, filloi të... ZJ: A mendoni se ato që luftuan i realizuan qëllimet e veta? XhK: Çfarë tët tregoj tash, disa i realizuan, por shumica i realizuan mendoj për të fituar diçka, mendoj të fitojn pushtet, në atë aspekt mendoj. Përndryshe ne çka fituam trego më, ne njerëzit normal, ti, unë, ose mashkulli ose femra(tregon drejt tjerive në zyrë), asgjë ne nuk fituam. Vetëm u kthyem mbrapa. Në vend që të shkojmë para ne shkuam pas, asgjë tjetër. Nuk pash 13 tregime femërore për një luftë

384

asgjë tjetër. ZJ: A keni frikë nga konflikt i sërishëm? XhK: Nuk besoj se mundet. Tash njerëzit janë më të pjekur, më... Nuk mendojnë më si më përpara. E shoh kur flasim për shembull me popullin, shkojmë fshatrave me aktivitete, mjaft më mbi kokë u ka ardhur. Populli duan ekonomi, populli nuk ka punë, nuk e intereson më asgjë. Ajo ishte një eufori mundet në njëfarë mënyre, ashtu më duket, dhe se jo, asgjë nuk përfituam nga ajo. ZJ: Sa mendoni se njerëzit e kanë harruar atë që ndodhi? XhK: Mundet ato që kanë humbur...Më të afërm që kanë humbur, ndoshta nuk munden të harrojnë. Ka të tillë, ndërsa ne që nuk kimi humbur mendoj njeri, njerëz, ajo mendoj se përherë do të adaptohesh dhe pak do të vazhdosh. A përndryshe për ato që kanë humbur prindër, fëmijë, për ato mendoj se është rëndë, ajo është jeta çka të bësh. ZJ: Si e shifni jetën më tutje? XhK: Mendoj se normalizohen marrëdhëniet, ngadalë shkon drejt asaj, ja më e 9-ta 10 –ta vit, më shkojmë se ka ndryshime dhe nuk shihen më si përpara. Dmth shofin që të shkojnë para, progres, duan të punësohen, shoh vajzat e reja që kanë mbaruar, duan që të punojnë, asnjëri nuk don që të përmend luftë, shof se i gjykojn politikanët, ja çka bëjnë, asnjëri nuk është i kënaqur. Nuk ka ekonomi, një shtet pa ekonomi... Ikin jasht sheh, sa ka nga Maqedonia që kanë ikur nga të gjithë nacionalitetet. Dëgjova sot në lajme, i shoh edhe të Serbisë, Beogradit, dhe thoshte ku shkuan të rinjtë gjithë, ngase nuk kanë punë. Ku do të gjejmë thotë pas 10 viteve, një ekonomist ishte, thoshte ku do të gjejmë ne pas 10 viteve, si do të punojnë, nuk ka të kemi kuadro ne, kupton, do na mungojnë pas 10 viteve të gjithë shkojnë jashtë. Dmth ajo nuk është mirë, por duhet të shkojë për të mbijetuar. Nëse mbet çka do të bëjnë? Ajo është ajo. ZJ: Dhe për në fund, a keni diçka që doni ta thoni a unë nuk u pyeta? XhK: S'di, unë për shembull atë për gratë për shembull, ekonomia është e rëndë, gratë janë të pakënaqura, të papuna, ne shohim si sektor joqeveritar, si organizatë e grave që të gjendet zgjidhje çka themi ne të ketë programe që do të punësojnë gratë, përndryshe ka edhe gra që kanë mbaruar dhe janë pa 13 tregime femërore për një luftë

385

punë. Ne nuk themi, edhe burra ka, vetëm se popullata e grave mendoj se është mirë të punësohet dhe të edukohet, mos bie prapë nën mengenetë patriarkale, që të shkojë para ngase ajo edukon gjenerata dhe për shkak të kësaj them se duhet shteti të përgatisë program ekonomike, atë dua më së shumti ta shoh te ne. Do të thotë jo vetëm gratë dhe tjerët, edhe burrat normalisht. Por në rend të parë e shoh gruan më të prekur, ngase është më pak e punësuar, e sidomos fshatrave. Tetova ka regjion prej 92 fshatrave disa janë më të vogla në përgjithësi mendoj, në 6 komuna në të cila janë, a gratë e dini se në njërin fshat kanë 2 për qind punësim, 3 deri 4-5, ajo është trishtuese. Dhe tash çka do të presish nesër, ajo do ta edukojë djalin apo, ajo nuk është e edukuar të themi, nuk ka mundësi të punojë, ta mbajë ekonomikisht peshën, fëmija të studiojë në fakultete private, dmth krejt varet nga ekonomia, jemi të penguar, duhet ta realizojmë atë, tanit apo ato që parashohin disa aktivitete. ZJ: Në rregull atëherë, kjo do të ishte ajo.

13 tregime femërore për një luftë

386

L.S. XHEPÇISHT

13 tregime femërore për një luftë

387

13 tregime femërore për një luftë

388

Sepse i bëhej popullit të pafajshëm. Ata nuk kanë pasur se çka t'ju japin. Atë është dashur ta bëjnë politikanët.

ZORICA JOVANOVSKA: Sot bisedojmë me tetovaren L.S., banore e fshatit Xhepçisht. A mund të ma thoni si ishte jeta në fshatin tuaj para 2001? LS: Jeta në fshatin tonë para 2001ishte normale, si kudo tjetër, d.m.th. ne jemi popullatë e përzier, shqiptarë, maqedonas; nuk ka pasur asnjë problem. Kemi pasur mirëkuptim të ndërsjellë, kemi dhënë e kemi marrë prej njëri-tjetrit. ZJ: D.m.th., keni pasur kontakte me shqiptarët? LS: Kemi pasur kontakte pandërprerë. ZJ: Në çfarë niveli ishin raportet tuaja me ta? LS: Në nivel më të mirë. Shkonim bashkë në punë, bashkë ktheheshim, nuk kishte asnjë problem. ZJ: A ndjenit ndonjë farë urrejtjeje? LS: Para konfliktit jo. Asnjë urrejtje nuk është ndjerë. Pas konfliktit disi u larguam pak. Nuk jemi ndarë sa mos me u pa me njëri-tjetrin, por megjithatë... prapë themi mirëmëngjesi e mirëdita, shkojmë dhe vijnë bashkë prej pune, por nuk është siç ishte para konfliktit.

13 tregime femërore për një luftë

389

ZJ: A kishte ndonjë farë diskriminimi? LS: Si të them, edhe kishte edhe s'kishte. ZJ: Si mendoni, kush ishte më i diskriminuar, maqedonasit apo shqiptarët? LS: Ajo që ata kërkonin shkolla para konfliktit, të kenë fakultete... atë... por ata kanë kërkuar të veten. Ne me atë jemi assesi... ZJ: A e fituan atë që e kërkonin? LS: Epo, ata e fituan atë që kërkonin, shkollat, fakultetet. Shkollat i kishin edhe më parë, por mësonin në fillore dhe të mesme, tani e fituan edhe fakultetin. ZJ: A kishin fëmijët tuaj arsimim në gjuhën e tyre amtare? LS: Fëmijët tanë kanë pasur arsimim në gjuhën amtare, por jo edhe ata të këtij fshati. Fëmijët tanë duhej të udhëtojnë 5km deri në qytet për të shkuar në shkollë në gjuhën amtare. Këtu ka vetëm shkollë me mësim në gjuhën shqipe. Në maqedonisht nuk ka. ZJ: Në atë shkollë shqipe a nuk ka asnjë paralele me mësim në gjuhën maqedonase? LS: Jo, s'ka. Vetëm në shqip mësohet. ZJ: A pritnit se do të ndodhë diçka? LS: Paj... sikur pritej diçka të ndodhë, por jo deri në atë masë. Ohëve të fundit, pak para 2001 dukej sikur... Veprohej çuditshëm, por nuk mundeshim ta nuhasim një gjë të tillë, diçka përgatitej, po ne nuk e dinim se çfarë do të ndodhte. ZJ: Konflikti filloi më 14 mars 2001. Ku ishit ju në atë kohë? LS: Kur filloi konflikti ne ishim në shtëpi. Atëherë rrugët ishin të bllokuara. Të gjitha rrugët bllokoheshin. Ne erdhëm nga puna dhe u shtrimë për të pushuar. Kur u zgjuam pamë njerëzit duke ikur anekënd por nuk e dinim se çfarë kishte ndodhur. Nuk patëm dëgjuar se çfarë ishte puna. Pastaj na thanë që rrugët ishin bllokuar. Atëherë ne mbetëm në shtëpi. Tërë natën ndenjëm këtu. U mblodhëm në dy shtëpi maqedonase. Telefonat cingëronin. Këtë e kanë kapur, atë e kanë zaptuar. Tërë natën dëgjonim krismat e armëve. Traktorët lëviznin ndërsa dëgjoheshin edhe sharra elektrike që prisnin dru. Se çfarë bëhej ne nuk e dinim. Të them të drejtën, erdhën disa shqiptarë dhe na pyetën 13 tregime femërore për një luftë

390

nëse duam të rrimë këtu ose të shkojmë në ndonjë shtëpi tjetër që do na e lironin ata. Ne ju thamë që do të rrinim këtu. Atëherë na dhanë një numër telefoni dhe na thanë në se ndodh diçka na thirrni dhe ne menjëherë do të vijmë. Atë natë nuk ndodhi asgjë. Ndenjëm në shtëpitë tona dhe asgjë nuk ndodhi. Anësh dëgjoheshin zhurma traktorësh, sharrash, krisma pushkësh, por te ne nuk ndodhi asgjë. ZJ: D.m.th. prapëseprapë qetë të mbrojtur nga shqiptarët? LS: Po, ne nga fshati u mbrojtëm. Nuk patëm asnjë problem gjatë tërë kohës derisa zgjati konflikti. ZJ: A vazhduat të shkoni në punë ditët në vijim? LS: vazhduam të shkojmë një kohë. Shkonim në punë, ktheheshim, rrugës shihnim njerëz të armatosur, kalonim përreth por askujt asgjë nuk i bënin. Edhe kur zbritnim nga autobusi rrugës për në shtëpi, ata na kalonin përreth me vetura, të armatosur por nuk na bënin gjë. Një ditë një veturë u ndal. Kishte brenda njerëz të armatosur që na thanë diçka në shqip, por ne nuk folëm gjë dhe vazhduam. Një ditë kishte të shtëna të jashtëzakonshme armësh; gjuhej nga të dy anët, prandaj nuk mundëm të ktheheshim rrugës së zakonshme, nëpër fshatin Poroj, por u futëm nga poshtë, nëpërmjet Siriçinës, Shemshovës deri në Rataje. Aty u ndalëm dhe atë natë e kaluam në Rataje. Në mëngjes erdhën njerëz edhe nga Neproshteni dhe Leshka, kishin ikur nga intensiteti i madh i krismave. Nuk dihej kush ishin, si e kishin situatën, etj. Ishin aq të tronditur dhe të tmerruar sa ishin ulur përtokë dhe dridheshin. Atëherë na thanë që një fëmijë ishte vrarë në Leshkë. U mblodhëm me autobus, disa erdhën në Tetovë. Të tjerët vazhduan për në Shkup. Edhe ne shkuam në Tetovë. Në autobus ndodhej edhe nëna djalin e së cilës e kishin vrarë. Të gjithë të tjerët e dinin se i ishte vrarë djali, ndërsa ajo thoshte ta shoh djalin, të shkoj në spital ta shoh djalin tim. Qante. Edhe ne qanim bashkë me të. Por, askush nuk guxoi ti tregonte. Asaj i kishin thënë që është plagosur. Deri kur zbritëm një më i moshuar vetëm e përqafonte dhe i thoshte që të mos qajë. Çfarëdo të ketë ndodhur me djalin, ji e fortë. Kur zbritëm, ata vazhduan për në spital, ndërsa unë shkova te motra ime në Tetovë. Aty ndenja një javë. Për herë të fundit që i dëgjova fëmijët, vajza ishte në fakultet, fëmija shkoi te ai atje, i përcollëm dhe vetëm u dëgjuam, vajza më tha në telefon, nënë, nuk kemi para për bukë. Unë i tregova që isha këtu, ndërsa babin e kishte vetë në shtëpi. Nuk ka para t'ju çoj e as që mund të dërgohet prej këtu. Të nesërmen mu paraqit 13 tregime femërore për një luftë

391

edhe djali. Edhe ai ma tha të njëjtën. Edhe atij i thashë të mundohen t'ia dalin disi. Paraqituni në kryqin e kuq, as unë nuk kam se si t'ju dërgoj para. Pas disa ditësh rruga u lirua dhe u ktheva në shtëpi. Mbasi u kthyem, rruga u bllokua sërish dhe mbetëm të ngujuar më tepër se dy muaj. Gjatë atyre dy muajve fare nuk u dëgjova me fëmijët. Mbetën pa para, nuk kishin të holla as për bukë, nuk e di si ia dolën mbanë. Nuk i dëgjova më. Telefonat nuk punonin dhe nuk kisha asnjë kontakt me ta. Gjatë atyre dy muajve sa ndenjëm në shtëpi nuk patëm asnjë problem me shqiptarët. Edhe bukë merrnim nga shitorja aty afër, dhe na thoshin që nëse nuk keni të holla tani, do t'i paguani ndonjë ditë tjetër. Dhe ashtu ndenjëm dy muaj unë dhe bashkëshorti im, të mbyllur në shtëpi. Fëmijët nuk i kishim me vete. Dëgjuam pastaj nga fqinjët që një djalë e kishin kidnapuar në Neproshten; atje kishin qenë duke bërë dasmë, dhe ai kishte shkuar atje, te motra e tij. E kishin lënë djalin ta ruajë e motra që të nesërmen ta marrin. I kishin marrë edhe të dy fëmijët e motrës. Atëherë ishte koha kur i kishin përzënë nga fshati të gjithë. Pastaj i kanë marrë në Zhillcë, dhe i sollën teposhtë. Ne rrinim në shtëpi dhe vetëm shikonim TV. I fiknim dritat në mbrëmje, e ndiznim televizorin, kishim frikë të mos i ndezim dritat. Një natë shtihej me të madhe. Nuk e dinim nga vjen, si vjen. U shtrimë poshtë dhe ashtu shikonim TV. Burri im u ngrit dhe doli te dera të shohë kush gjuan, dhe nga vinin ato krisma. Në atë çast dikush i ra derës. Unë bërtita. Ai filloi të shkojë rrotull në paradhomë dhe të shahet, në shqip, sepse dinte të flasë shqip, dhe bërtet. Unë e pyes çka ke, pse shahesh? Krisma janë. Ai më thotë si moj janë krisma, a nuk e dëgjove se dikush i ra derës me shqelm. Kjo ishte. Pastaj rrinim dhe prisnim. Nuk pati më trokitje. Hipëm lart në nënkulm për të parë nga dritaret, ishte natë e kthjellët me hënë, dukej sikur të ishte ditë. Shikonim majtas-djathtas nga dritaret – asgjë. Ashtu mbetëm deri në ora 7 të mëngjesit, kishim frikë të dalim nga shtëpia. Pastaj dolëm nga dera e pasme. Dolëm përskaj murit për të parë nëse kishte diçka jashtë. Nuk ksihet gjë dhe dolëm. Pas disa orësh u paraqit një burrë në moshë dhe na pyeti kush ishit ju që më trokitët në derë mbrëmë. Ai kishte menduar se dikush nga maqedonasit i kishte trokitur në derë. Askush nuk ka trokitur në derë. I ranë derës dhe unë ju thashë që të presim derisa të vishem e ta hap derën. Edhe ai kishte menduar se dikush do ta paralajmërojë që të ikë. Dhe kjo ishte. Ne atëherë nuk treguam se edhe neve na kishin trokitur në derë. Dhe ashtu i kalonim ditët. Ndonjëherë kur dilnim në kopsht ndonjë plumb na fërshëllente mbi kokë. Edhe në shtëpi kishte shumë plumba të ngulur. Nuk guxonim të ndezim dritë jashtë. Vetëm rrinim. Kaluan ata dy muaj dhe ne vazhduam 13 tregime femërore për një luftë

392

normalisht të shkojmë përsëri në punë. Pasta filluan edhe fëmijët tanë të kthehen në shtëpi; qanim e çmalleshim me ta, të gjithë ishin të lumtur që po ktheheshin në shtëpitë e tyre. Më shumë më erdhi keq për atë djalin që e patën kidnapuar, kur u kthye filloi të qajë. Nënë, kemi ardhur në shtëpi, nëna ime. Kemi ardhur në shtëpi. Kjo për mua ishte gjëja më e vështirë në shtëpi, duke e parë djaloshin të qante me zë të marrë (edhe treguesja fillon të qajë). Edhe sot e kësaj dite ka mbetur me atë stres. Kur erret në mbrëmje ka frikë të shkojë edhe në tualet. Duhet gjithmonë të shkojë me babin e tij. Kur i shoh ata njerëz nga Neproshteni dhe Leshka ma kthejnë atë fotografi të Ratajës dhe Zhillcës. Por që atëherë e sot, nuk kemi pasur asnjë problem. Megjithatë nuk jemi aq të afërt si para konfliktit. Disi edhe ata edhe ne u tërhoqëm paksa nga njëri-tjetri. Prapë bëjmë muhabet, flasim, japim e marrim, por nuk është siç ishte më herët. ZJ: Si reagoi nëna e fëmijës së kidnapuar kur e pa djalin e saj të kthehet? LS: As ajo nuk mundej të flasë në ato çaste. Vetëm atëherë, kur ishte në Rataje, e pyeta se çfarë ishte problemi. Edhe në autobus e pyeta motrën e saj dhe ajo ma tregoi rastin. Ajo nuk mundej as të flasë as të tregojë gjë. As nëna e as babi nuk dinin se çfarë po bënin. Kërkonin nga fshati ynë t'ju ndihmojnë, me telefona, por na thoshin që ata nuk kishin qasje atje. Ishin marrë vesh një shqiptar me një maqedonas t'i marrin fëmijët e t'i nxjerrin që aty; por, kur i kishin marrë, i kishin rrahur shumë dhe pastaj e kishin lëshuar. Mezi se kishte mbërritur deri në Zhillcë. Tre kishin qenë. Ndërsa atë dhëndrin e ri... e kishin vrarë në vend. Aty, në shtëpinë e tij. Dhe nuk u gjet. E kishin marrë nga shtëpia dhe nuk u gjet më. ZJ: D.m.th. ndodhën shumë vrasje dhe kidnapime gjatë 2001? LS: Po, ndodhën. Njëri ka ardhur këtu në fshat, jeton në Tetovë. Ka arat e tij, atje punon. Ka ardhur të marrë diçka për të ngrënë në fshat. Kur është kthyer i kanë thënë të mos shkojë por ai ka kundërshtuar. Ka vazhdar të kthehet. Ka mbërritur deri në një fshat shqiptar, i kanë thënë të mos kalojë rreth shtëpive. Ai ka vazhduar. I kanë thënë nuk mund të vazhdosh drejt Tetovës, nuk mundesh, ai ka vazhduar drejt Treboshit. Pas kësaj më nuk është ditur se ku ndodhet. Ka humbur pa nam pa nishan. Me biçikletë ka qenë. I kanë thënë të mos vazhdojë, edhe shqiptarët i kanë thënë; nëse nuk ke maqedonas te të cilët mund të ndalesh, rri këtu, mos vazhdo. Ndërsa ai ka vazhduar. Prej atëherë nuk dihet se ku është. Deri te hekurudha e kanë parë me biçikletë, pas 13 tregime femërore për një luftë

393

kësaj i humbet shenja. ZJ: Prej çka frikoheshit më tepër ju, personalisht? LS: Epo, si t'ju them. Frikoheshim që të mos na vijnë, të armatosur, të mos na kidnapojnë, prej kësaj. Edhe shtëpinë donim ta ruajmë. E kishim ndërtuar me mund, me djersë, tërë jetën. Deshëm ta mbronim. Kishte shumë shtëpi që i ndezën. U vinin flakën. Njëherë patën hyrë edhe te ne, por jo njerëz të armatosur për të sulmuar dikë, por fëmijë, që tentonin të vjedhin. ZJ: Ndërsa thatë që fëmijët tuaj i patët dërguar diku për të mos parë atë që ndodhte, apo jo? LS: Po. ZJ: Pse edhe ju nuk ikët diku? LS: Epo... Disa ikën nga fshati, por neve edhe shqiptarët na thanë, largoni fëmijët dhe gratë që këtu. Nuk i dihet se çka mund të ndodhë. Ndoshta ne këtu nuk do t'ju bëjmë gjë, por nuk i dihet se kush mund të vijë nga diku tjetër. Më mirë do të ishte që megjithatë në shtëpi të ketë ndonjë njeri që të mos munden fëmijët të hyjnë e të plaçkitin. Prandaj ne më të vjetrit mbetëm në shtëpi. Fëmijët e fshatit të gjithë u larguan. ZJ: Si u ndryshua jeta pas 2001? LS: Shumë vështirë. Gjithçka ndryshoi, njerëzit, gjithçka. Na kaploi edhe varfëria, s'kishte punë; u paraqitën sëmundje, njerëz të traumatizuar e të tronditur... ZJ: Si mendoni, pse ndodhi kjo? Për çfarë shkaku? LS: Si ta them. Nuk di çfarë të thuash. Ishte më tepër çështje politike. Nuk ishte e nxitur nga populli këtu. Më tepër e bënë politikanët. Partitë u ndanë, dikush mënjanë, dikush në anën tjetër, ashtu. ZJ: A u ndryshuan raportet me shqiptarët në fshatin tuaj pastaj? LS: Po, janë pak ndryshe. Nuk janë si më parë kur ishim më të afërt; prapë jemi të afërt, përshëndetemi, bisedojmë, mirëpo në krahasim me para konfliktit, kanë ndryshuar.

13 tregime femërore për një luftë

394

ZJ: A shoqëroheshin fëmijët tuaj me ata të shqiptarëve? LS: Shoqëroheshin më parë. Luanin bashkë, por prej konfliktit e këtej nuk shoqërohen. Rrallë ndodh kjo. Më herët shoqëroheshin më tepër. ZJ: D.m.th. edhe te ata është paraqitur një farë urrejtjeje. LS: Po. ZJ: A ndodhnin rrahje në mes fëmijëve? LS: Jo, nuk ka pasur raste të tilla, as para po as pas konfliktit. Në fshatin tonë nuk kanë ndodhur gjëra të tilla. Normalisht që kanë ndodhur raste të ngacmimeve nga ana e fëmijëve te më të vjetrit, po ato ishin punë fëmijësh. Dhe kur bënte vaki që t'i dëgjonte ndonjë i rritur, i qortonte gjithmonë. Edhe refugjatët nga Kosova kur ishin këtu, nuk ka pasur asnjë ekses. ZJ: A ua zini shqiptarëve për të madhe për atë që ndodhi? LS: Nuk e di si ta them. Edhe po edhe jo. Si ta them. Ua zëmë për të madhe për dëmet që i bënë, shtëpitë që i kallën, dhe vjedhjet. Duhej ata të kërkonin nëpërmjet politikës, jo nëpërmjet rrahjeve, ndezjes së shtëpive, dëbimit të njerëzve nga shtëpitë, kidnapimeve, vrasjeve... Kjo nuk duhej të ndodhte. Sepse i bëhej popullit të pafajshëm. Ata nuk kanë pasur se çka t'ju japin. Atë është dashur ta bëjnë politikanët. Nuk ka pasur populli asnjë borxh. Thoshin që edhe fshatrat e tyre kanë qenë të keqtrajtuara. Ka të vdekur edhe shqiptarë edhe maqedonas. Nuk është dashtë të ndodhë fare. Këtë punë është dashtë ta rregullojnë politikanët. Një ditë prej ditësh sulmuan në fshatin Trebosh. Te ne vinin vetura të NATO-s duke na thënë që të mos kemi frikë se nuk do të na bënin gjë. Pastaj dëgjuam se në Trebosh kishin sulmuar dhe kishte të vrarë. Ndërsa ata nga lart shikonin me dylbi. Se çfarë në të vërtetë kishte ndodhur nuk e di. Pastaj, në mbrëmje morëm vesh se kishte pasur të plagosur e të vrarë në Trebosh. ZJ: D.m.th. vazhdimisht keni pasur kontakte me njerëz të armatosur? LS: Nuk kalonin ata nëpër shtëpitë tona. Shkonin përreth. I shihnim aty pranë, duke kaluar, por nuk kalonin përmes shtëpive tona. Nuk kemi pasur problem sa i takon kësaj çështjeje. ZJ: A ua zini për të madhe maqedonasve në anën tjetër për diçka? LS: Epo, edhe maqedonasit, politikanët tanë nuk na sollën diç ë mirë. Unë nuk 13 tregime femërore për një luftë

395

e di, aq shumë krisma që pati, aq shumë probleme,...gjuanin nga të gjitha anët, me helikopterë, këtu mbi kokat ndaleshin, gjuanin, ndërsa asnjë dëm nuk iu shkaktua shtëpive shqiptare. Menduam se për ata dy muaj, me aq shumë gjuajtje gjithçka do të jetë rrënuar. Kur nisëm të shkonim në punë, pas dy muajsh, pamë që asgjë nuk ishte shkatërruar. Kishte diku shtëpi të qëlluara, por jo të shkatërruara. Shihnim edhe helikopterë të NATO-s duke transportuar kontejnerë përpjetë malit. Se çka bartnin në to dhe ku e çonin, nuk e dinim, veç se i shihnim nga poshtë duke fluturuar. Edhe kah mali Zheden poshtë edhe këtej kah Sharri. Askush nuk mund ta dinte se çka ndodhte në të vërtetë. Kujtoj që ishin punë politike. Të paktën ashtu ne i shihnim punët. ZJ: Mbasi gjithçka u qetësua, si e kalonit një ditë të rëndomtë? LS: Normalisht. Punët u qetësuan. Filluam rëndom të shkojmë në punë e të kthehemi nëpër shtëpitë tona. Kur erdhëm për herë të parë në punë, gjithçka na pengonte aty. Zhurma e makinave, presave, meqë punojmë në industrinë e tekstilit, na pengonte. Kur trokiste diçka ne përnjëherë kërcenim. Nuk mundeshim të durojmë. Të tjerët bënin muhabet, ndërsa ne ishim mësuar të rrimë të ngujuar në shtëpi për ata dy muaj. E përjetuam rëndë. Muajt e parë të punës, pas asaj pauze i kaluam vështirë. Gjithçka na pengonte. Nuk ishte e drejtë që neve, maqedonasve që për ata dy muaj nuk mundëm të shkonim në punë, nuk na u pagua asnjë rrogë. Mbetëm pa të holla. Shqiptarët morën rroga gjatë atyre muajve të papunës, ndërsa maqedonasit mbetën pa metelik në xhep. Kjo ishte shumë e vështirë. Ishim tepër të nënçmuar. Si mundej që atyre t'ua paguajnë rrogat ndërsa neve jo. Duhej ta paguanim edhe rrymën, ndërsa ata jo. Mbetëm më keq se shqiptarët në çdo aspekt. ZJ: Si mendoni, çka fituam e çka humbëm nga lufta? LS: Asgjë nuk fituam. Vetëm humbëm. Gjithçka humbë, punën, gjithçka. Nuk fituam as gjënë më të vogël nga lufta. ZJ: A mendoni se shqiptarët i realizuan qëllimet e tyre? LS: Ata i realizuan qëllimet e tyre. Ne, maqedonasit, mbetëm shumë larg tyre. Ata e arritën atë që kërkonin. Por, konflikti ishte për të gjithë, të gjithë duhej të trajtohemi njësoj.

13 tregime femërore për një luftë

396

ZJ: D.m.th. atëherë u ndjej diskriminimi më i madh? LS: Po, mu atëherë u ndjej diskriminimi më i madh. ZJ: A është e mundur tani bashkëjetesa përsëri? LS: Po, është, pse jo. Mirëpo partitë e bënë këtë, ato e ndanë popullin. Populli nuk ndahet, partitë e ndanë atë. Ato e bënë popullin të marrë njërën ose anën tjetër. Si mundej përpara të jetonim të gjithë bashkë? Prej kur dolën partitë, populli u përça. Nëse njëri kërkon punë dhe nuk i përket njërës apo partisë tjetër, nuk mund të gjejë punë. Menjëherë e eliminojnë. Nëse këta tjerët e marrin pushtetin, ata të parët i humbin vendet e tyre të punës. Përpara nuk ndodhte kjo. Nuk shkonte gjithçka në baza partiake. Kërkohej punë dhe kush konkurronte e i plotësonte kushtet e konkursit, hynte në punë. Tani nuk është ashtu. Tani nuk mundet gjithkush të hyjë në punë. Edhe po të jetë i arsimuar nuk kryen punë. Më parë dihej se për një vend pune kërkohej ky lloj personi dhe ai gjente punë. Tani jo; nëse je i lidhur me partinë, gjen punë, nëse jo, mbetesh në shtëpi. ZJ: Po t'ju ndodhte edhe njëherë kjo, a do të kishit pasur forcën t'i përballoni sërish? LS: Jo, nuk do të kishim mundur t'i përballojmë. Meqë atë stres e kemi edhe sot e kësaj dite, dhe tamam puna po të na ndodhte edhe njëherë. ZJ: Meqë askush nuk është i prirë të përjetojë gjëra të liga në kurriz të vetin, a ju ka shkuar ndonjëherë ndërmend ta lëshoni Maqedoninë në atë kohë? LS: Do ta lëshonim në atë kohë edhe shtëpinë tonë. Megjithëse vendlindja nuk lëshohet lehtë. Shpirti ngel në vendin ku ke lindur. Diçka të tërheq. Atëherë një javë nuk qesh në shtëpi, po dëshirova të jem zog e të fluturoj deri në shtëpinë time. Vërtet, isha te motra ime, mi bëri të gjitha gostitë, por prapëseprapë nuk mundesha. Nuk rrija e qetë as ditën as natën. Vajza ime me fëmijën kishte dalë, kur u kthye më tregoi që ishte në Tetovë. Ishte në Shkup, me fëmijë më të vogël se një vit. Më tha jam në Tetovë, eja e më vizito. Në mbrëmje nuk shihja. Kishte të shtëna nga çdo cep i qytetit. Shkova nga njëri skaj në tjetrin për ta parë time bijë dhe nipin. Kur e pashë të voglin, ishte dobësuar tej mase. Pastaj ishin kthyer në shtëpi me NATO-n dhe UNPROFORin. Dhe rrinin në shtëpi me të voglin. Kur kanë mbërritur në shtëpi, nuk kishin mundur t'ia nxjerrin gjumin foshnjës për 24 orë rresht, nuk ishte ngirë së fjeturi. Shtëpia jote është e jotja dhe më mirë se aty nuk ka askund. Menduam 13 tregime femërore për një luftë

397

pas luftës të shpërngulemi, të shkojmë diku kah Gjevgjelia, të blejmë shtëpi. Shkonim teposhtë dhe fëmijët (i imi dhe i kunatit) më thonë shiko si duket këtu, shkretë, nuk është si te ne, nuk vendosemi këtu. Dhe u thyem përsëri. Ja ku jemi sërish. Aty ku ishim edhe më parë. ZJ: D.m.th. shtëpia është shtëpi? LS: Po, ashtu është. Askund nuk të bëhet mirë si në shtëpinë tënde. Aty ku kanë lindur fëmijët, aty ai vend i mban. Jo të shkojnë diku tjetër. ZJ: Si e shihni të ardhmen e fëmijëve tuaj? LS: Të vështirë. Edhe ata janë shumë të dëshpëruar tani. Punë të rregullt nuk ka, punojnë kohë pas kohe, pa sigurim, rroga nuk ju japin, u kanë lindur fëmijë, nuk kanë të holla të kujdesen për ta. Ne i financojmë. Megjithatë kemi punuar me vite në punë shteti, dhe pas luftës marrim pensione invalidësh, por nuk jetohet vetëm me to. Janë pensione të vogla. Fëmijët na janë dëshpëruar. Nuk shohin asnjë rrugëdalje. ZJ: D.m.th. pas luftës ishte vështirë të vazhdohet me jetë normale? LS: Po, shumë vështirë. Tani është bërë akoma më keq. Nuk mund të kesh jetë normale kur nuk ke para. Si do të kesh jetë normale pa punë dhe të holla? I sheh fëmijët, nevrikosen se janë pa punë. Presin nga ti. Kanë mbushur nga 25, 26, 30 vjet, dhe presin t'ju japish ndonjë lek. Kësaj nuk i thonë jetë normale. ZJ: A keni, për fund, të thoni diçka që unë nuk ia dola t'ju pyes? LS: Nuk e di, unë mendoj se i thashë të gjitha. Gjithçka që më ka ndodhur në jetë, gjatë konfliktit e deri më sot. ZJ: Ju faleminderit shumë.

13 tregime femërore për një luftë

398

13 tregime femërore për një luftë

399

13 tregime femërore për një luftë

400