Kortom, dit boek is bij uitstek voor en door behandelaars. Gepresenteerd in een handzaam formaat, geïllustreerd met fraaie tekeningen en geordend in praktische hoofdstukken. Een onmisbaar hulpmiddel voor wie zijn behandel arsenaal wil verrijken met de metaforische invallen van vakgenoten.
9 789085 621638
Beelden bij behandeling
Klinisch psycholoog Bas van Heycop ten Ham en GZ-psycholoog Kind & Jeugd Lucie van den Eertwegh – beiden behandelaar – zetten in hun dagelijkse werk vaak beeldend taalgebruik in. Zij realiseerden zich dat vakgenoten deze waardevolle hulpmiddelen echter zelden met elkaar delen. De 144 metaforen in dit boek komen uit hun eigen praktijk èn van inzendingen van vele tientallen collega-behandelaren. Zo ontstond deze unieke verzameling metaforen, waarbij de lezer zich ongetwijfeld zal realiseren: vele creatieve geesten bedenken meer dan één.
Metaforen in de GGZ
Een goede metafoor zegt soms meer dan duizend woorden. Veel behandelaren in de GGZ – psychiaters, psychologen, psychotherapeuten – maken er daarom veelvuldig gebruik van. De metafoor is een manier om informatie over te brengen, maar ook om communicatie te verzachten of verhelderen. Beknopte en beeldende vergelijkingen kunnen een diagnose of klacht ineens begrijpelijk en tastbaar maken.
Beelden bij Behandeling Metaforen in de GGZ
Lucie van den Eertwegh Bas van Heycop ten Ham
Beelden bij behandeling Metaforen in de GGZ Lucie van den Eertwegh Bas van Heycop ten Ham
Houten, augustus 2019
METAFOREN-Prelum7.indd 1
15-07-19 09:20
Uitgave Prelum, Houten Ontwerp en opmaak omslag en binnenwerk inclusief illustraties Carta, Bunnik ISBN 978-90-8562-163-8 NUR 895, 770 Prelum De Molen 37, 3994 DA Houten www.prelum.nl
© 2019 Prelum Uitgevers BV, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geauto matiseerd gegevensbestand, of openbaar ge maakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatieof andere werken (artikel 16 Auteurswet 1912), in welke vorm dan ook, dient men zich tot de samenstellers/uitgever te wenden. De uitgever heeft datgene gedaan wat redelijkerwijs van haar kan worden gevergd om de rechten van de auteursrechthebbenden op de beelden te regelen
METAFOREN-Prelum7.indd 2
volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die menen rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Deze zal in navolgende drukken van dit werk dergelijke omissies corrigeren. De inzichten in de geneeskunde en wetenschap zijn voortdurend aan verandering onderhevig als gevolg van onderzoek en ervaring. De redactie, auteurs en uitgever zijn uiterst zorgvuldig te werk gegaan, om ervoor te zorgen dat de in dit boek verstrekte informatie in overeenstemming is met de huidige kennis van zaken. Dit ontslaat de gebruiker van het boek echter niet van de verplichting om aan de hand van bestaande richtlijnen, protocollen en wetenschappelijke informatie te controleren of de daar verstrekte informatie afwijkt van de gegevens in dit boek en daarmee vast te stellen of de inhoud nog in overeenstemming is met de huidige stand van zaken ten aanzien van kennis en handelen. Ondanks alle aan de samenstelling van deze uitgave bestede zorg, zal noch de uitgever, noch de auteur aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen.
15-07-19 09:20
Inhoud De kracht van metaforen
7
Diagnostiek
Het therapeutisch proces
De zwemles
38
De grammofoonplaat
40
Puzzelen
10
Ingesleten paden
42
Het huis
12
Bergbeklimmen
44
Het kleurenpalet
14
Het spiegelei
46
Dorpsstraat en Kerkstraat
16
Leren zeilen
48
De scheefgegroeide fruitboom
50
De therapeutische relatie
De zeilboot
52
De rol van de therapeut
Shoppen
54
De vlinder
18
Spoedwerk of renovatie
56
Bergbeklimmen
20
De reizigersterminal
58
De reddingsbrigade
22
De rommelkast
60
Het zaadje
24
Het flatgebouw
62
Het schoolplein
26
Ontkiemende zaden
64
Kaart lezen
28
Verschillende petten
30
Behandeling algemeen
De houding van de cliĂŤnt
Acceptatie
Met de auto naar Benidorm
32
De muistroom
66
Gas geven
34
De ongenode gast
68
Tegenwind
36
De mist
70
Het luchtruim
72
inhoud
METAFOREN-Prelum7.indd 3
3
15-07-19 09:20
Perfectionisme en controleÂbehoefte
Cognitieve gedragstherapie
Het vermeende monster
74
De bosjesmannen
118
Het engeltje en het duiveltje
76
De vastgelopen computer
120
Het podium
78
De bergbeklimming
122
Angst op het kerkhof
80
De mobiele telefoon
124
De waterval
82
Jezelf omarmen
126
De lopende band
84
Persoonlijke groei
De stilstaande klok
128
De bulldozer
86
Vliegen
130
De roeiboot
88
De jonge olifant
132
Gas terugnemen
90
Geen korstjes afkrabben
134
De wolkenkrabber
92
De luchtballon
136
De emmer
94
Autorijden
138
Te hoog toerental
96
Vader, zoon en de ezel
140
Coping
Emoties
Koud water went
Psychische kwetsbaarheid
De brug
142
De strandbal
100
Wegversperring
144
De boemeltrein en de Thalys
102
Zeilen
146
Stokkie het stokstaartje
104
Systeemtherapie
De actieve vulkaan
106
De punt van de schoen
148
Regen
108
Het zuurstofmasker
150
Het hert
110
De tube
152
De toren
154
98
Medicatie
4
Zandzakken
112
Het kaartenhuis
156
Remvloeistof
114
De mobile
158
De zonnebril
116
De olifant
160
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 4
15-07-19 09:20
De sleutelbos
162
De ladder naar de zon
198
De Chinese voetjes
164
De zwemcoach en de reddingsboei
200
Het plantje
166
De marathon-loper
202
Steunpaaltjes
204
Behandeling specifiek
Het blok aan je been
206
ADHD
Dwangstoornis
Schietles zonder bril
168
Muggenbeten
208
De carburateur
170
Parasieten en olifanten
210
De overspannen portier
212
172
Compulsaholic
214
174
Dysmorfofobie
Op hol geslagen meters in de cockpit Wagenmenners
Het galafeest op gympen
Angst
216
De olievlek
176
Hechting
De bergwandeling
178
Het truitje
218
Nieuwe paden
180
Het eiland
220
De bal onder water
182
Hypochondrie
Vlooien
222
De cricketwedstrijd
184
De bezorgde autobezitter
224
De eerste rijles
186
Intelligentie
ASS
Het gras
226
De oncontroleerbare auto
188
De rugzak
228
Weinig benzine
190
De Matroesjka-pop
230
Artsen en automonteurs
232 234
Bipolaire stoornis
Depressie
Een kind troosten
192
De adelaar
Drijfzand
194
Paniekstoornis
Zwemmen zonder zwembandjes 196
inhoud
METAFOREN-Prelum7.indd 5
Zebra’s
236
5
15-07-19 09:20
De scheet
238
Trauma
De jengelende peuter
240
Uit het raampje
276
De rookmelder
242
De ladenkast
278
De koffer
280
Persoonlijkheidsproblematiek
De dijk en het waterpeil
244
De Matroesjka-poppen
282
Een boom op een klif
246
De gids en de reiziger
284
Een instabiele rijstijl
248
Lopen door het moeras
286
Schot hagel
288
Psychosomatische klachten
De brandstofmeter
250
Angry Birds
290
De raceauto
252
Het enge boek
292
Herstellen van een grote wond
294
Psychotische stoornissen
Pesters
254
Verslaving
De deurbel
256
Droge voeten
296
Parallelle wegen
258
One-liners
299
Puzzelstukjes
260
Verschillende groeiwijzen
262
Hardlopen
264
De slager en het brood
266
Honger
268
Relationele problemen
Eigen metaforen
301
Rouw
De pechstrook
270
Vervlechten 272 De vastgelopen auto
6
274
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 6
15-07-19 09:20
De kracht van metaforen voorwoord
Een metafoor is een vorm van beeldspraak waarbij iets abstracts begrijpe lijker wordt gemaakt door het te vergelijken met een concreet beeld of verhaal. Een metafoor is een manier om informatie over te brengen. Het helpt de luisteraar mee te voelen, de situatie voor zich te zien, de boodschap te onthouden of op een andere manier naar de werkelijkheid te kijken. Metaforen kunnen ook helpen bij het zoeken naar oplossingen, doordat ze een nieuwe context scheppen. Ze kunnen communicatie verzachten of verhelderen. Het zal dan ook geen verbazing wekken dat juist in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) veelvuldig gebruik wordt gemaakt van metaforen. Voor de patiënt kan zo’n beknopte en beeldende vergelijking een aandoening of klacht soms ineens begrijpelijk maken. Een metafoor kan de oorzaak, de instandhoudende factoren of een bepaalde behandelinterventie verduidelijken. Metaforen maken het makkelijker om gevoelige onderwerpen te bespreken en ze creëren de mogelijkheid voor patiënten om hun situatie anders te gaan zien. Hierdoor kan de therapeutische relatie verder verbeteren en de behandeling effectiever en efficiënter worden. U zult ongetwijfeld metaforen herkennen die door andere auteurs of uzelf zijn bedacht en beschreven of zelfs al toegepast in uw praktijk. Dit is een boek voor en door behandelaars. Het leuke van metaforen is juist, dat deze door zoveel mogelijk behandelaars gebruikt kunnen worden. Mocht u vinden dat
De kracht van metaforen • voorwoord
METAFOREN-Prelum7.indd 7
7
15-07-19 09:20
een metafoor eigenlijk een andere bronvermelding verdient dan willen we u vragen dit aan ons door te geven en hier met coulance mee om te gaan. In deze uitgave is er omwille van de leesbaarheid voor gekozen de termen cliënt en patiënt door elkaar te gebruiken, afhankelijk van de keuze van de inzender. Ook hij/zij en hem/haar worden door elkaar gebruikt. U maakt zelf de afweging of u metaforen in uw behandeling passend vindt en welke u gebruikt. Een van de behandelaars noemde bijvoorbeeld dat patiënten met een autismespectrumstoornis (ASS) en een licht verstandelijke beperking (LVB) metaforen soms te letterlijk nemen, waardoor de vergelijking met het uit te leggen fenomeen niet wordt begrepen. Navraag kan in dat geval helpen, om er zeker van te zijn dat de patiënt de metafoor begrijpt. Wij danken deze uitgave ook aan de vele professionals die metaforen hebben aangeleverd. Wellicht gebruikt u ook graag metaforen in uw werk en mist u deze in dit boek. Achterin is ruimte opgenomen uw eigen metaforen toe te voegen. Wij willen die graag van u ontvangen om op te nemen in een eventuele volgende druk of om op website te plaatsen die we in de lucht proberen te brengen. U kunt ze sturen naar metaforenindeggz@prelum.com. Wij wensen u veel leesplezier en een vruchtbare toepassing van metaforen in uw praktijk. Lucie van den Eertwegh, GZ-psycholoog Bas van Heycop ten Ham, klinisch psycholoog
8
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 8
15-07-19 09:20
met dank aan
Maaike Ammerlaan, Erfan Azhar, Maarten Bak, Errez Bar, Eveline Beerkens, Marjan de Bil, Cynthia Blanker, Denise Boonman, Sabina van den Bor, Mariken Braber, Henk Brans, Ineke Brouwer, Karen Bruijnincx, Reineke Buisman, Mariëlle van Burik, Anne-Marie Claassen, Marije Engels, Johannes von Gleich, Carien Hempel-Flipse, Andreia Hazewinkel, Take van der Hoek, Peter Hoffman, Herman de Hoogh, Arend Horden, Rob Jansen, Maurice Kattemolle, Digna van der Kellen, Michelle Kersemaekers-Olthof, Anne Knook-Duijnkerke, Tamara Konings, Sander Kramer, Manon Lee-Bakker, Anne Lindenborn, Tessa van Loon, Meliza Lopez, Liesbeth van der Meer, Simon de Meij, Coen Metze, Manoushka Moesker, Inge van der Most, Hans Nederhof, Nelleke Nicolai, Sanne Nonhebel, Bas Noordenbos, Christel Nuijen, Menno Oosterhoff, Lenie van der Poel, Patricia Pulles, Gerrit van Ramshorst, Anca Rapcencu, Martien Repko, Robert-Jan van Rijn, Janine Rulkens, Raphaël Schulte, Ellis Schuurman, Wilmy Seykens, Renate Simons, Cari van Slooten, Rob Slootman, Maarten Spaanderman, Harm-Pieter Spaans, Corine van der Veer, Esther van der Vegt, Bertus Veldhuis, Koert Velders, Dinco Verhelst, Cees Vos, Eef van de Vuurst, Marinke Weijtlandt, Feike Wiersma, Berend Sietze van der Woude, Anneke van der Zande, Nicole Zengerink, Frank Zwartenkot.
De kracht van metaforen • met dank aan
METAFOREN-Prelum7.indd 9
9
15-07-19 09:20
10
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 10
15-07-19 09:20
Puzzelen de anamnese
Om een puzzel op de juiste manier te kunnen leggen, heb je alle puzzel stukjes nodig. Om goed beleid te kunnen maken, is het van belang dat in een anamnese alle informatie gegeven wordt. Als men terughoudend is in het geven van belangrijke informatie, kan een verkeerd beeld ontstaan.
Patricia Pulles, huisarts
Diagnostiek
METAFOREN-Prelum7.indd 11
11
15-07-19 09:20
12
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 12
15-07-19 09:20
Het huis meerdere kanten
Als je in een huis bent, kun je beschrijven wat je daar ziet, hoe de kamers eruitzien, hoe de temperatuur is, et cetera. Je kunt van binnenuit echter niet zien hoe het huis er aan de buitenkant uitziet, of er bijvoorbeeld dakpannen scheef liggen. Om de toestand van het huis in kaart te brengen zijn beide gezichtspunten nodig. Een patiënt is de enige die kan beschrijven wat hij voelt en denkt. De omgeving kan echter dingen signaleren die een patiënt zelf niet opmerkt. Om een zo compleet mogelijk beeld te krijgen zijn beide verhalen nodig en is samenwerking belangrijk.
Raphaël Schulte, psychiater/psychotherapeut
Diagnostiek
METAFOREN-Prelum7.indd 13
13
15-07-19 09:20
14
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 14
15-07-19 09:20
Het kleurenpalet verschillende diagnoses
Over sommige kleuren is iedereen het eens dat het blauw of groen is. Maar er zijn ook veel tussenkleuren, waarbij de een het een groene en de ander het een blauwe kleur vindt. Door een andere belichting of een andere kleur ernaast kan men bovendien van mening veranderen, of vinden dat er plotseling een meer grijze tint zichtbaar is. Psychiatrische beelden kennen net zoveel variaties als een rijk kleurenpalet. Wanneer het voor patiĂŤnten en familie moeilijk is om te ervaren dat verschillende behandelaren andere diagnoses stellen of dat diagnoses in de loop van de tijd veranderen, kan gebruikgemaakt worden van deze vergelijking met een kleurenpalet.
MariĂŤlle van Burik, psychiater
Diagnostiek
METAFOREN-Prelum7.indd 15
15
15-07-19 09:20
16
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 16
15-07-19 09:20
dorpsstraat en kerkstraat afstemmen van advies
Als je in de Kerkstraat bent, krijg je niet mee wat er in de Dorpsstraat gebeurt en omgekeerd. Artsen en therapeuten zijn bij de terugkoppeling van slecht nieuws nogal eens geneigd veel informatie te geven en veel aan het woord te zijn. Een patiënt krijgt hier echter nauwelijks iets van mee. Hij kan de feitelijke informatie niet tot zich door laten dringen, zolang hij nog bezig is de emotionele impact van het bericht te verwerken. De patiënt bevindt zich in de spreek woordelijke Kerkstraat: hij denkt aan zijn familie, aan de gevolgen van het slechte nieuws. De arts bevindt zich in de Dorpsstraat: bij de feitelijkheden en de diagnoses. Als hij de patiënt wil bereiken, kan hij echter beter naar de Kerkstraat gaan.
Lucie van den Eertwegh, GZ-psycholoog K&J Gebaseerd op een lezing van Manu Keirse, klinisch psycholoog
Diagnostiek
METAFOREN-Prelum7.indd 17
17
15-07-19 09:20
18
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 18
15-07-19 09:20
De vlinder de eigen kracht
De hovenier liep door zijn tuin. Hij zag daar een pop hangen waarin veel beweging was. Hij keek en zag dat de vlinder er nog niet uit kwam. Ah, dacht de hovenier, ik zal haar even helpen, en hij maakte de pop open. Hierdoor kwam de vlinder naar buiten, maar doordat zij niet haar eigen vloeistof had kunnen gebruiken, was de vlinder niet volgroeid. Zowel de patiĂŤnt als de therapeut moeten niet te snel willen.
Reineke Buisman, psychotherapeut
Therapeutische relatie • de rol van de therapeut
METAFOREN-Prelum7.indd 19
19
15-07-19 09:20
20
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 20
15-07-19 09:20
Bergbeklimmen psychologische behandeling
Als je voor het eerst een berg gaat beklimmen, doe je dat niet in je eentje: er staat een gids naast je. Hij kan je uitleggen hoe je moet klimmen, via welke route, welke schoenen je het best kunt aantrekken, enzovoort. Er is alleen één ding dat hij niet voor je kan doen, en dat is je naar boven dragen. Dat wil zeggen, dat je iedere stap op de helling zelf zult moeten zetten. De gids is echter bij je en samen gaan jullie proberen er te komen. Geen enkele bergweg loopt in een rechte lijn omhoog. Er zijn delen van de route die moeilijk zijn en momenten waarop het redelijk gemakkelijk gaat. Ook op de top van de berg zijn er nog uitdagingen: het waait er hard, je kunt last krijgen van de hoogte, je bent vermoeid van de klim en misschien bang om naar beneden te vallen. Het uitzicht is er echter prachtig en je bent trots op de weg die is afgelegd. Zo is het ook met een psychologische behandeling. De therapeut is de gids die naast de cliënt staat. Ook een behandeling bestaat uit pieken en dalen. Laat je dus niet afschrikken door tegenslagen in de behandeling. Het is misschien zelfs beter dat je af en toe een terugval hebt wanneer je in behandeling bent, zodat je kunt leren hoe hiermee om te gaan. Dat is beter dan dat het allemaal perfect gaat en je na afsluiting van de behandeling een grote terugval krijgt en naar beneden valt. Tot slot zullen er ook als de behandeling voorbij is nog steeds stressvolle momenten zijn. Dat is niet erg, want je hebt geleerd hoe je moet klimmen. Errez Bar, GZ-psycholoog
Therapeutische relatie • de rol van de therapeut
METAFOREN-Prelum7.indd 21
21
15-07-19 09:20
22
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 22
15-07-19 09:20
De reddingsbrigade leren zwemmen
Er is een verschil tussen iemand uit het water redden en zwemles geven. Als iemand dreigt te verdrinken, is dat niet het moment om een mooie schoolslag te leren, maar moet iemand geholpen worden met een reddingsboei en reddingslijn om weer grond onder de voeten te voelen en te kunnen uitproesten. Maar als iemand leert zwemmen mag diegene af en toe kopje-onder gaan en zich verslikken in water. De rol van de zwemleraar is dan te helpen hiervan te herstellen, zonder de leerling meteen uit het water te halen. Bij de overstap van behandeling op de afdeling Spoedeisende psychiatrie naar een ambulant behandelprogramma kunnen patiënten zich soms te weinig gesteund voelen. Deze metafoor kan het verschil tussen crisismanagement en de behandeling verhelderen en bij de patiënt het gevoel van verwaarlozing door de behandelaar helpen doorbreken.
Mariëlle van Burik, psychiater
Therapeutische relatie • de rol van de therapeut
METAFOREN-Prelum7.indd 23
23
15-07-19 09:20
24
Beelden bij behandeling • Metaforen in de GGZ
METAFOREN-Prelum7.indd 24
15-07-19 09:20
Het zaadje kleine veranderingen
De eerste stap om tot bloei te komen is een zaadje te planten. Als therapeut kun je het idee hebben niet veel te hebben bijgedragen aan hulp voor een cliĂŤnt. Achteraf blijkt echter vaak dat er toch een zaadje geplant is en dat er langzaamaan iets gaat bloeien. Hoe droog de grond ook is, je doet altijd iets!
Inge van der Most, GZ-psycholoog
Therapeutische relatie • de rol van de therapeut
METAFOREN-Prelum7.indd 25
25
15-07-19 09:20
Kortom, dit boek is bij uitstek voor en door behandelaars. Gepresenteerd in een handzaam formaat, geïllustreerd met fraaie tekeningen en geordend in praktische hoofdstukken. Een onmisbaar hulpmiddel voor wie zijn behandel arsenaal wil verrijken met de metaforische invallen van vakgenoten.
9 789085 621638
Beelden bij behandeling
Klinisch psycholoog Bas van Heycop ten Ham en GZ-psycholoog Kind & Jeugd Lucie van den Eertwegh – beiden behandelaar – zetten in hun dagelijkse werk vaak beeldend taalgebruik in. Zij realiseerden zich dat vakgenoten deze waardevolle hulpmiddelen echter zelden met elkaar delen. De 144 metaforen in dit boek komen uit hun eigen praktijk èn van inzendingen van vele tientallen collega-behandelaren. Zo ontstond deze unieke verzameling metaforen, waarbij de lezer zich ongetwijfeld zal realiseren: vele creatieve geesten bedenken meer dan één.
Metaforen in de GGZ
Een goede metafoor zegt soms meer dan duizend woorden. Veel behandelaren in de GGZ – psychiaters, psychologen, psychotherapeuten – maken er daarom veelvuldig gebruik van. De metafoor is een manier om informatie over te brengen, maar ook om communicatie te verzachten of verhelderen. Beknopte en beeldende vergelijkingen kunnen een diagnose of klacht ineens begrijpelijk en tastbaar maken.
Beelden bij Behandeling Metaforen in de GGZ
Lucie van den Eertwegh Bas van Heycop ten Ham