Kennispocket Verstandelijke beperking & Leefstijl by Prelum

KLIK KENNISPOCKET

KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGE BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARM BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN IN VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWOR MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROM WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTER KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGE BESLISSEN INITIATIEFVERSTANDELIJKE VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARM BEWUSTWORDINGBEPERKING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN & VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN IN VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWOR MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROM WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTER KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGE BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARM BEWUSTWORDING MOGEN ONDER ONDERZOEK INITIATIEF VERSTERKEN K EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN VOEDING MOGEN BESLISSEN INITIA VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN BEWEGEN WAARMAKEN BEWUSTWOR MOGEN BESLISSEN INITIATIEF INTERVENTIES KIJKEN EN VOLGEN DROM WAARMAKEN BEWUSTWORDING HULPMIDDELEN KIEZEN INITIATIEF VERST KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING MOGE BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARM BEWUSTWORDING MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN Klik kennispocket MOGEN BESLISSEN IN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWORDING VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROMEN WAARMAKEN BEWUSTWOR MOGEN BESLISSEN INITIATIEF VERSTERKEN KIJKEN EN VOLGEN DROM

LEEFSTIJL

De zorg voor mensen met een verstandelijke beperking heeft de afgelopen decennia een aardige ontwikkeling doorgemaakt. Daarbij hebben mensen steeds meer inspraak gekregen in hoe ze hun leven inrichten, ook als dit soms ongezondere keuzes zijn. Dat geeft dilemma’s voor hun begeleiders: hoe help je mensen bij een leefstijl die geen schadelijke gevolgen heeft voor hun gezondheid? Wat is eigenlijk gezonde voeding? En wat doe je bij mensen die eten weigeren? Bij de steeds ouder wordende cliënten en mensen met ernstige beperkingen kunnen kauw- en slikproblemen en andere lichamelijke beperkingen zowel het eten als bewegen ook nog eens moeilijker maken. Gezond leven is voor ons allemaal belangrijk, maar uit diverse onderzoeken blijkt dat voor mensen met een verstandelijke beperking gezond blijven meestal niet vanzelfsprekend is. In deze bundel delen bevlogen professio nals hun kennis over hoe je een gezonde leefstijl bevordert en interventies die hiervoor zijn ontwikkeld op basis van onderzoek bij en met mensen met een verstandelijke beperking.

VERSTANDELIJKE BEPERKING & LEEFSTIJL

VERSTANDELIJKE BEPERKING &

LEEFSTIJL

1E DRUK

9 789492 711915

OMS_KLIK_POCKET07_Leefstijl_2021_v3.indd 1

UITGEVERIJ PRELUM

03-09-21 14:18

THEMA

VERSTANDELIJKE BEPERKING &

LEEFSTIJL Onderzoek Voeding Bewegen Interventies Hulpmiddelen

1e DRUK, OKTOBER 2021 ISBN 978-94-92711-91-5

Klik-kennispocket UITGEVERIJ PRELUM

WAT IS GEZOND?

REDACTIE KLIK TJITSKE GIJZEN

e zorg voor mensen met een verstandelijke beperking heeft de afgelopen decennia een aardige ontwikkeling doorgemaakt. Daarbij hebben mensen steeds meer inspraak gekregen in hoe ze hun leven inrichten, ook als dit soms ongezondere keuzes zijn. Dat geeft dilemma’s voor hun begeleiders: hoe help je mensen bij een leefstijl die geen schadelijke gevolgen heeft voor hun gezondheid? Wat is eigenlijk gezonde voeding? En wat doe je bij mensen die eten weigeren? Bij de steeds ouder wordende cliënten en mensen met ernstige beperkingen kunnen kauw- en slikproblemen en andere lichamelijke beperkingen zowel het eten als bewegen ook nog eens moeilijker maken. Gezond leven is voor ons allemaal belangrijk, maar uit diverse onderzoeken blijkt dat voor mensen met een verstandelijke beperking gezond blijven meestal niet vanzelfsprekend is. In deze bundel delen bevlogen professionals hun kennis over hoe je een gezonde leefstijl bevordert en interventies die hiervoor zijn ontwikkeld op basis van onderzoek bij en met mensen met een verstandelijke beperking. Wil je je verder verdiepen in het onderwerp, dan is behalve in het kenniscentrum op de website van Klik (www.klik.org), ook veel informatie te vinden in andere Klik-kennispockets over specifieke onderwerpen als verslaving en eigen invloed. 

COLOFON

UITGEVER Prelum Postbus 545 3990 GH Houten

VORMGEVING Colorscan Zuiderkade 14B 1948 NG Beverwijk

DRUK Ipskamp Printing

Kijk ook op www.klik.org

INHOUD Onderzoek

Voeding

De krachten gebundeld

Te weinig goede calorieën

DOOR MARIËT EBBINGE

DOOR RONNY VINK

Een gezonde leefstijl bevorderen

Eten met dichtgeknepen keel

DOOR TJITSKE GIJZEN

DOOR RONNY VINK

Fitheid verbeteren

Is pindakaas gezond?

DOOR RUTH EPPINK

DOOR MARGREET PEREBOOM

Interventies

Bewegen

‘Je moet het levend houden’

Sterker worden

DOOR MARIËT EBBINGE

‘Maak het simpel’

Aangepast sporten

DOOR MARIËT EBBINGE

Expert gezond leven

Leren en bewegen met games

DOOR TJITSKE GIJZEN

Motiveren en steunen

Hulpmiddelen

DOOR MONIQUE DOESWIJK-VAN DER WOLF

ONDERZOEK

De krachten gebundeld Ook voor mensen met een Samengevat matige tot zeer ernstige verstanOnderzoek naar delijke beperking zijn gezonde gezonder leven voor voeding en regelmatig bewegen mensen met een belangrijk. De coronacrisis heeft beperking dat nog eens bevestigd: mensen met een gezond gewicht lopen minder risico om ziek te worden van het virus. Het onderzoek De Krachten Gebundeld heeft kennis opgeleverd over hoe je mensen die niet altijd in staat zijn om gezonde keuzes te maken kan ondersteunen. Het onderzoek De Krachten Gebundeld, dat is gericht op het bevorderen van gezond eten en meer bewegen, is een samenwerkingsverband tussen verschillende onderwijs- en zorginstellingen en mensen met een beperking. Kristel Vlot-van Anrooij richtte zich in haar promotieonderzoek vooral op hoe de leefomgeving van mensen met een verstandelijke beperking het voor hen makkelijker kan maken om gezond te leven. Kristel werkt vanuit de leerstoel Geneeskunde voor mensen met een verstandelijke beperking op de afdeling Eerstelijnsgeneeskunde van het Radboudumc. Volgens Kristel begint een gezond leven met goed kijken naar wat iemand met een verstandelijke beperking nodig heeft. Wat vindt hij of zij belangrijk als het om gezond leven gaat? En wat kan hem of haar helpen? Vervolgens kun je de leefomgeving aanpassen zodat de cliënt krijgt wat hij nodig heeft om een gezond leven te leiden.

Omgevingsscan

Om begeleiders te helpen een gezonde leefstijl bij hun cliënten te stimuleren, heeft Kristel samen met onderzoekers, experts uit de gezondheidszorg, begeleiders, verwanten en mensen met een beperking een omgevingsscan ontwikkeld. Door de scan in te vullen

ONDERZOEK

worden de kansen in de leefomgeving voor gezonde voeding en beweging in beeld gebracht. De scan is ingedeeld in drie thema’s. Elk thema bestaat uit verschillende aspecten die mensen met een verstandelijke beperking kunnen helpen gezond te leven. De thema’s zijn: • mensen, • plekken, en • randvoorwaarden: beleid en geld. Uit de gesprekken die Kristel voerde, blijkt bijvoorbeeld dat naast begeleiders ook verwanten, gezondheidsprofessionals en medebewoners invloed kunnen uitoefenen op een gezonde leefstijl. Bij dit thema – ‘mensen’ – kun je denken aan verschillende vormen van steun, legt Kristel uit, “zoals voorbeeldgedrag van begeleiders of iemand naar de sportschool brengen. Ook van belang is hoe mensen in de omgeving denken over gezond leven en of het een onderwerp is dat besproken wordt.”

Wat is er in de buurt? Bij het thema ‘plekken’ gaat het om faciliteiten en hulpmiddelen die een gezond leven kunnen bevorderen. “Is er een keuken aanwezig, waarin gezond gekookt kan worden? Is er misschien een moestuin? Eet iedereen wat de pot schaft of is het eten aangepast aan persoonlijke behoeften?” Ook faciliteiten in de omgeving van de Van belang is hoe mensen woon- of dagbestedingslocatie hebben (positieve) invloed, zoals een sportschool of in de omgeving denken een park in de buurt en een supermarkt. over gezond leven Onder het derde thema ‘randvoorwaarden: beleid en geld’ valt bijvoorbeeld het wel of niet bestaan van een visie op gezond leven die door de hele organisatie gedragen wordt. Kristel: “Is gezond leven opgenomen in het zorgplan? En is het beleid uitgewerkt in bijvoorbeeld de aanwezigheid van aandachtsfunctionarissen bewegen en gezonde voeding?” Ook geld speelt een rol bij het bevorderen van een gezonde leefstijl. “Is er een individueel budget voor bewegen en gezonde voeding? Kan een cliënt bijvoorbeeld zogenaamde ticketuren besteden aan bepaalde beweegmomenten? Is er geld beschikbaar voor fruit als tussendoortje op de dagbesteding, of zijn er alleen maar financiële middelen voor een goedkope snack?” 

ONDERZOEK

De omgevingsscan is uitgeprobeerd bij vier zorgorganisaties en inmiddels voor iedereen beschikbaar. Het blijkt een praktisch hulpmiddel te zijn die door cliënten, hun vertegenwoordigers en begeleiders op een woon- of dagbestedingslocatie kan worden ingevuld.

Leertraject begeleiders Een ander onderdeel van De Krachten Gebundeld bestaat uit de ontwikkeling van een cursus Gezond Leven voor begeleiders. Annelies Overwijk, gedragswetenschapper en promovenda aan de Hanzehogeschool Groningen (Lectoraat Healthy Ageing, Allied Health Care and Nursing) deed hier onderzoek naar. “Mensen met een verstandelijke beperking zijn afhankelijk van begeleiders om gezond te kunnen leven. Begeleiders beschikken echter niet altijd over de noodzakelijk kennis of de gedragsverandeElk stapje naar een ringsvaardigheden om gezond leven te gezondere leefstijl is al bevorderen, omdat dat niet in hun opleiding zat. De cursus is bedoeld om dat gat te van groot belang vullen.” Om de inhoud van de cursus te bepalen, interviewde Annelies 28 begeleiders van 7 zorgorganisaties over wat er volgens hen nodig is om mensen met een matige tot zeer ernstige verstandelijke beperking te helpen gezond te leven. Begeleiders gaven aan dat ze daarbij • hulpmiddelen, • ondersteuning van de omgeving, en • een opvatting over hun eigen professionele rol, kennis en vaardigheden nodig hebben. De cursus bestaat uit een e-learning met kennis, en bijeenkomsten voor teams van begeleiders. Er kunnen alleen teams van begeleiders aan deelnemen, zodat begeleiders samen één visie ontwikkelen op wat gezond eten en bewegen inhoudt. Annelies: “De begeleiders die we hebben geïnterviewd gaven aan dat ze dat belangrijk vinden.”

Tips

Annelies geeft twee tips aan begeleiders die nu al met een gezonde leefstijl aan de slag willen. De eerste tip is om met elkaar in gesprek te gaan en ideeën uit te wisselen. “Misschien heeft er wel iemand een gezonde variant op de chicken tonight die een cliënt graag eet? Of weet iemand een makkelijke beweegactiviteit, die niet te veel tijd kost?”

ONDERZOEK

Een andere tip is: “Begin klein. Elk stapje naar een gezondere leefstijl is al van groot belang. Als iemand een glas cola wil, geef dan het advies dat hij ook thee of water kan nemen. Laat mensen meehelpen met eenvoudige huishoudelijke klussen om ze in beweging te krijgen.” 

Meer informatie In De Krachten Gebundeld werkten het Erasmus MC, Radboudumc, Rijksuniversiteit Groningen en de Hanzehogeschool samen met mensen met een verstandelijke beperking, hun vertegenwoordigers, 19 zorgorganisaties en mbo-, hbo- en wo-onderwijs. Voor meer informatie over het pro-

gramma, praktijkproducten voor het ondersteunen van een gezonde leefstijl zoals een e-learning, teambijeenkomsten en handige tools die je in de dagelijkse begeleiding in kunt zetten en de omgevingsscan, zie www.dekrachtengebundeld.nl. 9

INTERVENTIES

‘Je moet het levend houden’ Bij Ons Tweede Thuis is een Samengevat gezonde leefstijl onderdeel van Hoe help je cliënten om het dagelijks leven. Bij de meeste gezonde keuzes te van deze locaties staan gezondmaken? heidsdoelen in de taakomschrijving. Cliënten worden bijvoorbeeld uitgedaagd om te wandelen naar de dagbesteding in plaats van met het busje te gaan. En ’s avonds staat er bij de meeste woonlocaties gezond eten op het menu. Hoe heeft de organisatie dit voor elkaar gekregen?

Locatiemanager Elly van Marrewijk is vanaf 2012 betrokken bij het streven om medewerkers en cliënten van Ons Tweede Thuis bewust te maken van een gezonde manier van leven. “Uit eigen onderzoek is gebleken dat cliënten het moeilijk vinden om uit zichzelf gezond te eten en te bewegen. Vaak ontbreekt bij hen het inzicht om de juiste keuzes te maken. Ook omdat de media vaak een andere boodschap uitdragen. Bovendien kunnen mensen met een verstandelijke beperking hun primaire impulsen moeilijk beheersen en hebben ze daardoor moeite om bijvoorbeeld een gebakje dat wordt aangeboden te weerstaan.” Het onderzoek maakte duidelijk dat cliënten de begeleiders nodig hebben om gezonder te gaan leven. Daarom begon de zorgorganisatie met het bewust maken van medewerkers door kenniscafés te organiseren over het onderwerp. Vragen die daar bijvoorbeeld aan de orde kwamen waren: ‘Wat hebben cliënten van ons nodig om gezonder te gaan leven?’ en: ‘Wat heb jij als begeleider nodig om met cliënten aan de slag te gaan?’

INTERVENTIES

Motiveren en steunen Maaike komt bij mij op de polikliniek. Maaike is namelijk te zwaar. Niet een paar kilo, maar wel een kilo of 30. Maaike was niet eerder gemotiveerd hier wat aan te doen, ondanks dat begeleiders hier vaak met haar over hebben gesproken. Nu ze gezondheidsklachten krijgt, lukt het haar wel gezonder te leven, met steun van begeleiders.

Samengevat Arts verstandelijk gehandicapten Monique Doeswijk-van der Wolf beschrijft hoe een vrouw met een verstandelijke beperking gemotiveerd raakt iets aan haar overgewicht te doen

Maaike heeft al een paar weken last van haar knieën. Eigenlijk weet ze wel dat dit door haar gewicht komt. En er is maar een oplossing: afvallen. Overgewicht is een probleem dat veel voorkomt. In de algemene bevolking heeft ruim de helft van de mensen overgewicht en ongeveer 15 procent obesitas. Obesitas is een BMI van 30 of meer (BMI is je gewicht in kg gedeeld door: je lengte in meters maal je lengte in meters). Binnen de verstandelijk gehandicaptenzorg zijn deze cijfers minimaal gelijk. De schatting is dat een te hoog gewicht zelfs nog vaker voorkomt. Redenen hiervoor zijn bijvoorbeeld • medicatie (antipsychotica), • minder lichaamsbeweging • en bepaalde syndromen. Bijna iedereen weet wel waarom een te hoog gewicht ontstaat. Toch is maar een deel van de mensen in staat zelf wat aan de overtollige kilo’s te doen.

Gemotiveerd zijn Waar het traject mee zou moeten beginnen, is dat iemand inziet dat hij te zwaar is en ook echt gemotiveerd is om daar wat aan te doen. Bij Maaike waren dit dus haar zere knieën. En toen ik even verder vroeg, 

INTERVENTIES

bleek ook dat ze ervan baalde dat ze geen leuke kleding meer kon kopen. Ik deed een bloedonderzoek om te zien of haar gewicht schade had veroorzaakt. Daarbij bleek dat haar suikerwaarde te hoog was. Dat was schrikken, want hiervoor had ze eigenlijk medicijnen nodig. Dit was de druppel voor haar. Haar vader had ook suikerziekte en ze zag wat voor een problemen dit gaf. Maaike wilde nu ook zelf afvallen. Met een lager gewicht gaat namelijk de bloedsuikerwaarde vaak weer mooi omlaag en hoeft iemand geen of minder medicatie te gebruiken. In overleg met de diëtiste kreeg Maaike gezonde weekmenu’s, waar ze zich ook goed aan kon houden. We spraken af dat ik haar maandelijks zou zien voor een weegmoment. Zo gezegd zo gedaan.

Trots Tijdens de maandelijkse gesprekken bleek Maaike keer op keer 2 tot 3 kilo kwijt te zijn geraakt. Ze kon gemakkelijker bewegen en ze kon weer meer leuke kleding kopen. Toen we een half jaar later haar suiker prikte bleek dit ook stukken beter te zijn. Ze hoefde niet meer aan de medicatie. Ze glom van trots. Deze positieve ervaringen gaven haar vleugels. Dit kwam haar afvalpogingen weer ten goede. Was alles dan zo makkelijk? Nee natuurlijk niet, ook Maaike had moeilijke momenten. En af en toe ging het ook goed mis. Dan at ze toch te veel ‘Dit was de druppel chips en andere ongezonde dingen. De taak van voor haar’ de begeleiders was dan haar op te beuren en haar weer op weg te helpen met het weekmenu. Missers en momenten waarop iemand zondigt horen ook bij een proces zoals afvallen. Zolang de motivatie maar duidelijk blijft en ook de steun van de personen om iemand heen. Zo groeide Maaike niet meer in gewicht maar in zelfvertrouwen door alle complimenten die ze kreeg. 

VOEDING

Is pindakaas gezond? Eten is bijna altijd een issue in Samengevat de zorg. Thuis met de kinderen Coach beschrijft hoe om trouwens ook. Ze eten te veel of te gaan met verschilze eten niet. Drama’s zijn het lende ideeën over wat aan tafel. Vroeger, ja ik loop al gezond eten is wat langer mee, liepen we met een kar door de paviljoens. Het enige aanbod was pap, Brinta. Dat stond bekend als een degelijk en voedzaam ontbijt. Nu er meer keuze is, kan dit ook meer discussie opleveren over wat nu gezond eten is. Helaas had degene die vroeger van mij de pap bij het ontbijt aangeleverd kreeg, dikke pech. Ik kon het namelijk niet. De pap was of te dun, of je kreeg een bak cement in je mik. Gelukkig zijn de tijden veranderd en ontbijten we gewoon aan tafel. Maar nu stuiten we op de normen en waarden van vandaag. Zo zat ik onlangs in een woning mee te ontbijten. Het jongetje in kwestie kon kiezen tussen worst en kaas. Hij wilde helemaal niet kiezen. Hij wilde pindakaas. Dat viel echter onder de categorie zoet, dus dat mocht niet van zijn begeleidster. Een tweede begeleidster, die niet aan tafel zat maar rondliep, ging de discussie aan. Zij vond dat pindakaas wél gezond was. Zo ontstond daar aan die ontbijttafel een oeverloos gesprek, waar niemand echt uitkwam. De voedingswaarde van het broodbeleg werd daarom een agendapunt voor het teamoverleg.

Zinloos geweld

Met verbazing heb ik zitten kijken naar dit zinloze geweld over pindakaas. Bas zat ondertussen gelaten te wachten tot hij zijn boterham met - helaas - worst kreeg voorgeschoteld. Als je het zo leest klinkt het grappig, maar we zouden teams de kost moeten geven die dit soort zaken in hun overleg bespreken. Waar gaat het eigenlijk over? Volgens mij is het simpel. Houd het leuk en gezellig aan die

VOEDING

Inspraak Sommige mensen met een verstandelijke beperking eten ongezond en ervaren weinig inspraak bij de maaltijd. Dat gaven verwanten aan in een onderzoek van het Nivel. De meeste deelnemers aan het onderzoek krijgen wel begeleiding en ondersteuning bij het kiezen, kopen en koken van de maaltijden. Het is volgens de onderzoekers nodig om deze mensen te leren om gezonde keuzes te maken, bijvoorbeeld hoe je een gezonde en lekkere maaltijd kunt samenstellen en bereiden. Meestal gebeurt dit in samenspraak, bijvoorbeeld in overleg met medebewoners of begeleiding. Door de ervaren cognitieve belemmeringen is het soms lastig om het belang van gezonde voeding te

begrijpen. Er wordt dan ook regelmatig voorlichting gegeven over voeding, er is begeleiding bij het doen van boodschappen en een aantal mensen met een verstandelijke beperking krijgt specialistische ondersteuning van een diëtist. Voeding van mensen met een verstandelijke beperking: lekker en gezond, maar niet altijd een eigen keuze. Door Hille Voss, Mariska Scheffer en Hennie Boeije, publicatie www.nivel.nl. De gegevens zijn verzameld in het Panel Samen Leven, bestaande uit 476 mensen met een licht of matig verstandelijke beperking van 15 jaar en ouder en 310 naasten.

tafel. Laat cliënten en kinderen meehelpen, laat ze allerlei etenswaren uitproberen, eet zelf mee, proef van elkaars bordje en creëer een sfeer van samen doen en beleven. Dat is toch het hoogste goed?

Tegen heug en meug In de woning van Bas hebben we wat video-opnames gemaakt. Hij zit aan tafel en werkt tegen heug en meug de boterham met hartig naar binnen. Hij huilt en jammert bij elke hap. Tegen het einde van het ontbijt slaat hij zichzelf op zijn hoofd en prikt hij met zijn vingers in zijn ogen. We hebben de ‘gezonde’ boterhammen en beleg van tafel gehaald, en er andere spullen voor in de plaats gezet. Beschuit, jam, crackers, fruit, noem maar op. De begeleidsters gingen bij Bas aan tafel zitten, en kregen ook een bord. Bas zag het eerst met betraande ogen aan, maar begon vervolgens te stralen en kon niet meer stil zitten. Hij koos



VOEDING

Creëer samen

beschuit met jam. Heerlijk! Zijn begeleidster nam een boterham met kaas. En wat gebeurde er? Ging hij huilen of zichzelf slaan? Nee, niets van dat alles. Met grote ogen keek hij hoe zijn begeleidster smakelijk van haar boterham met kaas hapte, en hij wilde proeven. een sfeer van Boterhammen smaken veel beter als je ze doen en beleven samen opeet. Nu eens nam hij een hap van zijn beschuit met jam, en dan van haar boterham met kaas. En de begeleidster deed hetzelfde.

Contact De begeleidster en Bas hadden contact. Ze maakten samen plezier. Daar gaat het toch om in het leven? Kan het puntje ‘wat is gezond broodbeleg’ meteen worden geschrapt van de agenda en hebben de teamleden het in hun overleg over wezenlijke dingen. Want wie wil er nu echt weten hoeveel calorieën er in hagelslag zitten en wat de structuur van kaas met ons lichaam doet? Het team van Bas richt de blik tegenwoordig op andere zaken. Bas eet gevarieerd en met plezier zijn maaltijden op, samen met zijn begeleidsters. 

KLIK KENNISPOCKET

LEEFSTIJL

VERSTANDELIJKE BEPERKING & LEEFSTIJL

VERSTANDELIJKE BEPERKING &

LEEFSTIJL

1E DRUK

9 789492 711915

OMS_KLIK_POCKET07_Leefstijl_2021_v3.indd 1

UITGEVERIJ PRELUM

03-09-21 14:18

KLIK-KENNISPOCKET

KLIK KENNISPOCKET

SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAGSCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKINGDWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANGENSUÏCIDE INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING VERSTANDELIJKE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST&BORDERLINE VERSTANDELIJKE BEPERKING & VERSTANDELIJKE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT VERSTANDELIJKE BEPERKING BEPERKING & VERSTANDELIJKE STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK DWANG SUÏCIDE PSYCHIATRIE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING SEKSUALITEIT PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING BEPERKING & KINDERWENS MASTURBATIE LUST PSYCHIATRIE BEPERKING & STRUCTUUR HERHAALGEDRAG ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAGSCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG EN SUÏCIDE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT LUST EN KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS Klik-kennispocket SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE Klik HOMOSEKSUALITEIT kennispocket Klik-kennispocket HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG MASTURBATIE LUST EN INTERNET OPENHARTIGHEID DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIECONTACTBEMIDDELING ANGST 9 789492 711595 PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS

SEKSUALITEIT

2E DRUK

4e DRUK

2E DRUK

UITGEVERIJ SAPIENTA

Klik_Kennispocket_Psychiatrie_2019_CVR_v3.indd Alle pagina's

VERSTANDELIJKE BEPERKING & SEKSUALITEIT

VERSTANDELIJKE BEPERKING & PSYCHIATRIE

VERSTANDELIJKE BEPERKING & AUTISME

AUTISME

09-04-20 10:44

Recent

07-10-19 09:59

Kennispockets Klik:

vernieuw

€20,

UITGEVERIJ MYBUSINESSMEDIA

UITGEVERIJ SAPIENTA

en ef btw inclusi ding verzen

praktijk- en onderzoekkennis in de verstandelijk gehandicaptenzorg vertaald in persoonlijke verhalen

Hoe ondersteun je mensen met een verstandelijke beperking bij een zo fijn mogelijk leven? Bij het ouder worden, het opdoen van sociale contacten en het hebben van zeggenschap? In de Klik kennispockets is actuele praktijk- en onderzoekskennis uit de verstandelijk gehandicaptenzorg gebundeld per thema in prettig leesbare verhalen. Waarin begeleiders, onderzoekers en mensen met een verstandelijke beperking zelf vertellen wat hen vooruit helpt. In de communicatie met mensen met ernstige meervoudige beperkingen, autisme en mensen met een licht verstandelijke beperking. En ook bij lastigere thema’s als het omgaan met agressie en zelfverwonding. Er zijn inmiddels 13 verschillende kennispockets, waarin je per thema persoonlijke ervaringen leest van collega’s en cliënten, aangevuld met tips, hulpmiddelen en wetenschappelijke kennis over het onderwerp. Het vlotte taalgebruik, de korte hoofdstukken en de vele citaten maken de bundels tot een praktisch en laagdrempelig opleidingspakket voor nieuwe medewerkers, maar ook een handig naslagwerk voor zorgverleners die zich willen verdiepen in een onderwerp.

Bestel nu de kennispockets over de verstandelijk gehandicaptenzorg via: