Kennispocket verstandelijke beperking & communicatie by Prelum

KLIK KENNISPOCKET

ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN METHODES SPELEN LICHAAMSTAAL EN EMOTIES ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDD METHODES SPELENDERWIJS LICHAAMSTAAL EN EMOTIES ANDERS BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN METHODES SPELENDERWIJS LICHAA EN EMOTIES ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN MET SPELENDERWIJS LICHAAMSTAAL EN EMOTIES ANDERS KIJKEN BEE HULPMIDDELEN EN METHODES SPELENDERWIJS LICHAAMSTAAL EN ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN METHODES SPELEN LICHAAMSTAAL EN VERSTANDELIJKE EMOTIES ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDD METHODES SPELENDERWIJS LICHAAMSTAAL EN EMOTIES ANDERS BEPERKING & BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN METHODES SPELENDERWIJS LICHAA EN EMOTIES ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN MET SPELENDERWIJS LICHAAMSTAAL EN EMOTIES ANDERS KIJKEN BEE HULPMIDDELEN EN METHODES ANDERS KIJKEN LICHAAMSTAAL EN EMOTIES ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN SPELEND LICHAAMSTAAL EN EMOTIES HULPMIDDELEN EN METHODES HULPM EN METHODES SPELENDERWIJS SPELENDERWIJS EN EMOTIES ANDE BEELDTAAL HULPMIDDELEN LICHAAMSTAAL EN EMOTIES SPELEND LICHAAMSTAAL EN EMOTIES ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDD METHODES SPELENDERWIJS LICHAAMSTAAL EN EMOTIES ANDERS BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN METHODES SPELENDERWIJS LICHAA EN EMOTIES ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN MET SPELENDERWIJS LICHAAMSTAAL EN EMOTIES ANDERS KIJKEN BEE HULPMIDDELEN EN METHODES SPELENDERWIJS LICHAAMSTAAL EN Klik kennispocket ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN METHODES SPELEN LICHAAMSTAAL EN EMOTIES ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDD

COMMUNICATIE Communiceren met mensen die een verstandelijke beperking hebben is niet vanzelfsprekend. Helemaal bij mensen die zo ernstig beperkt zijn dat ze voor het overbrengen van hun boodschap van de ander afhankelijk zijn. Niet begrepen worden is vaak een grote frustratie voor mensen met een beperking. Aan de basis van veel vastgelopen situaties ligt stukgelopen communicatie. Gelukkig is daarvoor inmiddels een scala aan hulpmiddelen en methoden ontwikkeld, waarover zorgverleners in diverse ervaringsverhalen in deze uitgave vertellen. En omdat je als zorgverlener of ouder zo belangrijk bent bij het op gang brengen van de communicatie, beginnen we met kritisch te kijken naar jouw rol in de interactie. Uit deze ervaringsverhalen blijkt hoeveel winst het werken met speciale communicatiemethodes oplevert en hoe we zo mensen nog beter kunnen helpen om op hun manier iets duidelijk te maken en invloed te hebben op hun leven.

VERSTANDELIJKE BEPERKING & COMMUNICATIE

VERSTANDELIJKE BEPERKING &

COMMUNICATIE

2E DRUK

9 789492 711977

UITGEVERIJ PRELUM

THEMA

VERSTANDELIJKE BEPERKING &

COMMUNICATIE ANDERS KIJKEN BEELDTAAL HULPMIDDELEN EN METHODES SPELENDERWIJS LICHAAMSTAAL EN EMOTIES

2E DRUK, OKTOBER 2021 ISBN 978-94-92711-97-7

Klik kennispocket UITGEVERIJ PRELUM

WEER BEGREPEN WORDEN

ommuniceren met mensen die een verstandelijke beperking hebben is niet vanzelfsprekend. Helemaal bij mensen die zo ernstig beperkt zijn dat ze voor het overbrengen van hun boodschap van de ander afhankelijk zijn. Gelukkig is daarvoor inmiddels een scala aan hulpmiddelen en methoden ontwikkeld, die mensen helpen om op hun manier iets duidelijk te maken en invloed te hebben op hun leven. Want wat is er nou fijner dan zelf te kunnen zeggen wanneer je bijvoorbeeld wilt drinken, en wat je lekker vindt?

REDACTIE KLIK TJITSKE GIJZEN

In deze kennispocket lees je in diverse ervaringsverhalen hoeveel winst het werken met speciale communicatiemethoden oplevert. Deze uitgave begint met aandacht voor anders kijken naar jezelf. Want als je als zorgverlener of ouder zo belangrijk bent bij het op gang brengen van de communicatie, ontkom je er niet aan om kritisch te kijken naar jouw rol in de interactie. Het niet begrepen worden is vaak een grote frustratie voor mensen met een beperking. Aan de basis van veel vastgelopen situaties ligt stukgelopen communicatie. Het onderwerp komt dan ook geregeld terug in de artikelen in het tijdschrift en op de website van Klik. Dat er veel vraag is naar kennis op dit gebied merken wij aan de gretigheid waarmee artikelen over dit onderwerp worden gelezen op www.klik.org. In deze Klik-kennispocket hebben wij daarom een selectie gemaakt van de meest fundamentele artikelen en ervaringsverhalen over communicatie van mensen met een verstandelijke beperking die eerder in Klik hebben gestaan. 

COLOFON

UITGEVER Prelum Postbus 24028 3502 MA Utrecht

VORMGEVING Colorscan Zuiderkade 14B 1948 NG Beverwijk

DRUK Ipskamp printing

Kijk ook op www.klik.org

INHOUD Anders kijken

Lichaamstaal en emoties

De camera ziet meer dan wij

Samen zie je meer

DOOR MARJA KROEF

DOOR MARIËT EBBINGE

Heijkoop: Kijk naar jezelf

Hulp bij emoties voelen

DOOR RONNY VINK

Hulpmiddelen en methoden

Beeldtaal

Cocp: Hoe krijgen we contact?

Pecs: Zelf om limonade vragen

DOOR RONNY VINK

Tel tot vijf olifanten 23

DOOR MARIËT EBBINGE

Plaatjes voor een beter begrip van de wereld 56

Ondersteunende communicatie:

DOOR RONNY VINK

DOOR MARJA KROEF

Communiceren met een app 60

DOOR TJITSKE GIJZEN

Belemmeringen overbruggen 28

DOOR TJITSKE GIJZEN

Je verhaal vertellen met film 64

DOOR RUTH EPPINK

Initiatief leren nemen 35

DOOR TJITSKE GIJZEN

Spelenderwijs Doofblind

Muziek: Communiceren met liedjes 68

DOOR TJITSKE GIJZEN

Robert Jan wordt gehoord en gezien 40

DOOR RONNY VINK

miMakkus: Alles mag, niks is gek 72

DOOR TJITSKE

ANDERS KIJKEN

Video-interactiebegeleiding

De camera ziet meer dan wij Op een film zie je details die je in het dagelijks leven ontgaan. Steeds meer zorgverleners verdiepen hun vakmanschap en verbeteren de communicatie met mensen met een verstandelijke beperking dankzij Videointeractiebegeleiding.

Samengevat Uitleg hoe je met behulp van video leert je eigen handelen te beoordelen en te begrijpen waarom in de communicatie met mensen met een verstandelijke beperking dingen soms fout of juist goed gaan

Op de video zien we een jongeman met autisme en zijn begeleidster. Het is zondagavond. Ze maken zijn weekoverzicht in orde. Eerst gaan alle foto’s van de dienstdoende medewerkers in de afgelopen week eraf. Dan komt het schema van de nieuwe week. De jongeman staat er vrij ontspannen bij. Toch is hij zeer betrokken: dit is zíjn weekoverzicht, van levensbelang voor hem. Hij ziet alles wat de begeleidster doet, en benoemt de handeling vaak. Zij zegt alles voor ze het doet, tot in de kleinste details. Dat biedt hem houvast en structuur. Hij voelt zich zelfs zeker en vrij genoeg om opmerkingen te plaatsen: “Anja heeft een tijd niet gewerkt, die was ziek.” Had Anja een paar jaar geleden eens moeten durven! Toen stond deze cliënt er ook nooit zo rustig bij. En op de film wilde hij al helemaal niet. Nu zwaait hij zelfs naar de camera. In steeds meer woonvoorzieningen en dagcentra wordt Video-interactiebegeleiding (VIB) gebruikt. Kern is: je bewust worden van je eigen handelen; je ziet méér dan met alleen je eigen ogen.

ANDERS KIJKEN

Methode Heijkoop

Kijk naar jezelf Ernstig probleemgedrag leidt gewoonlijk tot grote wanhoop bij familie, begeleiders èn de cliënt zelf. Maatregelen verergeren het gedrag vaak, tòt iemands leven alleen nog maar draait om zelfverwonding of agressie. Psycholoog Jacques Heijkoop heeft zich gespecialiseerd in vastgelopen mensen. Hij leert je naar jezelf kijken.

Samengevat De methode Heijkoop wordt gebruikt bij mensen met ernstig probleemgedrag. Begeleiders leren, op video, heel gedetailleerd te kijken naar de cliënt, waardoor de communicatie met de cliënt en tussen teamleden verbetert

“Op haar vorige groep lag Angelique meestal in bed, ze kwam er alleen uit om koffie te drinken en een puzzeltje te maken,” vertelt coördinator/ begeleider Jan Janssen. “Sterke automutilatie, schreeuwen, gillen, soms agressie. Angelique praat minimaal. Het is een oud verhaal: veranderingen die ze niet aankan, te zware eisen. Haar groepsgenoten verhuisden, zij bleef alleen achter. Zij en haar begeleiders waren tenslotte met zijn allen diep ongelukkig in een verder leeg paviljoen.” Angelique (44 jaar, niet haar echte naam) woont sinds een jaar in een wijkje voor mensen met gedragsproblemen op een voormalig instellingsterrein in Gennep (stichting Dichterbij). Het Heijkooptraject is gestart toen zij nog op een andere instelling woonde. Angeliques nieuwe onderkomen heeft, samen met het buurhuis, een team van negen vaste mensen. In elk huis wonen vijf mensen met ernstig probleemgedrag. Er werken altijd twee mensen samen in een woning. Jan Janssen: “Het is zwaar om Angelique te begeleiden. Op deze manier zorgen we dat ze toch steeds vertrouwde mensen om zich heen heeft. Jacques Heijkoop liet ons in de eerste sessies een beeld schetsen van Angelique: Wie

HULPMIDDELEN EN METHODEN

Cocp

Hoe krijgen we contact? Probleemgedrag heeft bijna altijd te maken met gebrekkige communicatie tussen cliënten en hun verzorgers. Ze snappen elkaar niet, en dat leidt tot frustraties. Toch is ook bij mensen met een ernstige meervoudige beperking de communicatie op gang te brengen.

Samengevat Uitleg over het communicatieprogramma cocp-vg, en een wetenschappelijk onderzoek daarnaar

Begeleiders hebben vaak te weinig tijd om zich in de bedoelingen van een moeizaam communicerende cliënt te verdiepen. Maar het mankeert hen ook aan kennis. Wat bedoelt iemand die niks kan zeggen, aanwijzen of gebaren? Die zich terugtrekt of juist voortdurend om aandacht schreeuwt? Hoe kunnen wij hem helpen om ons wel te vertellen wat hem dwars zit? Hoe krijgen we contact met en plezier in elkaar? Voor kinderen met ernstige lichamelijke beperkingen en een normale intelligentie werd een communicatieprogramma ontwikkeld. Cocp, ofwel ‘Communicatieve ontwikkeling van niet of nauwelijks sprekende kinderen en hun communicatiepartners’. Kort samengevat wordt het volledige netwerk van een kind: familie, vrienden, vrijwilligers, begeleiders, leraren, therapeuten bij elkaar geroepen. Ze bedenken samen welke signalen ze bij het kind zien, en hoe ze die interpreteren. Vervolgens wordt een plan opgesteld met doelen, er wordt een op het kind toegesneden communicatiemethode gekozen. Dan proberen alle netwerkleden met behulp van tips uit de methode, communicatief gedrag uit te lokken.

Geweldige effecten De effecten van het programma waren geweldig. Kinderen begonnen te communiceren en zich vervolgens verstandelijk en emotio-



HULPMIDDELEN EN METHODEN

Tel tot vijf olifanten Eén olifant, twee olifanten, drie olifanten, vier olifanten, vijf olifanten. Tot vijf olifanten tellen. Deze gelijknamige methode helpt je als begeleider om cliënten met ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen de tijd te geven die ze nodig hebben om op je te reageren en met hen contact te maken.

Samengevat Methode verbetert het contact met cliënten met ernstig meervoudige beperkingen

Je kunt pas een boodschap naar iemand overbrengen (communicatie), als je ook met elkaar verbinding hebt (contact). Oftewel: eerst maak je contact, pas daarna kun je met elkaar communiceren. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar bij mensen met ernstige meervoudige beperkingen (emb) is daarvoor meer geduld nodig. Bij deze cliënten is het al niet eenvoudig om de simpele vraag over te brengen wat voor beleg iemand op zijn brood wil. Als je daarbij geen echt contact maakt, dan is de vraag helemaal aan dovemansoren gericht. Terwijl kiezen voor hen net zo, of zelfs nog belangrijker is. Voor veel mensen met emb is contact eenvoudigweg dé manier om zeggenschap te hebben over hun leven. Goed contact maken is ook belangrijk voor het basisvertrouwen en de gehechtheid. Een cliënt die zich niet ‘gehoord’ voelt en daardoor basisvertrouwen mist, neigt sneller naar moeilijk (verstaanbaar) gedrag. Maar aandacht en tijd voor goed contact is in de praktijk vaak lastig, als je het als begeleider bijvoorbeeld ‘s morgens al hartstikke druk hebt om iedereen op tijd gedoucht te krijgen. Want voor je het weet staat de taxichauffeur alweer te wachten om de cliënten naar dagbesteding te brengen. Hoe zorg je dan toch voor een goed leven voor deze mensen? De methode Laccs (zie kader op pagina 25) geeft hier een helder 

HULPMIDDELEN EN METHODEN

Ondersteunende communicatie

Belemmeringen overbruggen Bij kinderen en ook volwasseSamengevat nen waarbij de communicatie Uitleg over onderzoek niet vanzelf op gang komt, is er naar en de toepassing een brede aanpak nodig met van ondersteunende ondersteunende communicatiecommunicatiesystemen systemen die belemmeringen helpen overbruggen en de ontwikkeling en zelfredzaamheid stimuleren. De afgelopen jaren zijn er grote stappen gezet in onderzoek hiernaar en in een speciaal behandel- en kenniscentrum voor ondersteunde communicatie.

“Aukje is vanaf haar geboorte blind, ernstig verstandelijk beperkt en spreekt niet. Ze heeft aangeboren hersenletsel en een ernstig epilepsiesyndroom. Ze is níet doof, maar we weten niet wát ze hoort. Maar met dat wat ze wél hoort, voelt, ruikt en anderszins ervaart, doet ze enorm veel.” Hoogleraar Hans van Balkom vertelde over Aukje bij de start van de leerstoel ondersteunde communicatie voor mensen met meervoudige handicaps aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. “Dankzij Aukje en haar ouders heb ik mogen ervaren wat ondersteund communiceren met een mens kan doen. Aukje en haar ouders hebben me geleerd nooit op te geven en altijd te blijven geloven in potentiële mogelijkheden.” Zo verlegde Aukje haar grenzen en bouwde haar taal- en communicatiesysteem uit met • spraak verstaan (gehoor) • betekenis geven aan terugkerende geluiden in de omgeving (oriëntatie) • vierhandengebaren (sensomotorisch)

HULPMIDDELEN EN METHODEN

Ondersteunende communicatie

Initiatief leren nemen “Als kinderen hier binnenkoSamengevat men, kunnen ze soms alleen Ervaringen met een maar duidelijk maken wat ze aanpak voor de willen door iets weg te duwen ontwikkeling van of te schreeuwen. Ze leren communicatie, taal en meer initiatieven te nemen in geletterdheid communicatie en krijgen bij meervoudige verschillende mogelijkheden beperkingen voor communicatie aangeboden. Hierdoor kunnen de kinderen onder andere hun aandacht langer vasthouden, zinnetjes maken, hun mening geven en over iets vertellen wat ze hebben beleefd,” vertelt behandelcoördinator Yvonne van der Heijden over het Klinc-Atelier bij Stichting Milo. Kinderen leren initiatieven nemen in communicatie: de naam van het Klinc -programma is helder over het doel. Maar hoe krijg je dit voor elkaar bij kinderen die door allerlei beperkingen in hun ontwikkeling en communicatie worden geremd? Behandelcoördinator Yvonne van der Heijden vertelt bij Stichting Milo in Schijndel hoe dit in de praktijk werkt.

Competenties “Kinderen komen hier 1 jaar lang 4 dagen in de week van 9 uur ’s ochtends tot 3 uur ‘s middags, zoals een schooldag. De basis van de behandeling is een Communicatie Competentie Profiel (CCP) dat we van ieder kind maken. Op basis van tien kerndomeinen (zie kader Kerndomeinen, red.) kijken we wat de sterktes en zwaktes van een kind zijn. Vervolgens gaan we op zoek naar hoe je de mogelijkheden van een kind kunt gebruiken als een hefboom voor communicatie. Daarbij kijken we breed naar communicatie. Niet alleen via taal, maar ook met bijvoorbeeld motoriek kun je zeggen wat je wil,” legt Yvonne uit.



LICHAAMSTAAL EN EMOTIES

Samen zie je meer Met de Samen Zien-app kunnen begeleiders beelden van het gedrag van hun cliënten direct delen met verwanten, therapeuten en collega’s van de dagbesteding. Door samen naar de cliënt te kijken, kan er een ander perspectief ontstaan op het gedrag van de cliënt.

Samengevat App om vragen over gedrag en lichaamstaal van de cliënt in video’s te delen

Kitty Tersmette is gedragsdeskundige bij Marius Meijboom, een zelfstandige woonvoorziening die door Cordaan en Ons Tweede Thuis is opgericht. Bij Marius Meijboom wonen kinderen en volwassenen met een ernstige meervoudige beperking. Zij communiceren door middel van hun gedrag en lichaamstaal. Hoe het gedrag moet worden begrepen is vaak ingewikkeld: de één ziet er wat anders in dan de ander. Kitty: “Het interpreteren van gedrag is het moeilijkste wat er is en daarom hebben we het er ook zo vaak over. Hoe uit iemand dat hij zich niet prettig voelt? Wat is goede stimulerende tijdsbesteding voor hem? Waar wordt hij gelukkig van?” Samen met ouders hebben persoonlijk begeleidster Tessa Cancillo en Kitty een app ontwikkeld, Samen Zien. De app maakt het mogelijk om beelden te maken van iemands gedrag en deze direct te delen. Kitty: “Kijken naar een video van iemands gedrag is niet nieuw. Dat doen we al langer. Vanwege drukke agenda’s gebeurt dat meestal niet meer dan 2 of 3 keer per jaar. Meestal zoomen we tijdens zo’n bijeenkomst in op moeilijk verstaanbaar gedrag. Met de app Samen Zien kunnen begeleiders direct –leuk en minder leuk – gedrag in beeld brengen en delen met bijvoorbeeld ouders, hulpverleners en begeleiders van de dagbesteding. Samen hebben ze het erover: wat zien ze en hoe gaan ze daarmee om? Familie, hulpverleners en begeleiders vullen elkaar daarbij aan. Dat is van meerwaarde voor de kwaliteit van leven van deze persoon.”

BEELDTAAL

Picture exchange communication system

Zelf om limonade vragen Bij kinderen met ernstige beperkingen komt de communicatie zelden spontaan op gang. Vaak lukt het wèl met Pecs, een methode waarbij opvoeder en kind plaatjes en voorwerpen uitwisselen.

Samengevat Methode om kinderen en volwassenen met ernstige beperkingen te stimuleren op eigen initiatief te communiceren

Pecs staat voor Picture exchange communication system (communicatiesysteem door plaatjes uit te wisselen). De methode wordt gebruikt bij mensen met •e en verstandelijke beperking of autisme •n iet aangeboren hersenletsel • dementie •e en lichamelijke beperking. Doel is spontane communicatie stimuleren, op basis van het initiatief van kind of volwassene zelf. Essentieel aan Pecs is de uitwisseling: ik krijg pas iets, nadat ik iets heb gegeven. Het sterkste punt is dat Pecs mensen uitdaagt om te vragen. Logopediste Monique de Groot van het Noordwijkerhoutse kinderdagcentrum de Honingraat: “Gehandicapte kinderen en volwassenen krijgen veel vragen voorgelegd: Wil je thee? Wil je naar buiten? Altijd op òns initiatief, omdat wij vinden dat het tijd is voor thee. Een kind dat met Pecs werkt, komt naar je toe en vraagt zelf om thee. Omdat híj dorst heeft, niet omdat het theetijd is.”

In de Honingraat maken tegenwoordig veel kinderen hun bedoelingen duidelijk met Pecs. Monique en waarnemend hoofd Krijna Imthorn en volgden een Pecs-workshop, waarna ze de methode hebben ingevoerd bij stichting het Raamwerk, waaronder ook de Honingraat valt.

BEELDTAAL

Communiceren met een app Met de app TouchToTell Samengevat kunnen kinderen en volwasUitleg over een app die de senen met een ernstige communicatie van mensen meervoudige beperking die met ernstige meervoudige moeilijk of helemaal niet beperkingen ondersteunt kunnen praten op een andere manier communiceren. Door picto’s en ook eigen foto’s aan te raken, maken ze dingen duidelijk aan de buitenwereld. Ze kiezen bijvoorbeeld welk kleur potlood ze willen gebruiken, of geven aan wat ze het weekend hebben gedaan.

Geert, een jongen van 16 jaar met een ernstig meervoudige beperking en leerling van het Herman Broerencollege (speciaal en voortgezet speciaal onderwijs) in Naaldwijk, werkt ruim een jaar met de app. Logopediste Marein Mounier begeleidt hem hierbij. Met succes zo blijkt. Marein: “Geert volgt al jaren logopedie, maar boekte weinig vooruitgang. Hij raakte soms gefrustreerd als hij niet begrepen werd en niet kon aangeven wat hij wilde.” Geert is er rustiger van geworden. Marein merkt ook dat de ouders van Geert blij zijn met de app. “Ze kunnen nu veel beter met hun kind communiceren. Geert kan bijvoorbeeld met de app aangeven of hij nog eten wil of niet. Dat geeft veel minder strijd.” Voor Marein was het eigenlijk een logische stap om Geert een iPad te geven met de app Touch to tell erop. Hij vindt het leuk om met de iPad te spelen. Ook is hij mobiel en kan de iPad overal mee naartoe nemen. Al is de app ook geschikt voor mensen die zich niet kunnen voortbewegen.

BEELDTAAL

Je verhaal vertellen met film Jongeren met een beperking die moeite met gesproken taal hebben, kunnen zich via beelden vaak wel uiten. Met de Cam on Wheels-opleiding kunnen deze jongeren zich bekwamen in audiovisuele vormgeving, zodat ze in de toekomst aan de slag kunnen als filmmaker, verslaggever of cameraman.

Samengevat Film als nieuwe taal voor jongeren met communicatiebeperkingen

Het initiatief voor Cam on Wheels komt van visueel antropoloog Mascha Legel. “Ik maak al heel wat jaren films met kinderen en jongeren die door motorische, cognitieve en/of andere beperkingen problemen met gesproken taal hebben. Met film kunnen ze toch verhalen vertellen die voor ouders, broers en zussen, leerkrachten en klasgenoten te begrijpen zijn. Ze krijgen hierdoor meer mogelijkheden om te communiceren over dagelijkse activiteiten. Met behulp van film en ondersteunde communicatie breidt het kind zo zijn expressieve taalvaardigheden uit.” De projecten Mijn Film, Mijn Verhaal en Cam on Wheels, en het daaraan verbonden promotieonderzoek aan de Radboud Universiteit Nijmegen leidden tot de gevalideerde lesmethode Film als Ondersteunde Communicatie.

Meer in hun mars

Mascha bedacht dat ze met het uit handen geven van de camera nog meer jongeren zou kunnen bereiken. “Er zijn zoveel jongeren die de stempel dagbesteding krijgen, terwijl ze veel meer in hun mars hebben. Of ze nou Down hebben, of vmbo-, havo- of vwoleerling zijn, we zouden hen iets moeten kunnen aanbieden

KLIK KENNISPOCKET

VERSTANDELIJKE BEPERKING & COMMUNICATIE

VERSTANDELIJKE BEPERKING &

COMMUNICATIE

2E DRUK

9 789492 711977

UITGEVERIJ PRELUM

KLIK-KENNISPOCKET

KLIK KENNISPOCKET

SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAGSCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKINGDWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANGENSUÏCIDE INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING VERSTANDELIJKE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST&BORDERLINE VERSTANDELIJKE BEPERKING & VERSTANDELIJKE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT VERSTANDELIJKE BEPERKING BEPERKING & VERSTANDELIJKE STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK DWANG SUÏCIDE PSYCHIATRIE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING SEKSUALITEIT PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING BEPERKING & KINDERWENS MASTURBATIE LUST PSYCHIATRIE BEPERKING & STRUCTUUR HERHAALGEDRAG ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAGSCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG EN SUÏCIDE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT LUST EN KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET SUÏCIDE ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANGHOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS Klik-kennispocket SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE Klik HOMOSEKSUALITEIT kennispocket Klik-kennispocket HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG MASTURBATIE LUST EN INTERNET OPENHARTIGHEID DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIECONTACTBEMIDDELING ANGST 9 789492 711595 PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS

SEKSUALITEIT

2E DRUK

4e DRUK

2E DRUK

UITGEVERIJ SAPIENTA

Klik_Kennispocket_Psychiatrie_2019_CVR_v3.indd Alle pagina's

VERSTANDELIJKE BEPERKING & SEKSUALITEIT

VERSTANDELIJKE BEPERKING & PSYCHIATRIE

VERSTANDELIJKE BEPERKING & AUTISME

AUTISME

09-04-20 10:44

Recent

07-10-19 09:59

Kennispockets Klik:

vernieuw

€20,

UITGEVERIJ MYBUSINESSMEDIA

UITGEVERIJ SAPIENTA

en ef btw inclusi ding verzen

praktijk- en onderzoekkennis in de verstandelijk gehandicaptenzorg vertaald in persoonlijke verhalen

Hoe ondersteun je mensen met een verstandelijke beperking bij een zo fijn mogelijk leven? Bij het ouder worden, het opdoen van sociale contacten en het hebben van zeggenschap? In de Klik kennispockets is actuele praktijk- en onderzoekskennis uit de verstandelijk gehandicaptenzorg gebundeld per thema in prettig leesbare verhalen. Waarin begeleiders, onderzoekers en mensen met een verstandelijke beperking zelf vertellen wat hen vooruit helpt. In de communicatie met mensen met ernstige meervoudige beperkingen, autisme en mensen met een licht verstandelijke beperking. En ook bij lastigere thema’s als het omgaan met agressie en zelfverwonding. Er zijn inmiddels 13 verschillende kennispockets, waarin je per thema persoonlijke ervaringen leest van collega’s en cliënten, aangevuld met tips, hulpmiddelen en wetenschappelijke kennis over het onderwerp. Het vlotte taalgebruik, de korte hoofdstukken en de vele citaten maken de bundels tot een praktisch en laagdrempelig opleidingspakket voor nieuwe medewerkers, maar ook een handig naslagwerk voor zorgverleners die zich willen verdiepen in een onderwerp.

Bestel nu de kennispockets over de verstandelijk gehandicaptenzorg via: