Verstandelijke beperking & agressie by Prelum

BEGELEIDING BEHANDELING HULPMIDDELEN OO EGELEIDING BEHANDELING HULPMIDDELEN OORZ IDING BEHANDELING HULPMIDDELEN OORZAKEN G BEHANDELING HULPMIDDELEN OORZAKEN BEG EHANDELING HULPMIDDELEN OORZAKEN BEGELE NDELING HULPMIDDELEN OORZAKEN BEGELEIDIN LING HULPMIDDELEN OORZAKEN BEGELEIDING B G HULPMIDDELEN OORZAKEN BEGELEIDING BEHA VERSTANDELIJKE BEPERKING ULPMIDDELEN OORZAKEN BEGELEIDING BEHAND & AGRESSIE DDELEN OORZAKEN BEGELEIDING BEHANDELING LEN OORZAKEN BEGELEIDING BEHANDELING HUL OORZAKEN BEGELEIDING BEHANDELING HULPMID KEN BEGELEIDING BEHANDELING HULPMIDDELEN BEGELEIDING BEHANDELING HULPMIDDELEN OO EGELEIDING BEHANDELING HULPMIDDELEN OORZ IDING BEHANDELING HULPMIDDELEN OORZAKEN G BEHANDELING HULPMIDDELEN OORZAKEN BEG EHANDELING HULPMIDDELEN OORZAKEN BEGELE NDELING HULPMIDDELEN OORZAKEN BEGELEIDIN LING HULPMIDDELEN OORZAKEN BEGELEIDING B G HULPMIDDELEN OORZAKEN BEGELEIDING BEHA ULPMIDDELEN OORZAKEN BEGELEIDING BEHAND DDELEN OORZAKEN BEGELEIDING BEHANDELING LEN OORZAKEN BEGELEIDING BEHANDELING HUL Klik-kennispocket OORZAKEN BEGELEIDING BEHANDELING HULPMID KEN BEGELEIDING BEHANDELING HULPMIDDELEN 2e DRUK

UITGEVERIJ SAPIENTA

KENNIS EN GOED KIJKEN

gressie is bij mensen met een verstandelijke beperking niet wat het lijkt. Interessanter is te kijken waar dit gedrag vandaan komt, en dat doen we dan ook uitgebreid in de ervaringsverhalen in deze bundel. Als je meer kennis hebt van hoe stress ontstaat, wat dit doet met jou en je cliënt, heb je al veel gewonnen. Deze kennis in combinatie met een warm contact en goed kijken naar wat iemand nodig heeft, prettig vindt of juist vervelend, helpt problematisch gedrag voorkomen. Zo vertellen begeleiders hoe ze dit doen bij mensen met een licht verstandelijke beperking en bij mensen met ernstige beperkingen en moeilijk verstaanbaar gedrag. Ook is er aandacht voor de invloed van de omgeving en je rol als begeleider zélf. Uiteindelijk gaat het om anders leren kijken naar de noodkreet van cliënten, waarvoor je achter in deze uitgave ook nog een aantal verwijzingen naar relevante literatuur of methodes vindt. Wil je je verder verdiepen in het onderwerp, dan is er in de Klikkennispockets Eigen invloed en Communicatie, én in het digitale kenniscentrum van Klik op www.klik.org nog veel meer informatie te REDACTIE vinden. KLIK TJITSKE GIJZEN

COLOFON

UITGEVER Sapienta Postbus 545 3990 GH Houten

Klik Kennispocket01_BW_v5.indd 4

VORMGEVING colorscan bv Wenckebachstraat 142 1951 JW Velsen-Noord www.colorscan.nl

DRUK Ipskamp printing Kijk ook op www.klik.org

29-06-20 12:33

INHOUD OORZAKEN

JE ROL ALS BEGELEIDER

37 Open

Als de paniek opvlamt

DOOR RONNY VINK 9 Bepalende

factoren bij agressief

gedrag DOOR TJITSKE GIJZEN 11 ‘Er

kan zoveel meer’

staan voor elkaar door te mentaliseren

DOOR ERIK DE BELIE 41 Je welkom voelen als middel tegen

stress DOOR RONNY VINK

DOOR TJITSKE GIJZEN

45 Inwerken bij cliënten met moeilijk

BEGELEIDING EN BEHANDELING

DOOR HILDE ZEVENBERGEN

DOOR MIEKE JANSSENS

gedrag

erken aan een leven zonder W criminaliteit en geweld

DOOR RONNY VINK 21 EMDR

en Gentle Teaching: Werken op basis van vertrouwen

49 Opvang

na agressie

52 HULPMIDDELEN

& LITERATUUR

DOOR RUTH EPPINK 26 Wim,

we blijven bij je

DOOR TJITSKE GIJZEN 30

Triple-C is geen trucje

DOOR TJITSKE GIJZEN 34 Geen

last meer van elkaar

DOOR TJITSKE GIJZEN

Klik Kennispocket01_BW_v5.indd 5

29-06-20 12:33

OORZAKEN

Een hecht team Waar moet je beginnen als begeleiders zich machteloos, overbelast en verdeeld voelen? Daarmee worstelt het team van John, een man van middelbare leeftijd met een ernstige verstandelijke beperking, die in een zorgboerderij van Triade in Espel woont. John verwondt zichzelf vrijwel de hele dag en bonkt tot bloedens toe met zijn hoofd tegen hoeken van deuren, waardoor hij aan een oog blind is geworden en met zijn andere oog slechtziend. Ook grijpt en schopt hij naar begeleiders. Die vinden het moeilijk zijn gedrag te begrijpen. Ook bestaat er verschil van inzicht over zijn niveau van functioneren. De zelfverwonding is zo aangrijpend dat begeleiders John proberen vast te houden om dit voorkomen, waardoor zij fysiek en geestelijk uitgeput raken. Orthopedagoog Anja Faber vertelt hoe dankzij een intensief CCE-traject van drie jaar het team weer zelfvertrouwen kreeg en John beter kon helpen: “Het team heeft enorm geïnvesteerd in kennis over John en zijn hechtingsproblematiek. Video-analyses hielpen om te zien wanneer hij afstand of nabijheid nodig heeft. Zijn zelfverwondend gedrag is nu minder intensief en extreem. Gelukkig zijn er weinig wisselingen in het team en is het verzuim laag. Dus is er altijd wel een ervaren begeleider voor John en nieuwe collega’s om op terug te vallen.”

Consultaties en kennisoverdracht Zorgprofessionals kunnen het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) inschakelen wanneer er sprake is van aanhoudend probleemgedrag en zorgprofessionals behoefte hebben aan ‘een frisse blik’. Bij een consultatie verdiept een coördinator van het CCE zich in de aanmelding, neemt contact op met betrokkenen en gaat vervolgens op zoek naar deskundi-

Klik Kennispocket01_BW_v5.indd 15

gen (niet in vaste dienst van het CCE) met specifieke kennis en vaardigheden. Het CCE put hiervoor uit een pool van zo’n 600 deskundigen uit alle zorgsectoren. Naast de consultaties in de praktijk deelt het CCE ook de expertise die bij casussen wordt opgedaan via scholing en hun websites: www.cce.nl en lerenvancasussen. cce.nl.

29-06-20 12:33

OORZAKEN

Hangmat Begeleider Milka Kramer werkt vanaf het begin dat John bij Triade kwam wonen. “We maakten de omslag naar het werken volgens methode Triple-C, maar zaten als team daarbij niet op één lijn. Daardoor moest John continu afstemmen op hoe de begeleider het nu weer aanpakte. Met het traject van het CCE gingen we dagdromen, wat er meer mogelijk zou kunnen zijn voor John. Een keer lunchen, het terrein af, zijn wereld verbreden. En concreet een hangmat voor hem onder een overkapping, waar hij kan ontspannen. Het gaf veel rust dat we dezelfde kijk kregen op het ontwikkelingsniveau van John en wat daarbij aansluit. Gelukkig hebben wij een vast team, want iedere keer een andere uitzendkracht zou niet kunnen voor John. Dan wordt de veilige basis wel heel kwetsbaar. Het belangrijkste is dat mensen een goede klik met hem weten te maken, dan kost de zorg ook minder moeite.” Dat herkent ook pleegvader Hattum Palma: “De zorg voor John is uiterst kwetsbaar, elke wijziging in het team heeft zo zijn consequenties. We hebben al meerdere CCE-trajecten achter de rug. Bij het laatste traject ben ik erg content over de uitkomsten. Het is fijn dat er aan het team gewerkt is en er onderling meer vertrouwen is gekomen. Als het niet goed gaat met de mensen om hem heen en zij spanningen hebben, betaalt John de rekening. Er is nu vooral duidelijkheid gekomen over zijn niveau, zodat hij niet meer wordt overvraagd. Aan de andere kant kan het een valkuil zijn dat je hem te veel met rust laat en hij geïsoleerd raakt van zijn omgeving. Het gaat erom dat je ziet wat hij op dat moment aankan. Als hij niet goed in zijn vel zit, moet je hem met rust laten. Als het goed gaat, kan hij het aan om meer bij anderen te zijn. Grote delen van de dag luistert hij graag naar zijn favoriete muziek, waaronder kinderliedjes, in zijn stoel of buiten in de hangmat.” 

Klik Kennispocket01_BW_v5.indd 16

29-06-20 12:33

JE ROL ALS BEGELEIDER

Emotioneel beschikbaar

Openstaan voor elkaar door te mentaliseren Mentaliseren, of ‘emotioneel begrijpen,’ is het vermogen om stil te staan bij de gedachten, gevoelens en overtuigingen die bij jouzelf worden opgeroepen in het contact met cliënten. Nieuwsgierigheid maakt dat je niet boos of geïrriteerd raakt, maar vooral wilt weten wat er schuilgaat achter hun uitdagende gedrag.

Samengevat In een crisis zitten je eigen emoties net zo in de weg als die van de cliënt

Als je nieuwsgierig bent zie je bijvoorbeeld dat kwaadheid een uiting is van verlatingsangst en dat besef maakt dat je er anders op reageert. Je blijft doorgaan met afgrenzen en kanaliseren, maar door je begrip stem je daarbij beter af op de cliënt. Je krijgt tegelijkertijd oog voor wat deze persoon nodig heeft om zijn stress te reguleren, de relatie te herstellen en samen verder te kunnen. Je hebt zelf en als team wel ondersteuning nodig om te kunnen mentaliseren, aangezien dit vermogen gemakkelijk wegvalt in stressvolle en uitdagende situaties. Alleen als teamleden de kans krijgen om zich te trainen in mentaliseren, kunnen zij emotioneel beschikbaar zijn voor cliënten, en hun een veilige basis bieden. In de teams die ik begeleid beginnen we altijd over wat begeleiders nodig hebben om hun eigen stress te reguleren. Zo maken we ruimte om te mentaliseren. We gebruiken een aangepaste versie van het ‘tolerantievenster voor stress’ van de Leuvense hoogleraar Nicole Vliegen die gespecialiseerd is in trauma en gehechtheid. De stress kan bij een cliënt in één klap opvlammen of zich langzaam opbouwen. In beide gevallen komt hij terecht in de oranje zone van het tolerantievenster. Dat is duidelijk te zien aan zijn gedrag of aan het beroep dat hij op zijn begeleider doet. De kunst is dan om hem zo te ondersteunen bij het reguleren van zijn stress, dat hij weer

Klik Kennispocket01_BW_v5.indd 37

29-06-20 12:33

JE ROL ALS BEGELEIDER

terugkeert naar de groene zone. Een ‘groene’ cliënt is veel beter aanspreekbaar en heeft ruimte om te leren van zijn positieve en negatieve ervaringen. Dat vermogen dreigt weg te vallen als hij in de oranje zone zit. Lukt het ons niet om hem in die moeilijke fase voldoende steun te geven, dan belandt hij in de rode zone. De hoogspanning zal tot vecht- of vluchtreacties leiden, of tot bevriezen en wegzinken in machteloosheid. Het enige dat er dan nog op zit, is hem naar een veilige plaats te helpen, waar hij tot rust kan komen.

Ruimte in hoofd en hart Wat in dergelijke omstandigheden met cliënten gebeurt, roept onvermijdelijk ook heftige stressreacties op bij begeleiders. Ze stellen zich emotioneel beschikbaar voor de cliënt, met als gevolg dat ze in de vuurlinie belanden. Aangezien begeleiders ook bezorgd zijn over de schade die de cliënt mogelijk bij anderen aanricht, loopt hun stress verder op, en kunnen ze zelf in de oranje of rode zone terechtkomen. Op zulke hectische momenten is het nodig allereerst de begeleiders te helpen bij het onder controle krijgen van hun stress en emoties. Zo ontstaat er ruimte in hun hoofd en hart om over zichzelf na te denken, en na te gaan wat ze zelf nodig hebben om hun stress en emoties te hanteren. Pas als dat lukt is er ruimte om te mentaliseren over wat hun cliënt nodig heeft om tot rust te komen, getroost te worden en het contact te herstellen.

De stress kan in één klap

Anja is op jonge leeftijd in de steek gelaten. Haar ouders konden de zorg voor een dochter met een verstandelijke beperking, epilepsie en gedragsproblemen moeilijk dragen. Ook al heeft ze ondertussen heel wat positieve ervaringen opgedaan met begeleiders die haar niet in de steek lieten of kwetsten, spoken deze vroegere ervaringen toch nog sterk door haar hoofd, zeker als ze in de oranje zone terechtkomt. Dan dringen de herinneringen naar voren. Ze besmetten de goede relatie die ze met begeleiders heeft, en beïnvloeden haar gedrag sterk. Zo voelt zij zich regelmatig afgewezen wanneer een begeleider met een huisgenoot praat, een telefoongesprek voert, of aan de computer werkt. Ze kan dan niet anders dan denken en voelen: Die laat me in de steek, dat is altijd zo. Haar vermogen om te mentaliseren valt tijdelijk weg omdat zij in de oranje zone verkeert. Het feit dat de begeleider even geen tijd voor haar heeft, voelt alsof hij haar in de steek laat. Bijgevolg stijgt haar spanning naar de rode zone. Vroeger ging ze dan

opvlammen

Klik Kennispocket01_BW_v5.indd 38

29-06-20 12:33

JE ROL ALS BEGELEIDER

slaan en schoppen, nu beent ze driftig op en neer voor het kantoortje. Af en toe probeert ze contact te maken door luidkeels een vraag te stellen of door uit te dagen. Ook lucht ze haar mening ongezouten: “Zie je wel, jullie hebben nooit tijd voor mij.” Wanneer een begeleider dan geïrriteerd reageert omdat hij zelf in de oranje zone raakt, voelt ze zich bevestigd in haar vrees en wil ze nog maar één ding: de woning verlaten om er nooit meer terug te keren. Meestal stormt ze dan naar haar kamer, die voor haar een veilige plek is. Of ze gaat wandelen in de natuur. Beide oplossingen gaan gepaard met scheldkanonnades en dreigementen.

Negatieve vicieuze cirkel Haar begeleiders hebben deze spannende situatie al vele keren mee gemaakt. Wanneer ze zelf in de oranje sfeer raken, vinden ze haar een ondankbaar mens, storend, nooit tevreden. Deze interpretaties van haar gedrag maken dat ze minder oog hebben voor de emoties achter Anja’s gedrag. Ook zijn ze minder goed in staat om aan te voelen hoe ze haar op een veilige manier structuur kunnen bieden. Integendeel: ze proberen haar te corrigeren, ze verbieden, reageren boos en geïrriteerd. Niet zelden het begin van een negatieve vicieuze cirkel waarin zowel de begeleiders als Anja in de oranje of rode zone belanden. Het is hard nodig om de begeleiders tijdens de teamvergadering gelegenheid te geven om hun stress en draaglast te ventileren. Anja kan een zware last zijn voor je zijn. Ze ondermijnt je zelfvertrouwen, en geeft je het gevoel dat er nauwelijks ruimte is voor anderen. Veel teamleden hebben het idee dat ze het nooit goed doen. Dat zij deze gedachten en gevoelens mogen hebben en uiten, biedt hun enige rust: hun oranje wordt groen. Lukt dat niet, dan praten we met elkaar over wat ieder teamlid nodig heeft om tot rust te komen. We erkennen dat ieder dit op zijn eigen manier doet. Nadat iedereen zijn boosheid en verdriet heeft kunnen vertellen, zijn de positieve ervaringen aan de beurt. De begeleiders denken bijvoorbeeld terug aan een hopeloze situatie uit het verleden die toch opgelost raakte en hoe dankbaar Anja nadien was. Door de positieve verhalen worden ze milder.

Overtuigingen Pas als we al deze negatieve en positieve gedachten hebben kunnen ventileren, ontstaat er ruimte om met elkaar te praten over de gevoelens, gedachten en overtuigingen die achter haar gedrag zitten, en over haar emotionele behoeftes:

Klik Kennispocket01_BW_v5.indd 39

29-06-20 12:33

JE ROL ALS BEGELEIDER

• Ze heeft hulp nodig bij het reguleren van haar emoties en stress, zodat ze zichzelf weer in de groene zone kan krijgen. • Ze heeft betrouwbare en veilige relaties nodig. • En ze verlangt er heftig naar om iemand te zijn die de moeite waard is. Verder staan we stil bij wat Anja nodig heeft om te mentaliseren: hoe kan de ‘groene Anja’ haar eigen reacties beter begrijpen? Hoe kunnen we haar helpen om vanuit al te spannende gebeurtenissen tot rust te komen en de draad weer op te nemen? Wanneer haar begeleiders dit alles kunnen zien, denken en voelen, lukt het hen beter om zich emotioneel beschikbaar op te stellen. Ze zullen nog steeds structuur bieden, grenzen trekken en houvast geven, maar ze zijn daarbij veel meer afgestemd op de emoties, mogelijkheden en behoeftes van Anja. Ze geven haar de ruimte om kwaad te zijn en te klagen over alle onrecht dat ze heeft ervaren. Verder weten ze haar het vertrouwen te geven dat een prettige activiteit die gepland staat, nooit wordt opgeschort, wat er ook gebeurt. Zo houdt Anja ondanks problemen een positief vooruitzicht. Anja reageert goed op de nieuwe begeleidingsstijl. Ze staat open voor contact en ondersteuning en vraagt op een minder dwingende manier om aandacht. Op haar ontspannen momenten slaagt ze er beter in om na te denken over haar gedrag en hoe dit wordt beïnvloed. Ze (h)erkent dat ze zich bij ‘oranje stress’ in de steek gelaten voelt, vervolgens erg boos wordt en in de rode zone terechtkomt. Ze beseft dat dit een gevolg is van wat ze als kind heeft meegemaakt, en neemt zich voor om haar stress vlugger te signaleren. We stellen dit goede voornemen erg op prijs, en vertellen haar dat, waardoor haar gevoel van eigenwaarde groeit. Maar we weten ook dat negatieve ervaringen onvermijdelijk stress bij haar zullen oproepen en dat de geschiedenis zich dan herhaalt. Door de jaren heen gebeurt dat inderdaad, maar Anja komt vlugger tot rust, ze laat zich beter troosten, hecht zich veiliger aan haar begeleiders en aan haar huis. Ze is sneller in staat om na conflicten de relatie weer op te pakken. Ik vind dat een compliment voor haar begeleiders: dankzij hun fijngevoelige ondersteuning heeft Anja een beter leven gekregen en kunnen ze samen verder. 

Door Erik de Belie, hij publiceerde het boek Wederzijdse emotionele beschikbaarheid. Mensen met een verstandelijke beperking, hun context en begeleiders samen op weg. Uitgeverij Garant, prijs € 27,-.

Klik Kennispocket01_BW_v5.indd 40

29-06-20 12:33

HULPMIDDELEN & LITERATUUR

Probleemgedrag als signaal Wie met kwetsbare mensen werkt, wordt op enig moment geconfronteerd met probleemgedrag. Wat doet dat met jou, en wat doe je ermee? Met die vragen is docent Geert Bettinger in zijn boek diepgaand aan de slag gegaan. Bettinger was zelf een problematisch kind, als gevolg van seksueel misbruik. Niemand pikte zijn signalen op, hij werd juist gestraft voor zijn rare gedrag. Ook in de zorg voor kwetsbare mensen gebeurt dat nogal eens. Veel probleemgedrag wordt niet herkend als signaal dat er iets mis is, maar vooral als iets dat moet worden afgeleerd of voorkomen. Wat laat iemand zien die agressief is of zichzelf verwondt? Hij heeft geen woorden voor zijn ellende; hij vindt geen luisterend oor; hij heeft geen vertrouwen in de mensen van wie hij afhankelijk is; hij is bang voor de gevolgen als hij wel vertelt wat er aan de hand is; of hij heeft, zoals Bettinger zelf, zijn traumatische ervaringen ver weggestopt. Probleemgedrag is zijn enige mogelijkheid om er uiting aan te geven. Probleemgedrag heeft evengoed te maken met gebrek aan eigen invloed en onafhankelijkheid, terwijl dat – ook voor zeer kwetsbare mensen – toch mogelijk en zelfs hard nodig is. Bettinger heeft het ook over de kwestie dat hulpverleners en cliënten een afkeer van elkaar kunnen hebben. Een ander pijnlijk onderwerp: komt op jouw werk fysieke, sociaal-emotionele of seksuele mishandeling voor? Is mishandeling een thema in jouw team? Bettinger inspireert mensen die ’lastige’ cliënten de beste kansen willen geven en die willen nadenken over hun eigen rol bij het ontstaan en in stand houden van probleemgedrag.  Door stil te staan kom je verder Een andere kijk op ‘probleemgedrag.’ Door Geert Bettinger. Uitgeverij Swp, prijs € 26.

Klik Kennispocket01_BW_v5.indd 54

29-06-20 12:33

VERSTANDELIJKE BEPERKING & AGRESSIE Agressie is bij mensen met een verstandelijke beperking niet wat het lijkt. Interessanter is het om te kijken waar dit gedrag vandaan komt, en dat lees je uitgebreid in de ervaringsverhalen in deze bundel. Als je meer kennis hebt van de invloed van de omgeving, hoe stress ontstaat en wat dit met je doet, heb je al veel gewonnen. Deze kennis in combinatie met een warm contact en goed kijken naar wat iemand nodig heeft, prettig vindt of juist vervelend, helpt problematisch gedrag voorkomen. Zo vertellen begeleiders hoe ze dit doen bij mensen met een licht verstandelijke beperking en bij mensen met ernstige beperkingen en moeilijk verstaanbaar gedrag. Uiteindelijk gaat het om anders leren kijken naar de noodkreet van cliĂŤnten, waarvoor je in deze uitgave ook verwijzingen naar relevante methodes vindt.

9 789492 711748

ZAKEN EN B BEGEL LEIDIN ING B BEHA HAND DELIN ING H HULPM MIDDE DELEN OORZ ZAKEN EN B BEGEL LEIDIN ING B BEHA HAND DELIN ING H HULPM MIDDE DELEN OORZ

kennispocket Bedankt voor het lezen van ons inkijkexemplaar. Wij hopen dat jij de inhoud verrassend, actueel, compleet & educatief vond. Wil je nog meer lezen? Bestel nu!

POCKET

NISPOC KLIK KEN

KLIK-KENNISPOCKET

KLIK KEN NIS

METHOD ES IE LUST TURBAT ELING METHODES WERK WONEN METHOD SCHIZOFRENIE DEPRESSIE ENS MASCTBEMPSYCHOSES IDD WERANGST K W BORDERLINE NDERW ES WER METHOPSYCHOSES KI TA G N IT O IN C MET SUÏCIDE DEPRESSIE K DES WER ONEN DDWANG LITESCHIZOFRENIE DEL EI ID UA H M G KS TI BE W SE K WONEN HODES WERK WONEN METHO ONENSUÏCIDE MO BORDERLINE TACT LUSTDWANG NHAR O N IE PE H O ANGST SCHIZOFRENIE M O C AT DES ET WO ET IT D METHOD RB HODES C WERK KI TU G TIGHEI OSEKSUALITE ST EN INTERN AS IN M AR ES WER NEN METHODES WERK WONEN EL S O H N D N N D PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE TACTSUÏCIDE ERWENS DWANG WEN M MID LU LIC KINDER OPE O IE BE H BE AT CT M ET ID TA W RB DELING K WONEN METH WERK WONEN ERKBORDERLINE METHOD ANGST IT CON TE ASTU ELINGHT VERS SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE D W LI D M EI O TA EN INTERN ID S UA H M N ND M ES G EN ET EN KS ELIJKE MOSE BE HODES W ODES WERK WERK KINDERW STMETHO ES BENPHEARRTIK ET IE LU HO SUÏCIDE KINDERW HEID CONTACT LITEIT OPE DEPRESSIE ONEN ERK ENS WIN WERK W W RNGDWANG TURBATSCHIZOFRENIE ONGEN M DPSYCHOSES TIG INTEIN UA ONEN M METHODES WERWERK WONEN METHODES ENS MAS BORDERLINE DWANGETSUÏCIDE SCHIZOFRENIE IDDEL H M O OPENHAR ET HOMOSEKS RBATIE LUST EN KINDERWANGST D M BE ET WER ES ET CT K H HODESBORDERLINE ODES W W ITANGST TU ONTA ING WONENSUÏCIDE WERK W WERKDWANG ERK WO ONEN METHOD K WONEN EN INTERN GHEID C MODEPRESSIE ENS MAS TACTBEMIDDEL NHARTIPSYCHOSES KSUALITEMLU M ET W SE O L ET N ST H ER N EN IC O D H EN D N O O N H M IE ES DES WER KI ETHODES ES SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST&MT BORDERLINE CO AT VERSTANDELIJKE &LITEIT OPE ETV WERK W ET H D BEPERKING H RB EI RN E O VERSTANDELIJKE BEPERKING H TU E D R TE G ES K G K TI S AS IN UA ON DEPRESSIEW TAERNK DWEONL WONEN MET WERK ELIN LENIJ DWANG NHAR OSEKS TATAIENLU PSYCHIATRIE IDD SUÏCIDE SCHIZOFRENIE WENS M ETH OPE WONEN EN M ETHODESWERKPSYCHOSES HODES IJKMET ET HOM VASETU S IDDDSTEELIN&G KINDER TACTBEMM RRB PSYCHIATRIE E METHOD ODES WERK W EN LITEIT DWANGWER SUÏCIDE SCHIZOFRENIE EID CONBORDERLINE EN INTERN K WONEN ONEN M HODES WERK W WERK ENS M TACTBEKMIN ES WER G TIGHANGST OSEKSUA ATIEANGST LUMST ETH ETHBORDERLINE KW ON HOMDEPRESSIE KINDERW HEID CB ONEPERLITEIT OPENHARPSYCHOSES M DWANG SUÏCIDE ET O ET D H RB ES RN O TU D TE G WERK W ES WER ONEN METHOD ODES METHOD EN GD MDET TI IN UA IN MASPSYCHOSES AR KS EN S EL H H O SE N EN ST K O ID ES O SCHIZOFRENIE DEPRESSIE ANGST BORDERLINE ES PE ES W W M N M LU O EN METH O W WERK W ET HO ASTURBATIE ELING KINDER CONTACTBE WIE ODES W NEN METHODES ERK ENSTMETHPSYCHOSES ONEN DEPRESSIE D ATONLU M DWANG SCHIZOFRENIE EID SUÏCIDE EN INTERN ID S H M RB W M ER G ET EN W O TU ER TI BE K D W H ER AS K ES AR O WONEN K WONEN DES WER M WDWANG SBORDERLINE OATNIEEN MSUÏCIDEWSCHIZOFRENIE ER KINDER HEID CONTACT LITEIT OPENH DANGST RB EN K M W TU W ET K ER M AS HOD WO IT ETHODES W ONEN METH TIG KIN UA OANGST ENS M ETHKS DUA ESLITE WER ODES W NEN METHODES ES BORDERLINE DWANG SUÏCIDE ER NDERWDEPRESSIE OPENHAR ET HOMOSEKS CTBEMIDDELINGPSYCHOSES K WONEN KW OMOSE LI ERKW WER ELING KI RNET HPSYCHOSES MTE ETITDEPRESSIE M MET OBORDERLINE HODES WONEN ANGST EN INTERNTIGHEID CONTA NTACTBEMIDD SCHIZOFRENIE MET KSHUA DES WER ETHODES WER ONEN METHODESK EN INTE HOMOSE ERK WO HDEPRESSIE D O O ST AR D EI C ES H H LU D N G K EI K IE TI W W PE H DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES W NEN MET ERK WO O ONEN AR ONEN M TIG HO RBAT EN INTERNET IT OM NH ET AR TU PE H N N AS H D ET EN ET M O PE ES DES HO RN METHOD ST WERK W ENS EN O ANGST BORDERLINE DWANG UALITE METEN INTE ES WER WERK WONEN DES WERK WO SSUÏCIDE ONEN SCHIZOFRENIE RBATIE LU KINDERW MOSEKS ATDEPRESSIE ES IE LUST HOKIDNANGST K WON NEN WW DER MET EREN LUST EN ERWENS MASTU INTERNET HOPSYCHOSES KDBORDERLINE ODES WSUÏCIDE WON METHDWANG ELING METTIHGODEPRESSIE MASTURBBEMIDDPSYCHOSES EN ERK WO EN METHODES HODES KIND METHODBORDERLINE AR HDEIES WEREN ANGST H IE LUST G KINDERWENSSCHIZOFRENIE CT N N EN AT TA ES M PE N RB O M ET O WERK W ET PSYCHOSES ETHODES WERK WONEN K WONEN DEPRESSIE IT SCHIZOFRENIE HIN O RN TE D LI TE MASTU BEMIDDELIN HARTIGHEID C DWANG ES SUÏCIDE UA W O W N O WERK METH EN M SEKS ENEN KS WONEN ENSUÏCIDE METNDWANG WER IEWLUNST CONTACT UALITEIT OPEN TERNET HOMOANGST BORDERLINE DES METHOD ODES WERK W ETHODES WERK WONEN RBAT KI HDOER WDERK W SCHIZOFRENIE IN KS O ES WER DERELKINWGONANGST S MASTU BEDEPRESSIE HEI MWIDER ENTIMGET PSYCHOSES BORDERLINE HOMOSE RBATIE LUST EN KINDERWEN AR K WONENNEN METHODES WONEN METHODSUÏCIDE HETODES WONENDWANG PEONNHEN KOW CONTAckCT IT M RN TE ES ET LI et TE MASTU BEMIDDELING HARTIGHEIDSCHIZOFRENIE ER PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE H Kl W IN METHOEN KSUA Klik-kennispocket S W K WOikNke nn pock ERK WONEN ODES WERK keOnn MisOpoSESUÏCIDE LUWST EREN W DES H KW ONTACT LITEIT OPEN RNKlETikDWANG ERPSYCHOSES ER WO EN MisET METHOD HOetDES W 9 789492 711595 C RBATIESCHIZOFRENIE KIONNDEN INTE METHOD K DEPRESSIE NEN METANGST KSUA ES S MASTU BEMDWANG IDDELINGSUÏCIDE SCHIZOFRENIE ES WER PSYCHOSES HODES ERK WONEN HOMOSE RBATIE LUST EN KINDERWENBORDERLINE TACT N K O G W C TU IN O D AS EL NEN MET WERK WONEN METHODES EI M IDD GH TI M BE AR H H METHOD CT O N D ES WER CONTA UALITEIT OPE K W ONEN ES KS HOMOSE KET

LICHT

VERSTA

E BEPERK

BEPERK

ING

SEKSUA ING &

NDELIJK

E BEPERK

SEKSUA

NDELIJK

E NDELIJK VERSTA ING & BEPERK ITEIT

VERSTANDELIJKE BEPERKING & PSYCHIATRIE

VERSTA

ITEIT EKSUAL

LITEIT

KLICKPO

CKET-Lic

ht vers

tandelijke

beperking

2E DRU

_cover.in

dd 1

1E DRU

2E DRUK

MEDIA

USINESS

RIJ MYB

UITGEVE

UITGEVERIJ SAPIENTA

Slechts RIJ MYB

Klik_Kennispocket_Psychiatrie_2019_CVR_v3.indd Alle pagina's

USINESS

MEDIA

07-10-19 09:59

, 0 2 € 13-10-17

09:30

n f btw e inclusie ding n e verz

Bestel nu:

www.klik.org/kennispockets

LEES OOK DE ANDERE KLIK KENNISPOCKETS MET INFORMATIE EN INSPIRATIE VOOR DE VERSTANDELIJKE GEHANDICAPTENZORG