KLIK-KENNISPOCKET
PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGE EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERW STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZO PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGE EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERW STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZO PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGE EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERW VERSTANDELIJKE STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZO PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGE BEPERKING & EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERW STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZO PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGE HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMG HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSU ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTU HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSU ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTU ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTU HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSU ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTU Klik-kennispocket HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSU
AUTISME
Autisme maakt het leven van veel cliënten en hun opvoeders en begeleiders behoorlijk ingewikkeld, zeker als de stoornis gepaard gaat met verstandelijke beperkingen. In deze Klik-kennispocket lees je in ervaringsverhalen hoe mensen met autisme het leven ervaren en wat hen helpt bij het omgaan met emoties en het verwerken van prikkels. Ook vertellen zorgprofessionals uit de verstandelijk gehandicaptenzorg over structuur, seksualiteit, moeilijk verstaanbaar en stereotiep gedrag bij mensen met autisme. Want hoe beter je deze mensen begrijpt, hoe beter je hen kunt ondersteunen om hun leven vorm te geven.
VERSTANDELIJKE BEPERKING & AUTISME
VERSTANDELIJKE BEPERKING &
AUTISME
4e DRUK
9 789492 711601
UITGEVERIJ SAPIENTA
DUBBELE BEPERKING
A
utisme maakt het leven van veel cliënten en hun opvoeders en begeleiders behoorlijk ingewikkeld, zeker als de stoornis gepaard gaat met verstandelijke beperkingen. Wie moeite heeft met informatie verwerken en communiceren, wie over- of ondergevoelig is voor zintuigelijke indrukken, wie zich moeizaam of helemaal niet kan verplaatsen in de positie van andere mensen, heeft het nu eenmaal niet gemakkelijk. Je om geving begrijpen, de tijd begrijpen, snappen wat andere mensen bedoelen, het gaat allemaal uiterst moeizaam. Niet begrepen worden leidt maar al te vaak tot ernstig probleemgedrag. We kunnen ons dan ook goed voorstellen dat begeleiders veel behoefte hebben aan kennis over deze invaliderende ontwikkelingsstoornis. Want hoe meer ze ervan begrijpen, hoe beter ze hun cliënt kunnen helpen om zijn leven vorm te geven. Dat die behoefte aan kennis er is, merken wij als redactie aan de gretigheid waarmee op de Klik-site www.klik.org artikelen wordengelezen. Autisme is een van de meest gevraagde onderwerpen. In deze Klik-kennisREDACTIE KLIK pocket vind je een aantal van de meest fundamentele TJITSKE GIJZEN artikelen over autisme en verstandelijke beperking van Klik.
COLOFON
4
UITGEVER Sapienta Postbus 545 3990 GH Houten
VORMGEVING colorscan bv Wenckebachstraat 142 1951 JW Velsen-Noord www.colorscan.nl
DRUK Ipskamp printing
Kijk ook op www.klik.org
INHOUD 6
Autisme Wezenlijk anders denken
DOOR TJITSKE GIJZEN
47 Autisme & ontwikkeling Vertrouwen vergroten door vaardigheden leren DOOR TJITSKE GIJZEN
11 Autisme
& emoties Overspoeld door gevoelens
53 Autisme
& stereotiep gedrag Herhaalgedrag kan je veel vertellen
DOOR RONNY VINK 18 Autisme
& probleemgedrag Een veilige, begrijpelijke wereld maken
DOOR RONNY VINK 58 Autisme
& seksualiteit Wij zadelen de cliënt op met ons taboe
DOOR RONNY VINK 25 Invloed
of ingrijpen?
DOOR RONNY VINK
DOOR TJITSKE GIJZEN 31 Autisme
& prikkelverwerking Een veilige plek voor prikkelbare kinderen DOOR TJITSKE GIJZEN
64
Uittesten
DOOR TITIA VAN DER KOOIJ
66 Autisme
& tandzorg Een gezond gebit is een rijk bezit DOOR RONNY VINK
35 Op
zoek naar het juiste prikkeldieet
68 Autisme
& onderzoek
DOOR TJITSKE GIJZEN 38
Meer bij zichzelf
DOOR TJITSKE GIJZEN
Autisme 41
& structuur IJsjes in het dagprogramma DOOR HILDE ZEVENBERGEN
5
AUTISME
Wezenlijk anders denken Autisme veranderen is onmogelijk. Maar door rekening te houden met hun andere manier van denken en waarnemen, kun je mensen met autisme wel helpen beter om te gaan met veranderingen en het sociale verkeer.
Samengevat Uitleg van de andere manier van waarnemen van mensen met autisme en een verstandelijke beperking
“Je denkt anders, en een beetje trager. En dat maakt het vooral moeilijker.” Hilde De Clercq vertelt hoe ze aan haar zoon Thomas uitlegt wat het betekent dat hij autisme heeft en een verstandelijke beperking. Thomas, nu in de dertig, is haar vierde kind en ze zag al vroeg hoe anders hij was en dacht. De Vlaamse schreef twee boeken over haar ervaringen met Thomas en de vele andere jongeren met autisme die ze begeleidde. Sinds Thomas is ze zich gaan verdiepen in mensen met een handicap, en in het bijzonder autisme. Ze reist inmiddels binnen- en buitenland af om haar kennis te delen in workshops en cursussen over autisme. Haar insteek: “De manier van denken van mensen met autisme is typerend. We moeten niet focussen op hun gedrag, zoals bijvoorbeeld het flapperen, wiegen, herhalen van woorden, hun manier van praten, maar proberen de oorzaak te begrijpen. Het gedrag is slechts het topje van de ijsberg, het gaat erom wat eronder zit, waar het vandaan komt: het autistische denken. Besef hoe wezenlijk anders dat denken is,” legt ze uit.
6
Wat betekent die andere manier van denken van mensen met autisme? “Autisme is vooral een probleem van betekenisverlening en het leren conceptualiseren. Voor mensen met autisme is iets wat het is, en als de context verandert klopt het niet meer.”
AUTISME & PROBLEEMGEDRAG
Teacch: prikkels zorgvuldig doseren Bij Pergamijn wordt Teacch gebruikt om het leven begrijpelijker te maken voor bewoners met autisme. Door precies uit te zoeken op welke manier een cliënt informatie verwerkt en daar de meest geschikte hulpmiddelen bij te zoeken, kan hij beter omgaan met wat hem overkomt, heeft hij er meer invloed op, en kan hij zijn eigen verhaal vertellen. Dat scheelt enorm veel stress en frustratie. Teacch is de afkorting van ‘Treatment and education of autistic and related communication handicapped children’: behandeling en opvoeding van kinderen met autistische en daaraan gerelateerde communicatieve stoornissen. Teacch is voor het onderwijs aan kinderen met autisme ontwikkeld door E. Schopler (Noord- Carolina, VS). Pergamijn past het met succes toe bij volwassen cliënten. De doelen van Teacch: 1. De omgeving verduidelijken en ordenen voor de persoon met autisme 2. De persoon zo zelfstandig en vaardig mogelijk helpen worden 3. Een geschikte daginvulling organiseren. De fases van een Teacch-programma: 1. Diagnose: is er werkelijk sprake van een autistische stoornis? 2. Ontwikkelingsonderzoek: Wat kan de cliënt (verstandelijke ontwikkeling), wat kan hij aan (emotionele ontwikkeling). 3. Behandelingsopzet: met alle disciplines uitzoeken wat de cliënt nodig heeft om te doen wat hij kan en aankan.
4. Evaluatie: werkt wat we hebben bedacht? Wat kan beter? Bij Pergamijn in Echt is een autismeteam al jaren bezig om voor alle bewoners die daarvoor in aanmerking komen een minutieus begeleidingsplan op te zetten, uit te voeren, en voortdurend te evalueren. Dat betekent: scholing van alle begeleiders die met autistische cliënten werken, veel aandacht voor hulpmiddelen. De ergotherapeut en logopedisten spelen daar een centrale rol in, zij werken altijd in de woon- of werkomgeving. Zij komen langs zodra begeleiders een communicatieprobleem hebben, of advies willen hoe de omgeving beter is aan te passen aan de cliënt. En over een lange periode geregeld: • multidisciplinair • brainstormen • plan opstellen • resultaten evalueren • plan bijstellen of verder ontwikkelen. De resultaten zijn ernaar: tientallen bewoners met wie de instelling zich jaren geleden geen raad wist wegens ernstige gedragsproblemen, leiden nu een redelijk goed gevuld (kan altijd beter) leven. Ze kunnen veel bezigheden – dankzij hun individuele hulpmiddelen – zelfstandig uitvoeren. Ze laveren, met behulp van goed geschoolde, vertrouwde begeleiders en op maat gemaakte communicatiehulpmiddelen, tamelijk veilig door tijd en ruimte. 19
AUTISME & PRIKKELVERWERKING
Op zoek naar het juiste prikkeldieet Cliënten die zich prettig voelen in hun lijf, kunnen zich beter ontwikkelen. Dat is vaak niet het geval als mensen moeite hebben met het verwerken van prikkels. Een werkgroep van zorgorganisatie Gemiva-Svg Groep stelt daarom sensorische ‘diëten’ samen.
Samengevat Een logopedist, ergotherapeut en fysiotherapeut vertellen hoe ze cliënten die problemen hebben met prikkelverwerking zich prettiger laten voelen in hun lijf, zodat ze zich beter kunnen ontwikkelen
Bij problemen met de sensorische integratie (si) heeft iemand moeite om te reageren op informatie die binnenkomt via zijn zintuigen. Als mensen prikkels niet goed kunnen filteren, heeft dat weer invloed op hun alertheid en dus op hun vermogen om te leren van wat er om hen heen gebeurt. Sjanel Mourik (ergotherapeut ten tijde van het interview, inmiddels verantwoordelijk voor zorgtechnologie), Irma Koenis (logopedist) en Els Heerschap (fysiotherapeut) pluizen in een si-werkgroep voor de regio Midden van Gemiva vragen uit over problemen met de sensorische integratie. In kinderdagcentrum Bloemendaal vertellen zij over de zoektocht naar het juiste prikkeldieet. “De werkgroep krijgt vragen binnen van kinderdagcentra, woningen en activiteitencentra. Een persoonlijk begeleider heeft aanwijzingen dat er bij een cliënt iets niet goed gaat in de verwerking van prikkels. Dat kan zich uiten in gedragsproblemen maar ook in vermoeidheid. We bespreken de vraag in ons team en kijken wie van ons het beste kan beoordelen wat er aan de hand is. Heeft een cliënt problemen met mondhygiëne en weigert hij om de tanden te poetsen, dan ligt het in het domein van de logopedie.
35
AUTISME & STEREOTIEP GEDRAG
Herhaalgedrag kan je veel vertellen Stereotiep of herhaalgedrag is lang niet altijd schadelijk en voldoet aan sterke behoeftes. In plaats van het iemand af te leren, kun je het ook gebruiken als bron van informatie.
Samengevat Orthopedagoog observeerde 25 mensen met autisme, en hun herhaalgedrag.
Mensen met autisme vertonen veel herhaalgedrag, ook wel stereotiep gedrag genoemd. Elke werker in de zorg kan zó meerdere bewoners opnoemen die altijd zitten te wiegen, die met hun handen wapperen, of die het niet kunnen laten om bepaalde voorwerpen aan te raken. Het ziet er intrigerend uit. Waarom doen ze dat? Als je daarachter zou komen, zou je dan kunnen ontdekken of verschillende mensen hetzelfde herhaalgedrag vertonen, en of ze daar ook hetzelfde mee beogen? Als je een patroon ontdekte in herhaalgedrag, zou je dan beter in staat zijn om mensen met autisme te begrijpen? Orthopedagoog Gerard Jan Nijhof, van Eemeroord in Baarn, zocht naar een antwoord op die vragen, en kwam tot de ontdekking dat iedere autist zijn eigen herhaalgedrag vertoont en daar zijn eigen ‘bedoelingen’ mee heeft. Zijn conclusie: herhaalgedrag valt niet te categoriseren.
Sterk gestructureerd dagprogramma Gerard Jan Nijhof raakte geïnteresseerd in het onderwerp dankzij een cliënt, de 12-jarige autistische John. De ontwikkeling van deze jongen liep totaal vast door zijn dwangmatige gedrag en zijn driftbuien. Om hem in staat te stellen zijn omgeving te begrijpen en te voorspellen, gebruikten de begeleiders een sterk gestructureerd dagprogramma,
53
AUTISME & SEKSUALITEIT
Uittesten
Bij mensen met een autismespectrumstoornis (ASS) zien we vaak problemen met betrekking tot relaties, intimiteit en seksualiteit. Dat is niet zo vreemd, als je weet dat autisme vooral in het sociale functioneren ingrijpt.
Samengevat Achter seksueel gedrag van mensen met autisme zit niet altijd een seksuele hulpvraag, legt seksuoloog Titia van der Kooij uit
Door de informatieverwerkingsstoornis hebben mensen met autisme moeite om de wereld om hen heen te begrijpen, met als gevolg: chaos en angst. Om deze chaos te verminderen hebben zij behoefte aan ordening, een bepaalde mate van structuur, zodat zij het overzicht in hun leven houden. Is er onvoldoende structuur aangebracht door de omgeving, dan hebben ze hun eigen manieren om toch te ordenen. ‘Uittesten’ of de ander de regels weet en op de juiste manier reageert is daar één van. Ik ken een aantal cliënten die met deze functie seksueel grensoverschrijdend gedrag laten zien. Esther is een jonge vrouw met een matig verstandelijke beperking en autisme. Zij weet dat masturbatie een privéding is en waar je dat wel en niet mag doen. Vroeger heeft zij een periode gehad waarin ze dit in het openbaar deed. Esther ontleent veel houvast aan regels en afspraken.
Kruis spelen 64
Nu het team wankelt, door ziekte en vertrek van medewerkers, worden de regels minder goed nageleefd en ontstaat er voor Esther
AUTISME & SEKSUALITEIT
onduidelijkheid, chaos en daardoor angst. Gevolg: na jaren komt haar oude ongewenste gedrag weer terug. Ze trekt op de meest ongepaste plaatsen haar broek naar beneden, zegt: ‘kruis spelen’ terwijl zij in haar kruis graait. De oplossing is kijken hoe we haar wereld op een andere manier kunnen ordenen, zodat Esther niet meer alleen afhankelijk is van personen, maar ook voldoende structuur ervaart in tijd, activiteit en ruimte. Een soortgelijk verhaal met betrekking tot Rutger, een dertiger met een licht verstandelijke beperking en autisme. Hoewel hij veel vragen en moeilijkheden ervaart met seksualiteit, laat hij met de juiste ondersteuning meestal geen ongewenst seksueel gedrag gezien. Maar op momenten dat bij Rutger de stress en chaos in zijn leven toenemen, grijpt hij begeleidsters of stagiaires naar de borsten. Zien we dit zeer ongewenste gedrag bij Rutger, dan hoeven we ons maar één vraag te stellen: waar is de onduidelijkheid en angst bij Rutger ontstaan?
Libido remmen En dan tenslotte Jeroen, een jongeman met een licht verstandelijke beperking en autisme. Hij werd aangemeld bij zijn huidige locatie met ernstig seksueel grensoverschrijdend gedrag en kreeg hiervoor zelfs een libidoremmend medicijn. In zijn vorige instelling randde hij begeleidsters, medecliëntes en ook wel voorbijgangers op straat aan. Jeroen werd hier ernstig overvraagd en ook op de nieuwe locatie was het even zoeken naar de passende ondersteuning die duidelijkheid en rust bood. Zijn ongewenste gedrag bleek goed om te buigen, door duidelijk grenzen te stellen doofde het steeds verder uit. Na af bouw van medicatie was er geen sprake (meer) van ongeremd seksueel gedrag. In spannende situaties roept hij nog wel de meest prachtige schunnige opmerkingen. Titia van der Kooij, gz-psycholoog
65
KLIK-KENNISPOCKET
PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGE EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERW STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZO PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGE EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERW STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZO PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGE EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERW VERSTANDELIJKE STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZO PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGE BEPERKING & EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERW STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZO PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGE HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMG HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSU ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTU HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSU ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTU ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTU HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSU ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTU Klik-kennispocket HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSU
AUTISME
Autisme maakt het leven van veel cliënten en hun opvoeders en begeleiders behoorlijk ingewikkeld, zeker als de stoornis gepaard gaat met verstandelijke beperkingen. In deze Klik-kennispocket lees je in ervaringsverhalen hoe mensen met autisme het leven ervaren en wat hen helpt bij het omgaan met emoties en het verwerken van prikkels. Ook vertellen zorgprofessionals uit de verstandelijk gehandicaptenzorg over structuur, seksualiteit, moeilijk verstaanbaar en stereotiep gedrag bij mensen met autisme. Want hoe beter je deze mensen begrijpt, hoe beter je hen kunt ondersteunen om hun leven vorm te geven.
VERSTANDELIJKE BEPERKING & AUTISME
VERSTANDELIJKE BEPERKING &
AUTISME
4e DRUK
9 789492 711601
UITGEVERIJ SAPIENTA
kennispocket Bedankt voor het lezen van ons inkijkexemplaar. Wij hopen dat jij de inhoud verrassend, actueel, compleet & educatief vond. Wil je nog meer lezen? Bestel nu!
NISPOC KLIK KEN
KLIK-KENNISPOCKET
KLIK KEN NIS
METHOD ES IE LUST TURBAT ELING METHODES WERK WONEN METHOD SCHIZOFRENIE DEPRESSIE ENS MASCTBEMPSYCHOSES IDD WERANGST K W BORDERLINE NDERW ES WER METHOPSYCHOSES KI TA G N IT O IN C MET SUÏCIDE DEPRESSIE K DES WER ONEN DDWANG LITESCHIZOFRENIE DEL EI ID UA H M G KS TI BE W SE K WONEN HODES WERK WONEN METHO ONENSUÏCIDE MO BORDERLINE TACT LUSTDWANG NHAR O N IE PE H O ANGST SCHIZOFRENIE M O C AT DES ET WO ET IT D METHOD RB HODES C WERK KI TU G TIGHEI OSEKSUALITE ST EN INTERN AS IN M AR ES WER NEN METHODES WERK WONEN EL S O H N D N N D PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE TACTSUÏCIDE ERWENS DWANG WEN M MID LU LIC KINDER OPE O IE BE H BE AT CT M ET ID TA W RB DELING K WONEN METH WERK WONEN ERKBORDERLINE METHOD ANGST IT CON TE ASTU ELINGHT VERS SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE D W LI D M EI O TA EN INTERN ID S UA H M N ND M ES G EN ET EN KS ELIJKE MOSE BE HODES W ODES WERK WERK KINDERW STMETHO ES BENPHEARRTIK ET IE LU HO SUÏCIDE KINDERW HEID CONTACT LITEIT OPE DEPRESSIE ONEN ERK ENS WIN WERK W W RNGDWANG TURBATSCHIZOFRENIE ONGEN M DPSYCHOSES TIG INTEIN UA ONEN M METHODES WERWERK WONEN METHODES ENS MAS BORDERLINE DWANGETSUÏCIDE SCHIZOFRENIE IDDEL H M O OPENHAR ET HOMOSEKS RBATIE LUST EN KINDERWANGST D M BE ET WER ES ET CT K H HODESBORDERLINE ODES W W ITANGST TU ONTA ING WONENSUÏCIDE WERK W WERKDWANG ERK WO ONEN METHOD K WONEN EN INTERN GHEID C MODEPRESSIE ENS MAS TACTBEMIDDEL NHARTIPSYCHOSES KSUALITEMLU M ET W SE O L ET N ST H ER N EN IC O D H EN D N O O N H M IE ES DES WER KI ETHODES ES SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST&MT BORDERLINE CO AT VERSTANDELIJKE &LITEIT OPE ETV WERK W ET H D BEPERKING H RB EI RN E O VERSTANDELIJKE BEPERKING H TU E D R TE G ES K G K TI S AS IN UA ON DEPRESSIEW TAERNK DWEONL WONEN MET WERK ELIN LENIJ DWANG NHAR OSEKS TATAIENLU PSYCHIATRIE IDD SUÏCIDE SCHIZOFRENIE WENS M ETH OPE WONEN EN M ETHODESWERKPSYCHOSES HODES IJKMET ET HOM VASETU S IDDDSTEELIN&G KINDER TACTBEMM RRB PSYCHIATRIE E METHOD ODES WERK W EN LITEIT DWANGWER SUÏCIDE SCHIZOFRENIE EID CONBORDERLINE EN INTERN K WONEN ONEN M HODES WERK W WERK ENS M TACTBEKMIN ES WER G TIGHANGST OSEKSUA ATIEANGST LUMST ETH ETHBORDERLINE KW ON HOMDEPRESSIE KINDERW HEID CB ONEPERLITEIT OPENHARPSYCHOSES M DWANG SUÏCIDE ET O ET D H RB ES RN O TU D TE G WERK W ES WER ONEN METHOD ODES METHOD EN GD MDET TI IN UA IN MASPSYCHOSES AR KS EN S EL H H O SE N EN ST K O ID ES O SCHIZOFRENIE DEPRESSIE ANGST BORDERLINE ES PE ES W W M N M LU O EN METH O W WERK W ET HO ASTURBATIE ELING KINDER CONTACTBE WIE ODES W NEN METHODES ERK ENSTMETHPSYCHOSES ONEN DEPRESSIE D ATONLU M DWANG SCHIZOFRENIE EID SUÏCIDE EN INTERN ID S H M RB W M ER G ET EN W O TU ER TI BE K D W H ER AS K ES AR O WONEN K WONEN DES WER M WDWANG SBORDERLINE OATNIEEN MSUÏCIDEWSCHIZOFRENIE ER KINDER HEID CONTACT LITEIT OPENH DANGST RB EN K M W TU W ET K ER M AS HOD WO IT ETHODES W ONEN METH TIG KIN UA OANGST ENS M ETHKS DUA ESLITE WER ODES W NEN METHODES ES BORDERLINE DWANG SUÏCIDE ER NDERWDEPRESSIE OPENHAR ET HOMOSEKS CTBEMIDDELINGPSYCHOSES K WONEN KW OMOSE LI ERKW WER ELING KI RNET HPSYCHOSES MTE ETITDEPRESSIE M MET OBORDERLINE HODES WONEN ANGST EN INTERNTIGHEID CONTA NTACTBEMIDD SCHIZOFRENIE MET KSHUA DES WER ETHODES WER ONEN METHODESK EN INTE HOMOSE ERK WO HDEPRESSIE D O O ST AR D EI C ES H H LU D N G K EI K IE TI W W PE H DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES W NEN MET ERK WO O ONEN AR ONEN M TIG HO RBAT EN INTERNET IT OM NH ET AR TU PE H N N AS H D ET EN ET M O PE ES DES HO RN METHOD ST WERK W ENS EN O ANGST BORDERLINE DWANG UALITE METEN INTE ES WER WERK WONEN DES WERK WO SSUÏCIDE ONEN SCHIZOFRENIE RBATIE LU KINDERW MOSEKS ATDEPRESSIE ES IE LUST HOKIDNANGST K WON NEN WW DER MET EREN LUST EN ERWENS MASTU INTERNET HOPSYCHOSES KDBORDERLINE ODES WSUÏCIDE WON METHDWANG ELING METTIHGODEPRESSIE MASTURBBEMIDDPSYCHOSES EN ERK WO EN METHODES HODES KIND METHODBORDERLINE AR HDEIES WEREN ANGST H IE LUST G KINDERWENSSCHIZOFRENIE CT N N EN AT TA ES M PE N RB O M ET O WERK W ET PSYCHOSES ETHODES WERK WONEN K WONEN DEPRESSIE IT SCHIZOFRENIE HIN O RN TE D LI TE MASTU BEMIDDELIN HARTIGHEID C DWANG ES SUÏCIDE UA W O W N O WERK METH EN M SEKS ENEN KS WONEN ENSUÏCIDE METNDWANG WER IEWLUNST CONTACT UALITEIT OPEN TERNET HOMOANGST BORDERLINE DES METHOD ODES WERK W ETHODES WERK WONEN RBAT KI HDOER WDERK W SCHIZOFRENIE IN KS O ES WER DERELKINWGONANGST S MASTU BEDEPRESSIE HEI MWIDER ENTIMGET PSYCHOSES BORDERLINE HOMOSE RBATIE LUST EN KINDERWEN AR K WONENNEN METHODES WONEN METHODSUÏCIDE HETODES WONENDWANG PEONNHEN KOW CONTAckCT IT M RN TE ES ET LI et TE MASTU BEMIDDELING HARTIGHEIDSCHIZOFRENIE ER PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE H Kl W IN METHOEN KSUA Klik-kennispocket S W K WOikNke nn pock ERK WONEN ODES WERK keOnn MisOpoSESUÏCIDE LUWST EREN W DES H KW ONTACT LITEIT OPEN RNKlETikDWANG ERPSYCHOSES ER WO EN MisET METHOD HOetDES W 9 789492 711595 C RBATIESCHIZOFRENIE KIONNDEN INTE METHOD K DEPRESSIE NEN METANGST KSUA ES S MASTU BEMDWANG IDDELINGSUÏCIDE SCHIZOFRENIE ES WER PSYCHOSES HODES ERK WONEN HOMOSE RBATIE LUST EN KINDERWENBORDERLINE TACT N K O G W C TU IN O D AS EL NEN MET WERK WONEN METHODES EI M IDD GH TI M BE AR H H METHOD CT O N D ES WER CONTA UALITEIT OPE K W ONEN ES KS HOMOSE KET
LICHT
VERSTA
E BEPERK
BEPERK
ING
ING
SEKSUA ING &
S
NDELIJK
E BEPERK
L
SEKSUA
NDELIJK
E NDELIJK VERSTA ING & BEPERK ITEIT
VERSTANDELIJKE BEPERKING & PSYCHIATRIE
VERSTA
ITEIT EKSUAL
LITEIT
KLICKPO
CKET-Lic
ht vers
tandelijke
beperking
K
2E DRU
_cover.in
dd 1
1E DRU
K
2E DRUK
MEDIA
USINESS
RIJ MYB
UITGEVE
UITGEVE
UITGEVERIJ SAPIENTA
Slechts RIJ MYB
Klik_Kennispocket_Psychiatrie_2019_CVR_v3.indd Alle pagina's
USINESS
MEDIA
07-10-19 09:59
, 0 2 € 13-10-17
09:30
n f btw e inclusie ding n e verz
Bestel nu:
www.klik.org/kennispockets
LEES OOK DE ANDERE KLIK KENNISPOCKETS MET INFORMATIE EN INSPIRATIE VOOR DE VERSTANDELIJKE GEHANDICAPTENZORG