Kennispocket Licht verstandelijke beperking - Methodes werk wonen by Prelum

KLIK KENNISPOCKET

METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK W METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK W METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE WONEN METHODES CONTACTBEMIDDELING METHODES WERK METHO WERK KINDERWENS WERK WONEN KINDERWENS WERK WONEN WERK W METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES LICHT VERSTANDELIJKE METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK W METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES METH WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK W METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERKWONEN METHOD WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK W METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK W METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK W METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK W METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES Klik kennispocket WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN MET WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN MET WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN

BEPERKING

Hoe ondersteun je mensen met een licht verstandelijke beperking naar een zo zelfstandig mogelijk leven? Zonder voorbij te gaan aan waar deze mensen moeite mee hebben, ligt in deze Klik Kennispocket de nadruk op hoe je mensen aanspreekt op hun sterke kanten. Als begeleider is het de kunst de juiste toon te vinden. Dat begint vooral met luisteren, naar wat iemand graag wil en nodig heeft. Zorgverleners en mensen met een licht verstandelijke beperking zelf vertellen hoe je mensen zeggenschap en de ruimte geeft om fouten te maken. Ook lees je over oplossings- en krachtgericht werken, concreter leren communiceren, participatie in wonen en werken, bemoeizorg bij mensen met multi-problematiek en het vergroten van de weerbaarheid en (financiële) zelfredzaamheid.

LICHT VERSTANDELIJKE BEPERKING

LICHT VERSTANDELIJKE

BEPERKING

3E DRUK, APRIL 2022

9 789492 711984

CVR_KLIK_POCKET_01_Licht verstandelijke_2022_v1.indd 1

UITGEVERIJ PRELUM

07-04-2022 11:12

THEMA

LICHT VERSTANDELIJKE

BEPERKING Methodes Werk Wonen

3E DRUK, APRIL 2022 ISBN 978-94-92711-98-4

Klik kennispocket UITGEVERIJ PRELUM

STERKE KANTEN “

REDACTIE KLIK TJITSKE GIJZEN

at ik niet goed vond: ze ging mij als een beetje klein behandelen. Dat heeft ze op school geleerd, uit de boeken.” Mensen met een licht verstandelijke beperking voelen haarfijn aan als je als begeleider boven ze gaat staan. Zonder voorbij te gaan aan waar deze mensen moeite mee hebben, ligt in deze kennispocket juist de nadruk op hoe je hen aanspreekt op hun sterke kanten. Als begeleider is het de kunst de juiste toon te vinden. Dat begint vooral met luisteren naar wat iemand graag wil en nodig heeft. Daarom komen in de ervaringsverhalen in deze bundel vooral mensen zelf aan het woord. En vertellen begeleiders hoe het lukt om hen te ondersteunen naar een zo zelfstandig mogelijk leven zonder al te veel problemen. De afgelopen jaren kregen deze mensen steeds meer de ruimte om net als iedereen een eigen woonplek en fijn werk te krijgen, waarvan je ook enkele voorbeelden leest. Toch is echte participatie van deze mensen nog steeds lastig in een samenleving die voortraast. Dus hebben zij vooral behoefte aan begeleiders die naast hen staan en hen ondersteunen om toch mee te komen in de maatschappij. In deze kennispocket hebben we daarom de meest fundamentele artikelen over de zorg voor deze kwetsbare mensen gebundeld. Wil je je verder verdiepen in het onderwerp, dan is behalve op de website van Klik, www.klik.org, ook veel informatie te vinden in andere Klik Kennispockets over specifieke onderwerpen als Psychiatrie en Verslaving.

COLOFON 4

UITGEVER Prelum Postbus 24028 3502 MA Utrecht

VORMGEVING colorscan bv Zuiderkade 14B 1948 NG Beverwijk

DRUK Ipskamp printing

Kijk ook op www.klik.org

INHOUD Hoofdstuk 1 Methodes 6

egie: Ik wil mijn eigen R fouten maken

Hoofdstuk 2 Wonen 42 Buurtcirkels:

Elkaar helpen maakt zelfredzamer

DOOR RONNY VINK

DOOR TJITSKE GIJZEN

11 Rehabilitatie:

Sluit aan bij zijn

Je eigen plek

Na 45 jaar een eigen leven

idealen

DOOR TJITSKE GIJZEN

DOOR TJITSKE GIJZEN 17 Oplossingsgericht

werken:

DOOR MARIËT EBBINGE

Wat wil je wel?

Hoofdstuk 3 Werken

DOOR RONNY VINK 22 Interactie:

Luisteren en veiligheid bieden DOOR TJITSKE GIJZEN

opdoen met een

bijna-baan DOOR MARIËT EBBINGE

26 Communiceren:

Hoe concre-

ter hoe beter DOOR RONNY VINK 32 Bemoeizorg:

56 Werkervaring

60 Job

Academie: Doorstromen van stage naar een baan DOOR RUTH EPPINK

Kans op een

nieuwe start DOOR RONNY VINK EN TJITSKE GIJZEN 38 Weerbaarheid:

64 Omslag

nodig voor arbeidsparticipatie DOOR TJITSKE GIJZEN

Ik ben de

moeite waard DOOR HETTY SIEMELING EN TJITSKE GIJZEN

METHODES - REGIE

Ik wil mijn eigen fouten maken Voor mensen met een licht Samengevat verstandelijke beperking kan het Mensen met een licht leven lastig zijn. Hoe regel je je verstandelijke beper financiën als je verstandelijke king vertellen zelf hoe vermogens tekortschieten? Lukt zij ondersteund willen het om zelfstandig te wonen, een worden baan te vinden en te houden? Het gevaar bestaat dat hun begeleiders daardoor in de ondersteuning te veel de nadruk leggen op wat niet goed gaat, mis kan gaan of beter kan. Terwijl mensen zelf vaak prima aan kunnen geven waar ze hulp bij nodig hebben of dat liever zelf willen ondervinden.

Mensen met een licht verstandelijke beperking worden gemakkelijk overschat en overvraagd: verbaal en fysiek lijken ze vaak sterker dan ze zijn, terwijl ze in werkelijkheid minder sociaal vaardig zijn en hun IQ vaak zo tussen de 50 en 80 ligt. Ze wil voorkomen dat Als hun handicap niet wordt onderkend en ze daarnaast ook ze boos wordt als een nog eens geen sterk sociaal netwerk hebben, raken ze snel gesprek te snel gaat in psychische en andere problemen. De juiste ondersteuning houdt hen in balans. Hierbij houd je als begeleider rekening met de manier waarop ze informatie verwerken en hun weerbaarheid, waarover je verderop in deze pocket meer leest. Maar allereerst hebben deze mensen begeleiders nodig die luisteren naar hun verhaal, hun zien als mens en ze de kans geven om te vragen waar zij

METHODES - REGIE

Wanneer vind je een begeleider goed? Wat vinden en verwachten mensen met een licht verstandelijke beperking van hun begeleiders? Citaten uit interviews van onderzoekers met cliënten. “Hij kon heel serieus zijn op momenten dat ik het nodig had, en had mij ook gelijk helemaal door. Dat is wel belangrijk, dat mensen mij door kunnen hebben. Ja, want ik kan het ook heel gemakkelijk verbloemen. Het belangrijkste is dat ik iemand heb om mee te ouwehoeren, en die zo nodig ook serieus is.” “Dat ik kan bellen of mailen als ik het nodig heb. Wat mij betreft hoeft er niet elke dag de hele tijd een begeleider met mij bezig te zijn.” “Ik heb wel zo mijn voorkeuren, ik ben selectief. Ik houd er bijvoorbeeld absoluut niet van als mensen over bepaalde dingen doordrammen, en hun eigen zin willen doordrijven.” “Bepaalde mensen raken mij helemaal niet. Wel mensen die relaxed zijn, maar toch ook duidelijk. Mensen mogen het mij best zeggen als ik dingen fout heb gedaan, ze mogen mij ook corrigeren. Maar dan op een normale manier.” Wat vind je een normale manier? “Een begeleider moet niet zeggen: ik vind dat je dit of dat fout hebt gedaan. Als hij gewoon rustig met mensen in gesprek gaat, bereikt hij veel meer.” “Ik wil graag dat als ik gewoon iets

vertel, dat je dan wel blijft luisteren. Dat is heel belangrijk.” “Zij doet het op de manier zoals wij dat willen. Ze accepteert ons zoals wij zijn. Ze laat ons in onze waarde. Ze ziet ons niet als de verstandelijk gehandicapten, of de mongolen of de idioten. Laat ik het maar cru zeggen. Ze ziet ons als mens.” “Wat ik niet goed vond: ze ging mij als een beetje klein behandelen. Dat heeft ze eigenlijk op school geleerd, uit boeken. Tenminste, ik denk dat het meer uit de boeken is. Ik bedoel: ze komt net van school, en moet dan in de praktijk leren en doen. En dan heeft ze mij het gevoel gegeven van klein worden. Ze heeft me niet in mijn waarde gelaten.” Wil je graag dat een begeleider echte vriendschap met je heeft? “Nee, geen vriendschap. Wel dat ik het kan laten zien als ik een dip heb, en dat-ie er is als ik dat nodig heb. Van mij hoeft het niet zo vriendschappelijk, ik ben niet zo closig. Soms wel, soms niet. Maar al te close, dat moet ik niet. Dan stik ik.” Uit interviews met mensen met een licht verstandelijke beperking, onderdeel van een onderzoek naar zorgvraag en vakmanschap in de zorg voor mensen met een verstandelijk beper king. Door Petri Embregts, Academische Werkplaats Leven met een verstandelijke beperking, Tranzo, Universiteit Tilburg. 7



METHODES - REHABILITATIE

Rehabilitatie

Sluit aan bij zijn idealen Jongeren met een licht verstandelijke beperking die hun eigen doelen kunnen stellen, hoeven geen ruzie meer te maken met hun begeleiders. Zo ontdekken ze hun sterke kanten, wat hen helpt om op gang te komen in het leven.

Samengevat Hulpverleners vertellen hoe cliënten én begeleiders door de methode systematisch rehabilitatiegericht handelen (srh) leren kijken naar mogelijkhe den en successen. De inbreng van de jongeren staat daarbij centraal.

Twee medewerkers van Amares, een Zeeuws behandelcentrum voor jongeren met een licht verstandelijke beperking en psychiatrische problematiek, vertellen hoe zij jongeren in beweging krijgen dankzij een uit de psychiatrie afkomstige methode: systematisch rehabilitatiegericht handelen (srh). Mitchell Tiber is sociaal-psychiatrisch verpleegkundige en systeembegeleider. Ook geeft hij les in de srh-methode bij opleidingscentrum Rino Groep. Hij vertelt: “Ik heb als sociaalpsychiatrisch verpleegkundige dertien jaar lang volwassenen met een langdurige psychiatrische stoornis begeleid. Daar maakte ik kennis met deze methode. Toen ik er goed in thuis was, heb ik collega’s erin geschoold en gecoacht. Zeven jaar geleden maakte ik de overstap naar Amares, waar ik een heel ander soort cliënten ontmoette: jongeren met een licht verstandelijke beperking en psychische problemen. De methode die voor cliënten in de geestelijke gezondheidszorg zo goed werkt, bleek ook voor deze jongeren een uitkomst.”

Weinig te willen Marlous Prins, gz-psycholoog in opleiding en behandelaar, werd nieuwsgierig naar de methode die collega Mitchell gebruikte.



METHODES - OPLOSSINGSGERICHT WERKEN

Oplossingsgericht werken

Wat wil je wel? Een optimistische en doeltreffende manier om mensen te helpen bij het te lijf gaan van hun moeilijkheden, is samen met hen de blik te richten op de toekomst en gebruik te maken van hun eigen oplossingen. Volgens gz-psycholoog John Roeden is de methodiek oplossingsgericht werken daar uiterst behulpzaam bij.

Samengevat 11 vragen en antwoor den over de methode Oplossingsgericht werken, waarmee begeleiders hun cliënt meer zeggenschap over eigen leven geven.

1 Wat is oplossingsgericht werken? Veel methodieken in de hulpverlening zijn probleemgericht. Ze houden zich bezig met de analyse van een probleem. De oplossingsgerichte begeleider richt zich op wat de cliënt al goed doet. Niet op de oorzaken van problemen, en ook niet op klachten in het verleden. Er wordt wel naar het verleden gekeken, maar in de eerste plaats naar de successen van de cliënt en zijn omgeving. Oplossingsgericht werken gaat over de gewenste toekomst van de cliënt, over oplossingen die de cliënt helpen om zijn doel stapsgewijs te bereiken. De begeleider stimuleert de cliënt om ‘meer te doen wat al werkt.’

2 Wie heeft het bedacht? Psychiater Milton Erickson was een vernieuwende therapeut in Amerika, in het tweede deel van de vorige eeuw. Hij geloofde niet in diagnostische etiketten, wel in de unieke kracht van mensen om hun eigen problemen op te lossen. Hij was ervan overtuigd dat behandelingen niet lang hoefden te duren, en dat een kleine verandering bij de cliënt een groot effect teweeg kan brengen. De ideeën van Erickson vormen de basis van het



METHODES - INTERACTIE

Interactie

Luisteren en veiligheid bieden Het belangrijkste kenmerk van een interactie tussen twee mensen is de (on)bewuste onderlinge wisselwerking. De actie van bijvoorbeeld de begeleider roept een reactie van de cliënt op, die op haar beurt weer de reactie van de begeleider beïnvloedt.

Samengevat Onderzoek naar de wisselwerking tussen mensen met een licht verstandelijke beper king en hun begeleiders en de waarde van digitale ondersteuning daarin

Ellen Reuzel, gedragskundige bij de JP van den Bent stichting, onderzocht dit voortdurende proces van waarnemen en reageren in de ondersteuning van mensen met een (licht) verstandelijke beperking. De onderzoeksvraag in haar promotieonderzoek: Welke interactiepatronen zorgen voor een fijn contact, zorgen voor een goede afstemming op elkaar, waardoor goede hulp voor mensen met een licht verstandelijke beperking tot stand kan komen? Voor het onderzoek gebruikte ze reguliere begeleidingsgesprekken en WhatsApp-gesprekken. De begeleidingsgesprekken vonden plaats bij de cliënt thuis en werden opgenomen op video door de begeleider zelf.

Monoloog of dialoog

Allereerst keek Reuzel naar de inhoud van het gesprek, en in hoeverre het gesprek in evenwicht was. Was er sprake van een monoloog of dialoog? Ze zag daarbij dat begeleiders meer invloed hebben op de inhoud, maar dat dit verschil relatief klein was. Begeleiders stellen meer vragen, maar dat stelt mensen met een beperking in staat actief bij te dragen aan de gesprekken. Zij geven daarop vaak uitgebreid antwoord, waardoor het gesprek op gang blijft.

METHODES - WEERBAARHEID

Ik ben de moeite waard Als het je niet goed lukt om mee te komen in de samenleving, kan dat tot gevoelens van onzekerheid leiden. Hoe maak je mensen met een verstandelijke beperking hiertegen weerbaar?

Samengevat Als je cliënten weerbaar maakt, leren ze wie ze zijn, wat ze voelen en te zeggen wat ze willen

Als begeleider kun je mensen met een licht verstandelijke beperking helpen om sterker en zelfbewuster te worden. Zorgorganisatie Ons Tweede Thuis ontwikkelde hiervoor een weerbaarheidstraining. Reza werkt vier dagen in de week op de houtafdeling van leer- en werkbedrijf ‘Gewoon doen’ in Amstelveen. Hij volgde vier maanden de training Flink! van Ons Tweede Thuis, die gericht is op egoversterking en het vergroten van zelfbewustzijn en weerbaarheid. Reza:“Een tijdje geleden zat ik behoorlijk in de put. Ik worstelde met vragen als: Ben ik wel de moeite waard? Wie ben ik eigenlijk? Ik zat maar te piekeren en dacht bij mezelf: er moet iets gebeuren.” Hij vroeg begeleidster Marije of hij een training mocht doen. Zij bracht hem in contact met Annemarie, een van de Flink!-trainers. “Ik twijfelde eerst nogal. Ik had al eens in een praatgroep gezeten in Zwolle. Dat was echt niks voor mij. Ik dacht bij Annemarie eerst ook: laat maar zitten. Annemarie liet de keuze

Ik ben, ik voel en ik wil 38

De training Flink! is opgezet door twee zelfbewustzijn (ik voel) en weerbaarheid trainers van Ons Tweede Thuis en bestaat (ik wil). uit drie modules: egoversterking (ik ben), Zie www.trainingflink.nl

WONEN - ZELFSTANDIG

Je eigen plek Een eigen woning gewoon in de maatschappij. Voor een hele grote groep mensen met een licht verstandelijke beperking en bijkomende problemen lijkt dat niet weggelegd. Bij Het Houvast in Tilburg krijgen ze dit wel voor elkaar, met nabijheid én afstand in de begeleiding waar nodig.

Samengevat Een eigen huis en meer invloed op de onder steuning geeft mensen die voorheen in een instelling veel zorg nodig hadden rust en eigenwaarde

Ze begonnen met één cliënt in 2013 en hebben inmiddels ongeveer 40 medewerkers voor 50 cliënten. “Het is geëscaleerd in positieve zin,” zegt Marc van Bekhoven lachend in het ‘steunpunt’ van Het Houvast in Tilburg. Dat steunpunt bestaat uit een klein kantoor en een koffieruimte, verder zijn de begeleiders vooral op pad om bij cliënten op bezoek te gaan. Mensen met een licht verstandelijke beperking, die kwetsbaar zijn en sociale problemen hebben. Het Houvast biedt een soort ambulante begeleiding, maar dan afgestemd op deze mensen die toch de hogere zorgzwaartepakketten (zzp vg 6 en7) hebben. Marc vertelt met mede-initiatiefnemer Henk Peijs en gedragsdeskundige Judith Coolen hoe die ondersteuning eruitziet.

Hoe is Het Houvast ontstaan? Marc: “Wij hebben allemaal gewerkt bij grote zorgorganisaties, op de werkvloer, maar ook voor het Centrum voor Consultatie en Expertise als casemanager en consulent bij andere instellingen. We liepen er tegenaan dat er voor een bepaalde groep mensen met een licht verstandelijke beperking, die door allerlei problemen de hoogste zorgzwaarte hebben, niet echt een passend zorgaanbod is. Wij worstelden met de vraag: wat is nou hun perspectief? Deze mensen belanden vaak op een besloten terrein met 24 uur toezicht. Hoe kun je voor hen toch het normale leven voor elkaar krijgen, waarbij ze niet meer in een groep hoeven te leven?” Judith: “Ze hebben veel last van elkaar. In een groep wordt een groot beroep gedaan op hun sociale functioneren, iets waar veel



WERKEN - BIJNA-BAAN

Werkervaring opdoen Door de droom van haar zoon te Samengevat verwezenlijken, kwam Arine van Een onbetaalde bijbaan Neutegem uit Rosmalen op een helpt jongeren met een nieuwe werkvorm: bijna-baanbeperking in hun tjes. Al meer dan dertig jongeren ontwikkeling met een licht verstandelijke beperking zijn door haar aan een (onbetaalde) bijbaan geholpen die rekening houdt met hun dromen, beperkingen en mogelijkheden. Arine is alleenstaande moeder. Ze heeft twee zonen, Thomas (24) en Ruben (20). Toen Thomas ging studeren en een bijbaan kreeg wilde Ruben, die op de school voor voortgezet speciaal onderwijs uitstroomprofiel dagbesteding heeft, dat ook. Zij vroeg haar jongste zoon wat hij dan wilde. Ruben was duidelijk: hij wilde directeur van de dvd-afdeling van de bibliotheek worden. De vraag van haar jongste zoon raakte Arine. Waarom kon de ene zoon wel studeren en werkervaring opdoen en de ander niet? Waarom werd de ene zoon uitgedaagd zich te ontwikkelen en moest de andere zoon genoegen nemen met dagbesteding? Arine: ‘Er wordt te snel gedacht: “Ga maar naar de dagbesteding. Als je daar gelukkig bent, dan is het goed. Van ons hoef je niet verder te groeien.”’

Waarmaken

Arine heeft wekenlang met Rubens vraag in het hoofd rondgelopen. Totdat ze bedacht dat ze Rubens droom moest proberen waar te maken. Op de broodafdeling van de Albert Heijn stapte zij op een kennis af van wie ze wist dat zij bij de bibliotheek in Rosmalen werkte. Zij legde haar Rubens droom voor. De vrouw hoefde er niet lang over na te denken: natuurlijk kon Ruben bij de bibliotheek komen werken. Op de afdeling dvd’s was er behoefte aan iemand die de dvd’s op alfabet kon sorteren. Een perfecte baan voor Ruben. Daarna duurde het nog wel een tijdje voordat alles rond was. Ruben kon niet eerder aan de slag voordat er een vrijwilligerscontract was opgesteld en door de beide partijen was getekend.

WERKEN - PARTICIPATIE

Een werkplek in de samenleving

De moeizame weg van arbeidsparticipatie De sociale werkplaats is een Samengevat uitstervende bedrijfstak, nu het Uitleg over de inte beleid van de overheid erop is gratie van mensen met gericht mensen met een bepereen verstandelijke king in de maatschappij te laten beperking in het werken. Maar dat dit in de bedrijfsleven praktijk niet vanzelf gaat is duidelijk. Marcel de Boer van Pantar legt de vinger op de zere plek: de maatschappij moet eerst een omslag maken.

“De eisen in de maatschappij zijn niet mals. Het is echt niet zo dat mensen met een verstandelijke beperking minder geboren worden. Terwijl de maatschappij voortraast komen er steeds meer mensen aan de rand te staan.” Aan het woord is Marcel de Boer, afdelingshoofd bij werkleerbedrijf Pantar, een grote voormalige sociale werkplaats in Amsterdam. Sinds de invoering van de Participatiewet in 2015 is de instroom in de sociale werkvoorziening gestopt. Met de Participatiewet wil de overheid Het probleem wordt erger als regelen dat er voor 2026 125.000 extra banen komen voor mensen met een beperje ze geen goede plek geeft king bij reguliere werkgevers. Daarvoor stelt de overheid ondersteunende maatregelen beschikbaar, zoals loonkostensubsidie, jobcoaches en aanpassingen op de werkvloer, en gaat er minder geld naar de sociale werkplaatsen. “Ons bedrijfstype is zonder meer aan het slinken. We hebben geen instroom van nieuwe kandidaten in de sociale werkvoor-

KLIK KENNISPOCKET

METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WONEN METHODES CONTACTBEMIDDELING METHODES WERK MET WERK KINDERWENS WERK WONEN KINDERWENS WERK WONEN WER METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHOD METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHO LICHT VERSTANDELIJKE METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES M WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHOD METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERKWONEN MET WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHOD METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WE METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHOD METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHOD Klik kennispocket WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN WERK WONEN METHODES WERK WONEN METHODES WERK WONEN M

BEPERKING

LICHT VERSTANDELIJKE BEPERKING

LICHT VERSTANDELIJKE

BEPERKING

3E DRUK, APRIL 2022

9 789492 711984

UITGEVERIJ PRELUM

KLIK-KENNISPOCK

LGEDRAG ING STRUCTUUR HERHAA ERWERKING DER LINE G PRIKKELVERWERK G PRIKKELV MGEDRA ANG ST BOR RES SIE OEK PROBLEEMGEDRA ITEIT ONDERZOEK RES SIE PROBLEE SES DEP SEKSUALIEITEIT ONDERZ SES DEP CHO EMOTIES EMOTIES SEKSUAL HERHAALGEDRAG ST IZOF REN UR TIEIELUPSYCHO IZOF REN IE PSY IDE SCH UR HERHAA IDE LGEDRAG REN STRUCTU URBA NG SCH NG SUÏCG PRIKKELVERWERKING STRUCTU G PRIKKELVERWERKING SUÏC STIZOF SCH ELIIDE DWAMGEDRA SUÏC S MA DWA NG MGEDRA LINE LINE EMIDD PROBLEE TBNG RWEN NTDWA BOR DERITEIT ONDERZOEK PROBLEE SEKSUALITEIT ONDERZOEK EIT DER LINEANG ST BOR DER ANG ST SEKSUAL KINDE STLITBOR CO AC KSUA SIE ST SIE LGEDRAG LGEDRAG EMOTIES LURES RES SIEEMOTIES ELING RTIGHEID MOSEANG DEP RES HERHAA HERHAA UR DEP DEP UR TIE IDD SES STRUCTU BA STRUCTU SES SES HO CHO EM CHO UR NG CHO REN IE G PRIKKELVERWERKING ERWERKING OPENHA ERNET PSY MASTIZOFEM NTACTB IDDIEELIPSY SCH IZOF REN IE PSY IDEPROBLEE MGEDRA SCH IZOF IDE MGEDRAG PRIKKELV TB REN EID CO KSUALITEITLUST EN INT DERWENS SCH NG SUÏC ONDERZOEK PROBLEE SEKSUALITEIT ONDERZOEK ITEIT SUÏC LITEITIDEST LINE DWA NG SUÏC SE BATIE RTIGH SEKSUAL KIN LINE DWA LINE LGEDRAG CONTAC KSNG LIJKE EMOTIES DER ANDEEMOTIES DER SE UA ELING RTIGHEID MODWA UR VERST OPENHAERNET HOMO HERHAA UR HERHAALGEDRAG ST&BORUR ST BOR DER ANG TIE LU ST STRUCTU BABOR MAST HO EMIDD SIE ING ERWERK NG SIE ANG DEP RES LIJKE RES SIE &ING STRUCTU G PRIKKELVERWERKING STUR RES VERSTANDE ELI G PRIKKELV EN INT DERWENS CONTACTB EIT OPENHAINTERNET S MAANG KING DEP MGEDRAIEBEPER SES DEP E BEPERK & SES SES PROBLEE EMIDD CHO EN PSYCHO LIJK BEPERKING OEK PROBLEEMGEDRA ITEIT ONDERZOEK CHO KIN TB NDE PSY IZOF RENITEIT ONDERZ IGHEID MOSEKSUALITTIE LUST EN KINDERW CO IEEIT REN IE PSYEMOTIES STA NTAC LIT SCH IDE SEKSUAL SEKSUAL RT REN E IZOF VER UA IDE EMOTIES HA SUÏC IZOF AUTISM ST LGEDRAG SUÏC LGEDRAG LU SCH SEKS BA OPEN ERNET HO MASTURBA EMIDDELING RTIGHEID HOSCH DWA NG UR HERHAA TIE IDE MO IATRIE DWA NG DER LINE STRUCTUUR HERHAA STRUCTU LINE CH HA UR SUÏC NGLINE DWA PSY DER STNG BOR BOR DERG PRIKKELVERWERKING ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG ELI G &EN KEERNET S MA OP EN INT DERWENS CONTACTB ST ST BOR MGEDRA IDD RKIN EIT ST ANG ANG SIE BEPE EM G EN SIEPROBLEE DEP RESEMOTIES SEKSUALITEIT KIN EID ELIJK RES SIE ELENIJINT ACTB ST KSEUALITTIEND DERW CONTANG OEK PROBLEEMGEDRA DEP RES CHO SESLGEDRAG LITEIT RTIGH VERSTAND SES IE UADEP MOSE TA LU CHOKS CHO SES REN IE PSYHERHAA NG KIN SEKSUALITEIT ONDERZ EMOTIES SEKSUALITEIT RIERS LUST IZOF RENEMOTIES T HOHIAT OPENHAERNEPSYC STURBA EMIN IDDELI& RTIGHEID PSYMOSE UR REN IETIEPSY VE IDE SCHLGEDRAG MA SUÏC IDE UR HERHAALGEDRAG ING STRUCTUUR SCH IZOF NG SUÏCHERHAA ST BA ELING ACTB EN INT DERWENS CONTPE RK GOPENHA ERNET HOSCHMAIZOF DWA NGING STRUCTU SUÏC IDDIDE LINE ERWERK NG EM PRIKKELV LINE DWA BOR DER DER LINE MGEDRAG PRIKKELVERWERK KIN EID BEKSUALITEITLUST EN INT DERWENS DWA LUST PROBLEEMGEDRAG ACTB ST BOR ST OEK PROBLEE TIEDER SE BATIE RTIGH ONDERZ ST BOR KIN SIE ITEIT ONDERZOEK CONTANG ITEIT TIESIE ANG DEP RES SIE ANG RES STURBADEP DEP RES EMOTIES SEKSUAL ELING RTIGHEID S MA UR EMOTIES SEKSUAL BA OPENHAERNET HOMO LGEDRAG SES ST IDD UR LGEDRAG SES SES HERHAA IE CHO MA ST EM HERHAA HA EN UR UR EIT CHO LITCHO PSY S MA ING STRUCTU IZOF REN EN INT DERWENS CONTACTB EIT OPEN KINDERW PSY IE UA REN IE PSY ERWERKING STRUCTU ERWERK ENIZOF RENKS PRIKKELV IDE SCH SUÏC IDE SCH IZOF NG SUÏC MGEDRAG PRIKKELV ERWERKING STRUCTUUR KIN NGPROBLEE EID SCH UALIT IDDELING NG KINDERW MOSE IDE EIT DWA KS OEK IGH HO SUÏC LIT T DWA SE ONDERZ RT LINE NGKSUA DER NE EM DER LINEMGEDRAG PRIKKELV EIDLINE BORPROBLEE BOR DER ANG ST OEK PROBLEEMGEDRAG OPENHAERNET HOMOCONTACTB TBEMIDDELI EN INTER HODWA MOSESTHABOR RTIGH TSIE ANG ST RES SIE ONDERZ ITEIT ONDERZOEK SIE ITEIT EMOTIES SEKSUAL DEP RES NE EMOTIES SEKSUAL EN INT RTIGHEID EID CONTAC BATIE LUST INTERNET EITANG DEP DEPERRES OPEN LGEDRAG SES HERHAA IE CHO SES UR HERHAALGEDRAG ING STRUCTUUR EN INT ENS SES REN IE PSY PSYCHO ING STRUCTU IZOF REN IEDEPSY OPENHAENHARTIGHENS MASTURTIE LUST EN SEKSUALIT RWCHO ERWERK ERWERK LUST REN PRIKKELV IDE SCH SUÏC IDE SCH IZOF NG SUÏC MGEDRAG MGEDRAG PRIKKELV SCH IZOF PROBLEE NG KINRTIDE EN OP KINDERW STURBA NET HOMO STURBATIE OEKNG IGHEID Klik-kenni ONDERZOEK PROBLEE LINE SEKSUAL LINE DWA ITEITspocket IDDELINGENSUÏC ITEIT MA ER MA EN T DWAST BOR DERONDERZ DER EMOTIES ST EMOTIES SEKSUAL NELINE ST BOR DER BOR OP STHA LUST DERWENS ST EN INT DERWENS NTACTBEM DWA LGEDRAG INTER SIE ANG SIE ANG UR HERHAALGEDRAG ING STRUCTUUR CO KSUALITEITANG KIN BATIE LU NG KIN EN DEP ENSANG DEPispoc RESHERHAA RES SIE ket DEP RESING STRUCTU ERWERK ERWERK LUSTSES KIN IGHEID DERWCHO SES ELI SE UR Klik-kennPSYPRIKKELV TIECHO CHO SESMGEDRAG PRIKKELV CHO SES IEOEK PSY PSY EID PSY PROBLEE MAST ACTBEMIDD OPENHART NET HOMO STURBA NG IE IE IGH ELI ONDERZ RT IZOF IDDIZOF REN T REN IDE SCH IZOF REN SCH CONT KSUALITEIT EN INTER RWENS MA ACTBEM IDE SCH OPENHA ERNENG SUÏC ST NT ket DWA SE DE S NG SUÏC LITEIT EN INTDWA HOMO URBATIE LU ELING KIN RTIGHEID CO ST LINE RWEN SEKSUA TIE LU nispoc DER KINDE MAST ACTBEMIDD OPENHA NE HOMO STURBABOR Klik T ken ELING IDD ER EIT MA NT CO 789492 UALIT ST EN INT DERWENS NTACTBEM 711595 9 SEKS HOMO URBATIE LU ELING KIN RTIGHEID CO MAST ACTBEMIDD OPENHA CONT KSUALITEIT SE HOMO ET

KLIK-KEN

NISPOCKE

VERSTANDELIJKE

KLIK

KENN

VERSTAN

KET

DELIJKE

BEPERKING & AUTISME

ISPOC

AUTISME

G & PSYCHIAT

RIE

LIJKE

BEPER

leven van veel cliënten Autisme maakt het en begeleiders behoorlijk en hun opvoeders als de stoornis gepaard ingewikkeld, zeker beperkingen. In deze gaat met verstandelijke in ervaringsverhalen lees je Klik-kennispocket ervaren autisme het leven hoe mensen met emoties bij het omgaan met en wat hen helpt vertellen van prikkels. Ook en het verwerken uit de verstandelijk zorgprofessionals over structuur, seksualiteit, gehandicaptenzorg en stereotiep gedrag moeilijk verstaanbaar Want hoe beter je bij mensen met autisme. beter je hen kunt hoe deze mensen begrijpt, geven. hun leven vorm te ondersteunen om

BEPERKIN

ANDE VERST

LITEIT

A SEKSU

KING

& SEKSU

ALITE

4e DRUK

UITGEVERIJ SAPIENTA

2E DRUK

9 789492 711601

KLIK_Omslag_v2.indd

EDIA

INESSM

ERIJ MYBUS

UITGEV

pagina's indd Alle

9_CVR_v3.

chiatrie_201

pocket_Psy

Klik_Kennis

09-04-20 10:44

J SAPIENTA

UITGEVERI

07-10-19

2E DRUK

09:59