POZİTİF PSİKOLOJİ
“POZİTİF PSİKOLOJİ” POZİTİF PSİKOLOJİ St.Clements University Türkiye Enformasyon Bürosu Yayınları 1.Baskı: Ağustos 2016 ISBN: 978-605-65995-7-6 Copyright©MedyaPress Bu kitabın Yabancı dillerdeki ve Türkçe yayın hakları Medya Press A.Ş. ‘ye aittir. Kitap, St. Clements University yayım listesindedir. Yayınevinden izin alınmadan kısmen ya da tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz.
Zirve Ofset Fevzi Paşa Caddesi Edirnekapı Fatih / İSTANBUL MedyaPress Basın Yayın Dağıtım Anonim Şirketi İzmir 1 Cad.33/31 Kızılay / ANKARA Tel : 444 16 59 Faks :(312) 418 45 99 www.pressgrup.com
Kitabın Orijinal Adı Redaktör Kapak Tasarımı
: Pozitif Psikoloji : Esra BOZKURT : Emre ÖZKUL
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 ...................................................................................... 22 MUTLULUK.................................................................................... 23 POZİTİF DUYGULAR....................................................................... 23 POZİTİF VE NEGATİF DUYGULANIM .............................................. 24 MUTLULUĞU ÖLÇMEK .................................................................. 26 MUTLULUĞUN ETKİLERİ ............................................................... 27 YARATICILIK VE ÜRETKENLİK: GENİŞLET VE İNŞA ET TEORİSİ ....... 28 UZUN ÖMÜRLÜ OLMAK................................................................ 30 MUTLULUĞUN SEBEPLERİ ............................................................ 31 KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ VE MUTLULUK .............................................. 32 KİŞİSEL ÖZELLİKLERİN GENETİK VE ÇEVRESEL TEMELİ .................. 33 MUTLULUĞUN AYAR NOKTASININ KALITIMI................................ 34 KÜLTÜR VE MUTLULUK................................................................. 34 REFAH OPTİMİZASYONU............................................................... 35 İLİŞKİLER VE MUTLULUK ............................................................... 36 EVLİLİK .......................................................................................... 36 AKRABALIK .................................................................................... 37 ARKADAŞLIK .................................................................................. 38 TANIDIKLAR................................................................................... 39 DİN VE MANEVİYAT ...................................................................... 39 ÇEVRE VE MUTLULUK ................................................................... 40
“POZİTİF PSİKOLOJİ” COĞRAFİ KONUM VE ÇEVRENİN DİĞER YÖNLERİ ......................... 41 FİZİKSEL DURUM VE MUTLULUK .................................................. 42 SAĞLIK........................................................................................... 42 EGZERSİZ ....................................................................................... 43 ÜRETKENLİK VE MUTLULUK.......................................................... 44 İŞ ................................................................................................... 44 EĞİTİM .......................................................................................... 45 HEDEFE ULAŞMA .......................................................................... 45 DİNLENME (HOŞÇA VAKİT GEÇİRME) VE MUTLULUK ................... 46 MUTLULUĞA ENGEL UNSURLAR ÜZERİNE EVRİMSEL PERSPEKTİFLER ............................................................................. 47 KEYİFLİ DURUMLARA ALIŞMA VE UYUM ...................................... 48 OLUMSUZ SOSYAL KARŞILAŞTIRMALAR ....................................... 49 EŞİT KAYIP VE KAZANÇLARA EŞİT OLMAYAN TEPKİLER ................ 50 UYUMLU AMA ÜZÜCÜ DUYGULAR ............................................... 51 MUTLULUĞU ARTTIRMA .............................................................. 52 İLGİLİ KAVRAMLAR........................................................................ 53 PSİKOLOJİK REFAH ........................................................................ 53 SOSYAL REFAH .............................................................................. 54 HAYAT KALİTESİ ............................................................................ 54 TARTIŞMALAR ............................................................................... 54 ÖZET.............................................................................................. 55 BÖLÜM 2 ...................................................................................... 58
“POZİTİF PSİKOLOJİ” AKIŞ ............................................................................................... 59 İÇSEL MOTİVASYON ...................................................................... 59 ÖZGÜR İRADE SÜREKLİLİĞİ ........................................................... 60 İÇSEL MOTİVASYONUN GELİŞİMİ.................................................. 61 ERDEMLER .................................................................................... 63 GÜÇLÜ KARAKTER ......................................................................... 64 TEMA ETKİNLEŞTİRME .................................................................. 64 GÜÇLÜ EYLEM ENVANTERİNDEKİ DEĞERLER ............................... 65 İMZA GÜÇLER VE REFAH ............................................................... 65 METAMOTİVASYONEL DURUMLAR VE TERSİNE ÇEVİRME TEORİSİ ...................................................................................................... 67 METAMOTİVASYONEL YAPILARIN ÖLÇÜMLERİ ............................ 68 AKIŞ ............................................................................................... 69 BECERİ GEREKTİREN ZORLU FAALİYETLER .................................... 70 NET AMAÇLAR VE HIZLI GERİ DÖNÜŞ ........................................... 70 KONSANTRASYON VE ÖZ-AYRIMSAMA (ÖZ-FARKINDALIK) EKSİKLİĞİ ....................................................................................... 71 ZAMAN DÖNÜŞÜMÜ .................................................................... 71 AKIŞA NEDEN OLAN DURUMLAR .................................................. 71 KÜLTÜR ......................................................................................... 72 ÇOCUKLARIMIZLA OLAN İLİŞKİLERİMİZDE AKIŞ YARATMAK......... 72 SAMİMİ İLİŞKİLERDE AKIŞ OLUŞTURMA ....................................... 73 FİZİKSEL FAALİYETLERDE AKIŞ NASIL YARATILIR? ......................... 74
“POZİTİF PSİKOLOJİ” AKIŞ NASIL ÖLÇÜLÜR? .................................................................. 74 TARTIŞMALAR ............................................................................... 75 ÖZET.............................................................................................. 75 BÖLÜM 3 ...................................................................................... 80 UMUT VE İYİMSERLİK ................................................................... 81 POZİTİF YANILSAMALAR ............................................................... 82 KENDİNİ ALDATMA ....................................................................... 83 İNKÂR VE BASTIRMA ..................................................................... 83 SEÇİCİ ALGI VE YARARLI UNUTMA ................................................ 84 YETERSİZLİK................................................................................... 84 KENDİ NEGATİF TASLAĞI .............................................................. 84 OLUMLU YANILSAMALARIN GELİŞİMİ .......................................... 84 POZİTİF YANILSAMALARIN DEĞİŞTİRİLMESİ ................................. 86 İYİMSERLİK .................................................................................... 86 RUHSAL İYİMSERLİK ...................................................................... 86 İYİMSER AÇIKLAMA TARZI ............................................................ 87 İYİMSERLİĞİN GELİŞİMİ................................................................. 88 YENİDEN YÜKLEME EĞİTİMİ ......................................................... 89 UMUT............................................................................................ 90 UMUDUN GELİŞİMİ....................................................................... 90 BEKLENTİLİLİK VE RİSK DENGESİ (HOMEOSTASİ TEORİSİ) ............ 92 İYİMSERLİK, UMUT VE SAĞLIK ...................................................... 92 İYİMSERLİK VE UMUDUN NÖROBİYOLOJİSİ .................................. 93
“POZİTİF PSİKOLOJİ” KÖTÜMSERLİĞİN NÖROBİYOLOJİSİ............................................... 93 HEDEFE YÖNELİK İYİMSER DAVRANIŞIN NÖROBİYOLOJİSİ ........... 94 İYİMSER SOSYAL İLİŞKİNİN NÖROBİYOLOJİSİ ................................ 94 TARTIŞMALAR ............................................................................... 95 ÖZET.............................................................................................. 95 BÖLÜM 4 .................................................................................... 100 DUYGUSAL ZEKÂ ......................................................................... 101 DUYGUSAL ZEKÂ: YETENEK Mİ YOKSA KİŞİLİK ÖZELLİĞİ Mİ? ...... 101 MAYER, SALOVEY VE CARUSO’NUN DUYGUSAL ZEKÂYA AİT YETENEK MODELİ........................................................................ 102 BAR-ON’UN DUYGUSAL VE SOSYAL ZEKÂYA AİT KİŞİLİK MODELİ103 GOLEMAN’IN DUYGUSAL ZEKÂ MODELİ..................................... 104 COOPER’IN EQ HARİTASI ............................................................ 105 YETİŞKİNLİKTE DUYGUSAL ZEKÂYI ARTTIRMAK .......................... 105 DUYGUSAL YETERLİĞİN GELİŞİMİ ............................................... 108 BAĞ VE DUYGUSAL YETERLİK GELİŞİMİ ...................................... 110 DUYGUSAL ZEKÂNIN NÖROBİYOLOJİK TEMELİ ........................... 111 İLGİLİ YAPILAR ............................................................................. 113 DUYGUSAL YARATICLILIK ............................................................ 115 TARTIŞMALAR ............................................................................. 116 BÖLÜM 5 .................................................................................... 120 ÜSTÜN YETENEKLİLİK, YARATICILIK VE BİLGELİK ........................ 121 ÜSTÜN YETENEKLİLİK .................................................................. 121
“POZİTİF PSİKOLOJİ” ÜSTÜN YETENEKLİLİK TANIMLARI............................................... 122 RENZULLİ ÜSTÜN YETENEĞİN ÜÇ HALKA MODELİ...................... 122 ÜSTÜN YETENEKLİLİK VE ÇOKLU ZEKÂ........................................ 123 YETENEKLİ ÇOCUKLAR ÜZERİNE ARAŞTIRMA BULGULARI.......... 124 ERKEN ÜSTÜN YETENEK PERFORMANSI ..................................... 124 ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLARIN AİLE GEÇMİŞİ .......................... 125 ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLARDA PSİKOLOJİK UYUM ................. 125 BEYİN SÜREÇLERİ VE ÜSTÜN YETENEKLİLİK ................................ 126 ÇOCUKLUK ZAMANINDA ÜSTÜN YETENEKLİLİK VE YARATICILIK 127 YARATICILIK ................................................................................ 127 CSİKSZENTMİHALYİ’NİN YARATICI MODEL SİSTEMLERİ ............. 128 YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN KÜLTÜRLER ................................ 129 YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN İLGİ ALANLARI ............................ 129 YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN TOPLUMLAR .............................. 129 YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN ALANLAR .................................... 130 YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN AİLE HAYATI ............................... 130 YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN KİŞİSEL ÖZELLİKLER .................... 130 STENRNBERG-LABART’IN YATIRIM TEORİSİ ................................ 131 YARATICILIĞA DAİR ARAŞTIRMA BULGULARI ............................. 131 YARATICILIK AŞAMALARI ............................................................ 131 YARATICILIKTA BİREYSEL FARKLILIKLAR ...................................... 132 ZEKÂ VE YARATICILIK .................................................................. 132 KİŞİLİK VE YARATICILIK ................................................................ 133
“POZİTİF PSİKOLOJİ” MOTİVASYON VE YARATICILIK .................................................... 133 BEYİN SÜREÇLERİ VE YARATICILIK .............................................. 134 KİŞİLİK GELİŞİMİNİN SON AŞAMASI OLARAK BİLGELİK ............... 134 BİLİŞSEL GELİŞİMİN SON AŞAMASI OLARAK BİLGELİK ................ 136 STANBERG’İN BİLGELİĞE DAİR DENGE TEORİSİ .......................... 140 BİLGELİK VE ÖRTÜLÜ BİLGİ ......................................................... 140 NEDEN BAZI İNSANLAR DİĞERLERİNDEN DAHA BİLGEDİR? ....... 141 ÜSTÜN YETENEKLİLİK, YARATICILIK VE BİLGELİK ÜZERİNE ÇIKARIMLAR ................................................................................ 141 ÖZET............................................................................................ 143 BÖLÜM 6 .................................................................................... 146 POZİTİF ÖZELLİKLER VE GÜDÜLER .............................................. 147 ÖZELLİKLER ................................................................................. 147 GÜDÜLER .................................................................................... 147 ÖZELLİKLE İLGİLİ GÜÇLERİN (GÜÇLÜ YANLARIN) DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................. 149 ÖZELLİKLE İLGİLİ GÜÇLERİN (GÜÇLÜ YANLARIN) GENETİK VE ÇEVRESEL TEMELİ ....................................................................... 150 ÖZELLİKLE İLGİLİ GÜÇLÜ YANLARIN ÖMÜR BOYUNCA GELİŞİMİ 151 ESNEK KİŞİLİK PROFİLİNİN GÜÇLÜ YANLARI ............................... 152 KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ VE REFAH .................................................... 152 ÖZELLİK İLE İLGİLİ GÜÇLÜ YANLARIN NÖROBİYOLOJİK TEMELİ .. 153 KİŞİSEL GÜÇLER OLARAK GÜDÜLER ............................................ 154 ÖZELLİK BENZERİ GÜDÜLER ........................................................ 155
“POZİTİF PSİKOLOJİ” DURUM BENZERİ GÜDÜLER VE ÖZNEL REFAH ........................... 156 GÜDÜLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ .............................................. 157 ÖRTÜLÜ VE AÇIK GÜDÜLER ........................................................ 157 TARTIŞMALAR ............................................................................. 158 ÖZET............................................................................................ 158 BÖLÜM 7 .................................................................................... 161 POZİTİF BENLİK ........................................................................... 162 NESNE VE EYLEM OLARAK BENLİK .............................................. 162 ÖZSAYGI ...................................................................................... 163 BENLİK SAYGISI ÖLÇÜMLERİ ....................................................... 164 BENLİK SAYGISI GELİŞİMİ ............................................................ 164 BENLİK SAYGISI BAĞINTILARI ...................................................... 166 BENLİK SAYGISININ GELİŞMESİ ................................................... 168 ÖZ ETKİNLİK ................................................................................ 168 ÖZ-ETKİNLİĞİN ÖLÇÜMÜ ............................................................ 169 ÖZ-ETKİNLİK KAYNAKLARI........................................................... 170 ÖZ-ETKİNLİK SONUÇLARI ............................................................ 170 KONTROL ODAĞI, GENEL ÖZ-ETKİNLİK, KONTROLÜN CAZİBESİ, TUTARLIK VE TAHAMMÜL DUYGUSU ......................................... 171 MÜCADELE STRATEJİLERİ ........................................................... 172 PROBLEM ÇÖZME ....................................................................... 173 SOSYAL DESTEK ........................................................................... 174 KATARSİS..................................................................................... 174
“POZİTİF PSİKOLOJİ” AĞLAMAK ................................................................................... 176 İNANÇ ......................................................................................... 176 MEDİTASYON .............................................................................. 177 RAHATLAMA ............................................................................... 178 EGZERSİZ ..................................................................................... 178 YENİDEN ÇERÇEVELEME ............................................................. 179 MİZAH ......................................................................................... 179 DİKKATE BAŞKA TARAFA VERME ................................................ 180 BAŞA ÇIKMAYI DEĞERLENDİRME................................................ 180 SAVUNMA MEKANİZMALARI ...................................................... 181 ADAPTİF SAVUNMALAR .............................................................. 182 ADAPTİF SAVUNMA İLİŞKİLERİ .................................................... 183 ADAPTİF SAVUNMALARIN GELİŞİMİ ........................................... 184 SAVUNMALARI DEĞERLENDİRMEK ............................................ 184 TARTIŞMALAR ............................................................................. 185 ÖZET............................................................................................ 186 BÖLÜM 8 .................................................................................... 188 POZİTİF İLİŞKİLER ........................................................................ 189 AİLENİN YAŞAM DÖNGÜSÜ ........................................................ 189 ARKADAŞLIK ................................................................................ 191 GÜVEN VE İHANET ...................................................................... 192 BAĞIŞLAYICI OLMAK VE KEFARET ............................................... 192 ŞÜKRAN ...................................................................................... 192
“POZİTİF PSİKOLOJİ” EVLİLİKTEN MEMNUN OLMAK.................................................... 193 EVLİLİK TİPLERİ............................................................................ 193 EBEVEYNLİK TİPLERİ .................................................................... 194 GÜNLÜK BAKIM .......................................................................... 194 ANAOKULU (OKUL ÖNCESİ) ........................................................ 195 OKUL ........................................................................................... 195 ÇOCUKLARIN AKRAN GRUPLARININ ROLLERİ ............................. 195 ERGEN ÖZERKLİĞİNİN GELİŞİMİNİ KOLAYLAŞTIRMAK ................ 196 ERGENLİK DÖNEMİNDE ESNEKLİK .............................................. 196 BÜYÜKANNE VE BÜYÜKBABA BAKIMI ........................................ 197 AYRILIŞ ........................................................................................ 197 ORTA YAŞ DÖNEMİNİ TEKRAR DEĞERLENDİRME: ...................... 197 DAHA SONRAKİ HAYAT, HASTALIK VE ÖLÜM ............................. 198 ÖNEMLİ KAYIPLARA KARŞI POZİTİF REAKSİYON ......................... 199 KAYIPLARA KARŞI NEGATİF REAKSİYON ..................................... 199 AYRILIK VE BOŞANMAYLA İLGİLİ HAYAT DÖNGÜSÜ AŞAMALARI200 İLİŞKİLERİ DEĞERLENDİRMEK ..................................................... 202 BAĞLANMA KURAMI .................................................................. 202 KİŞİLERARASI DAVRANIŞ CİRCUMPLEX MODELİ ......................... 203 AİLE SİSTEMLERİ MODELİ ........................................................... 203 EVLİLİK SİSTEMLERİ MODELİ ....................................................... 204 ÇIKARIMLAR ................................................................................ 204 TARTIŞMALAR ............................................................................. 206
“POZİTİF PSİKOLOJİ” ÖZET............................................................................................ 206 BÖLÜM 9 .................................................................................... 211 POZİTİF DEĞİŞİM......................................................................... 212 ZORLUKLARA KATLANARAK VE FIRSATLARLA İLGİLENEREK GÜÇLÜ YÖNLERİ GELİŞTİRMEK................................................................ 213 DEĞİŞİM AŞAMALARI.................................................................. 215 NİYET ÖNCESİ.............................................................................. 215 NİYET........................................................................................... 215 PLANLAMA .................................................................................. 216 EYLEM ......................................................................................... 216 SÜRDÜRME ................................................................................. 216 SONLANDIRMA ........................................................................... 217 DEĞİŞİM SÜREÇLERİ.................................................................... 217 NİYET ÖNCESİNDEN NİYETE ........................................................ 218 BİLİNÇ YÜKSELTME ..................................................................... 218 DUYGULARIN UYANMASI ........................................................... 218 ÇEVRESEL YENİDEN DEĞERLENDİRME ........................................ 219 SOSYAL SERBESTLİK .................................................................... 219 NİYETTEN PLANLAMAYA............................................................. 219 AMAÇ BELİRLEME VE İZLEME ..................................................... 220 KENDİNİ TEKRAR DEĞERLENDİRME ............................................ 220 ÖZ SERBESTLİK ............................................................................ 220 EYLEMDEN SÜRDÜRMEYE .......................................................... 221
“POZİTİF PSİKOLOJİ” UYARICI KONTROLÜ .................................................................... 221 KARŞILIK VERMEK ....................................................................... 221 ÖDÜL ........................................................................................... 222 SÜRDÜRMEKTEN SONLANDIRMAYA .......................................... 222 NÜKSETMEYİ ÖNLEME VE YÖNETİM .......................................... 222 RESMİ OLMAYAN (İNFORMAL) YARDIM İLİŞKİLERİ.................... 223 PSİKOTEREPATİK İLİŞKİLER .......................................................... 224 PSİKOLOJİK TERAPİLERİN ETKİNLİĞİ ........................................... 224 YETİŞKİN PROBLEMLERİ İÇİN ÇALIŞAN PSİKOLOJİK TEDAVİLER .. 225 TARTIŞMALAR ............................................................................. 225 ÖZET............................................................................................ 226
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÖNSÖZ Klinik psikologların geçtiğimiz elli yıldaki ana uğraşı dezavantajlara çözüm getirmek ve eksiklikleri yönetmek olmuştur. Pozitif psikoloji ise bunun tersi olarak insanın güçlü yanlarını ve olumlu sosyal sistemlerin bilimsel çalışmalarını kapsamına alarak mutluluğu ve refahı arttırmak ile meşgul olmaktadır. Pozitif bilim insanın güçlü yanları ve mutluluk üzerine çalışan bir bilim olup, iyi olmayı desteklemek maksadıyla bazı etmenleri tanımlar. Bu etmenler, pozitif bilimin başlıkları olan iyimserlik, duygusal zekâ, yaratıcılık, bilgelik, akış ve üstün yeteneklilik olarak ifade edilebilir. İnsanın güçlü yanları belli özellik ve motiflerle ilişkilidir. Bunlar; kendine saygı, kendi kendine yetme, işlevsel mücadele yöntemleri ve uyumlu savunmalardır. Bu kitapta, Pozitif Psikolojinin ana temaları olan mutluluk, umut, yaratıcılık ve bilgelik; klinik uygulamalar bağlamında
ele
alınmıştır.
Bu
çalışmayı
okuyup
bitirdiğimizde, yaşam tarzımızda değişiklik yapmamıza etkisi olan gelişme ve mücadelelerle ilgili olarak güçlü yanlarımızı ortaya çıkarabiliriz.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
“Alçakgönüllü, gösterişsiz, iddiasız bir mutluluk; mutluluğun en iyi biçimidir” Jean de La Fontaine
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BÖLÜM 1
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
MUTLULUK Mutluluğu anlamak ve kolaylaştırmak ile öznel refah, pozitif psikolojinin ana amacıdır. Bilimsel bir girişim olarak pozitif psikolojinin derdi dezavantajları düzeltmek değil, öznel refah ve mutluluk ile bunları etkileyen faktörleri tahmin etmektir. POZİTİF DUYGULAR Seligman, pozitif duyguları geçmişle, şimdiyle ve gelecekle ilgili olanlar olarak üç kategoriye ayırmıştır. Gelecekle ilgili olan duygular, iyimserlik, umut, güven ve inanç iken; geçmişle ilgili olanlar yerine getirme,
gurur,
huzur, memnuniyet ve hoşnutluktur. Şimdiki zamanla ilgili olarak pozitif duyguları iki ayrı sınıfa ayırabiliriz ki bunlar anlık zevkler ve daha kalıcı hazlardır. Zevkler, hem bedensel hem de daha yüksek hazları içinde barındırır. Bedensel zevkler, duyular yoluyla sonuca ulaşır. Daha yüksek zevkler ise keyif, neşe, rahatlık ve coşku gibi duygulardır. Pozitif duygular ve mutluluk çalışmasında kritik olan konu ise, güvenilir pozitif ve negatif duygulanım durumları arasındaki farklılaşmayı en kısa yoldan bulmaktır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
POZİTİF VE NEGATİF DUYGULANIM Pozitif duygulanım, dışadönük kişilik özelliğiyle korelasyon halindeyken, negatif duygulanımın korelasyon halinde olduğu özellik nörotizmdir. Pozitif duygulanım, neşenin alt boyutlarını (canlı, mutlu vb.), kendine güven (cesaretli, güçlü, emin) ve dikkat (konsantrasyonu yüksek vs.) duygularını kapsamı içine alırken 30 yaş sonrasında daha kalıcıdır. Negatif duygulanım gençlik çağında tavan yapar ve sonra en azından orta yaşa kadar adım adım azalır. Hem pozitif ve hem de negatif duygulanım kısmen kalıtsal özellik taşırlar. Ancak, çevresel etkiler pozitif duygulanımı geliştirebilir. Şöyle ki; iş memnuniyeti ve iyi giden bir evlilik pozitif duygulanım ile yakından ilgilidir. Düşük seviyedeki pozitif duygulanımın sebebi ise geniş ölçüde psikolojik bozukluklarla bağlantılıdır. Pozitif ve negatif duygulanım,
nörobiyolojik
sistemlerin deneysel bileşenlerini temsil eder. Negatif duygulanım, kaçınma odaklı davranışsal inhibisyon (ketleme) sistemin bir parçasıdır.
Bu sistemin işlevi, davranıştan
kaçınmayı korumak ve organizmadan uzak tutmak için davranışa yaklaşmayı engellemektir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Pozitif duygulanım ise negatif duygulanımın tersi olarak organizmayı,
zevki açığa çıkaran ödüllendirici
durumlara doğru yönlendiren davranış kolaylaştırıcı sistemin bir parçasıdır. Bu sistemin amacı, organizmaya hayatta kalması için yiyecek ya da barınak benzeri kaynaklar sağlamaktır. Ayrıca
pozitif
duygulanım,
düzenli
fiziksel
aktivitelerle- yeterli uyku, arkadaşlarla düzenli sosyalleşme faaliyetleri ve değerli amaçlar için çabalamak- yakın ilgi içindedir.
Pozitif duygulanım, düzenli fiziksel aktiviteye
katılım, düzenli ve yeterli uykunun devamının sağlanması, güçlü dostluklar kurulması ve kişisel olarak değer verilen amaçlar için çalışılmasıyla kuvvetlenebilir. Minnesota Üniversitesi’nden Profesör Ed Diener, mutluluk, hayattan memnuniyet ve öznel refah ilgili 916 anketin
sonuçlarını
toplamış
ve
dataları
0-10
arası
değerlendirmeye tutulacak şekilde toparlamıştır. Beş nötr, 0 en mutsuzu, 10 ise oldukça mutluyu ifade etmektedir. Bu çalışmanın sonucu ortalama olarak 6.75 çıkmıştır. İfade edildiği gibi bu ortalama bir değerdir ve tabii ki hastanede yatmakta olan alkolikler, yeni hapse girmiş olanlar ya da ayrımcılık gören Güney Afrikalılar gibi belli gruplar mutsuzdur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Ayrıca mutluluk değerlendirmesinde cinsiyet ve yaş farklılıkları da önem arz eder. Bu bağlamda kadınların ve gençlerin, erkeklere ve daha yaşlı insanlara göre mutluluğu ve acıyı uç noktalarda hissettiği rapor edilmiştir. Yaşam memnuniyeti, pozitif duygulanımı marjinal olarak azalırken yaşla beraber hafif bir yükseliş gösterir. MUTLULUĞU ÖLÇMEK Mutluluk çalışmalarında, yapıyı değerlendirmek için çeşitli teknikler kullanılmıştır. Yakın zamandaki araştırmalar, çok öğeli ölçekler kullanan güvenilir, geçerli ve daha sofistike çalışmalardır. Bu özellikleri içinde barındıran 29 ögeli Revize Edilmiş Oxford Mutluluk Cetveli öznel refah konusunda en geniş kullanım alanı bulan çalışmadır. Bunun yanında Joseph ve Lewis tarafından geliştirilen çok öğeli bipolar-depresyon cetveli de yine en çok başvurulan ölçümlerden biridir. Mutluluk ve öznel refah ölçümlerinin faktör analizleri, mutluluğun iki yönü olduğunu gösterir.
Bunlardan biri,
eğlence, hoşnutluk, sevinç ve diğer pozitif duygu tecrübelerini temsil eden duygulanım ve biliş faktörleri, diğeri çeşitli yaşam alanlarının (aile, iş vb.)bilişsel değerlendirmesidir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
MUTLULUĞUN ETKİLERİ Evrimsel açıdan baktığımızda korku ya da kızgınlık gibi negatif duyguların tehditlere karşı ilk sırada yer aldığını görürüz. Korku ve kızgınlık bize tehlikenin muhtemel, zararın ise yakın olduğunu anlatmaya çalışır. Olumsuz duygular, dikkatimizi tehlikenin kaynağına doğru daraltır ve bizi kavga et ya da kaç konumuna göre mobilize eder. Negatif duygular bizi, bir kazananın ve bir kaybedenin yanında kazanç ve kayıp miktarının belirlenmiş olduğu sonucu sıfır olan oyunlara hazırlar. Bu yüzden bu işlemden net bir kazanç beklenemez. Negatif duyguların tersi olarak zevk veya hoşnutluk gibi pozitif duygular, bize iyi bir şeylerin gerçekleşiyor olduğunu anlatmaya çalışır. Pozitif duygular dikkat alanımız genişleterek daha geniş bir sosyal ve fiziki çevrenin farkında olmamızı sağlar.
Genişleyen dikkat bizim yeni fikirlere,
uygulamalara açık ve her zamankinden daha yaratıcı olmamızda, daha iyi ilişkiler kurmamızda ve etkin üretkenlik göstermemizde etkin unsurdur. Pozitif duyguların bizi hazırladığı oyunlar,
kazan-
kazan ve sonucu sıfır olmayan oyunlardır ki bunlar, başladığı ana nazaran hep artıda olan işlemlerdir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Negatif duygular, neyin yanlış olduğunun kontrol edildiği, yanlış olanın elimine edildiği görevlerde yüksek odaklılığı, savunma ağırlıklı
kritik
düşünceyi
ve karar
almayı
kolaylaştırır. Pozitif duygular ise hoşgörülü yaratıcı düşünce ve üretkenlik tarafındadır. Depresif gerçeklik çalışmasına göre,
bunalımdaki
kişiler kendi becerileriyle ilgili daha doğru değerlendirmeler yapmakta, geçmişte başlarına gelen olumlu ya da olumsuz şeyleri iyi hatırlamakta ve risk ile ilgili bilgilere karşı daha duyarlı bir duruş sergilemektedirler. Bunun tam tersi olarak mutlu insanlar becerilerini abartırlar, negatif olayları olduğundan daha olumlu hatırlarlar ama sağlık riski ile ilgili bilgileri araştırmak gibi önemli stratejileri kullandıklarından daha iyi hayat planı yaparlar. YARATICILIK VE ÜRETKENLİK: GENİŞLET VE İNŞA ET TEORİSİ Michigan
Üniversitesi’nden
Profesör
Barbara
Fredrickson, pozitif duyguların sonucu sıfır olmayan oyunlara neden olduğu fikrini ilerletti ve “genişlet ve inşa et” teorisini geliştirdi. Bu teori, pozitif duygulanım tecrübelerinin sadece kişisel refah sinyali olmadığını aynı zamanda kişisel gelişim ve ilerlemeye de katkıda bulunduğu anlatmaktadır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Anksiyete
ve
kızgınlık
gibi
negatif
duygular,
insanların anlık düşünme ve hareket repertuvarını oldukça daraltırken bunun tam tersi olarak pozitif duygular, anlık düşünme ve hareket listesini genişletir. Bu genişleme, olumlu ve uyumlu duygu sarmalları, biliş ve eylem yaratarak kişisel ilerleme ve gelişme fırsatları sunan kalıcı insan kaynaklarının oluşmasını sağlar. Genişlet ve inşa et teorisi sırasıyla şöyle işler: 1.Pozitif duygu tecrübeleri 2. Genişleyen anlık düşünce-eylem repertuvarı 3.Kalıcı insan kaynakları inşası 4. İnsanların dönüşümü Ve bu şekilde devam eden döngü… Bu teorinin işleyişine ait klinik ve laboratuvar çalışmalarından elde edilen ampirik ispat da olumlu ruh halinin düşünce-eylem repertuvarına olumlu etki yaptığını göstermektedir. Laboratuvar ortamlarında mutluluğun, olumlu algı, biliş ve sosyal ilişkiler üzerindeki olumlu etkilerini göstermek için ruh durum indüksiyon modelleri kullanılmış; olumlu ruh hali içinde olan ya da laboratuvar görevlerinde iyi geri dönüşler sağlayan insanların bunu, genişlemiş dikkat ve evrensel görsel işleme sayesinde yaptığı ortaya çıkmıştır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Bunun tam tersi olarak negatif ruh durum halleri, laboratuvar görevlerinde başarısız geri dönüşler yaratmıştır. Gelişimsel
çalışmaların
yanında
laboratuvar
çalışmaları ve bunlardan elde sonuçlar, olumlu ruh durumunun insanlar için kalıcı kaynaklar sağladığını ispatlar niteliktedir. Çocuklar üzerinden yapılan eğitimsel çalışmalar, olumlu ruh çocukların
durumundaki
çok
daha
hızlı
öğrendiğini
göstermektedir. Tüm bu bilgilerin ışığında, pozitif duyguların problem çözmeyi ve yaratıcılığı kolaylaştırdığını söyleyebilirken mutluluğun
iş
üretkenliğini
arttırdığını
da
gözden
kaçırmamalıyız. UZUN ÖMÜRLÜ OLMAK Çalışmalar, mutluluğun uzun ömürlü olma üzerinde önemli etkileri olduğunu göstermiştir. Amerika’da 180 rahibe üzerinde yapılan geri izleme çalışmasında, Danner ve diğerleri, rahibelerin tarikata girerken mutluluklarını ifade ederek yazdıkları denemelerle uzun ömürlü olmaları arasında bir ilişki tespit etmişlerdir. Bu, kontrollü bir çalışmadır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Tüm katılımcılar benzer hayat şekillerine sahiptiler. Bunlar öğretmen olarak çalışan, sigara ya da içki içmeyen, dengeli beslenen bekâr rahibelerdi.
Tarikata girdiklerinde
yazdıkları denemelerde gelecekle ilgili umutlarını ifade ederlerken, bu denemelerin mutluluk ve uzun ömürlülük çalışmasında kullanılacağına dair hiçbir fikirleri yoktu. Elli yıl sonra, denemelerdeki pozitif duyguların miktarı, katılımcıların
yaşlarını
bilmeyen
kişiler
tarafından
değerlendirildi. En mutlu çeyreğin yüzde 90’ı, daha az mutlu çeyreğin yüzde 34‘ü ile karşılaştırıldığında bu grubun 85 yaşını geçtiği görüldü. Bu ve bunun gibi örnekler göz önüne alındığında mutluluğun, verimliliği ve uzun ömürlü olmayı arttırdığı açıktır. MUTLULUĞUN SEBEPLERİ Mutluluğa katkıda bulunan faktörleri tanımlamak kolay bir iş değildir. Zevk ve zevki kovalamak, her zaman olmasa da bazen mutluluğun yolunu açabilir. Bizi mutlu eden şeyler başkalarında mutsuzluğa yol açabilir. Mutluluktaki bu bireysel farklılıklar,
kısmen genetik olarak belirlenmiş
kişiliklerimizden kaynaklanabilir. Biraz kuşku olsa da belli
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
tür çevreler mutluluğa veya mutluluğa ulaşmak için gerekli becerileri geliştirme fırsatları yaratmaya elverişlidir. KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ VE MUTLULUK Mutluluk üzerine yapılan kişilik çalışmaları, mutlu ve mutsuz insanların farklı kişilik profillerine sahip olduğunu göstermektedir. Örneğin batı kültürlerinde, mutlu insanlar dışa dönüktürler, iyimserlerdir ve benlik seviyeleri yüksektir. Bunun tersi olarak mutsuz insanlar ise, yüksek seviyede nörotizme korelasyonu
sahiptirler.
Dışadönüklüğün
civarındayken
0.7
mutluluk
nörotizmin,
ile
negatif
duygulanım ile korelasyonu 0.9’dur. İlginç şekilde zekânın mutlulukla ilgisi yoktur. Dışadönük sağlayabildikleri
insanlar ve
sosyal
böylece
çevre
ihtiyaçlarını
ile
uyum
daha
rahat
giderebildikleri için mutludurlar. Eğer yüksek derecede nörotizme sahipseniz olumsuz olaylarla karşılaşmanız ve mutsuz olmanız daha olasıdır ki, bunun tersi olarak dışa dönük durumlarda olumlu şeylerle rastlamanızın ve mutluluğu yakalamanızın olasılığı daha yüksek seviyelere çıkacaktır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Kişisel özellikleri belirleyen kültürel farklar da mutlulukla alakalıdır. Örneğin, Batı kültürlerinde katkı veren ve yüksek benlik seviyesine sahip insanlar öznel refahı üst noktalarda yakalayabilirler. KİŞİSEL ÖZELLİKLERİN GENETİK VE ÇEVRESEL TEMELİ Kanıtların
ağırlığı,
önemli
kişilik
özellikleri
diyebileceğimiz dışa dönüklük ve nörotizmin genetik faktörlerle açıklanabilir olabileceğini göstermektedir. Muhtemelen birden fazla gen mizaç özelliklerini belirlemekte ve sonrasında bunlar da kişilik özelliklerinin gelişiminde çevresel etkiler ile etkileşime girmektedirler. Mizaç ile kişilik özellikleri arasındaki bağlantıyı kanıtlayacak çalışmalar vardır. Örneğin, çok hareketli ve pozitif duygulanım sahibi çocukların mutlu olma olasılığı yüksektir. Bunun yanında, korku içinde olan asabi çocukların ise sonraki hayatlarında negatif duygulanım ve yüksek derecede nörotizm göstermeleri daha beklenebilir bir sonuçtur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İyimserlik ve yüksek benlik duygusu, mutluluk ile yüksek korelasyon gösterirler. Diğer önemli bir tespit ise, çocukların iyimserliği, olayları iyimser olarak açıklamayı benimsemiş ebeveynlerinden öğrendiğidir. MUTLULUĞUN AYAR NOKTASININ KALITIMI Profesor David Lykken, “Ayrı Yetişen İkizler Minnsesota Çalışması” nda mevcut mutluluk ve öznel refahtaki
varyansın
yarısının
genetik
faktörlerden
kaynaklandığını göstermiştir. Mutluluğun ayar noktası, yani insanların ruh halinin on yıl gibi süreler içinde değiştiğini ifade eden sabit nokta, yüzde 98 civarı bir oranla genetik olarak belirlenir. KÜLTÜR VE MUTLULUK Belli kültürel ve sosyo- politik faktörlerin, mutluluğun belirlenmesinde önemli rol oynadıkları ortaya konmuştur. Çapraz kültürel çalışmalar, öznel refah ile siyasi bir baskı ve askeri bir çatışmanın olmadığı tutarlı bir demokrasi içinde yaşamak arasında yakın bir ilgi tespit etmiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Öznel refah, bireysel kültürlerde kollektivist kültürlere göre daha büyükken, bürokrasi ile halk arasında memnuniyet verici bir ilişkinin varlığı söz konusu olduğunda ise daha yüksektir. REFAH OPTİMİZASYONU Mutluluk için ayar noktası genetik olarak belirlenmiş olmasına rağmen, kültürel çevre refah (esenlik) duygumuz üzerine
kısıtlamalar
yerleştirebilir
ya
da
bunları
kolaylaştırabilir. Bu yolda refah duygumuzu optimize ederiz. Hayat döngümüz boyunca tecrübe edebileceğimiz tipik mutluluk seviyelerini bizim ayar noktalarımız belirler. Mutluluğu ve memnuniyeti bulmada bize derin bir hoşnutluk getiren, bu evrime ait durumların farkında olmak iyidir ki; bu durumlar
biyolojik
olarak
mutluluk
yaşamaya
göre
tasarlanmıştır. Evrim, genetik çizgimizin yayılması için uygun şartlar altında derin bir mutluluk yaşamamızı sağlamıştır. Mutluluk, evrimsel psikoloji ile saptanmış birçok faktörle (çiftleşme, aile üyeleriyle yakın ilişkilerin sağlanması, geniş gruplarla birlikte hareket edilmesi, az sayıdaki insanla derin arkadaşlık kurmak, güvenli bir ortamda yaşamak vb.) ilişkilidir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Bunun yanı sıra mutluluk ile önemli kişisel ilişkiler arasında, yaşanılan çevrenin kalitesi, fiziksel aktiviteler ve iş uygulamalarıyla olan temasın varlığı bilinen bir gerçektir. İLİŞKİLER VE MUTLULUK Evlilik
ilişkileri,
akrabalık,
yakın
arkadaşlık,
tanıdıklarla işbirliği, din ve manevi uygulamalara katılım kalıcı refah ve mutlulukla bağlantılıdır. EVLİLİK Yapılan çeşitli çalışmalardan, evli insanların evli olmayanlara göre daha mutlu olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Evlilik ile mutluluk arasındaki bağlantıyı iki şekilde açıklayabiliriz: Birincisi,
mutlu olan insanlar evlenirken, mutsuz
olanların evlenmemesidir. Bunun nedenini, mutlu insanların partner olarak mutsuzlara göre daha çekici görünmesi olarak açıklayabiliriz. Diğer açıklama ise evliliğin, insanlara mutlu olmak için bir dizi fayda sunmasıdır. Çünkü evlilik, çocuk sahibi olma ve bir ev kurma, eş ya da partner olarak sosyal rol, nesil
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ve kimlik yaratma bağlamında psikolojik ve fiziksel yakınlık sağlar. Mutluluğun yanında bir dizi faktör de kalıcı ve memnuniyet verici evliliğin tanımlanmasında önemli rol oynar.
Benzer kişiliğe, fiziksel çekiciliğe, huya, ilgiye ve
değerlere sahip eşlerin iyi bir evlilik yaşamaları daha muhtemeldir. Evlenmeden birlikte yaşamanın mutluluk üzerine etkileri kültürden etkilenir. Bireysel kültürde birlikte yaşayan çiftler evlilerden daha mutludur. Ancak kollektivist ülkelerde bu durum ne yazık ki tersine işlemektedir. AKRABALIK Ebeveynler, çocuklar, kardeşler ve geniş aile üyeleri arasındaki yakın ve destekleyici ilişkiler aile üyeleri arasındaki sosyal desteği kuvvetlendirir. Sosyal destek öznel refahı da kuvvetlendirir. Evrimsel açıdan baktığımızda akrabalarımızla kurduğumuz bu ağla olan temastan, mutluluk çıkaracak şekilde programlandığımız ortaya çıkacaktır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Aile üyeleri ile temasın devam ettirilmesi sosyal desteği arttırır ve sadece mutluluk getirmekle kalmaz, bağışıklık sisteminin işleyişini de geliştirir. ARKADAŞLIK Birkaç yakın ve güven duyulan ilişkinin, mutluluk ve öznel
refah
ile
korelasyonu
çeşitli
araştırmalar
ile
ispatlanmıştır. Güven duyulan ilişkilerin mutluluk ile olan ilgisi üç nedenle açıklanabilir: İlk olarak, sırdaş ve arkadaş olarak seçilen kişiler genellikle mutlu insanlardır çünkü bu insanlar sefil haldekilerden daha çekici görünürler. İkincisi, güven duyulan ilişkilerin,
yakınlarının
ihtiyaçlarını karşılaması ve bunun da bizi mutlu ve memnun hissettirmesidir. Üçüncüsü ise, yakın arkadaşlıkların sosyal destek sağlamasıdır. Bu üç neden ile birlikte, söz konusu olabilecek diğer olumlu yanları göz önüne aldığımızda iyi arkadaşlıklar kurmanın ve onlarla teması kaybetmemenin önemini daha iyi anlarız.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Benzer yeteneklere, duruma ve hayat tecrübesine göre oluşan arkadaşlıklar, bu tip özellikleri göz ardı ederek başlayan arkadaşlıklara göre daha derin ilişkiler kurmaya meyillidir. TANIDIKLAR Ne aileden olan ne de yakın arkadaş sayılması pek mümkün olmayan tanıdıklarla işbirliği, mutluluk için potansiyel bir kaynakken statü kaybından ve rekabetin yol açtığı eşitsizliklerden sebep meydana gelen mutsuzluklardan kaçınmanın da bir yoludur. Bütün önemli ilişkilerde, gelecekte belirsiz bir zamana kadar sürecek bir ilişki kurduğunuzdan ve uzun vadeli işbirliğinin karşılıklı yarar sağladığından emin olmanız gerekir. DİN VE MANEVİYAT Bir dine katılan insanlar, diğerlerinden daha mutlu olabilirler.
Bu durum, psikoloji içinde üç şekilde
açıklanabilir: İlk olarak din, insanlara hayatın anlamını bulma ve gelecekle ilgili umut açısından tutarlı bir inanç sistemi sunar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İkincisi, dini hizmetlere düzenli katılımın ve dini bir topluluğun
parçası
olmanın
insanlara
sosyal
destek
sağlamasıdır. Üçüncüsü ve sonuncusu ise, bir dine mensup olmanın, evlilikte sadakat, fedakarlık, yeme ve içmede ölçülü olma ve çok çalışma ile karakterize edilmiş psikolojik ve fizyolojik sağlıklı yaşam şekliyle olan ilgisidir. ÇEVRE VE MUTLULUK İlliniois
Üniversitesi’nden
Profesör
Ed
Diener,
ekonomik dezavantajlar yaşayan ülke insanlarının mutluluk için düşük ayar noktalarına sahip olduğunu tespit etmiştir. Bu konuyla ilgili hazırlanmış çeşitli grafikler, fakir ülke insanlarının
medyadan
ülkelerdeki
lükse
gördükleri
sahip
kadarıyla,
olmadıkları
için
varlıklı memnun
olmadıklarını göstermektedir. Buna rağmen, Amerika gibi zengin bir ülkede kişi başı milli gelir yükselirken, bunun öznel refahta bir artış sağlamadığını gösteren grafik ya da çalışmalar da vardır. Bunun nedeni, artan zenginliğin komşundan daha iyi olmanı sağlayacak gücü sana vermemesi olabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Gelişmekte olan ülkelerde, çok zengin insanlar kendilerini ortalama ücret alan insanlardan daha iyi durumda gördükleri için biraz daha mutlu hissetmeye yakındırlar. Tüm bu açıklamalar, kendi durumumuzla diğerlerinin arasında farklılıkların algı şeklini temel alan kişisel mutluluğu ifade eden sosyal karşılaştırma teorisinden elde edilmektedir. Ekonomik ilerleme kaydetmiş ülkelerdeki insanlar para kazanmayı
diğer
amaçlardan
önde
tuttukları
için
yaşamlarından ve yaşam standartlarından çok memnun gözükmezler. Bunun
nedeni,
biriken
paranın
temel
fiziksel
ihtiyaçları karşılarken, mutluluk için gerekli diğer faktörler olan sosyal ve psikolojik ihtiyaçları karşılamakta yetersiz kalışı olabilir. COĞRAFİ KONUM VE ÇEVRENİN DİĞER YÖNLERİ Güçlü pozitif duygular, yapay çevreden ziyade doğal olan çevrelerle ilgilidir. Suyun, panoramik manzaranın ve bitki örtüsünün olduğu coğrafi konumlardaki insanların pozitif duygular içinde olduğu, çeşitli araştırmalarla tespit edilmiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İyi hava, olumlu ruh halini teşvik eder. Konut kalitesi ve hayat memnuniyetinin arasında ılımlı bir korelasyon belirlenmesi ise tesadüf değildir. Müziğin ve ruh indüksiyon deneylerinin kısa süreli olumlu ruh hali teşvik ettiği ve saldırganlığı azalttığı söylense de, müziğin kalıcı olumlu ruh hali değişiklikleri ya da yaşam memnuniyeti yarattığını gösterecek kanıt yoktur. FİZİKSEL DURUM VE MUTLULUK Fiziksel egzersizler olumlu ruh halinin oluşumuna yardımcı olur, fakat fiziksel sağlık ile mutluluk arasındaki bağ oldukça karışıktır. SAĞLIK Kişi sağlığı ile ilgili öznel değerlendirmeler mutluluk ile korelasyon halindeyken, doktorlar tarafından yapılan objektif değerlendirmeler böyle bir korelasyon göstermez. Öznel
değerlendirmeler,
kişisel
özelliklerden
(nörotizm) ve mücadele tekniklerinden (inkâr) nesnel vücut sağlığına göre daha çok etkilenir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Pozitif
duygular,
acıya
olan
toleransımızın
yükselmesine izin verir. Ciddi engelliler haricinde, birçok insan, sağlık problemlerine çabuk uyum göstermekte ve sağlık düzeyleriyle tutarlı benlik algıları geliştirmektedir. Ayrıca, mutluluğun bağışıklık sistemindeki tesirler yoluyla sağlığımızı etkilediğine dair kanıtlar her geçen gün artmaktadır. Mutlu insanların bağışıklık sistemi mutsuz olanlarınkine göre daha etkin çalışmaktadır. EGZERSİZ Egzersiz, kısa vadede olumlu ruh durumunu teşvik ederken,
uzun vadede çok daha büyük mutlulukların
sebebidir.
Egzersizin kısa vadeli etkisi, beyin tarafından
üretilen endorfin ve morfin benzeri kimyasalların serbest kalması gerçeğiyle ilgilidir. Uzun vadeli etkinin mutluluğu arttırmasının sebebi ise, düzenli
egzersizin,
depresyonu, anksiyeteyi
azaltması,
işimizdeki doğruluğu ve hızı arttırması, zinde olmayı teşvik etmesi ve iyi çalışan bir kardiyovasküler sistem sağlamasıdır. Düzenli egzersiz yaşlanmayla beraber baş gösteren kontrolsüz kilo alımlarını engellerken, uzun yaşamla ilgili olarak da kanser ve kalp krizi riskini azaltır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÜRETKENLİK VE MUTLULUK İş durumu ve işten memnuniyet, beceri kullanımı ve amaç odaklı eylemler, öznel refah ile bağlantılıdır. Ayrıca belli durumlarda eğitim ile mutluluk arasında da bir bağın olduğu net olarak görülebilir. İŞ İş durumu ile mutluluk arasında, iş sahibi olanların işi olmayanlardan daha mutlu olduğu gerçeği üzerinden bir bağ vardır. Bunun yanında beceri ve profesyonellik gerektiren işleri yapanlar da, vasıfsız iş sahiplerine göre daha mutlu hissederler. İş memnuniyeti ve mutluluk arasındaki ılımlı korelasyonun sebebi, insanların yapmaktan zevk aldığı şeylerden en iyi uyarımı sağlamaları ve meraklarını giderecek fırsatları değerlendirmeleri olabilir. Memnuniyet sağlayan işlerin bir artısı da hem fiziksel hem de insani yönden iyi bir çevre sunmasıdır. Bunun dışında iş memnuniyeti ile ilgili diğer faktörler arasına net rol tanımı, destekleyici gözetim, iş arkadaşlarıyla ilişki kurma fırsatları, sosyal değer, iş ve beden güvenliğini de ekleyebiliriz.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İş memnuniyetin sağladığı üretkenlik ile mutluluk arasındaki ilişki tek taraflı değil karşılıklıdır. EĞİTİM Eğitim seviyesi mutluluk ile pozitif korelasyon sergiler ve bu ilişki, gelişmiş ülkelerdeki düşük gelir grupları ve daha fakir ülkelerdeki nüfus için güçlüdür.
Bunun nedeni, az
gelişmiş ülkelerde eğitimin daha farklı faydalar sağlaması olabilir. Az gelişmiş ülkelerde insanlar az bir eğitimle temel ihtiyaçlarını karşılayamayabilirken, iyi bir eğitimle barınma ve beslenme için yeterli para kazanabilirler. HEDEFE ULAŞMA Yüksek
değerdeki
amaçları
başardığı
günlerde
insanların, daha az kıymetli hedefleri gerçekleştirdikleri günlere nazaran daha mutlu olduğu çeşitli araştırmalar vasıtasıyla tespit edilmiştir. Bu amaçlar, kişisel özellikler ile belirlenebilir. Bu açıklamayı akılda tutarak, dışadönüklerin heyecanlı şeyler yaptıkları günlerde daha mutlu olduklarını düşünürken, içe dönük insanların ise hoşnutluk sağlayan şeylerden mutlu olduklarını görebiliriz.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Bu bağlamda yaşam idealleri ile birbirlerine uyumlu hedefler belirlemeliyiz ki bir çatışma çıkmasın ve mutluluk seviyesi azalmasın. DİNLENME (HOŞÇA MUTLULUK
VAKİT
GEÇİRME)
VE
Dinlenme, rahatlama, iyi yiyecek ve boş zaman aktivitelerinin hepsinin mutluluk üzerinde kısa dönem olumlu etkileri vardır. Tatil zamanlarında insanlar olumlu ruh sergilerler. Spor grupları veya boş zaman değerlendirme aktiviteleri olarak değerlendirilebilecek dans, müzik veya gönüllü işlere katılımlar da insanların kendini yüksek derecede iyi hissetmesi için değerlendirilebilecek unsurlardır. Bu eylemlerle beraber kendini iyi hissetmenin sebeplerinden biri; kendi değerleri, sistemleri ve kültürleri olan diğer insanlarla ilişki kurarak sosyallik kazanmaktır. Grup bazlı boş zaman aktiviteleri mutluluğu fedakârlık, heyecan, arttırabilir.
rekabet
ve
başarı
ihtiyaçlarını
karşılayarak
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
MUTLULUĞA ENGEL UNSURLAR EVRİMSEL PERSPEKTİFLER
ÜZERİNE
Uygar Batı ülkelerinde mağarada yaşayan atalarımıza nazaran birçok bakımdan lüks bir yaşam sürmekteyiz. Eski zamanlarla karşılaştırdığımız zaman bebek ölümleri azalmış, ölümcül birçok hastalığa çare bulunmuş, yiyecek kıtlığına çözümler sunulmuş, enerji gelişimi sağlanmış ve en kötü hava şartlarında dahi çalışan iletişim sistemleri kurulmuştur. Bu müthiş gelişime rağmen, insanlar çoğu zaman mutsuz görünmektedir ve mutluluğumuza engel birçok şey vardır. Evrimsel psikoloji bu engeller için bakış açıları sunar. Evrimsel merkezli engeller, zevkli durumlara alışma ve uyum, eşit kayıp ve kazançlara orantısız tepkiler olup bunların yanına diğerleriyle kendimiz arasında yaptığımız karşılaştırma eğilimini de ekleyebiliriz. Mutluluğa başka bir engel ise şu gerçeğe dayanır; biz anksiyete, depresyon ve kızgınlık gibi üzücü deneyimler yaşamak için evrimsel süreç yoluyla doğal olarak seçilmiş insanlarız. gelişiminden
Çünkü bu deneyimler modern toplumun önce
uyarlanabilmişlerdir.
türümüzün
hayatta
kalması
için
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
KEYİFLİ DURUMLARA ALIŞMA VE UYUM Bize zevk veren durumlara hemen uyum sağlayacak ve alışacak şekilde tasarlanmış durumda olmamız, atalarımızdan bu yana gerçekleşen evrimsel gelişmenin sonucudur. Modern çağlarda ise insanların evrimsel tasarımının altında yatan şey, tüketim hükümranlığı olmuştur. İnsanlar yeni bir giyecek, farklı bir yiyecek, ev ya da araba ile mutlu olacaklarına
inanmaktadırlar.
Fakat
bunlara
sahip
olduklarında hemen alışıp uyum sağlamakta ve daha iyisini ya da daha büyüğünü istemektedirler. Brickman ve Campbell bu hızlı uyumu tanımlamak için zevke ait monotonluk (hedonic treadmill) adını verdikleri bir teori geliştirmişlerdir.
Bu teoriye göre insanlar, hem
olumlu hem de olumsuz olaylara mutluluklarındaki sert iniş ve çıkışlarla tepki vermektedirler. Diener, yaptığı ayrı bir araştırmada ise bazı olumlu ya da olumsuz olaylar için hızlı alışma gerçekleşirken (hapis ya da loto kazanmak), insanların eş ölümü gibi belli tipteki olaylara daha zor uyum sağladığını göstermiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Uyum ile ilgili ikinci önemli bir buluş ise farklı zevklere alışma ile ilgilidir. Eğer yaşanılan zevkler kişinin ilgi alanı dışında ise buna alışma, daha zayıf bir hızla olur. OLUMSUZ SOSYAL KARŞILAŞTIRMALAR Mutluluk
seviyemizi
etkileyen
şeylerden
biri,
kendimizi ve var olan şartları değerlendirme şeklimizken, bu değerlendirme sadece kendi durumumuzla sınırlı kalmaz, diğerlerini de işin içine sokar. Bu karşılaştırma sağlık, çekicilik, sosyal statü, akademik ya da sportif başarı odaklı olabilir. Aslına bakılırsa atalarımızdan bize doğru uzanan sosyal
karşılaştırma,
genetik
çizgimizi
yaymak,
grubumuzdaki en iyi kaynaklara sahip olmak ve en iyi olmak için bir çabaya sebebiyet verdiğinden uyumludur. Televizyonu, gazeteleri, dergileri ve interneti içine alan modern medya, fiziksel çekiciliği ve mükemmelliği pompaladıkça, bu motiflerle kendilerini karşılaştırmaya tabi tutan ve bu yapay standartlara erişemeyen insanların mutsuz olması beklenen bir sonuçtur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Michalos’un çoklu çelişki teorisine göre mutluluk düzeyimiz, var olan durumumuzla çoklu standartlar arasındaki karşılaştırmalar ile belirlenir. Bu karşılaştırmalar, bizden daha iyi ya da daha kötü olanlar, geçmiş durumlarımız, gelecekle ilgili idealler, ihtiyaçlarımız ve kişisel hedeflerimiz üzerinden yürür. EŞİT KAYIP VE KAZANÇLARA EŞİT OLMAYAN TEPKİLER Biz, evrimsel olarak kayıplara, aynı oranda kazançtan daha yoğun duygusal tepki verecek şekilde tasarlanmış yaratıklarız. Örneğin; uzun süre kovalanmış ve avlanmış bir hayvanı kaybetmek, uzun bir takipten sonra bir hayvanı öldürmekten dolayı yaşanan duygudan daha yoğundur. Bir kayıp sonrası yaşanan yoğun duygular, bu kaybı unutmak ve yaşamak için daha güçlü bir çalışma motivasyonu sağlar. Tasarlanma şeklimiz bizi, “yoğun bir memnuniyete ulaşmak için büyük çabaya gerek vardır” sonucuna götürür.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
UYUMLU AMA ÜZÜCÜ DUYGULAR Biz, bazı üzücü duygular olan anksiyete, depresyon, kıskançlık ya da öfkeye sahip olacak şekilde evrilmiş bir tür olarak tasarlanmış durumdayız. Atalarımız belli tehlike ve tehditlerle karşılaştığında anksiyete tecrübesi yaşamışlar ve bu tecrübe, onları durumdan kaçınmak ya da hayatta kalmak için motive etmiştir. Yine atalarımız, hiyerarşi içinde statü ya da güç kaybı yaşadığında ise depresyonu; eş sadakatsizliği yaşadıklarında kıskançlığı; yiyecek ya da seks gibi amaçlara ulaşmada engeller ile karşılaştıklarında ise kızgınlığı yaşamışlardır. Bahsedilen bu üzücü duyguları ve bunlara karşı gelişen tepkileri atalarımızdan miras alma sebebimiz onların bunlara uyum sağlamayı başarmasıdır. Günümüzde psikoterapideki ilerlemeler, özellikle bilişsel davranış ve sistematik terapilerle üzücü duyguları yönetmek için uygun yollar önermektedir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
MUTLULUĞU ARTTIRMA Mutluluğu Arttırma Stratejileri: İlişkiler: Aile ilişkilerini devam ettirme / Benzer insanlarla arkadaşlık ve kibar iletişim Çevre: Bedensel ve finansal güvenlik / Güzel bir çevrede yaşamak Fiziksel Durum: Sağlığı muhafaza etmek / Düzenli egzersiz Üretkenlik: Mücadele gerektiren görevleri başarmak için becerileri kullanmak / Bir dizi amaç için uyumlu çalışmak Dinlenme (Hoşça Vakit Geçirmek): Dinlenme, rahatlama ve tatil / Birlikte yapılan dinlendirici faaliyetler Alışma: Mutluluk getiren durumlara ve materyallere alışma Karşılaştırma: Kişisel amaçlarınız ile standartlar arasında becerilerinize ve kaynaklarınıza uyumlu gerçekçi hedefler belirleme. Kazanç ve Kayıplara Eşit Olmayan Tepki:
Kayıplara,
kazançtan aynı oranda daha yoğun verilen duygusal tepkiye karşılık, büyük kazançtan ve başarılardan küçük miktarda mutluluk ummak
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Üzücü Duygular: Depresyon için üzücü durumlardan kaçınmak /Anksiyete için tehdit edici durumlara karşı cesaret göstermek / Kızgınlık için provokatif durumlardan kaçınmak. İLGİLİ KAVRAMLAR Psikolojik refah, sosyal refah ve hayat kalitesi, öznel refah ile ilgili, ama ondan farklıdır. PSİKOLOJİK REFAH Psikolojik refah, kişinin psikolojik potansiyelinin başarısı anlamına gelir. Bu yapı, hümanist geleneğin merkezidir. Profesör Carol Ryff, bu konuda önde gelen bilim insanlarından biri olup, onun psikolojik refah ölçüsü 6 boyut tanımlar. Bunlar; otonomi,
çevresel ustalık, kişisel gelişim,
diğerleriyle pozitif ilişkiler ve kendini olduğu gibi kabuldür. Hem psikolojik hem de öznel refah, yaşla, eğitimle, duygusal istikrarla, dışa dönüklükle ve bilinçle beraber artar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
SOSYAL REFAH Sosyal refah, kişinin sosyal ağ ve topluluk içinde optimum işlevselliği ilgili olumlu durumlar anlamına gelir. Keyes sosyal refah ölçüsünü 5 boyutta tanımlar. Bunlar, sosyal entegrasyon, sosyal katkı, sosyal uyum,
sosyal
gerçekleşme ve sosyal kabuldür. HAYAT KALİTESİ Hayat kalitesi öznel refahtan daha geniş bir yapıdır. Bu yapı sağlık durumu, günlük hayatı devam ettirecek eylem kapasitesi,
işteki rol, dinlendirici şeylere olan ilgiyi
kovalayacak fırsatların varlığı, ilişkilerin ve arkadaşlıkların sosyal işlevi, sağlık bakım kaynaklarına erişim, yaşam standardı ve genel refahı içinde barındırmaktadır. TARTIŞMALAR Refah araştırmasında, zevk ve dış dünyanın yaşama koşullarına göre mutlu olma (eudaimonic) geleneklerinin arasındaki fark, en önemli tartışma konularından bir olmuştur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Zevk yaklaşımı mutluluğu ve iyi hayatı, “zevk arayışı ve acıdan kaçınma” şeklinde tanımlamıştır. Eudaimonik gelenek ise mutluluğu ve iyi hayatı,
“kişinin tüm
potansiyeline ulaşması” olarak tanımlar. ÖZET Mutluluğu ve öznel refahı anlamak pozitif psikolojinin ana amacıdır. Son derece geniş bir yelpazeye sahip olan duygusal deneyim, uyarım (yüksek, düşük) ve değerlendirme (pozitif ve negatif)
veya pozitif/negatif duygulanım
tarafından tanımlanmış bir alan olarak ifade edilir. Uluslararası
anketler,
10
üzerinden
yapılan
değerlendirmelerde ortaya çıkan 6.75 değeriyle çoğu insanın mutlu olduğunu göstermektedir. Mutluluk
üzerine
yapılan
çalışmalarda,
mutlu
insanların dışa dönük ve iyimserliklerinin yanı sıra yüksek benlik duygusuna sahip oldukları tespit edilmiştir. Bunun tam tersi olarak mutsuz insanlar yüksek derecede nörotizme sahiptirler. Kanıtların ağırlığı, önemli kişilik özellikleri diyebileceğimiz dışa dönüklük ve nörotizmin genetik faktörlerle açıklanabilir olabileceğini göstermektedir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Profesor
David
Lykken,
Ayrı
Yetişen
İkizler
Minnsesota Çalışmasında mevcut mutluluk ve öznel refahtaki varyansın yarısının genetik faktörlerden kaynaklandığını göstermiştir. Mutluluğun ayar noktası, yani insanların ruh halinin on yıl gibi süreler içinde değiştiğini ifade eden sabit nokta, yüzde 98 civarı bir oranla genetik olarak belirlenir. İyi olma hissini şu eylemlerle sağlayabiliriz: İlişkiler ile ilgili olarak; benzer insanlarla arkadaşlık kurarak. Çevre ile ilgili olarak; finansal ve bedensel güvenliği sağlayarak, coğrafi olarak iyi bir çevrede yaşayarak, Fiziksel manada iyi durumla ilgili olarak; sağlığı muhafaza ederek ve düzenli egzersiz yaparak Üretkenlik ile ilgili olarak;
mücadele gerektiren görevleri
başarmak için becerileri kullanarak ve bir dizi amaç için uyumlu çalışarak Dinlenme (Hoşça vakit geçirmek) ile ilgili olarak; dinlenme, rahatlama ve tatil aktivitelerine ve birlikte yapılan dinlendirici faaliyetlere katılarak Alışma ile ilgili olarak;
mutluluk getiren durumlara ve
materyallere alışarak Karşılaştırma ile ilgili olarak;
kişisel amaçlarınız ile
standartlar arasında becerilerinize ve kaynaklarınıza uyumlu gerçekçi hedefler belirleyerek
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Psikolojik refah, sosyal refah ve hayat kalitesi, öznel refah ile ilgili, ama ondan farklıdır. Refah araştırmasında, zevk ve eudaimonik geleneklerinin arasındaki fark, en önemli tartışma konularından bir olmuştur. Zevk yaklaşımı, mutluluğu ve iyi hayatı “zevk arayışı ve acıdan kaçınma” şeklinde tanımlamıştır. Eudaimonik gelenek ise,
mutluluğu ve iyi hayatı “kişinin tüm
potansiyeline ulaşması” olarak tanımlar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BÖLÜM 2
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
AKIŞ Profesör Mike Csikszentmihaly yaptığı geniş bir araştırmada, insanların motive edici, zor ama kontrol edilebilir görevlere katıldıklarında yaşadıkları eşsiz psikolojik duruma akış (flow) adını vermiştir. İÇSEL MOTİVASYON Dışsal ve içsel motivasyon arasındaki fark şöyle tanımlanabilir: Dışsal motivasyon, bir şeyi o etkinliğin sonucundan zevk alındığı için değil; övgü, şöhret vb. benzer şeyler elde etmek için yapma arzusudur. İçsel motivasyon ise, etkinliği ya da eylemi, bunların sağlayacağı dış faktörler için değil de, eylemin ya da etkinliğin bizzat
kendisine
ait
ilgi
nedeniyle
gerçekleştirme
motivasyonudur. Profesör Richard Ryan ve Edward Deci özgür irade teorisini geliştirip, tecrübe
ve
yeni
kavramlaştırmışlardır.
içsel motivasyonu anlık ilgi, beceri, bilgi
keşfine
meyil
olarak
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Dışsal
motivasyona
sahip
insanlarla
karşılaştırdığımızda, içsel motivasyona sahip olanların görevlere ya da konulara daha fazla ilgi, heyecan ve güven gösterdiklerini görebiliriz. İnsanların içsel motivasyonu; onlara görevi nasıl tamamlayacakları
ile
ilgili
seçenekler,
kendilerini
yönlendirmek için fırsatlar ve nasıl performans gösterdiklerine dair geri dönüş sağlandığında kuvvetlenir. İçsel motivasyon, hiç şaşırtıcı olmayacak şekilde yasaklama, cezalandırma tehditleri ve baskı altında yapılan değerlendirmeler ile gücünü kaybeder. ÖZGÜR İRADE SÜREKLİLİĞİ Erken çocukluk döneminden sonra içsel motivasyona dayalı eylemlere katılımımız düşer; çünkü çoğunlukla öğretmenlerimizin, arkadaşlarımızın, eşlerimizin, ailemizin dediklerini yapar duruma geliriz. Özgür irade sürekliliğinde, ayrımlar dört farklı dışsal motivasyon düzenleme şekli arasında yapılır. Bunlar dışsal, tanımlı, entegre ve içimize yansıttıklarımız olarak ifade edilebilirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Özgür irade sürekliliği boyunca biz, eylemlerimizi düzenleyen otonominin daha büyük derecelerini tecrübe ederiz. Dışsal motivasyondaki otonomi,
görevlerdeki
ısrarcılık, daha iyi görev performansı ve daha büyük öznel refah ile ilişkilidir. İÇSEL MOTİVASYONUN GELİŞİMİ Yetişkinler olarak içsel motivasyonu sağladığını düşündüğümüz sanat, spor ve bazı iş tipleri bir zamanlar bize iğrenç gelirdi. Biz bunları yapmak için içsel yönden motive olmayı öğrenmek zorunda kalmıştık. Çocuklar gelişirken, daha fazla düzenleme ve çeşitli eylemleri yürütmek için artan otonom(özerk) tecrübeyi içselleştirirler ve bunlarla entegre olurlar. Ayrıca çocukların içselleştirdiği düzenlemeler bilişsel yeteneklerdeki gelişimi de arttırır. Çocukların
bebeklik
ve
çocukluk
döneminde
karşılanan ilişkili olma ihtiyacı daha fazla içsel motivasyon gösterir. Bunun yanında çocukların yetkinlik ve özerklik ihtiyacı, yaşa uygun görevler ve bu görevlere entegre düzenlemeleri geliştiren sorumluklarla karşılanır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Bize, kendimizi iyi hissettiren ve memnuniyet veren orta derecede zor faaliyetleri gerçekleştirmek için içsel motivasyon geliştiririz. İçsel motivasyon yetkinlik, ilişkili olma ve özerklik ihtiyaçları karşılandığı zaman oluşurken, bu motivasyon geri bildirim ve kendi kendini yönetmek için fırsatlar sunarak güçlenir. Ödül ile içsel motivasyonun gelişimi arasındaki ilişki karışıktır.
Ödüller motivasyon kurulduğunda ortaya çıkan
faaliyetler için azaltılmış içsel motivasyonu kontrol ederek alındığında, insanların özgür iradeden içsel motivasyona doğru ilerlemelerine yardımcı olabilir. İMZA GÜÇLER Seligman, pozitif duyguları iki farklı sınıf ile ayırt eder. Bunlardan birisi anlık zevkler, diğeri ise daha kalıcı hazlardır. Zevkler duyusal tecrübelerle yükselirken hazlar, imza güçleri kullanan aktivitelere katılımdan kaynaklanan akışı veya kendini verme durumlarına yol açar. Dans etmek, okumak veya yaratıcı yazarlık bu faaliyetlerden birkaçıdır. İmza güçler, belirli erdemler ile ilgili olarak iyi sonuçların elde edildiği kişisel özelliklerdir ve “Güçlü Yönler Eylem Sınıflandırma Değerleri” tarafından tanımlanır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Güçlü Yönler Eylem Sınıflandırma Değerleri, erdem (meziyet), güçlü yön ve tema etkinleştiriciler arasındaki farklılıkların tespit edildiği bir sistemdir. Erdemler ise bilgelik veya cesaret gibi ahlak felsefecileri tarafından değerlenen çekirdek özelliklerdir. ERDEMLER Eylem
Sınıflandırma
Değerleri
sisteminde
tanımlanmış 6 tane erdem vardır. Bunlar; bilgelik, cesaret, insaniyet, adalet, ölçülü olmak ve üstünlüktür. Bilgelik, bilgi kullanımındaki gücü; cesaret, amaca ulaşmada iç ve dış etkenlere karşı duracak mukavemeti; insaniyet, arkadaş ve aile üyeleri ile pozitif ilişkileri; adalet, daha geniş toplulukla olan olumlu bağlantıları; ölçülü olmak, ihtiyacımızdan fazlasından uzak durmayı sağlarken, bizi daha geniş bir âleme bağlayan güçlü yönümüz de üstünlük erdemine katkı yapar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
GÜÇLÜ KARAKTER Güçlü karakter, erdemler için bir yol haritasıdır. Güçlü Yönler Eylem Sınıflandırma Değerleri tarafından kapsanan güçlü bir karakter olmak için, pozitif özellikler şu kriterleri tatmin etmek zorundadır: -
Benzer özellikte olmak
-
Ahlaken değerli olmak
-
Diğer insanları küçültmemek
-
Kurumlar
ya
da
tanınan
kimseler
tarafından
desteklenmek -
Çok değerli toplumsal rol modelleri tarafından göz önüne serilmek, sergilenmek
-
Dâhilerce örneklenmek
TEMA ETKİNLEŞTİRME Tema etkinleştirme, insanların belli durumlardaki güçlü yanlarını göstermelerini ve bundan dolayı erdemlere katkıda bulunmalarını sağlayan belli alışkanlıkları ifade eder. Etkinleştirme koşulları, eğitim ve meslek olanaklarını, destekleyici ve tutarlı aileyi, güvenli yaşam alanlarını ve okulları, siyasi istikrar ve demokrasiyi kapsamaktadır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
GÜÇLÜ EYLEM ENVANTERİNDEKİ DEĞERLER Eylem Sınıflandırma Değerleri Sistemindeki 6 erdem ile bağlantılı 24 güçlü yön, Güçlü Eylem Envanterindeki Değerler (VIA-IS, 240 maddelik kendini değerlendirme anketi) ile değerlendirilebilir. VIA-IS’ın güçlü karakter alt ölçeği iyi bir güvenirliliğe sahiptir ve beş büyük kişilik özelliğini ölçen skalaların tahmin yolları ile korelasyon halindedir. Eylem
Sınıflandırma
Değerleri
Sistemi,
araştırmacılara, pozitif psikoloji alanında, konu ile ilgili belli yönleri tanımlamak için güvenilir çerçeve sunmaktadır. Eylem Sınıflandırma Değerler Sistemi bize imza güçleri güvenli şekilde tanımlama şansı sunmaktadır ki bu, hazları arttırmak için kritik ilk adımdır. İMZA GÜÇLER VE REFAH İmza güçler, VIA-IS’i tamamlayarak tanımlanabilir ve aşağıda sıralanan kriterlerden biri veya birkaçını hangi yarım düzinenin karşıladığı kontrol edilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
-
Güçlü yönün sizin çekirdek özelliklerinizden biri olduğuna dair inanç
-
Güçlü yönü kullanma heyecanı
-
Güçlü yön kullanıldığındaki hızlı öğrenme
-
Güçlü yönü kullanmak için yeni yolları öğrenme sürekliliği
-
Güçlü yönü kullanmak için yeni yollar bulma özlemi
-
Güçlü yönün birçok durumda kaçınılmaz
olarak
kullanılacağı duygusu -
Güçlü yönü kullanırken bitkin düşmek yerine canlanmak
-
Güçlü yön etrafında kişisel projelerin yaratılması
-
Güçlü yönü kullanırken ortaya çıkan sevinç, tat ve sevinç duyguları Güçlü yönlerimizi kullandığımız hayatın ana alanları;
eşlerle ilişkiler, çocuklarla ilişkiler, iş düzenimiz ve boş zaman aktivitelerimizdir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
METAMOTİVASYONEL DURUMLAR VE TERSİNE ÇEVİRME TEORİSİ İnsana özgü yapılanmalardan biri, aynı durumu hem sevip hem nefret etmek ya da aynı durumdan hem korkmak hem de ona heyecanla yaklaşmaktır. Tersine çevirme teorisi, bu belirgin motivasyon paradokslarını anlamak için yararlı bir çerçeve sunmaktadır. Tersine
çevirme
teorisinde,
motivasyonumuzun
herhangi bir anda, metamotivasyonel çiftlerin pozisyonlarıyla ilgili durumumuza göre karakterize edilebilir olduğu varsayılır. Tersine çevirme teorisi, ağırlıklı olarak, paratelic
gibi
odaklanmıştır.
geçici
metamotivasyonel
telic ve durumlara
Metamotivasyonel durumlarda,
tersine
çevirmeler ya da kaymalar, durum içerisinde herhangi bir seviyede meydana gelen kızgınlık, memnuniyet ya da değişiklik gibi uyarılmalarla ortaya çıkar. Tersine çevirme, duygulardaki ani değişim ile de bağlantılıdır (anksiyeteden heyecana, dinlenmeden sıkılmaya geçiş vb.).
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Telic
durumda,
amaca
ulaşmak
için
faaliyete
odaklanırız. Paratelic durumda ise, kendi iyiliği için faaliyeti yürütmek önceliklidir. Telic durum ciddiyet ve başarı, paratelic durum ise eğlence ile ilişkilidir. METAMOTİVASYONEL YAPILARIN ÖLÇÜMLERİ Telic Durum Ölçümü: Telic ve paratelic boyuttaki mevcut veya yeni durumu ölçer. Beş adet 6 nokta değerlendirme ölçeğini içerir.
Şakacı (oyuncu); planlı–spontan; düşük
tercihli uyarım-yüksek tercihli uyarım; düşük uyarım-yüksek uyarım; az çaba-yüksek çaba Telic-Paratelic Durum Entrümanı (Kerr): Telic ve paratelic boyut üzerine (7 öğe) şimdi veya yeni durumu ölçen 12 maddelik envanter; 5 maddelik uyarılma-kaçınma, uyarılmaboyut arama. Bu ölçek hatırı sayılır bir güvenirliğe sahiptir. Metamotivasyonel Durum Görüşmesi ve Kodlama Programı (O’Connell
ve
Diğerleri):
Bu
görüşmenin
konusu
metamotivasyonel durum çiftleri hakkındaki sorulardır. Ve kodlama
sistemi,
görüşme
tamamlandığında
dökümlerinin güvenli şekilde kodlanmasını sağlar.
görüşme
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Apter Motivasyonel Stil Profili: Bu güvenilir ve geçerli 40 maddelik envanter, diğer üç çift metamotivasyonel durum (negativist-konformist, ustalık-sempati, autic-alloic)
ile
birlikte telic baskınlığını ölçer. AKIŞ Akış tecrübeleri, zor ama kontrol edilebilir görevlere ya da önemli beceri gerektiren ve içsel motivasyon sağlayan faaliyetlere katıldığımızda meydana gelir. Bu faaliyetler genellikle
net
gerektirmektedir.
hedefler
ve
anında
geri
bildirim
Görevler, üzerinde çok düşüneceğimiz,
fazla çaba harcayacağımız nitelikte olduklarından ve yüksek konsantrasyon gerektirdiklerinden günlük hayatın hayal kırıklıkları ya da endişeleri üzerinde fazla kafa yoracak zamanımız olmaz. Akış tecrübesi sırasında zaman algısı da değişikliğe uğrar, saatler dakika gibi geçer. Akış tecrübeleri, okuma, spor yapma, yaratıcı sanatlara ve bazı tipteki işlere katılım sırasında gerçekleşir. Akış tecrübesine sebep olan faaliyetlere ototelic (autotelic) denir. Yunancadan gelen bu kelimenin açılımı auto (kendi) ve telos (amaç) şeklindedir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Autotelic tecrübeler, ümit edilen bir gelecek için yapılan faaliyetlerden değil, bu faaliyetlerin ta kendisinin içsel ve ödüllendirici olmasından kaynaklanır. BECERİ GEREKTİREN ZORLU FAALİYETLER Akış tecrübelerine sebep olan görevler, bizden becerilerimizi sonuna kadar kullanmamızı talep ederler. Görevin tamamlanabilir olması önemlidir (okumayı bitirmek, oyunu bitirmek vb.) Akış tecrübelerinde faaliyet ve bu faaliyet için gerekli beceri oranı 1:1’ e yakındır. NET AMAÇLAR VE HIZLI GERİ DÖNÜŞ Akış tecrübelerine sebep olan görevler, belirsiz olmayan net amaçlara sahiptir ve amaçlara doğru hareket hakkındaki geri dönüş ertelenmez, hemen gerçekleşir. Yelken ya da tenis gibi rekabetçi sporların, dönüş noktasından geçmek ya da topu diğer sahaya atmak gibi belli ve net hedefleri vardır. Ayrıca tüm sporlarda geri dönüş hemen gerçekleşir, çünkü ortada kazandığını ya da kaybettiğini bilen bir katılımcı vardır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
KONSANTRASYON VE ÖZ-AYRIMSAMA FARKINDALIK) EKSİKLİĞİ
(ÖZ-
Akış tecrübelerine sebep olan görevlerin net amaçları olduğu ve bu amaçlara dair hemen geri dönüş alındığı için derin bir konsantrasyon gerektirdiği ortadadır. Bu ise, kendi farkındalığımızın ya da ayrımsamamızın kaybı demektir. Şöyle ki, kişi dâhil olduğu görev nedeniyle kendi farkındalığını kaybedip bu görevden ayrı kalmayı beceremez. Örneğin; dansçı dans, şarkıcı ise şarkı olur. ZAMAN DÖNÜŞÜMÜ Bir akış tecrübesine dâhil olduğumuzda zaman algımız bozulur. Örneğin, iyi bir kitabı okurken saatler dakika gibi geçer. AKIŞA NEDEN OLAN DURUMLAR Bazı kültürler ve aile tipleri akış tecrübelerine elverişlidir. Bazı kültürler akış tecrübeleri için daha çok fırsat sunarken bazı aileler, çocuklarına onlar için akış tecrübelerini kolaylaştıracak sosyalleşme deneyimleri sunarlar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
KÜLTÜR Tüm kültürler, amaçları halkın arzuladığı sosyal normların, rollerin, kuralların ve ritüellerin yollarının belli olduğu şekilde evrimleştirerek, meşru yoldan sonuca ulaştırabilirler. Akış tecrübeleri,
dans etme, şarkı söyleme ve
meditasyon gibi şeyleri kapsayan dini ritüellerin olduğu ve akış tecrübelerinin büyük ölçüde pratiğe dökülmesini destekleyen kültürlerde genele yayılmıştır. Kendi kültürümüz içinde akış tecrübemizin sıklığını, becerilerimizi sonuna kadar zorlayan işlerimizdeki rollerimizi geliştirecek şekilde adımlar atarak arttırabiliriz. ÇOCUKLARIMIZLA OLAN İLİŞKİLERİMİZDE AKIŞ YARATMAK Netlik düzeyi optimal olan ailelerde, amaçlar ve geri dönüşler nettir ve çocuklar kendilerinden açık olarak ne istendiğini bilirler. Seçenek seviyeleri optimal olan ailelerde çocuklar, nasıl davrandıkları üzerinden sahip oldukları seçenek derecelerinin varlığına inanırlar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Merkezleme seviyesinin optimal olduğu ailelerde, çocuklar, ailelerinin onların ne yaptığı ile ilgilendiklerini bilirler. Meydan okuma seviyesinin optimal seviyede olduğu ailelerde, aileler kendilerini çocuklarının eşsiz ve gelişen becerilere sahip olması için uygun fırsatlar yaratmaya adarlar. Bu tespitlerin ışığında çocuklarımızın daha fazla akış tecrübesine sahip olmalarına yardım etmek için yapacağımız çok şey vardır.
Onlara, net amaçlar ve geri dönüşler
sağlayabiliriz. Ayrıca onları nelerin ilgilendirdiğine saygı duymaya,
onlar
için
gelecekte
neyin
iyi
olacağına
odaklanmaktan daha çok yer verebiliriz. SAMİMİ İLİŞKİLERDE AKIŞ OLUŞTURMA Birçoğumuz için cinsel ilişki memnuniyet verici ve zevklidir. Ancak seks, zamanla olumlu bir tecrübeden sıkıcı bir rutine doğru gidip kötüleşebilir. Kısa vadede cinsel ilişkiler, eğer çeşitli seks pratikleri deneyimlenerek erotik bir motif haline getirilebilirse, akış tecrübelerinin kaynağı olabilir. Cinselliğin uzun vadede canlılığını koruması için, ilişkilerin, psikolojik olduğu kadar erotik boyut yönünden de komplike olması hayati önem taşır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
FİZİKSEL FAALİYETLERDE YARATILIR?
AKIŞ
NASIL
Fiziksel faaliyetleri (yürümek, koşmak vb.) devam ettirecek kapasitemizi geliştirmek için izlememiz gereken bazı basit kurallar vardır. Bunlardan ilki, genel bir amaç belirlemek ve sonra bunu alt hedeflere indirgemektir. İkincisi ise, seçtiğiniz hedefle ilgili olarak gelişimi ölçme yolunu tespit etmektir. Üçüncü ve son kural,
faaliyeti gerçekleştirirken
olabildiğince yoğunlaşmak ve alt hedefleri ne derece iyi yaptığınıza dair notlar almaktır. AKIŞ NASIL ÖLÇÜLÜR? Akış tecrübelerini ölçmek için iki yol geliştirilmiştir: -
Sadece bir durum için anket yapılması
-
Tecrübe örnekleme metodu
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
TARTIŞMALAR Bu alandaki en temel tartışma, içsel motivasyonda ödüllerin etkisi üzerinedir. Değişik zamanlarda aynı faaliyeti sürdürebilmek
için
içsel
veya
dışsal
olabileceğimiz göz önüne alındığında,
olarak
motive
geri dönüş olarak
alınan ödüllerin içsel motivasyon üzerinde bir zararının olmadığı anlaşılmıştır. ÖZET Özgür irade teorisinde, Ryan ve Desi dışsal ve içsel motivasyonu birbirinden ayırmıştır. Buna göre; dışsal motivasyon, bir şeyi o etkinliğin sonucundan zevk alındığı için değil övgü, şöhret vb. benzer şeyler elde etmek için yapma arzusudur. İçsel motivasyon ise etkinliği ya da eylemi, bunların sağlayacağı dış faktörler için değil de eylemin ya da etkinliğin bizzat kendisine ait ilgi nedeniyle gerçekleştirme motivasyonudur. Özgür irade sürekliliğinde, ayrımlar dört farklı dışsal motivasyon düzenleme şekli arasında yapılır. Bunlar dışsal, tanımlı, entegre ve içimize yansıttıklarımız olarak ifade edilebilirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Çocuklar gelişirken, daha fazla düzenleme ve çeşitli eylemleri yürütmek için artan otonom (özerk) tecrübeyi içselleştirirler ve bunlarla entegre olurlar. Ayrıca çocukların içselleştirdiği düzenlemeler bilişsel yeteneklerdeki gelişimi de arttırır. Bize iyi yaptığımızı hissettiren ve memnuniyet veren orta derecede zor faaliyetleri yapmak için içsel motivasyon geliştiririz. İçsel motivasyon, yetkinlik, ilişkili olma ve özerklik ihtiyaçları karşılandığı zaman oluşurken; bu motivasyon geri bildirim ve kendi kendini yönetmek için fırsatlar sunarak güçlenir. Seligman, pozitif duyguları iki farklı sınıf ile ayırt eder. Bunlardan birisi anlık zevkler diğeri ise daha kalıcı hazlardır. Zevkler, duyusal tecrübelerle yükselirken, hazlar, imza güçleri kullanan aktivitelere katılımdan kaynaklanan akışı veya kendini verme durumlarına yol açar. Dans etmek, okumak veya yaratıcı yazarlık bu faaliyetlerden birkaçıdır. İmza güçler, belirli erdemler ile ilgili olarak iyi sonuçların elde edildiği kişisel özelliklerdir ve Güçlü Yönler Eylem Sınıflandırma Değerleri tarafından tanımlanır. Güçlü Yönler Eylem Sınıflandırma Değerleri, erdem (meziyet), güçlü yön ve tema etkinleştiriciler arasındaki farklılıkların tespit edildiği bir sistemdir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Erdemler ise, bilgelik veya cesaret gibi ahlak felsefecileri tarafından değerlenen çekirdek özelliklerdir. Eylem
Sınıflandırma
Değerleri
sisteminde
tanımlanmış 6 tane erdem vardır. Bunlar; bilgelik, cesaret, insaniyet, adalet, ölçülü olmak ve üstünlüktür. Eylem Sınıflandırma Değerleri Sistemindeki 6 erdem ile bağlantılı 24 güçlü yön, Güçlü Eylem Envanterindeki Değerler (VIA-IS, 240 maddelik kendini değerlendirme anketi) ile değerlendirilebilir. VIA-IS’ın güçlü karakter alt ölçeği iyi bir güvenirliliğe sahiptir ve beş büyük kişilik özelliğini ölçen skalaların tahmin yolları ile korelasyon halindedir. İnsana özgü yapılanmalardan biri, aynı durumu hem sevip hem nefret etmek ya da aynı durumdan hem korkmak hem de ona heyecanla yaklaşmaktır. Tersine çevirme teorisi bu belirgin motivasyon paradokslarını anlamak için yararlı bir çerçeve sunmaktadır. Tersine
çevirme
teorisinde,
motivasyonumuzun,
herhangi bir anda, metamotivasyonel çiftlerin pozisyonlarıyla ilgili olarak bizim durumumuza göre karakterize edilebilir olduğu varsayılır. Tersine çevirme teorisi, ağırlıklı olarak, telic ve paratelic gibi geçici metamotivasyonel durumlara odaklanmıştır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Metamotivasyonel durumlarda tersine çevirmeler ya da kaymalar, durumda herhangi bir seviyede meydana gelen kızgınlık, memnuniyet ya da değişiklik gibi uyarılmalarla ortaya çıkar. Tersine çevirme, duygulardaki ani değişim ile de bağlantılıdır (anksiyeteden heyecana, dinlenmeden sıkılmaya geçiş vb.). Akış tecrübeleri, zor ama kontrol edilebilir görevlere ya da önemli beceri gerektiren ve içsel motivasyon sağlayan faaliyetlere katıldığımızda meydana gelir. Bu faaliyetler genellikle
net
hedefler
ve
anında
geri
bildirim
gerektirmektedir. Görevler, üzerinde çok düşüneceğimiz fazla çaba harcayacağımız
nitelikte
oldukları
için
ve
yüksek
konsantrasyon gerektirdiklerinden günlük hayatın hayal kırıklıkları ya da endişeleri üzerinde fazla kafa yoracak zamanımız olmaz. Akış tecrübesi sırasında zaman algısı da değişikliğe uğrar, saatler dakika gibi geçer. Akış tecrübeleri, okuma, spor yapma, yaratıcı sanatlara ve bazı tipteki işlere katılım sırasında gerçekleşir. Akış tecrübesine sebep olan faaliyetlere ototelic denir. Yunancadan gelen bu kelimenin açılımı auto (kendi) ve telos (amaç) şeklindedir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Autotelic tecrübeler, ümit edilen bir gelecek için yapılan faaliyetlerden değil bu faaliyetlerin kendinin içsel ve ödüllendirici olmasından kaynaklanır. Tüm kültürler, amaçları, halkın arzuladığı sosyal normlarn, rollerin, kuralların ve ritüellerin yollarının belli olduğu şekilde evrimleştirerek, meşru yoldan sonuca ulaştırabilirler. Netlik, merkezleme, seçim ve meydan okuma seviyeleri optimal düzeyde olan ailelerin çocukları daha fazla akış tecrübesine sahiptirler. Birçoğumuz için cinsel ilişki memnuniyet verici ve zevklidir. Ancak seks, zamanla olumlu bir tecrübeden sıkıcı bir rutine doğru gidip kötüleşebilir. Kısa vadede cinsel ilişkiler, eğer çeşitli seks pratikleri deneyimleyerek erotik bir motif haline getirilebilirse, akış tecrübelerinin kaynağı olabilir. Cinselliğin uzun vadede canlılığının korunması için ilişkilerin, psikolojik olduğu kadar erotik boyut yönünden de komplike olması hayati önem taşır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BÖLÜM 3
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
UMUT VE İYİMSERLİK 1970’lerin sonuna kadar iyimserlik, psikolojik bir eksiklik ve olgunlaşmamışlığın ya da zayıflığın bir göstergesi olarak görüldü. İyimserliğin bu negatif görünümü, Voltaire’ın Dr. Pangloss, Potter’ın Polyanna eserlerinde belirgindir. Sigmund Freud ise, bir adım ileri gidip Tanrı’ya olan iyimser inancın medeniyetlerin varlığı için gerekli bir yanılsama olduğunu iddia etmiştir. Freud’un psikanalizinin amacı ise gerçekliği net olarak algılayarak ve iyimser yanılsamaları bir
köşeye
atarak psikolojik olgunluğa
ulaşmaktır. 1970’lerin sonlarında bilişsel psikologlar( Margareth Matin ve David Stang Polyanna Prensibi), insanların düşünce süreçlerinin iyimser olduğunu gösterecek araştırma zenginliğe kavuşmuşlardı. Zaman içinde, pozitif psikoloji kapsamında pozitif yanılsamalar, iyimserlik, umut ve kendini aldatma önemli hale gelmiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
POZİTİF YANILSAMALAR Profesör Shell, Pozitif Yanılsamalar adlı kitabında birçok insanın, özellikle de sağlıklı olanların, kendilerini iyimser bir şekilde önyargılı olarak değerlendirdiklerini ifade etmiştir. Aklımız gerçekçi veya olumsuz düşünceden ziyade, pozitif düşünecek şekilde tasarlanmıştır. Taylor ve arkadaşları,
insanların kendilerini diğer
insanların görüşlerine ya da gerçeklerle ifade edilenlere göre daha olumlu bir ışık içinde görme nedenleri için üç yol üzerinde durmuşlardır: -
İnsanlar geçmiş davranışlarını, kişisel niteliklerini ve kendilerini gelişmiş bir ışık içinde görürler.
-
İnsanlar,
bazı şeyleri iyi yapabileceklerine dair
abartılı ve gerçekçi inanç içinde olabilirler. -
İnsanlar, geleceğin, gerçekleşmesi muhtemel olanlar yerine daha güllük gülistanlık yaşanacağına dair mesnetsiz bir iyimserlik içindedirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
KENDİNİ ALDATMA Kendimizle ve dünyayla ilgili pozitif görüşümüzü korumak ve olumsuz bilgileri kontrol altında tutabilmek için çeşitli savunma ve kendini aldatma yöntemleri kullanırız. İyimser dünya görüşüne karşıt olan negatif bilgileri yönetmek ya da kontrol etmek için kullandığımız kendini aldatma yöntemleri,
savunma mekanizmaları ve pozitif
yanılsamalardır. Bunlar; inkâr ve bastırma, seçici dikkat ve yararlı (iyi huylu) unutma, yetersizlik ve kendi negatif taslağını sürdürme olarak ifade edilebilir. İNKÂR VE BASTIRMA İnkâr, dış dünyadaki üzüntülü veya tehditkâr olayların varlığını kabul etmemektir.
Bastırma ise kişinin iç
dünyasındaki kabul edilemez saldırganlıklarını ya da cinsel dürtülerini kabul etmemesidir. Shelly Taylor inkâr ve bastırma gibi savunmaların uyumsuz olduğunu çünkü bunların gerçekliği zedelediğini ifade etmiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
SEÇİCİ ALGI VE YARARLI UNUTMA Seçici olumsuzları
dikkat, görüş
olumlu
şeylerin
farkına
alanından
çıkaran
bir
varıp
savunma
mekanizmasıdır. Yararlı (iyi huylu) unutma ise, insanın kendi hakkındaki olumsuz şeyleri kolaylıkla anımsayamazken, güzel şeyleri en ince detayına kadar hatırlaması eylemidir. YETERSİZLİK Hakkımızdaki değerlendirme
negatif
durumundan
bilgileri,
kendimizi
çıkararak
kendimizi
beğenmemizin korunmasıdır. KENDİ NEGATİF TASLAĞI Kendimize negatif şemalar oluşturarak kendimizden gelen negatif bilgilerle mücadele etmektir. OLUMLU YANILSAMALARIN GELİŞİMİ Pozitif
yanılsama
geliştirme,
çocuklarda,
belli
bağlamlar içinde ve belli davranışsal sınırlarda, seçim şansı yaratan ebeveyn-çocuk ilişkilerinden yüksektir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Soğuk veya otoriter ebeveyn stilleri olumlu yanılsama gelişimini kolaylaştırmaz. Pozitif kendini algılama, gücünü yavaş yavaş kaybetse de hayatın erken zamanlarında başlar ve hayat boyu devam eder. Kendimizi iyi görmek, hafızamızın nasıl çalıştığı ile ilgilidir.
Hafızamız ego merkezlidir.
Birçoğumuz, çocukluğumuzu kahraman olduğumuz şekillerde hatırlarız. İnsanlar çoğunlukla kendilerini olumlu olaylardan dolayı
sorumlu
hissederken,
olumsuzluklardan
dolayı
sorumluluk duymazlar. Kendine pozitif değer verenler, diğerlerine de yüksek değer verme eğilimdedirler ki; böylece diğerleriyle beraber popüler olurlar. Kendine olumlu değer verenler çok çalışarak gelecekteki olayları pozitif etkileme imkânlarının olduğunu inanırlar. İnsanın, kendi kendini ve çevreyi kontrol edeni olarak görmesi doğuştan edindiğimiz bir özelliktir.
Dünyanın
düzeni ve kontrol edilebilirliğine dair düşünce, bizi ölüm gerçeğinden uzaklaştırır. Bunun sebebi rastlantısal bir örneği doğrulama çabası olan yanlış sınıflandırmadır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
POZİTİF YANILSAMALARIN DEĞİŞTİRİLMESİ Pozitif yanılsamalar, çocuklarda yetişkinlere nazaran daha kuvvetlidir.
Çünkü onlar evrimsel perspektiften
baktığımızda uyumludurlar. Pozitif yanılsamalar, uyumsuz ise değiştirilebilirler. Örneğin travma geçiren biri, kendini iyi bir insan olarak görmez, olayları kontrol etme kapasitesi ve geleceğe güvenle bakma inancı düşer. İYİMSERLİK İyimserlik, geniş kişilik özelliği (mizaç) ve açıklayıcı şekil olarak olumsuz olayların nedenlerini dış, geçici ve belirli faktörler yerine; iç, kalıcı ve küresel faktörlere bağlayarak kavramsallaştırır. İyimserliği ölçmek için iki ana yaklaşım vardır ve bunlar iyimserliğin farklı kavramsallaştırılması temeline dayanırlar RUHSAL İYİMSERLİK Ruhsal iyimserlik, gelecekte kötü şeylerden çok; iyi şeylerin olacağına dair global bir beklenti olarak ifade edilebilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Scheier ve arkadaşları iyimser insanların kötü bir durumla yüz yüze kaldıklarında amaçlarını kovalamaya devam ettiklerini, kendilerini toparladıklarını ve hedeflerini gerçekleştirmeye yakın olduklarını ifade etmişler ve iyimserliği değerlendirmek için “Hayat Yönlendirme Testi”ni geliştirmişlerdir. İYİMSER AÇIKLAMA TARZI Seligman
ve
meslektaşları
iyimserliği,
kişilik
özelliğinden daha çok, kendini ifade etme biçimi olarak kavramsallaştırmışlardır. Buna göre iyimser insanlar, olumsuz olayları çevresel faktörlere bağlayıp değiştirebileceklerine inanırken; kötümserlerin bakış açısına göre olumsuz olaylar kalıcı, içsel ve global faktörlere bağlıdır. Negatif ve pozitif olayların sebepleri üç boyutta incelenebilir ki;
bunlar içsel/dışsal, kalıcı/geçici, global
/spesifik olarak ifade edilmektedir. Bu çoklu üç boyut kullanılarak iyimserlik ve kötümserlik için cetveller (ölçekler) geliştirilmiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İYİMSERLİĞİN GELİŞİMİ İyimserliğin gelişimi, ebeveyn akıl sağlığı, ebeveynler tarafından sunulan rol modeli tipleri ve ebeveynlerin iyimserliği ne kadar cesaretlendirip ödüllendiklerine bağlıdır. İyimserlerin stresli durumlarda hastalık geçirme ya da depresyon yaşama ihtimali kötümserlere göre daha azdır. Yetişkinlerde
iyimserlik,
sporda,
işte
ve
aile
yaşamında önemli yer tutar. Sporda ve fiziksel faaliyetlerde başarı, pazarlama benzeri işlerde iyi satış oranları ve romantik ilişkilerde daha pozitif etkileşim, iyimserlikle yakın ilgi içindedir. Nolen-Hoekesema yaptıkları çalışmada iyimserlerin, önemli yakınlarının kayıplarından sonra bunu bir “uyandırma çağrısı” olarak algıladıklarını ve değer verdikleri ilişkilere daha çok eğildiklerini, sosyal destek aradıklarını, dikkatlerini hobilere verdiklerini görmüştür. Kötümserler ise, inkâr veya yoğun derecede içki tüketimini tercih ederek acıyla başa çıkmaya çalışmaktadırlar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
YENİDEN YÜKLEME EĞİTİMİ Seligman, yetişkinlerin ve çocukların açıklayıcı stillerini kötümserlikten iyimserliğe çevirmek için programlar geliştirmiştir. Bilişsel terapiyi temel alan bu programlar, katılımcıların kendi kötümser yorumlarını değerlendirmesini yaparak iyimser hale getirmeleri için fırsatlar sunar. Kötümser açıklayıcı yorumları iyimser olanlarla değiştirmek için üç yol vardır: Dikkat Dağıtma: İçsel karamsar açıklamaları durdurmak için, karamsarlık nedeni alanlardan diğer alanlara kayarak meşguliyet yaratmak Mesafe Koyma: Kendimize, kötümser açıklamaların sadece duruma ait bir olasılık olabileceğini ve net gerçek olmadıklarını hatırlatmak Tartışma: Sıkıntının çözümüne hangisinin eşit hangisinin daha çok iyimser açıklama getireceği hedefiyle içsel bir diyalog sürecini devam ettirmek
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
UMUT Umut iyimserlikle yakın ilişki içinde bir yapıdır. Synyder tarafından engellere rağmen istenen amaç uğruna alternatif yollar planlama kapasitesi ve bu yolları uygulamak için motivasyon olmak üzere iki ana etmeni içerecek şekilde kavramsallaştırılmıştır. Eğer
ortada
gerçekleştiremeyeceğimize
emin
olduğumuz bir amaç varsa umutsuzluk başlar. Amaçlarımıza çok yakınsak ve gerçekleşeceğinden eminsek umuda zaten gerek yoktur. Önemli bir amaca yönelik davranışlar şu ilişkilerin sonuçlarına göre belirlenir; amacın değeri, alternatif yollar ve bu yolların etkin işleyiş ihtimallerine dair fikirler, kendi hakkında
alternatif
yolları
tamamlayabilmeye
yönelik
fikirler… UMUDUN GELİŞİMİ Synder’e göre umut, bebeklik, çocukluk ve yetişkinlik dönemleri boyunca gelişmeye devam eder. Birinci yaşın sonunda küçük çocuklarda gelişmiş olan becerilere göre belli hedefler oluşmuştur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İkinci yılda alternatif yollar olabileceğine dair kanı oluşmaya başlar. Üç -altı yaş arası anaokulu döneminde dil gelişimi,
hikâye
anlatımı,
rutinleri
tahmin
edebilme
becerileriyle beraber alternatif yolların gelişimi de hızlanır. Fiziksel gelişim ise hedefe yönelik işlemlerin yapılması konusunda yardımcıdır. Orta çocukluk döneminde mantıksal düşünce ile plan yapma yetenekleri gelişir. Ergenlik dönemi ise ebeveynlerden kopmanın, dış çevre ile yakın ilişkilerin ve kariyer planlarının arttığı bir dönemdir. Bu gelişmeler umut arttırıcıdır. Nadir olmakla beraber, sıkıntılı aile ortamlarında büyüyen çocuklar dirençli ve umutlu olabilirler. Çünkü çocuklar bu problemlerin farkına varabilir ve ilgi yetersizliğini çevresel faktörlere bağlarlar. Kendilerine ilgi ve bakım verecek başka erişkinler bulurlar. Umut terapisi, insanlara net amaçlar belirlemelerini, bunlara ulaşmak birçok yol üretmelerini, amaçları kovalamak için kendilerini motive etmelerini ve engelleri üstesinden gelinebilecek meydan okumalar olarak görmelerini hedefler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BEKLENTİLİLİK VE RİSK DENGESİ (HOMEOSTASİ TEORİSİ) Beklentililik,
toplumların geleceğe yönelik daha
güvenli hayat tarzları oluşturmaları için ortaya konmuş bir koruma stratejisidir ve risk dengesi teorisini kendine temel almıştır. Risk dengesi teorisine göre, riskin hedef değerinde bir azalma olmadığı sürece risk alma davranış seviyesinde, kazalar ile meydan gelen kayıpların büyüklüğünde ve yaşam tarzına bağlı hastalıklarda azalma olmaz. Bunlar ancak nüfus için belirlenen risk dereceleri azaltılarak düşürülebilir. Geleceğe dönük fikirlerimiz kaza oranını etkiler. Gelecekten beklentisi olanların dikkat dereceleri ve riskli davranışlardan uzak durma eğilimleri daha yüksektir. İYİMSERLİK, UMUT VE SAĞLIK İyimserlik ve umut şimdiki psikopatoloji ölçümleriyle ve depresyonla negatif korelasyon içindedir.
İyimserlik ve
umut, çeşitli ölçülere endeksli olan ve/veya onlara aracılık eden fiziksel ve ruhsal sağlığın öngörücüleridir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İyimser ve umutlu insanların bağışıklık sistemleri daha iyi çalıştığı için sıkıntılı olayları aşmakta ve etkin stratejiler geliştirmekte daha başarılılardır. İYİMSERLİK VE UMUDUN NÖROBİYOLOJİSİ Üç alandan elde edilen nörobiyolojik araştırma bulguları birbirleriyle alakalıdır. -
Kötümserlik, depresyon ve anksiyete
-
Hedefe yönelik iyimser davranış ve teşvik odaklı davranış
-
İyimser yakınlık davranışı
KÖTÜMSERLİĞİN NÖROBİYOLOJİSİ Kötümserlik, depresyon ve anksiyetenin anahtar özellikleridir.
Bu yüzden bu durumların nörobiyolojisi,
iyimserlik ile umudun biyolojik korelasyonlarını anlamak için başlangıç noktası sağlar. Depresyon ve anksiyete, limbik ve paralimbik sistemler ve yan prefrontal korteksteki anormal çalışma ile ilişkilidir. Anksiyete ise, GABA (anormal gama aminobutrik bağı) ile ilişkilidir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
HEDEFE YÖNELİK NÖROBİYOLOJİSİ
İYİMSER
DAVRANIŞIN
Londra’daki Psikiyatri Enstitüsü’nden Jeffrey Gray, hedefe yönelik davranışın merkezi sinir sistemindeki iki antagonistik kontrol merkezi tarafından yönetildiğini iddia etmiştir. Bunlar, davranışsal aktivasyon sistemi (BAS) ve davranışsal inhibisyon sistemleridir (BIS). BAS, ödül ve kontrol yaklaşımlı davranışlardan gelen sinyallerle faaliyet geçer. BIS ise, ceza ve kontrolden pasif kaçınma sinyalleri ile aktive olur. İYİMSER SOSYAL İLİŞKİNİN NÖROBİYOLOJİSİ Kadınlardaki
iyimserliği
ele
alan
araştırmalar,
oksitoksin ve endojen opioidlere (acı azaltan kimyasal) odaklanmış ve bunların umutlu sosyal ilişki katılımlarıyla ilgili olabileceğini ortaya koymuşlardır. Özet olarak; iyimserlik ve umut arasında birçok biyolojik korelasyon vardır. Bunlar; -
Serotonin
ve
noradrenalin
içeren
sistemlerin etkin işleyişi -
Bağışıklık sisteminin etkin işleyişi
sinir
iletici
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
-
Artan GABA bağı ve kapasitenin üzücü olayları unutturması ya da belleği engellemesi
-
Verimli ve aktif davranışsal sisteminin mezolimbik ve mezokortikal dopamin yolları içermesi.
TARTIŞMALAR Bu alanda en ilginç tartışmalardan biri, beklentililikten türeyen risk denge teorisi olmuştur. kazaları
azaltmanın
ve
sağlıksız
Profesör Gerry Wilde, hayat
tarzlarından
kurtulmanın en iyi yolunun, insanlara bugünden çok geleceğe değer vermelerini özendirecek çalışmalar olduğunu iddia edip; mühendislik, eğitim ve çevresel değişiklikler üzerinden yapılan güvenlik çalışmalarının, nüfusla ilgili hedefe, risk seviyesi değişmedikçe etkisiz kalacağını savunmuştur. ÖZET 1970’lerin sonuna kadar iyimserlik psikolojik bir eksiklik ve olgunlaşmamışlığın ya da zayıflığın bir göstergesi olarak görüldü. Sigmund Freud, Tanrı’ya olan iyimser inancın medeniyetlerin varlığı için gerekli bir yanılsama olduğunu iddia etmiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
1970’lerin sonlarında bilişsel psikologlar (Margareth Matin ve David Stang Polyanna Prensibi), insanların düşünce süreçlerinin iyimser olduğuna dair araştırma zenginliğine kavuşmuşlardı. Profesör Shell, Pozitif Yanılsamalar adlı kitabında birçok insanın, özellikle de sağlıklı olanların, kendilerini iyimser bir şekilde önyargılı olarak değerlendirdiklerini ifade etmiştir. Kendimizle ve dünyayla ilgili pozitif görüşümüzü korumak ve olumsuz bilgileri kontrol altında tutabilmek için çeşitli savunma ve kendini aldatma yöntemleri kullanırız. İyimser dünya görüşünün karşıtı olan negatif bilgileri yönetmek ya da kontrol etmek için kullandığımız kendini aldatma yöntemleri,
savunma mekanizmaları ve pozitif
yanılsamalardır. Bunlar inkâr ve bastırma, seçici dikkat ve yararlı (iyi huylu) unutma, yetersizlik ve kendi negatif taslağını sürdürme olarak ifade edilebilir. Pozitif
yanılsama
geliştirme,
çocuklarda,
belli
bağlamlar içinde ve belli davranışsal sınırlarda, seçim şansı yaratan ebeveyn-çocuk ilişkilerinden yüksektir. Soğuk veya otoriter ebeveyn stilleri olumlu kolaylaştırmaz.
yanılsama gelişimini
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Pozitif kendini algılama, gücünü yavaş yavaş kaybetse de hayatın erken zamanlarında başlar ve hayat boyu devam eder. Kendimizi iyi görmek hafızamızın nasıl çalıştığı ile ilgilidir.
Hafızamız ego
merkezlidir.
Birçoğumuz
çocukluğumuzu kahraman olduğumuz şekillerde hatırlarız. Seligman
ve
meslektaşları
iyimserliği,
kişilik
özelliğinden daha çok kendini ifade etme biçimi olarak kavramsallaştırmışlardır. Buna göre, iyimser insanlar olumsuz olayları çevresel faktörlere bağlayıp değiştirebileceklerine inanırken, kötümserlerin bakış açısına göre olumsuz olaylar kalıcı, içsel ve global faktörlere bağlıdır. Negatif ve pozitif olayların sebepleri üç boyutta incelenebilir
ki
bunlar;
içsel/dışsal,
kalıcı/geçici,
global/spesifik olarak ifade edilmektedir. Bu çoklu üç boyut kullanılarak iyimserlik ve kötümserlik için cetveller (ölçekler) geliştirilmiştir. İyimserliğin gelişimi; ebeveyn akıl sağlığı, ebeveynler tarafından sunulan rol modeli tipleri ebeveynlerin
iyimserliği
ne
kadar
ve
cesaretlendirip
ödüllendiklerine bağlıdır. İyimserlerin stresli durumlarda hastalık geçirme ya da depresyon yaşama ihtimali kötümserlere göre daha azdır. Yetişkinlerde iyimserlik, sporda, işte ve aile yaşamında önemli yer tutar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Sporda ve fiziksel faaliyetlerde başarı, pazarlama benzeri işlerde iyi satış oranları ve romantik ilişkilerde daha pozitif etkileşim, iyimserlikle yakın ilgi içindedir. Synder’e göre umut, bebeklik, çocukluk ve yetişkinlik dönemleri boyunca gelişmeye devam eder. Nadir olmakla beraber sıkıntılı aile ortamlarında büyüyen çocuklar dirençli ve umutlu olabilirler. Çünkü çocuklar bu problemlerin farkına varabilir ve ilgi yetersizliğini çevresel faktörlere bağlarlar. Kendilerine ilgi ve bakım verecek başka erişkinler bulurlar. Umut terapisi insanlara net amaçlar belirlemelerini, bunlara ulaşmak için birçok yol üretmelerini, amaçları kovalamak için kendilerini motive etmelerini ve engelleri, üstesinden gelinebilecek meydan okumalar olarak görmelerini hedefler. Beklentililik,
toplumların geleceğe yönelik daha
güvenli hayat tarzları oluşturmaları için ortaya konmuş bir koruma stratejisidir ve risk dengesi teorisini kendine temel almıştır. Risk dengesi teorisine göre, riskin hedef değerinde bir azalma olmadığı sürece risk alma davranış seviyesinde, kazalar ile meydan gelen kayıpların büyüklüğünde ve yaşam tarzına bağlı hastalıklarda azalma olmaz. Bunlar ancak nüfus için belirlenen risk dereceleri azaltılarak düşürülebilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İyimserlik ve umut şimdiki psikopatoloji ölçümleriyle ve depresyonla negatif korelasyon içindeyken, aynı zamanda çeşitli ölçülere endeksli olan ve/veya onlara aracılık eden fiziksel ve ruhsal sağlığın öngörücüleridir. İyimser ve umutlu insanların bağışıklık sistemleri daha iyi çalıştığı için sıkıntılı olayları aşmakta ve etkin stratejiler geliştirmekte daha başarılılardır. Özet olarak; iyimserlik ve umut arasında birçok biyolojik korelasyon vardır. Bunlar; serotonin ve noradrenalin içeren sinir iletici sistemlerin etkin işleyişi; bağışıklık sisteminin etkin işleyişi; artan GABA bağı ve kapasitenin üzücü olayları unutturması ya da belleği engellemesi; verimli ve aktif davranışsal sisteminin mezolimbik ve mezokortikal dopamin yolları içermesidir. Kadınlardaki
iyimserliği
ele
alan
araştırmalar,
oksitoksin ve endojen opioidlere (acı azaltan kimyasal) odaklanmış ve bunların umutlu sosyal ilişki katılımlarıyla ilgili olabileceğini ortaya koymuşlardır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BÖLÜM 4
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
DUYGUSAL ZEKÂ Duygusal zekâya olan ilgi 1995 yılında Daniel Goleman’ın çok satan kitabı (Emotional Intelligence: Why it can matter more than IQ) ile patladı. Aynı yıl Amerikan Diyalekt Derneği duygusal zekâyı en yararlı terim olarak seçti ve Amerikan kamuoyu bu fikre çak çabuk uyum sağladı. DUYGUSAL ZEKÂ: YETENEK Mİ YOKSA KİŞİLİK ÖZELLİĞİ Mİ? Yakın zamandaki araştırmanın sahipleri Profesör Jack Mayer, Peter Salovey ve David Caruso duygusal zekâyı iki farklı şekilde kavramsallaştırmıştır: -
Duygusal
bilgilerin
işlenmesi
işlenmesi(yönlendirilmesi) -
Kişilik özelliği kümesi
için
yeteneklerin
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
MAYER, SALOVEY VE CARUSO’NUN DUYGUSAL ZEKÂYA AİT YETENEK MODELİ Mayer, Salovey ve Caruso’nun yetenek modeline göre duygusal zekâ,
yeteneklerin, kendinin ve diğerlerinin
duyguları hakkındaki bilgileri yönlendirmek ya da sürece sokmak için kullanılması anlamına gelir. Bu modelle ilgili 4 bölüm vardır: - Duygusal Algı: Duygusal mesajları, yüz ifadeleri, ses tonu ve sanat işlerini içine alacak şekilde ve çeşitli bağlamlarda ifade edilecek düzende kaydetme, devam ettirme ve çözme yeteneği. - Duygusal Entegrasyon:
Düşünceleri kolaylaştıran
duygulara erişme ve oluşturma yeteneği. - Duygusal Anlayış:
Duyguların etkilerini kavrayabilme
yeteneği. - Duygusal Yönetim:
Duyguları düzenleme, duyguları
tecrübe etmeye açık olmayı seçme ve onları ifade edildikleri şekilde kontrol etme yeteneği. Duyguları algılama, entegre etme, anlama ve yönetme Çoklu Faktör Duygusal Zekâ Ölçeği (MEIS) ya da Mayer, Salovey ve Caruso Zeka Testi (MSCEIT) ile ölçülebilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BAR-ON’UN DUYGUSAL VE SOSYAL ZEKÂYA AİT KİŞİLİK MODELİ Profesör Reuven Bar-On’un duygusal zekâya dair kişilik özelliği modelinin farklılıkları: - İçsel Alan (1): Duygusal farkındalığı, atılganlık, kendine saygı ve kendini gerçekleştirme becerilerini içerir. - İçsel Alan (2): Empati, sosyal sorumluluk ve içsel ilişki yeteneklerini kapsar. - İçsel Uyum (Problem Çözme, Gerçeklik Testi, Esneklik): Problem çözmek, sosyal ve içsel problemleri tanımlama, onları çözülebilir açıdan ele alma, oluşturma ve etkin çözümler uygulama yeteneğidir. - Stres Yönetimi(Stres Direnci, Etki Kontrolü): Stres direnci; sıkıntıların,
meydan
okumaların,
streslerin
ve
güçlü
duyguların,
duygusal dağılma olmadan oluşmasına engel
olma kapasitesi demektir. -Duygu Durum Alan (Mutluluk, İyimserlik):
Mutluluğu
korumak, kendinden ve diğerlerinden hoşnut olma, zevk alma, olumlu duygular ifade etme ve hayatta memnun olma yeteneğidir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Reuven Bar-On, duygusal zekâyı değerlendirmek için Duygusal Bölüm Envanteri anketi oluşturmuştur. Bu anket, çocuklar, ergenler ve yetişkinler için ayrı ayrı geliştirmiştir. GOLEMAN’IN DUYGUSAL ZEKÂ MODELİ Goleman’ın
Duygusal
Yeterlik
Envanteri’nde
değerlendirilen faktörler şu şekildedir: - Öz-bilinç: Duygusal öz bilinç / Kendini doğru değerlendirme / Kendine Güven - Sosyal Farkındalık: Empati / Organizasyonel farkındalık / Hizmet Oryantasyonu - Öz- yönetim: Kendini kontrol / Güvenilirlik / Bilinçlilik / Uyumluluk / Başarı Yönetimi / Girişim - Sosyal Beceri: Diğerlerini Geliştirme / Liderlik / Etki / İletişim / Değişim Katalizörü / Çatışma Yönetimi / Bağ Kurma / Takım Çalışması
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
COOPER’IN EQ HARİTASI Dr.Richard Cooper,
Duygu Bölüm Haritası (EQ)
adında bir enstrüman geliştirmiştir. Bu harita, konu olan kişinin
mevcut çevresini, duygusal okuryazarlığını, EQ
yeterlik, değer , tutum ve sonuçlarını değerlendirir. EQ Haritası tarafından değerlendirilen faktörler şu şekildedir: - Mevcut Çevre: Hayata dair baskıları - Duygusal Okuryazarlık: Hayat memnuniyeti / Duygusal özbilinç / Duygusal ifade / Diğerlerinin duygusal farkındalığı - EQ Yeterlikleri: Amaçlılık / Yaratıcılık / İçsel bağlantılar / Esneklik / Yapıcı Hoşnutsuzluk - EQ Değerleri ve Tutumları: Görünüm / Merhamet / Sezgi/ Güvenin etki alanı / Kişisel Güç / Öz bütünleşim - EQ Sonuçları: Genel Sağlık / Hayat Kalitesi / İlişki Bölümleri / Optimum Performans YETİŞKİNLİKTE DUYGUSAL ZEKÂYI ARTTIRMAK Duygusal Farkındalığı Arttırmak İçin Öz-İzleme 1. Duygu durumda değişikliğe neden olacak faaliyetler 2. Duygu durumda değişikliğe neden olacak inançlar 3. 10 puanlık ölçekte sonuca yönelik ruh değişimi
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Üzücü Duyguları Yönetmek için Öz-Düzenleme Depresyonu, anksiyeteyi ve kızgınlığı düzenlemek için iyi ortaya konan rutinler bilişsel davranış gelenekleri ile geliştirilmiştir. Depresyon için, üzücü durumlardan kaçınmalıyız. Eğer bu mümkün değilse, durumun üzücü olmayan yönlerine odaklanabiliriz. Eğer bu da mümkün değilse, davranışlarını üzücü bulduğumuz diğer insanlardan, daha az üzücü şekilde davranmalarını isteyebiliriz. Anksiyete için kendini uyarlamanın anahtarı tehdit odaklı inançlara meydan okumaktır. Sizi korkutan durumlara karşı cesur olmak ve bu anksiyete geçene kadar o halde kalmayı deneyebilirsiniz. Kızgınlık için, kızgınlığı tetikleyen durum tiplerini öğrenmek maksadıyla öz izleme kullanmak ve bunlardan kaçınmak. Bu mümkün değilse durumun stres yaratmayan yönlerine odaklanın.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İletişim İletişim becerileri, diğerlerinin endişelerini anlamak, kişilerarası problemler için aşamalar oluşturmak ve başkaları ile empati için gereklidir. Bu becerileri geliştirmek için belli zaman ayarlamaları yapın ve bu becerilerden kullanmak istediklerinizle ilgili görüşmelere yer ayırın. Bu zaman ve yer ayarlamalarında, hiçbir kısıtlamanın ve baskının olmaması önemlidir. Problem Çözmek Bir problemi çözmek için diğerleriyle işbirliği yaparken hedefe ulaşmak ya da görevi tamamlamak, ortak anlayışa ulaşmak veya empati kurmak için iletişim becerileri veya empati kurmak gereklidir. Bunlara hiçbir kısıtlamanın olmadığı belli bir zaman ve yer belirleyerek başlayın. Büyük problemleri daha küçük parçalara ayırıp bunları çözülebilir şekilde tanımlayın. Bunların yararlarını yargılamadan olası çözümler üretin. Hangi yolu izleyeceğinize karar vermeden, her birinin yararlarını ve maliyetlerini kontrol edin ve planın istenen hedefin karşısından ne kadar etkili olduğunu değerlendirin.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
DUYGUSAL YETERLİĞİN GELİŞİMİ Duygusal yeterliği; yaş, duyguların düzene sokulması, duyguların ifadesi ve duygusal ilişkileri yönetme açısından inceleyerek gelişimini takip edebiliriz Bebeklik (0-1 yaş): Kendi kendini yatıştırma / İzin merkezli eylem için dikkat ayarı / Stres oluştuğunda bakıcılar tarafından uzatılan ele güvenmek Kendinin ya da başkalarının kontrolü altındaki uyarıcılara karşı, artarak gelişen sözsüz duygusal ifadeler. Diğerleri tarafından ifade edilen duyguları giderek ayırmak /Sosyal Referans Yürümeye Başlama Çağı (1-2 yaş): Kendi duygusal tepkilerine karşı giderek artan farkındalık / Özerk ihtiyaç ifadesine aile tarafından konan limitlere karşı gelişen asabiyet Duygusal durumlara karşı gelişen sözlü ifade / Öz-bilinç ve kendine değer verme duygularını (utanç, gurur)
içeren
ifadeler geliştirme Diğerlerinin davranışlarını sezme / İlkel empati / Fedakar davranış
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Okul öncesi ( 2-5 yaş): Duyguları anlatmak için kullanılan dil Oyun ve alay duygularını ifade etmek için numara yapmak Diğerlerinin duygularını artarak kavrama / Birinin duyguları hakkında yanıltıcı ve yanlış ifadelerin farkında olmak Anaokulu (5-7 yaş): Öz-bilinçli duyguları (utanma) düzene sokma / Duygu ayarlamalarında bakıcılardan özerk olmayı arttırma Soğukkanlılık Kendinin ve diğerlerinin duygularıyla ilgilenmek için artan sosyal beceri kullanımı / Kabul görmüş duygusal komutları anlama Orta Çocukluk ( 7-10 yaş): Eğer çocuğun durum üzerinde biraz kontrolü varsa duyguları yönetmek için uzaklaştırıcı yöntem kullanımı / Bakıcıları içerecek şekilde tercih edilen duyguların otonom düzenlemesi İlişkileri düzenlemek için duygusal ifadelerin artan kullanımı Aynı
insan
hakkında
çoklu
duyguların
hissedilmesi
farkındalığı / Dostluğu kurma ve yardımcı olma gibi çoklu bağlamlarda kendi ve diğerleri hakkında bilgi kullanımı
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Ergenlik Öncesi (10-13 yaş): Özerk şekilde düzenlenen duygular ve stresi yönetmek için birçok yöntemi tanımlama ve kullanmada artan etkinlik Yakın arkadaşlara ait gerçek duygular ile görünüm itibariyle idare edilen diğerleri arasında farklılaştırmayı yapmak Arkadaşlık kurma ve bunu devam ettirmede sosyal rolleri ve duygusal komutları anlama yetisinde artış Ergenlik (13 yaş ve üzeri): Duygusal döngülere dair farkındalığının artışı / Özerk şekilde düzenlenen
duyguların
dair
komplike
yöntemlerin
kullanılmasındaki artış / Kendi kendini düzenleme yöntemleri, ahlak ilkeleri tarafından artan şekilde bilgilendirilir. Etki yönetimi için kullanılan öz sunum yöntemleri Arkadaşlık kurma ve sürdürmede ortak ve fedakâr duygu ifşasının önemine dair artan bilinç BAĞ VE DUYGUSAL YETERLİK GELİŞİMİ Bakıcılarına ya da kendileriyle ilgilenenlere karşı güvenli bağ geliştiren çocuklar, duygusal yeterliklerini de geliştirirler. Aynı zamanda stres dolu zamanlar sırasında bağlı oldukları figürlerden sosyal destek alan çocuklar sıkıntıyla yüz yüze gelmede esneklik gösterirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Güvenli şekilde bağlanan çocuklar ve evli çiftler, ebeveynlerine ya da eşlerine, onlar sanki dünyayı keşfetmek için uygun üslermiş davranırlar. Bu tip ilişkilerde ebeveynler ve eşler, çocuklarının ya da eşlerinin ihtiyaçlarına uyumlu ve duyarlıdırlar. Güvenli bir şekilde kurulan aile ilişkileri de uyumlu ve esnek şekilde bağlantılıdır. Yetişkin ve Çocuklardaki Bağlılık Şekillerinin Özellikleri A. Çekingen – Çocuk/ Kayıtsız- Yetişkin (Güvensiz) B. Güvenli – Çocuk/Güvenli –Yetişkin( Güvenli) C. Kararsız Endişeli-Çocuk/ Meşgul-Yetişkin (Güvensiz) D. (Ya Da A/C). Dağınık-Çocuk / Ürkek (Korkak)Yetişkin (Güvensiz) DUYGUSAL ZEKÂNIN NÖROBİYOLOJİK TEMELİ Hastalarda beyin hasarıyla ortaya çıkan eksiklikleri, hataları çözmek için ihtiyaç duyulan komplike sosyal değerlendirmeler, duygusal zekanın nörobiyolojik temeline dair bir ışık yakmıştır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Iowa Ünirversitesi’nden Profeör Antonio Damasio, ventromediyalin ikili lezyonları ve pre-frontal korteks ile ilgili olarak karar verme hataları yapan hastaları incelemiştir. Bu hastaların IQ’sunda önemli bozulmalar gözlemlenmemiş olsa da, işle ilgili planlamalarda ve ilişkilerde önemli sıkıntılara rastlanmıştır. Bu sıkıntılar finansal olanların yanında sosyal durum ve arkadaş kayıplarını da yanında getirmiştir. Damasio yaptığı bir dizi deney sonrasında bu nörolojik lezyonlardan mustarip hemen hemen aynı IQ seviyesindeki hastaları
karşılaştırmıştır.
Bu
karşılaştırma
sonucunda
herhangi bir beyin hasarına rastlamamış ve performans farklılıklarının,
ventromediyal
ve
pre-frontal
korteksi
tarafından devreye sokulan işlevlere bağlı olabileceğini iddia etmiştir. Danasio’ya göre ventomediyal ve pre-frontal korteks, duyusal duyu organlarından yani amigdala, somatasensory ve dar kortekslerden gelen sinirsel yansımaları içeren sinir ağının bir
parçasıdır.
Bu
sonuçlardan
sonra
karar
verme
bozukluğunun amigdaladan kaynaklanan bir zarar olabileceği düşünebilir. Bu, uyarıcının önemi hakkında bizi bilgilendiren koşullu duygusal tepkileri geliştirme yeteneğindeki bozulma anlamına gelir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İLGİLİ YAPILAR Duygusal zekâ ile ilgili konuşulmaya değer birçok yapı vardır. Bunlar; pratik zekâ, otistik spektrum bozuklukları, tecrübeye açık olmak, aleksitimi, psikoloji farkındalık, duygusal farkındalığın dereceleri ve duygusal yaratıcılıktır. Pratik Zekâ Pratik zekâ, ailedeki ve işteki günlük problemleri çözmek için analitik ve belleksel yetenekleri uygulayabilme becerisidir. Otistik Spektrum Bozukluk Özellikleri Otistik spektrum bozukluğu olan kişiler (yüksek IQ’leri olsa bile) diğerlerinin duygusal durumları hakkında bilgiyi tanıma ve buna duygusal yollardan tepki verme eğilimindedirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Tecrübeye Açık Olmak Tecrübeye açık olmak, teorik olarak duygusal zekaya benzerlik gösteren Kişiliğe Dair 5 Faktör Modeli’nden biridir. Açıklığın yönü vardır. Fanteziye açık olmak, estetiğe açık olmak, yeni duygulara açıklık, yeni eylemlere açıklık, yeni fikirlere açıklık, farklı değerler açıklık. Tahmin edildiği üzere, duygusal zeka ile tecrübeye açıklık arasında ılımlı ve olumlu ilişki vardır.
Aleksitimi 20 maddelik Toronto Aleksitimi Ölçeği, en sağlam ölçüm yapan sistemlerden biridir ve şu üç farklı boyutu değerlendirir; duyguları tanımlamada zorluk, duyguları açıklamakta zorluk ve dışa dönük düşünme. Psikolojik Farkındalık Psikolojik farkındalık, belli tecrübelere neden olan şimdiki ve geçmiş bilişsel, etkin, duyuşsal ve davranışsal faktörlere neden olan özel tecrübeler hakkında daha fazla öğrenmeyi motive edici eğilimdir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Duygusal Farkındalık Seviyeleri Richard Lane’e göre duygusal farkındalık, gelişimsel değişikliklere maruz kalan bir bilişsel beceridir. Duygusal farkındalıktaki bireysel farklılıklar bu yapının ulaştığı olgunluk seviyelerindeki farkları yansıtır. Kişinin, duyguları kendi içlerinde tanıma ve tarif etme kapasitesi” Duygusal Farkındalık Seviye Ölçeği” ile değerlendirilebilir. DUYGUSAL YARATICLILIK James Averill, duygusal olarak yaratıcı olan insanların yenilik, etkinlik ve otantiklikle karakterize edilmiş duygusal tecrübelere sahip olabileceğini iddia etmektedir. Duygusal Yaratıcılık Envanteri, duygusal yaratıcılıkta bireysel farkları değerlendirmek için kullanılabilir. Duygusal davranışların analizi için bir çerçeve geliştiren Averill, duygusal yaratıcılık modelini geliştirmiştir. Bu model 5 seviyeden oluşur: 1.Seviye: Biyolojik ve sosyal potansiyel (Biyolojik ve Sosyal Sistemler) 2.Seviye: Temel kapasiteler ve yatkınlıklar (Duygusal Özellikler)
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
3.Seviye: Özel yetenekler (Duygusal Sendromlar) 4. Seviye: Bölümlerden oluşmuş yatkınlık (Duygusal Durumlar) 5. Seviye: Bileşen Tepkileri TARTIŞMALAR Duygusal zekânın geçerli bir yapı olamayabileceğine dair iddialar vardır. Çünkü duygusal zeka, iyi yerleşmiş kişilik özellikleri ve sözel kabiliyet ölçüleri ile yüksek derecede korelasyon halindedir. Diğer tartışma konuları; duygusal zekânın bir kişilik özelliği mi yoksa bir yetenek olarak mı kavramsallaştırıldığı; duygusal zekâda bireysel farklılıkları belirlemek için çevrenin ve genetik faktörlerin rolü; duygusal zekânın eğitimle ne derece arttırılabileceği ve IQ’da ve iş başarısında duygusal zekânın göreceli önemi olarak sayılabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÖZET Duygusal zekâya olan ilgi, 1995 yılında Daniel Goleman’ın çok satan kitabı (Emotional Intelligence: Why it can matter more than IQ) ile patladı ve Amerikan kamuoyu bu fikre çok çabuk uyum sağladı. Yakın zamandaki araştırmanın sahipleri Profesör Jack Mayer, Peter Salovey ve David Caruso duygusal zekâyı iki farklı şekilde kavramsallaştırmıştır. bilgilerin
işlenmesi
için
Bunlar duygusal
yeteneklerin
işlenmesi
(yönlendirilmesi) ve kişilik özelliği kümesidir. Reuven Bar-On, duygusal zekâyı değerlendirmek için Duygusal Bölüm Envanteri anketi oluşturmuştur. Bu anketi, çocuklar, ergenler ve yetişkinler için ayrı ayrı geliştirmiştir. Duygusal yeterliğin çocukluktaki gelişimiyle ilgili araştırma, duygusal zekânın nasıl gelişebildiğini, duygusal düzen özelliklerini,
duyguları
ifade
etme
yeteneklerini
ve
bebeklikten yetişkinliğe kadar ilişkileri yönetme becerilerinin derece derece gelişimini göstermektedir. Bakıcılarına ya da kendileriyle ilgilenenlere karşı güvenli bağ geliştiren çocuklar, duygusal yeterliklerini de geliştirirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Aynı zamanda stres dolu zamanlar sırasında bağlı oldukları figürlerden sosyal destek alan çocuklar sıkıntıyla yüz yüze gelmede esneklik gösterirler. Iowa Ünirversitesi’nden Profeör Antonio Damasio, ventromediyalin ikili lezyonları ve pre-frontal korteks ile ilgili olarak karar verme hataları yapan hastaları incelemiştir. Danasio’ya göre ventomediyal ve pre-frontal korteks, duyusal duyu organlarından yani amigdala, somatasensory ve dar kortekslerden gelen sinirsel yansımaları içeren sinir ağının bir parçasıdır. Duygusal zekâ ile ilgili konuşulmaya değer birçok yapı vardır. Bunlar; pratik zekâ, otistik spektrum bozuklukları, tecrübeye açık olmak,
aleksitimi, psikoloji farkındalık,
duygusal farkındalığın dereceleri ve duygusal yaratıcılıktır. Bu yapılar ve duygusal zekâ arasındaki ilişkiler duygusal zekâ yapısının geçerliğinin kurulmasına ihtiyaç gösterir. Duygusal zekânın geçerli bir yapı olamayabileceğine dair iddialar vardır. Çünkü duygusal zeka, iyi yerleşmiş kişilik özellikleri ve sözel kabiliyet ölçüleri ile yüksek derecede korelasyon halindedir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Diğer tartışma konuları; duygusal zekânın bir kişilik özelliği mi yoksa bir yetenek olarak mı kavramsallaştırıldığı; duygusal zekâda bireysel farklılıkları belirlemek için çevrenin ve genetik faktörlerin rolü; duygusal zekânın eğitimle ne derece arttırılabileceği ve IQ’da ve iş başarısında duygusal zekânın göreceli önemi olarak sayılabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BÖLÜM 5
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÜSTÜN YETENEKLİLİK, BİLGELİK
YARATICILIK
VE
Üstün yeteneklilik çocuklukta, yaratıcılık yetişkinlikte ve bilgelik de yaşamın sonraki evrelerinde ışıltı veren, psikologların hayat boyunca üzerinde çalıştıkları üstün başarı türlerindendir. Üstün yeteneklilik, yaratıcılık ve bilgelik, insanların hem kendileri hem de diğerleri için olumlu sonuçları olma potansiyeline sahip kişisel güçlerdir. ÜSTÜN YETENEKLİLİK Üstün yeteneklilikle ilgili ilk bilimsel çalışmalar, seçkin insanların aileleriyle ilgili geçmişe yönelik Hereditay Genius ve Terman’ın 35 yıllık süreyi kapsayan üstün çocuk araştırmalarıdır. Galton, seçkinliğin ailelerde oluştuğunu bulup üstün yetenekliliğin ağırlıklı olarak kalıtsal olduğu sonucuna varmıştır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Terman ise Stanford- Binet zekâ testini kullanıp IQ’su 140’ın üzerinde olan 1000 çocuğu 35 yıl takip etmiştir. Terman, yüksek IQ’su olan bu çocuk grubunun, aynı zamanda olağanüstü fiziksel sağlık, davranış ve ahlaki gelişim gösterdiğini bulmuştur. ÜSTÜN YETENEKLİLİK TANIMLARI Üstün yeteneklilik başlarda (Terman) seviyenin üstündeki IQ olarak tanımlansa da;
belli bir görsel
sanatçılar, müzisyenler gibi dallarında üstün yetenek gösteren insanların IQ’ları ortalama bölgelerde çıkınca, daha geniş tanımlara ihtiyaç duyuldu. Bunlardan biri Renzulli tarafından geliştirilen üstün yeteneğin üç-halka modeli ve Gardner’ın çoklu zekâ modelidir. RENZULLİ MODELİ
ÜSTÜN
Renzulli,
YETENEĞİN
modelini
şunları
ÜÇ
kapsayacak
HALKA
şekilde
tanımlamıştır: -
IQ testleri ile ölçülen olağanüstü genel yetenek veya matematik yeteneği, müzik ya da heykel kabiliyeti gibi belli alanlar için özel yetenek testleri
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
-
Yüksek yeteneğin görüldüğü alandaki yaratıcılık
-
Yeteneğin görüldüğü alandaki beceri geliştirme motivasyonunun yüksek düzeyi. Renzulli’nin üstün yetenek tanımı, kısmen zekanın
hiyerarşik modeline dayanır. Bu modelin kökleri Spearman ve Thurstone’un çalışmalarına uzanır. Spearman, test verilen geniş sayıdaki bir insan topluluğunun değişik tipteki yetenekleri arasındaki korelasyonu, faktör analizi kullanarak incelemiştir. ÜSTÜN YETENEKLİLİK VE ÇOKLU ZEKÂ Profesör Howard Gardner’a göre zekâ, bölünmez bir yapı değildir. Ona göre toplamda yüksek yeteneği ortaya çıkarmayan, ama içlerinden birinde olağanüstü bir kabiliyet olan birden çok zekâ ve üstün yetenek vardır. Gardner 8 tip zekâ tanımlamıştır. Bunlar; “dilbilim, mantıksal matematik, uzaysal, müzikal, bedensel kinestetik, içsel, doğa bilimci ve insanlar arası ilişkilerle ilgili olan” şeklinde ifade edilebilir. Gardner’e göre çoklu zekânın her biri, öz gelişimsel ve filogenetik olarak farklı gelişim süreçleri takip eder. Zekâya ait her şekille ilgili bilgi, benzeri olmayan sembol sistemleri
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ile kodlanır ki; bunlar harfler, numaralar veya notalar olabilir. Bunun yanında zekâya ait her şekil, istisnai durum tanımlamaları ile de değerlenebilir. Sonuç olarak Gardner, üstün yetenekliliğin,
zekânın bir
alanındaki olağanüstü yeteneğin varlığını temsil ettiğine inanmaktadır. YETENEKLİ ÇOCUKLAR ÜZERİNE ARAŞTIRMA BULGULARI Üstün yeteneklilik üzerine gözden geçirmeler, erken yeteneklilik performansı, üstün yetenekliliğin
genetik ve
çevresel etmenleri, üstün yetenekli çocukların aileleri, üstün yetenekli çocukların psikolojik uyumları, üstün yeteneklilikle ilgili beyin süreçleri ve üstün yetenekli çocukların yetişkin yaratıcılığı üzerine birçok sonuç çıkarabilir. ERKEN ÜSTÜN YETENEK PERFORMANSI Üstün
yetenekli
çocuklar,
âlimler
ve
dâhiler,
hayatlarının en erken dönemlerinde yüksek dereceli beceriler gösterirler. Örneğin, 4 yaşındaki üstün yetenekli bir çocuğun yönlendirme olmadan takılmadan okuyabilmesi gibi.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLARIN AİLE GEÇMİŞİ Üstün yetenekli çocukların aile geçmişleri iyi ve sıkıntısızdır. Üstün yetenekli çocuklar, çoğunlukla aileleriyle olumlu ilişkiler içindedirler. Üstün yetenekli çocuklar, tipik olarak, ebeveynlerinin çok çalıştığı ve yüksek başarı gösterip çocuklarına entelektüel ve artistik bir çevre sağlamayı hedef edinen çocuk merkezli ailelerde yetişirler. İyi derecede yetişme imkânı sağlayan ailelerden gelen üstün yetenekli çocuklar, yeteneklerini katılımcı olarak kullanmada ve bunlar üzerinde değişiklikler yapmada, daha az destekleyici olan ailelerin çocuklarına göre daha başarılıdırlar. ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLARDA PSİKOLOJİK UYUM Delilik ve dâhilik arasındaki ince bağlantıya dair popüler yaklaşım için belli belirsiz bir destek vardır. Yetenekli çocukların yetenekli olmayan çocuklara göre davranış ve uyum problemleri gösterme ihtimali iki kat civarındadır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Bu, çocukların yüksek performansları nedeniyle rutin okul uygulamalarından sıkılma ve bu yüzden arkadaşlarından izole olma durumuyla açıklanabilir. BEYİN SÜREÇLERİ VE ÜSTÜN YETENEKLİLİK Üstün yetenekli çocuklar üzerine yapılan nöropsikoloji ve
psikofizyolojik
arkadaşlarına
göre
süreçler,
bazı
biyolojik
gençlerin farkları
normal olduğunu
göstermektedirler. IQ, kafa çevresiyle ve beyin hacmiyle pozitif korelasyon halindedir. Bunun yanında, daha fazla beyin kütlesinin daha fazla zekâya yarayacağı ifade edilmektedir. IQ, ERP’nin (olay ilişkili potansiyel) P300 bileşeninin gecikmesiyle ters korelasyon içindedir.
P300 gecikmesi,
hedef uyarıcının sınıflandırılması, tanınması ve tespit edilmesi ile ilgili olup korteksteki bilginin süreç hızına dayanan güvenilir bir endekstir. IQ, bilgiyi işleme sürecine katılarak tükenen enerjiyi telafi etmek için kullanılan glükozun, seviye endeksi olan serebral glükoz metabolizma ile korelasyon gösterir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Bu
korelasyon,
kişilerin,
seçtikleri
mental
faaliyete
katılımlarında özgür olduklarında pozitif; ama özel bir problemi çözmeleri istendiğinde negatif eğilim gösterir. ÇOCUKLUK ZAMANINDA ÜSTÜN YETENEKLİLİK VE YARATICILIK Üstün yetenekli çocukların sadece küçük bir kısmı alanlarına önemli katkı yapan yaratıcı yetişkinler olmaktadır. Bu şaşırtıcı değildir çünkü zahmetsizce kurallara uyarak yüksek bir standart sağlamak ile çocukluk zamanında kurulmuş uygulamalarla, yetişkinlikte oluşmuş kural ve uygulamaların dönüşümü arasında zor bir geçiş vardır. Ayrıca destekleyici
üstün ve
yetenekli
istikrarlı
çocuklar
ailelerden
tipik
gelirken,
olarak yaratıcı
yetişkinler sıklıkla asi ruhlu ve stresli bir çocukluk geçmişi olan kişilerdir (kişilik özellikleri ve çevre etkisi). YARATICILIK Yaratıcılık, yeni ve yararlı olanı üretme kapasitesidir. Yaratıcılık çalışmasına ilk önemli katkılar psikoanaliz, gestalt psikolojisi ve psikometride olmuştur. Daha sonra yaratıcılık üzerine oldukça kapsamlı teoriler geliştirilmiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Ama bunlardan ikisi, diğerlerine göre öne çıkmıştır. Csikszentmihalyi’nin yaratıcı model sistemleri ve StenbergLubart yaratıcılığa yatırım modelidir. CSİKSZENTMİHALYİ’NİN SİSTEMLERİ Csikszentmihaly,
YARATICI
yaratıcılığın,
üç
MODEL
farklı
sistem
arasındaki dinamik etkileşimi içeren bireysel süreçten daha sistemli bir kavramsallaştırılmaya tabi tutulmasının yararlı olduğunu iddia etmiştir. Bu üç farklı sistem şunlardır: -
Kişilik özellikleri, yetenekler ve motivasyonlar
-
Rehberlik
eden
paradigmaları,
uygulamaları,
teknikleri, kuralları ve sembol sistemini içeren ilgi alanı -
Aynı ilgi alanını paylaşan ve faaliyetleri, aynı ilgi alanının özel kural ve uygulamaları ile yönetilen bölge Csikszentmihalyi’nin teorisine göre, belli kültürler,
ilgi alanları, toplumlar, alanlar ve kişisel özellikler, muhtemelen yaratıcılığa yardımcı olan unsurlardır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN KÜLTÜRLER Kültürler, yaratıcılığı destekleyerek bilgiyi sözlü iletişimden daha doğru şekilde fiziksel olarak depolayıp sayısı az bir grup için gizli tutmaktansa, kültüre ait tüm üyelerin erişimine açmaya çalışırlar. Kültürle ilgili olarak din, bilim, sanat gibi birçok alan mevcuttur. Diğer kültürlerden gelecek bilgiye açık olmak daha yaratıcı yeniliğin oluşmasına zemin hazırlar. YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN İLGİ ALANLARI Bilgiyi kaydetmek için kullanılan doğru ve net sembol sistemleri kullanan ilgi alanları, var olan bilgiye yenilerini dâhil etmeyi kolaylaştıran daha büyük yeniliği teşvik eder. Bilgi iletişiminde zayıf olan ilgi alanları, yenilikleri kabullenmede zorlanır ve yaratıcılığa yardımcı olmaz. YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN TOPLUMLAR Fazla fiziksel ve zihinsel enerjinin var olduğu toplumların,
tüm
enerjisini
hayatta
kalmaya
adamış
toplumlara göre yaratıcılığı desteklemesi daha muhtemeldir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN ALANLAR Alanların uygulayıcıları toplumdan ekonomik kaynak veya statü elde ediyorlarsa, yaratıcılığı desteklemeleri daha büyük olasılıktır. YARATICILIĞI KOLAYLAŞTIRAN AİLE HAYATI Fazla enerjisini, kaynaklarını, merak ve yaratıcılığa adayan ailelerde yetişen bireyler, yaşamaktan başka ilgi alanı olmayan ailelerde yaşayanlara göre yaratıcı ve üretken olmaya daha yatkındırlar. YARATICILIĞI ÖZELLİKLER
KOLAYLAŞTIRAN
KİŞİSEL
Yaratıcılığa yararlı olan kişisel özellikler şunlardır: -
Özel yetenek veya eğilimler
-
Yetenekli olduğu alanda çok çalışmaya yönelik içsel
motivasyon,
-
İyi gelişmiş farklı düşünme becerileri,
-
Tecrübeye
-
Esneklik,
-
Sıradışı eğilimler
açıklık,
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
STENRNBERG-LABART’IN YATIRIM TEORİSİ Sternberg–Lubart‘a
göre,
yaratıcılığa
yatırım
teorisinde bireyler “ düşük al yüksek sat “ mantığının devreye girdiği alanlara yaratıcı katkı yaparlar. Bu teori, az gelişmiş ve zayıf olmasına rağmen gelişme potansiyeli olan fikirleri, yaratıcı ürünlere dönüştürmek maksadıyla benimsemeyi amaç edinmiştir. YARATICILIĞA DAİR ARAŞTIRMA BULGULARI Yaratıcılığa dair literatürü gözden geçirdiğimizde, yaratıcılık aşamaları, yaratıcılık ve bireysel farklılıklar, zeka, kişilik,
motivasyon ve beyin süreçleri hakkında sonuçlar
çıkarabiliriz. YARATICILIK AŞAMALARI Belli problemlerin nasıl çözülebileceklerine dair ani görüşler şeklinde ortaya çıkabilen yaratıcılık eylemleri, problemlerle ilgili detaylar ve çözümler üzerinde uzun ve zorlu çalışmalara ek olarak, bilişsel bilinçdışılıklarda problemleri çözme sırasında oluşan kuluçka dönemini takip eder.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
YARATICILIKTA BİREYSEL FARKLILIKLAR Torance’e ait Yaratıcı Düşünce Testi, en geniş kullanım alanı bulan psikometrik testtir. Çocukluk veya ergenlik dönemindeki test sonuçları ile yetişkinlikteki yaratıcı iş üretimi arasındaki korelasyon düşüktür. Farklı ve yaratıcı düşünce testleri ile ölçülen yaratıcılık genellikle sabittir, ama geç ilkokul çağlarındaki çocuklarda belirgin bir çöküş olur. ZEKÂ VE YARATICILIK Farklı ve yaratıcı düşünce testleri ile ölçülen yaratıcılık, geleneksel zeka testleri tarafından ölçülen IQ ile ılımlı korelasyon gösterir. Analitik zekâ belli seviyedeki temel yaratıcılık için gereklidir fakat kritik temel düzeyin ötesinde yaratıcılık ve IQ, yetenek kümelerinden göreceli olarak bağımsızdır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
KİŞİLİK VE YARATICILIK Feist’in yaptığı araştırma, yaratıcı sanatçıların ve bilim adamlarının
farklı
kişiliklere
sahip
olduğunu
ortaya
koymuştur ki; bu insanlar yeni tecrübelere açık olmalarının yanı sıra kendine güvenen, baskın, ihtiraslı, dürtüleriyle hareket eden, saldırgan, vicdana ve gelenekselliğe az önem veren kişilerdir. MOTİVASYON VE YARATICILIK Meydan okuyucu, ilginç ve zevkli olduğu için bir faaliyete katılma isteği olarak ifade edilen içsel motivasyon, yaratıcılık için gerekli bir unsurdur. Dışsal motivasyon ise içsel motivasyonun tersine, bir faaliyete katılarak dışsal bir amaç elde etme amacını güden istekle beraber aktive olur. Dışsal motive ediciler yani ödül veya cezalar gibi unsurlar, göreve yöneltmeye çalıştığımız dikkati dağıtır veya algılanan otonomiyi azaltarak yaratıcılığa engel olur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BEYİN SÜREÇLERİ VE YARATICILIK Yaratıcılık üzerine yapılan psikofizyolojik çalışmalar, yaratıcı insanların (dinlenirken) yaratıcı olmayan insanlara nazaran ilham aşaması sırasında daha düşük seviyede; dinlenirken ise daha yüksek kortikal faaliyet gösterdiğini ortaya koymuştur. BİLGELİK Bilgeliğin teorik perspektifi; “hem kişilik hem de bilişsel süreçlere neden olan kişilik gelişiminin son aşaması”, “bilişsel gelişimin son aşaması” ve “beceri gelişiminin yüksek seviyesi” olarak kavramsallaştırılmıştır. KİŞİLİK GELİŞİMİNİN SON AŞAMASI OLARAK BİLGELİK Erik Erikson, bilgelik konusunu kişilik gelişiminin hayat döngüsü modeli bağlamında açıklamıştır. Bu modele göre hayat döngüsü, her biri çeşitli meydan okumalardan veya çözüm gerektiren aşamalardan oluşur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Erikson’un psikososyal aşama modeli, ikilem ve ana süreç, zaman, erdem ve olumlu öz açıklama, patoloji ve olumsuz
öz-açıklama
sınıflandırmalarına
göre
yapılan
açıklamalarla aşağıdaki gibidir. Bebeklik (0-18 ay):
Güven ve güvensizlik (bakım veren
kişiyle karşılıklılık) / Umut (kendi dileklerime erişebilirim. /Ayırma (diğerlerine güvenmeyeceğim) Yürümeye Başlama Dönemi ( 18 ay-3 yaş): Özerklik, utanç ve şüphe (taklit) / İstek (olayları kontrol edebilirim) / Zorlama (yarattığım
karışıklığı
çözmek
için
bu
hareketi
tekrarlayacağım, olayları kontrol edebileceğimden şüpheliyim ve bundan utanç duyuyorum) Okul Öncesi Dönem (3 -6 Yaş): Girişim ve suçluluk (kimlik) / Neden (amaçları planlayabilir ve başarabilirim) / Engelleme (amaçları planlayamadığım ve başaramadığım için faaliyete geçmiyorum.) Orta Çocukluk ( 7-11 Yaş): Endüstri ve değersizlik / Yeterlik (amaçları başarmak için becerileri kullanabilirim) / Uyuşukluk ( Herhangi bir becerim yok o yüzden denemeyeceğim) Ergenlik (12 -20 Yaş):
Kimlik ve Rol karmaşası (Rol
denemeleri) / Bağlılık (Vefa) / Karışıklık (Rolümün veya değerlerimin ne olduğunu bilmiyorum)
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Genç Yetişkinlik (21-34 Yaş): Samimiyet, izolasyon (akranları ile karşılıklılık) / Sevgi (diğeriyle samimi olabilirim) / Seçkinlik (Diğerleri için vaktim yok bu yüzden onları kapatacağım) Orta Yaş( 34-60 Yaş): Üretkenlik ve Durgunluk (çevreye uyumlu ve yaratıcı kişi) / Dikkat ( dünyayı iyi bir yer yapmaya kararlıyım) / Reddedici olmak ( Diğerlerinin geleceğini değil sadece kendiminkini düşünüyorum) Yaşlılık ( 60- …): Dürüstlük ve umutsuzluk (iç gözlem) / Bilgelik (ben hayata teslim oldum. Kendimi, ailemi ve hayatımı kabul ettim ama yakın zamanda öleceğimi biliyorum)
/
Umutsuzluk
(başarısızlıklarımdan
ve
kırılganlıklarımdan tiksinti duyuyorum) BİLİŞSEL GELİŞİMİN SON AŞAMASI OLARAK BİLGELİK Diyalektik
düşünceyi
geniş
şekilde
kullanarak
insanların yetişkinlikte karşılaştığı problemleri çözmesi, bilgeliği kavramsallaştırmanın bir yoludur. Piaget bilişsel gelişim için dört aşama belirlemiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
- Duyu Motor Evresi: Piaget’in bilişsel gelişim modelinde, doğumdan 2 yaşa kadar olan evredir. Bu evrede çocuk, duyusal olaylarla kendi motor davranışları arasında etkileşim kurmayı öğrenir. Bu bölüme ait başarılar, neden sonuç duyu motor şemalarının gelişimi ve nesne sürekliliği kavramıdır. - Ön Operasyonel Aşama: Bu aşamada çocuk, ana problem çözme aracı olan duyu motor şemaları kullanımından, dış dünyaya ait iç temsil şekillerinin oluşumuna geçer. Bu sofistike bir dil kullanımı, sembol ve yap-inan oyunlarına katılım ile görünüş, gerçeklik arasındaki farkı anlama yeteneği ile gerçekleşir. - Yığın Operasyonel Aşama: Bu aşama sırasında çocuk, nesneleri sınıflandırma, dizilere nesne yerleştirme, kuralları olan oyunlar oynama, dört işlem yaparak sayıları manipüle etme yeteneğini geliştirir. Bu aşamaya ait dönem ise 5 ile 7 yaştan 12 yaşına kadar olan dönemdir. - Örgün Operasyonel Aşama: Bu aşamada 12 yaş civarlarında çocuk, kuramsal problemleri çözmek için mantık kullanmayı öğrenir. Yani çocuk bir bakıma doğru olabilecek bir hipotez geliştirip bu hipotezi test etmek için planlar yapar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
- Diaylektik Operasyonel Aşama: Diyalektik düşünce, zaman ve uzay hakkında neden bulmayı kapsayabilir. Problemler hakkındaki diyalektik nedenlendirme, uzaydaki farklı perspektiflerle, farklı insanların farklı perspektifleriyle, coğrafik ve sosyal bağlamlarla ilişkili olarak neyin doğru neyin yanlış olduğuna dair inançlar geliştirebileceklerini içerir. Uzman Bilgisi Olarak Bilgelik Baltes ve Staudinger bilgeliği, hem kişilik hem de bilişsel süreç olarak görüp, onu akıl ile erdemi birbirine bağlayan hayat faydalarını içeren uzman bilgi sistemi olarak tanımlar. Baltes ve Staudinger, bilge muhakemenin ya da davranışın kalitesini değerleyebilecek beş kriter geliştirmişlerdir. Bunlar; -
Bilgelik, deklare edilebilir bilgi için çok zengin bir depo gerektirir.
-
Bilgelik, süreçsel bilgiye dair zengin bir repertuvar içerir.
-
Bilgelik ömür boyunca bağlamsalcıdır.
-
Bilgelik, değerlerdeki farklılıklar için toleransı, hayat öncelikleri ve değer göreceliliği gerektirir.
-
Bilgelik, belirsizliğin tanınmasını ve yönetimini gerektirir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Denge Olarak Bilgelik Sternberg’ın bilgeliğe dair denge teorisi, zekânın üç hiyerarşi teorisinden türemiştir. Sternberg üç hiyerarşi teorisinde çevreye başarılı uyumun analitik, pratik ve yaratıcı zekâyı içinde barındırdığını iddia etmiştir. Analitik Zekâ: Üç grup bilgi süreç etmeni analitik zekâyı oluşturur.
Bunlar; bilgi edinme bileşenleri, performans
bileşenleri ve meta bileşenlerdir. Pratik Zekâ:
Analitik zekâ net şekilde tanımlanmış
problemleri çözmek için yararlıyken;
pratik zekâ, belli
belirsiz problemleri birden çok çözüm ile sonuçlandırma konusunda başarılıdır. Yaratıcı Zekâ: Yaratıcı zekâ, tanıdık olmayan veya yeni problemleri çözmek maksadıyla süreç bulmak için tecrübeleri kullanmaya ihtiyaç gösteren becerileri ifade eder.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
STANBERG’İN BİLGELİĞE DAİR DENGE TEORİSİ Bu teori; bilgelik, pratik zekâ ve ortak yararın elde edileceği problemleri çözmek için, örtülü bilgi uygulamasıdır. Bilgelik, çoklu ilginin arasında denge kurmayı başarmak için problem çözümünde örtülü bilgiye başvurur. Bu ilgiler; -
İçsel ilgiler (kişisel arzular)
-
Kişilerarası ilgiler
-
Kişiler üstü ilgiler Bilgelik ayrıca çevresel bağlamda çoklu tepkiler
arasında denge kurmayı sağlamak maksadıyla problem çözümünde örtülü bilgiye başvurur. Bu tepkiler; -
Var olan sosyal çevreye uyum sağlamak
-
Var olan sosyal çevreyi biçimlendirmek
-
Analitik yetenekler ile oluşum için gerekli başarılı bir uyuma dair problem tiplerinin arasında iyi bir bağ kuracak yeni sosyal çevrenin seçimi
BİLGELİK VE ÖRTÜLÜ BİLGİ Bilgelik örtülü bilgiyi içerdiği için öğretilemez. Sözsüz (örtülü) bilgi, kişisel tecrübe ve mümkün bir model yoluyla, ama resmi bir talimat olmadan edinilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
NEDEN BAZI İNSANLAR DİĞERLERİNDEN DAHA BİLGEDİR? Denge teorisine göre, bilgelikteki bireysel farklar birçok sebebe bağlanabilir. Ortak iyiye ulaşmak için problem çözme amacına bağlılıklar, kişiden kişiye değişir. İnsanların neyin doğru neyin yanlış olduğuna dair değer yargıları ya da çoklu ilgileri (içsel, kişiler arası, kişiler üstü)
ve çoklu
tepkileri (çevreye uyum sağlamak, çevreyi şekillendirmek ve seçmek) dengeleme kapasiteleri değişiklik gösterebilir. Konu başlığı ile ilgili diğer bir unsur ise, örtülü bilginin seviyesidir. ÜSTÜN YETENEKLİLİK, YARATICILIK BİLGELİK ÜZERİNE ÇIKARIMLAR
VE
- Üstün Yetenekli Çocuklara Yardım Etmek: Üstün yetenekli çocuklara uyarlanmış müfredat / Üstün yetenekli çocuklara benzerlik gösteren gençlerden oluşan arkadaş gruplarına erişim imkânı sağlamak / Özel yeteneklere dair ev desteği - Güçlü Yönlere Odaklanma: İhtiyaç duyan tüm bireylere yetenek ve güçlü yönlerini kullanabilecekleri ev ödevleri tasarlamak - Kişisel Yaratıcılığı Teşvik Etmek: Yaratıcı ilgi alanını seçmenize yardımcı çevre sağlamak / sizi ilgilendiren problemi çözmek için kendini ayarlamak / kısıtlamaların
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
olmadığı bir çevre oluşturmak / çözmek istediğiniz sorunla ilgili vizyon yaratmak / ilgi alanı için temel becerileri geliştirmek / ilgi alanına özel bilgiyle ilgili uzmanlaşmak / iç ve dış dünyayla ilgili dikkat alanınız genişletmek / görevi yapmak ve tamamlamak için odaklanmak / rekabetten çok kişisel
olarak
en
iyiyi
ulaşmak
için
çalışmak
/
geliştirebileceğiniz yaratıcı başarılarınız için iyimser olun / - Bilge (Zeki) Değerlendirmeler Yapmak: Komplike bir problem ile karşılaştığınızda her birimize ait muhakemenin geçmiş ve gelecekle ilgili eksik bilgiye erişimimiz olduğunu hatırlayın / Komplike problemi çözerken neyin doğru neyin yanlış olduğuna dair farklı bakış açıları olan insanları tanıyın / Komplike problemler için birçok konuyu ve kendiniz, aileniz, arkadaşlarınız vb. bağlamları düşünün / Komplike problemler için muhakemenizi yaparken kendi ilgilerinizi dengeleyin / Sonraki hayatınızda geriye bakıp hatalarınızla, eksikliklerinizle, etkileşim kurun.
üzüntülerinizle
ve
kırılganlıklarınızla
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
TARTIŞMALAR Üstün yeteneklilik alanında, bu meziyetin doğuştan bahşedilen
göreceli
önemi
ve
yoğun
uygulama
ile
geliştirebileceği görüşleri arasında bir tartışma vardır. Diğer bir tartışma noktası ise, zekânın ve yaratıcılığın ayrı bir kabiliyet kümesi olup olmadığı veya yaratıcılığın zekâyı
yaratan
yeteneklerin
bir
alt
kümesi
sayılıp
sayılmayacağı konusundadır. Bu tartışmalarla ilgili olarak sonradan ortaya konan ampirik çalışmalar (Baltes ve Staudinger) ciddi destek sunmaktadırlar. ÖZET Çocukluktaki
üstün
yeteneklilik,
yetişkinlikteki
yaratıcılık ve sonraki hayattaki bilgelik psikologların üzerinde çalıştığı üç olağanüstü durumdur. Üstün yetenekli çocukların yetenekleri ağırlıklı olarak kalıtsaldır.
Üstün
yetenekli
çocuklar,
tipik
olarak,
ebeveynlerin çok çalıştığı ve yüksek başarı gösterip çocuklarına entelektüel ve artistik bir çevre sağlamayı hedef edinen çocuk merkezli ailelerde yetişirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Üstün
yetenekli
çocukların
yetenekli
olmayan
çocuklara göre davranış uyum problemleri gösterme ihtimali iki kat civarındadır. Daha fazla beyin kütlesinin daha fazla zekâya yarayacağını ifade edilmektedir. Üstün yetenekli çocukların sadece küçük bir kısmı alanlarına önemli katkı yapan yaratıcı yetişkinler olmaktadır. Bu şaşırtıcı değildir; çünkü zahmetsizce, kurallara uyarak, yüksek bir standart sağlamak ile çocukluk zamanında kurulmuş uygulamalarla, yetişkinlikte oluşmuş kural ve uygulamaların dönüşümü arasında zor bir geçiş vardır. Csikszentmihalyi,
yaratıcılığın
üç
farklı
sistem
arasındaki dinamik etkileşimi içeren bireysel süreçten daha sistemli bir kavramsallaştırılmaya tabi tutulmasının yararlı olduğunu iddia etmiştir. Csikszentmihalyi’nin teorisine göre; belli kültürler, ilgi alanları, toplumlar, alanlar ve kişisel özellikler muhtemelen yaratıcılığa yardımcı olan unsurlardır Sternberg –Lubart ‘un geliştirdiği yaratıcılığa yatırım teorisi, az gelişmiş ve zayıf olmasına rağmen gelişme potansiyeli olan fikirleri, yaratıcı ürünlere dönüştürmek maksadıyla benimsemeyi amaç edinmiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Belli problemlerin nasıl çözülebileceklerine dair ani görüşler şeklinde ortaya çıkabilen yaratıcılık eylemleri, problemlerle ilgili detaylar ve çözümler üzerinde uzun ve zorlu çalışmaları; bilişsel bilinçdışılıklarda problemleri çözme sırasında oluşan kuluçka dönemi takip eder. Torance’e ait Yaratıcı Düşünce Testi, en geniş kullanım alanı bulan psikometrik bir testtir. Yaratıcılık ile ilişkisi olan kişilik özellikleri, tecrübeye açık olma, asilik ve ihtirası içinde barındırır. Yaratıcılık üzerine yapılan psikofizyolojik çalışmalar, yaratıcı insanların (dinlenirken)
yaratıcı olmayan insanlara nazaran ilham
aşaması sırasında daha düşük seviyede; dinlenirken ise daha yüksek kortikal faaliyet gösterdiğini ortaya koymuştur. Tartışmalarla ilgili olarak sonradan ortaya konan ampirik çalışmalar ( Baltes ve Staudinger) ciddi destek sunmaktadırlar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BÖLÜM 6
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
POZİTİF ÖZELLİKLER VE GÜDÜLER Pozitif psikoloji ile ilgisi bulunan pozitif özellikler ve güdüler üzerine olan ampirik çalışmalar büyük gelişme göstermiştir.
İnsanı insan yapan özellikler ile duygular,
komplike yapılardır. ÖZELLİKLER Özellikler, durumsal değişkenler, davranış etkisi, biliş ve heyecanlarla birlikte göreceli olarak kalıcı kişisel niteliklerdir. Kişisel özellikler hale göre değişiklik gösterirler. Dürüstlük gibi bir kişisel özellik kalıcıyken, bunun tersine haller geçici ve duruma özeldir. GÜDÜLER Güdüler, amaçlarımızı kovalama konusunda bize enerji veren eğilimlerdir. Güdüler kalıcıyken ve özellikler ile benzer nitelikleri taşırken (örneğin samimiyet güdüsü) geçici olabilir ve hal ile de benzer nitelikler taşıyabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Kişilik ve Kişisel Güçlerle İlgili Özellik Teorileri Özellik teorileri, davranış ve tecrübelerin önemli yönlerini
karakterize
etmek
için
sınırlı
sayıda
ölçü
kullanılabileceğini iddia etmektedir. Bu teorilerdeki üstü kapalı fikir, özelliklerin bir kısmı ya da hepsi üzerindeki durumun belli kişisel güçlerle (güçlü yanlarla)
ilişkili
olabileceğidir. Son yıllarda özellik teorisi, Kişiliğe Dair Beş Faktör Modeli ile domine edilir hale gelmiştir. “nörotizm,
dışa
dönüklük,
tecrübeye
Bu model, işin, açıklık,
kabul
edilebilirlik ve dürüstlük” boyutlarını kapsarken, her bir faktör ise, 6 yönü içinde barındırır. Bu yönlerle ilgili yapılan değerlendirmelerdeki yüksek skorlar, kişisel güçler (güçlü yanlar) olarak görülebilir. Buna göre güçlü yanlar aşağıdaki şekilde ifade edilebilir: Nörotizm ile İlgili Güçlü Yanlar: Cesaret, soğukkanlılık, mutluluk, kendine saygı, dürtü kontrolüdür. Dışadönüklük ile İlgili Güçlü Yanlar: Sıcaklık, atılganlık, heyecan arama, pozitif duygular ve toplu halde bulunmadır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Açıklık ile İlgili Güçlü Yanlar:
Fanteziye açık olmak,
estetiğe açık olmak, yeni duygulara açık olmak, yeni fikirlere açık olmak, farklı değerlere açık olmak. Kabul Edilebilirliğe Dair Güçlü Yanlar: Güven, fedakârlık, ılımlılık, uyum, doğruluk, duyarlılık Dürüstlük İlgili Güçlü Yanlar: Yetkinlik, düzenlilik, başarı çabası, öz disiplin, danışma, saygılı olmak… ÖZELLİKLE İLGİLİ GÜÇLERİN YANLARIN) DEĞERLENDİRİLMESİ
(GÜÇLÜ
Bu değerlendirmeler, envanterler ve değerlendirme ölçekleri ile güvenli şekilde yapılabilir. Beş faktör ve altı yön, 240 maddelik revize edilmiş NEO Kişilik Envanteri ile değerlendirilebilir. Altı yönü olmadan beş faktör, daha kısa ve 60 maddelik NEO Beş Faktör Envanteri ile de değerlendirilebilir. Goldberg, 100 maddelik tek kutuplu ve 50 maddelik iki kutuplu özellik tanımlı sıfat kontrol listesiyle 5 faktörü değerlendirecek sistemi geliştirmiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÖZELLİKLE İLGİLİ GÜÇLERİN (GÜÇLÜ YANLARIN) GENETİK VE ÇEVRESEL TEMELİ Kişisel özelliklerin ortaya çıkardığı güçlü yanların etmenleri ile ilgili en önemli tartışma konusu, bunların doğuştan mı geldiği yoksa bir sosyalleşme süreci yoluyla mı öğrenildiğidir. İkiz çalışmalarından elde edilen kanıtların ağırlığı, dışa dönüklük ve nörotizmdeki varyansın yüzde ellisinin; tecrübeye açıklık, dürüstlük ve kabul edilebilirlikteki varyansın ise yüzde kırkının genetik faktör temelli olduğunu göstermiştir. Özellikle ilgili güçlü yanların çevresel etmenleri ile ilgili olarak, güvenli bağların, Beş Faktör Modelindeki her kişisel özellik üzerindeki uyuma öncü rol oynadığına dair önemli nedenler vardır. Genetik faktörlerin etkilediği mekanizmaların kişisel özellikler üzerinde etkisi karışıktır. Muhtemelen birçok gen mizaç özelliklerini belirlemekte ve bunlar da, kişisel özelliklerin
gelişiminde
geçmektedirler.
çevresel
etkilerle
iletişime
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÖZELLİKLE İLGİLİ GÜÇLÜ YANLARIN ÖMÜR BOYUNCA GELİŞİMİ Kişilik
özellikleri
mizaç
özellikleri
tarafından
desteklenmekte ve ilk mizaç özellik profilleriyle sonraki kişilik özellik profilleri arasında süreklilik tanımlanmaktadır. Boylamsal araştırmalardan elde edilen kanıtlar, mizaç ile kişisel özellikler arasındaki bağı destekler niteliktedir. Örneğin, duygulanımlı
yüksek
çocuklar
faaliyet
seviyeli
ve
pozitif
dışadönük
yetişkin
olup,
dışa
dönüklükten kaynaklanan güçlerinin faydalarını ceplerine koyarlar (!). Genele baktığımızda, kişilik özellikleri ömür boyunca sabittir. Bireysel farklılıklar ömür boyunca her birey için tutarlıdır fakat tüm bireyler genel olgunlaşma süreçlerinden etkilenirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ESNEK KİŞİLİK PROFİLİNİN GÜÇLÜ YANLARI Özellik teorisi, birçok kişisel gücün nedeni olan esnek kişilik profilinin saptanmasına yardım eder. Tipolojik çalışmalar, Beş Faktör Modeli’yle ilgili üç profili tekrar tekrar tanımlar.
Bunlar,
esnek, aşırı kontrollü ve
kontrolsüz profillerdir. Esnek bireyler, beş faktöre olumlu uyum gösterirler. Aşırı kontrollü insanlar,
yüksek derecede kabul
edilebilirlik ve dürüstlük ile birlikte, düşük dönüklüğe sahiptirler. Kontrolsüz insanlar ise nörotizm için yüksek değerlere sahipken,
kabul
edilebilirlik
ve
dürüstlükte
düşük
değerlendirme sonuçları ile karşılaşırlar ki; bu profil suç ile ilişkilidir. KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ VE REFAH Öz-kabul, çevresel uzmanlık ve hayat amacı, duygusal istikrar, dışa dönüklük ve dürüstlükle bağlantılıdır. Kişisel gelişim, tecrübeye açık olma ve dışa dönüklükle ilişki içindedir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Diğerleri ile olumlu ilişkiler ise kabul edilebilirlik ve dışa
dönüklüğün
hem
sonucu
hem
de
sebebiyken;
özerklik(otonomi), duygusal istikrar ile bağını korur. Mizaç modelleri, mutluluk ayar noktası ile kişisel özelliklerin ağırlıklı olarak genetik tarafından belirlendiğini iddia ederken, bu iddiaya özellikler ile refah arasındaki korelasyonu eklemeyi de ihmal etmezler. Bilişsel modeller, genetik olarak belirlenen mizacın, bilgiyi algılama ve işleme şeklimize etki etmesi sonucunda öznel refahımızın da bu etkiye maruz kaldığını kabul eder. Eşlik modelleri, öznel refahın, kişinin kişilik özelliği profili ile çevre arasında iyi bir eşleme olduğu zaman ortaya çıktığını kabul eder. Amaç modelleri ise amacın seçimi, takibi ve
erişilmesi
süreçlerinin
öznel
refahı
etkilediği
düşüncesindedirler. ÖZELLİK İLE İLGİLİ NÖROBİYOLOJİK TEMELİ
GÜÇLÜ
YANLARIN
Cornel Üniversitesi’nden Richard Depue, üç ve beş faktörlü modelleri kullanarak kişilik özelliklerine karşılık gelen
üç
nörobiyolojik
yapılabileceğini iddia etmiştir.
sistem
arasında
ayrımların
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Eysenck’in sistemindeki
kişilik
dönüklük, psikotizm ve nörotizmdir.
özellikleri dışa İlk nörobiyolojik
sistem, davranışsal kolaylaştırma sistemidir ve ödül sinyalleri ile
aktive
olur.
İşlevi,
ödül
arayıcı
davranışı
hareketlendirmektir. Depue’nun modelindeki ikinci sistem,
kişilik
teorisinin Beş Faktör Model’indeki dürüstlük ve kabul edilebilirliğin bileşimidir.
Bu sınırlı model, güdüsel ödül
arama davranışını ayarlar ve dürüstlük-kabul edilebilirlik bileşim özelliklerinin karşılığı olur. Cezalandırıcı sistem olarak ifade edilen üçüncü sistem ise nörotizm ile ilgilidir.
İşlevi, tehditkâr olan uyarıcı ile
tehditkâr olmayan arasındaki ayrımı yapmak ve cezaya neden olabilecek davranışı engellemektir. KİŞİSEL GÜÇLER OLARAK GÜDÜLER Bir grup amacı kovalayan güdüler, eğer olumlu sonuçlar elde edilmesini sağlıyorsa kişisel güçler olarak görülebilir. Güdüler, daha önce belirtildiği gibi iki gruba ayrılır. Geçici durum benzeri güdüler ve sürekli güdüler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÖZELLİK BENZERİ GÜDÜLER Özellik benzeri güdüler, -bunlara özellikle fedakârlık, kolaylaştırma ve başarı güdülerini örnek gösterebiliriz -kişisel güçlere katkıda bulunurlar. Başarı Güdüsü Başarı güdüsü, çok yüksek standartlara ulaşmak için çalışma tercihini tekrarlayan bir güdüdür. Kolaylaştırıcı Güdü Kolaylaştırıcı samimiyet güdüsü, kişilerarası sıcak ve yakın iletişimi sağlamak için yinelenen bir tercihtir. Güç Güdüsü Güç güdüsü, yüksek statü elde etme yoluyla başkaları üzerinde etkiye sahip, tekrarlanan bir tercihtir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Fedakârlık Eğer amacımız diğer insanın refahını arttırmak ise, davranışımız fedakârlık tarafından motive edilir. Fedakârlık motivasyonu sadece diğer insanın durumunu geliştirme niyeti ile tanımlanır. Bunun dışında, açığa vurulmamış şekilde kendine hizmet eden güdüler söz konusu değildir. DURUM BENZERİ GÜDÜLER VE ÖZNEL REFAH Öznel refahı ve mutluluğu destekleyen durum benzeri güdülerin rolü üzerine araştırma,
pozitif psikoloji ile
ilişkilidir. Durum benzeri güdüler veya kişisel faaliyet yapıları tipik olarak ifade edildiği üzere mevcut endişeleri, kişisel projeleri, hayati görevleri ve kişisel çabaları kapsar. Öznel refah, kişisel olarak anlamı olan, diğerlerinden ziyade kendi tarafından başlatılan, üzerinde kendi kontrolü olan, ağ üzerindeki önemli insanlar tarafından desteklenen ve düzgün şekilde ilerleyen projelerin peşinden gitmekle ilişkilidir. Öznel refah aynı zamanda çatışma içinde olmayan birbirleriyle tutarlı ilişkiye sahip kişisel faaliyet yapıları ile de bağlantılıdır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
GÜDÜLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Güdüleri değerlendirmek için en popüler yol transkript içerik analizidir. Tematik Algı Testinden resimli kartlara yanıt olarak yaratıcı öykü transkriptleri yapmak da geniş kullanım alanı bulmuştur. Durum benzeri güdü veya kişisel faaliyet yapıları araştırmasında ise katılımcı, 10 ya da 20 mevcut yapıyı listeler ve onları; anlam, kontrol edilebilirlik, sosyal destek, etkinlik ve stres alanlarındaki değerlendirme boyutları ile notlar. ÖRTÜLÜ VE AÇIK GÜDÜLER Örtülü güdüler büyük ölçüde bilinçliyken açık güdüler bilinçsizdir. Örtülü güdüler,
uzun vadeli davranışsal
eğilimlere sıkıca bağlıyken açık güdüler, anlık tercihlerle kuvvetli ilişki içindedir. Açık güdüler, dışsal sosyal etkiler tarafından, örtülü güdüler içsel görev teşvikleri ile uyarılır. Örtülü ve açık güdülere ait ölçümlerin birbirleriyle korelasyonları düşüktür.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
TARTIŞMALAR Kişilik özellikleri ile ilgili ana tartışma konusu, kişisel özellik sayısının geçerliliği hakkındadır. Eysenck, 3 özellikli bir model sunarken, Catell’in modeli zekiliği de kapsayacak şekilde başlıca 16 özelliği içermektedir. Neyse ki 5 Faktör Modeli, Eysenck ve Catell ‘in uç noktalardaki pozisyonları arasında orta bir noktayı temsil edebilmektedir. ÖZET Özellikler davranışı etkileyen kalıcı ve kişisel karakteristiklerdir. Son yıllarda özellik teorisi, Kişiliğe Dair Beş Faktör Modeli ile domine edilir hale gelmiştir. Bu model, işin nörotizm, dışa dönüklük, tecrübeye açıklık, kabul edilebilirlik ve dürüstlük boyutlarını kapsarken her bir faktör ise 6 yönü içinde barındırır. Kişisel güç değerlendirmeleri, envanterler ve değerlendirme ölçekleri ile güvenli şekilde yapılabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İkiz çalışmalarından elde edilen kanıtların ağırlığı, dışa dönüklük ve nörotizmdeki varyansın yüzde ellisinin; tecrübeye açıklık, dürüstlük ve kabul edilebilirlikteki varyansın ise, yüzde kırkının genetik faktör temelli olduğunu göstermiştir. Boylamsal araştırmalardan elde edilen kanıtlar mizaç ile kişisel özellikler arasında bağı destekler niteliktedir. Genele baktığımızda,
kişilik özellikleri ömür boyunca
sabittir. Tipolojik çalışmalar 5 Faktör Modeli’yle ilgili üç profilin tekrar tekrar tanımlar. Bunlar; esnek, aşırı kontrollü ve kontrolsüz profillerdir. Cornel Üniversitesi’nden Richard Depue, üç ve beş faktörlü modelleri kullanarak kişilik özelliklerine karşılık gelen
üç
nörobiyolojik
sistem
arasında
ayrımların
yapılabileceğini iddia etmiştir. İlk nörobiyolojik sistem, davranışsal kolaylaştırma sistemidir ve ödül sinyalleri ile aktive olur. İşlevi ödül arayıcı davranışı hareketlendirmektir. İkinci sistem, kişilik teorisinin 5 Faktör Modeli’ndeki dürüstlük ve kabul edilebilirliğin bileşimidir. Bu sınırlı model, güdüsel ödül arama davranışını ayarlar ve dürüstlük-kabul edilebilirlik bileşim özelliklerinin karşılığı olur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Cezalandırıcı sistem olarak ifade edilen üçüncü sistem ise nörotizm ile ilgilidir.
İşlevi, tehditkâr olan uyarıcı ile
tehditkâr olmayan arasındaki ayrımı yapmak ve cezaya neden olabilecek davranışı engellemektir. Özellik benzeri güdüler, -bunlara özellikle fedakârlık, kolaylaştırma ve başarı güdülerini örnek gösterebiliriz -kişisel güçlere katkıda bulunurlar. Öznel refah, kişisel olarak anlamı olan, diğerlerinden ziyade kendi tarafından başlatılan, üzerinde kendi kontrolü olan, ağ üzerindeki önemli insanlar tarafından desteklenen ve düzgün şekilde ilerleyen projelerin peşinden gitmekle ilişkilidir. Öznel refah aynı zamanda çatışma içinde olmayan birbirleriyle tutarlı ilişkiye sahip kişisel faaliyet yapıları ile de bağlantılıdır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BÖLÜM 7
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
POZİTİF BENLİK Ortaçağlarda pozisyonlarına,
insanların
mesleklerine
kimlikleri
ve
aile
sosyal
bağlarına
göre
tanımlanırdı. İnsanlar, toplumdaki yerleri tarafından dikte edilen kimliklerini bilirlerdi. Birinin inançlarını sosyal ya da doğaüstü bir düzene koymak giderek güçleştiği için, insanlar değerleri için başka yerlere bakmaya zorlanmakta ve birçoğu kendi içine veya değerin kaynağı olarak yakın kişisel ilişkilere dönmektedir. NESNE VE EYLEM OLARAK BENLİK Nesne olarak benlik ve özne olarak benlik veya eylem arasındaki fark, tüm benlik psikolojisi literatürü boyunca sürekli ve tutarlıdır. Nesne olarak benlik, sosyal, bilişsel, davranışsal ve anlatı psikolojilerinden yapıları destekler (benlik kavramı, benlik şemaları vb). Eylem olarak benlik, geleneksel evrim teorilerinin
merkezindedir
ve
psikoanalitik
kavramları
destekler ki bunlar; üzerinde anlaşmazlık olan hedefleri başarmak için kendini motive etmekle beraber sosyal birlik olabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Benliğin iki yönü ile ilgili araştırma yani öz değerlendirme ve öz düzenleme ilgili araştırma,
pozitif
psikolojinin
olarak
öneminin
güçlü
yanlarını
kesin
belirlemiştir. Yüksek öz saygı ve güçlü öz yeterlik, nesne benlik görüntüsü tarafından ortaya çıkarılmış olup, kişisel güçlere ve esnekliğe katkı sağlar. Pozitif
psikoloji
ile
ilgili
kendine
odaklanma
endişeleri, özsaygı ve kendi yeterliğine destek veren öz değerlendirmeyi,
mücadele
yöntemlerini
ve
savunma
mekanizmaları yoluyla öz düzenlemeyi kapsamı içine alır. ÖZSAYGI William
James,
benlik
saygısını
“gerçek
başarılarımızın iddialarımıza olan oranından türeyen öz değer duygusu” olarak tanımlar. Benlik saygısının bu tanımı, benlik saygısını, kendimizi değerlendirme ve nasıl olduğumuzla nasıl olmak istediğimiz karşılaştırmasını yaparak kendi değerimizi ölçme yollunu adres gösteren bir yapı olarak vurgulamaktadır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BENLİK SAYGISI ÖLÇÜMLERİ Çok boyutlu benlik saygısı anketleri, çeşitli alanlar üzerindeki öz saygı profillerini değerlendirmek için yararlıdır. İyi düzenlenmiş, güvenilir ve geçerli ölçekler, yetişkinler için O’Brien ve Epstein’ın Çok boyutlu Benlik Saygısı Envanteri ve Battle’ın çocuklar ve yetişkinler için Kültürler Üstü Benlik Saygısı Envanteridir. Tek boyutlu benlik saygısı ölçekleri, nedenleri göstermek için yararlıdır ve çocuklar için Rosenberg’in Benlik Saygısı Envanteri,
yetişkinler için Nugent ve Thomas’ın
Benlik Saygısı Değerlendirme Ölçeğini kapsar. Öz kavram envanterleri kendi kendine algılamayı ölçer ve bazı araştırmacılar bunları benlik saygısının endeksleri olarak kullanır. BENLİK SAYGISI GELİŞİMİ Güçlü yönlerini ve sınırlarını kabul eden, açık ama ulaşılabilir hedefler koyarak çocuklarına amaçlarına ulaşmada destek olan ailelere sahip çocuklar, geliştirirler.
benlik saygılarını
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Yüksek benlik saygısı, çocukları sıcak, saygılı bir şekilde eğiten ve onlara iyi bir davranış hakkında kuralları tartışma fırsatı
veren tutarlı otoriter ebeveyn stili
ile
bağlantılıdır. Yüksek benlik saygısı, başarıyla (başarısızlıkla değil), güce sahip olmakla ve diğerlerini etkileme becerileriyle, kabul edilebilir olmakla ve diğerleri tarafından doğrulanmakla ilişki içindedir. Benlik saygısı göreceli olarak sabittir ama hayat döngüsünün geçiş noktalarında değişebilir. Benlik saygısının sabitliği kısmen, insanların kendileri hakkındaki bilgiyi işleme şekillerine bağlıdır. Bunlar; -
Kendi kendini iyileştirme
-
Kendileri ile ilgili tutarlı görünümü sürdürmek
-
Kendi hakkında sosyal olarak doğrulanmış görüntüyü sürdürmek
-
Kendi hakkında doğru görüntüyü sürdürmek
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BENLİK SAYGISI BAĞINTILARI Yüksek ya da düşük seviyede benlik saygısına sahip insanları karakterize etmek için birçok faktör gösterilmiştir (Bednar ve Petersen, Brown, Mruk). Yüksek benlik saygısı, ömür boyu devam eden iyi kişisel uyum, pozitif duygulanım, kişisel özerklik (otonomi), uygun amaçlar belirleme,
negatif geri dönüş ya da
eleştirisellik ile mücadele etme, stresi iyi yönetme, kendini ve başkalarını eleştirmeden düşük düzey gösterme ile bağlantılıdır. Düşük benlik saygısının bağlı olduğu konular ise; kötü psikolojik uyum,
depresyon, anksiyete vb. akıl sağlığı
problemleri, sürekliliği olan ilişki kurma ve devam ettirmede zorluk, zayıf stres yönetimi, stres altında zayıf işlev gösteren bağışıklık sistemi ve intihardır. Yüksek benlik saygılı insanlar güçlü yanlarına odaklanarak kendi görünümlerini geliştirmek ve olağanüstü olmak için fırsatlar ararken; düşük benlik saygılı insanlar eksikliklerini bulmak için uğraş verirler ve peşi sıra yeterli olmak ve başarısızlıktan kaçınmak için bunları tedavi etmeye çalışırlar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Savunmacı Benlik Saygısının Güçlenmesi Bazı insanlar,
yüksek derecedeki benlik saygısını
sosyal değerlemeye karşı gelişen bir savunma olarak görürler. Savunmacı yüksek benlik saygısına sahip olmak, bir tarafta eleştiriye, aşırı övünmeye aşırı hassasiyet diğer yanda ise eleştirilere uygunsuz saldırganlıkla karşılık vermek olarak karakterize
edilebilir.
Düşük
benlik
saygısı
olan
depresyondaki, tedirgin ve sosyal çekinik insanların profilleri ise, yüksek benlik saygısına sahip insanlardan oldukça farklıdır. Savunmacı benlik saygısı iki tiptir. İlki,
düşük
yeterlilikle ilgilidir. Bu tip insanlar, yetersiz oldukları hissiyle eleştirilere karşı aşırı hassastırlar. İkincisi ise, yüksek yeterlikle ilgilidir. Bu kategorideki insanlar, kendi değerleri ile ilgili bir meydan okumayla karşılaştıklarında, kendilerini düşük değerli ya da değersiz görme hissiyle oluşmuş anksiyeteye karşı savunmaya geçerler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BENLİK SAYGISININ GELİŞMESİ William
James’in
benlik
saygısı
tanımı
olan
“başarıların arzulananlara oranından” türemiş olanlarıyla beraber Chris Mruk’un yeterlik ve benlik saygısının değer modeli, benlik saygısı ile ilgili birçok yöntem ortaya konmuştur. Bunlar; beceri eğitimi, çevresel değişim, bilişsel terapi ve benlik saygısını destekleyen geçişler üzerinden sermayeleştirmedir. ÖZ ETKİNLİK Profesör Albert Bandura, öz etkinlik teorisinin yaratıcısıdır. Bandura, öz etkinlik teorisiyle, kişinin kendi yeteneğine, gücüne, becerilerine ilişkin duygusunu ifade etmek istemiştir.
Daha derin bir açıklamayla ifade edecek
olursak bu teori, motivasyonun, hem kişinin kendi becerisine hem de davranışın belli sonuçlar alınmasını sağlayacağına olan inanca bağlı olduğunu anlatır. Eğer başarılı olmayı ve istenilen
sonuçları
almayı
umuyorsak
gerçekleştirmek için bir teşvik görevi görür.
bu,
eylemi
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Eğer başarısız olacağımızı düşünüyorsak o zaman da olumsuz beklentinin caydırıcı rol üstlenmesi kaçınılmaz olacaktır. Benlik saygısı ile öz etkinlik bir ölçüde birbirlerinden farklıdır. Benlik saygısı kişisel değerlerle ilgili yargıların üzerinde dururken, öz etkinlik kişinin yetenekleri hakkındaki muhakemelerle ilgilenmektedir. Bunlar bağımsız yapılardır. Benlik saygısı, genel ruh halimizi etkilerken öz etkinlik, belli görevlerde başarılı olmamız için yeteneklerimize olan inancımıza odaklanmıştır. ÖZ-ETKİNLİĞİN ÖLÇÜMÜ Algılanan öz etkinliğin ölçümleri, belli durumlar altında harekete geçireceğimiz becerilerimizi nasıl etkin kullanabileceğimize dair inanç endeksleri olarak ifade edilebilir. Öz etkinlik ölçümleri belli alanların tanımlanması yoluyla gerçekleşir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÖZ-ETKİNLİK KAYNAKLARI - Ustalık deneyimleri - Başkası için yapılan (vekâleten) deneyimler - Sosyal ikna - Fiziksel ve duygusal durumlar ÖZ-ETKİNLİK SONUÇLARI Öz-etkinlik, inançların işleyişi, biliş, motivasyon, duygusal ve seçim süreçleri ile düzenler. Bilişsel düzeyde, yüksek öz-etkinlik algılı insanlar, bilişsel beceriklilik, stratejik esneklik ve çevre kaynaklı meydan okumalara karşı etkili duruş gösterirler. Motivasyonel düzeyde,
güçlü öz-etkinlik sahibi
insanlar, mücadele gerektiren amaçlar belirleyip çabalarının iyi sonuçlar üretmesini umarlar. Etkinlik inançları insanlara, duygusal durumları potansiyel olarak tehdit barındıran, yönetilebilir meydan okumalar olarak yorumlama şansı verir. Öz-etkinlik inançları, bağışıklık sisteminin işleyişini geliştirerek, daha iyi fiziksel sağlığı, daha esnek davranmayı ve daha iyi psikolojik ve sosyal uyumu sağlar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
KONTROL ODAĞI, GENEL ÖZ-ETKİNLİK, KONTROLÜN CAZİBESİ, TUTARLIK VE TAHAMMÜL DUYGUSU Öz etkinlik ile ilgili birçok yapı, üzerinde konuşulmayı hak etmektedir. Kontrol odağı ölçümleri için birçok araç geliştirilmiştir ki; bunlardan en önemlileri Router’ın orijinal I-E cetveli ve çocuklar için kontrol odağı ölçeğidir. Faktör analizleri kontrol odaklarının çok boyutlu olduğunu ortaya çıkarmıştır. Bunun yanında bazı ölçekler kontrolle ilgili diğer inanç
sistemlerindeki
(kontrolün
cazibesi)
farkları
değerlendirmek için de geliştirilmişlerdir. Algılanan kontrolün yararlı etkileri, kısmen kontrolün cazibesiyle belirlenir. Antonovsky,
uyum hissinin ölçümünü, büyük travmalara
(savaşı takip eden göç) karşı uyum ile ilgili bir yapı olarak geliştirmiştir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
MÜCADELE STRATEJİLERİ Mücadele stratejileri, stresli talepler ile bu talepleri karşılamak için hazır kaynaklar arasında algılanan tutarsızlık durumlarını yönetmek için kullanılırlar. Stres ve mücadele literatürü ile birlikte problem odaklı, duygu odaklı ve çekingen mücadele yöntemleri arasında ayrımlar yapılabileceği konusunda fikir birliğine varılmıştır. Fonksiyonel problem odaklı stratejiler problemi çözme sorumluluğunu kabul eder, problem için doğru bilgi arayışına girer; bağımlı tavsiye ve yardım alır, gerçekçi planlar geliştirir, planları ya kendi ya da başkalarının yardımıyla yürütmeye devam eder ve rekabetçi faaliyetleri erteleyerek problem odaklı kalmayı sürdürürken; fonksiyonel olmayan problem odaklı stratejiler ise,
problem çözümünde az
sorumluluk alırlar, ilgisiz ve yanlış olmayan bilgiyi ararlar ve yanlış kanallardan destek alırlar Stres kontrol edilemez olduğunda, fonksiyonel duygu odaklı mücadele yöntemleri dediğimiz inanç ve duyguların, derinden güven mümkün olduğu zaman, destekleyici arkadaşlıklar kurma ve devam ettirme işlevini devreye sokmak uygun olur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Fonksiyonel
olmayan
duygu
odaklı
mücadele
yöntemleri ise, destekleyici olmaktan çok yıkıcı ilişkiler kurar, kişisel bir anlamı olmayan ruhsal destek ararlar ve/veya rahatlatıcı rutinler yerine alkol ya da uyuşturucuya yönelime neden olurlar. Çekingen mücadele yöntemleri, stres yönetiminde uzun vadeli çözüm olarak kullanıldıklarında fonksiyonlarını kaybederler. PROBLEM ÇÖZME Mücadele etmek için problem çözme yaklaşımlarını benimsemek, fiziksel ve ruhsal sağlığa katkı yaparken kişisel refahı da arttırır. Buna ek olarak problem çözme beceri eğitimleri psikolojik uyumu arttırmak için bir yol olabilir. Problem çözmek, büyük problemleri küçük belli parçalara bölerek çözülmez halden daha çözülebilir hale getirme aşamasıyla işe başlar ve yararlarını yargılamadan, mümkün olabilecek birden çok çözümü oluşturmayla devam eder. Üçüncü aşama ise izlenecek faaliyeti seçmeden, yarar ve zarar analizi yapmaktadır. Son aşamada da, önceden belirlenmiş hedeflere göre planın etkinliği değerlendirilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
SOSYAL DESTEK Sosyal ilişkilerin kalitesinin ve miktarının sağlımız üzerinde büyük etkileri vardır. Literatürde algılanan sosyal destek, destekleyici ilişkiler ve destekleyici ağlar arasında farkları belirtmiştir. Algılanan sosyal destek, gerektiğinde duygusal ve aletsel destek sağlayacak birilerinin olduğuna dair bir kavramdır. Gerektiğinde insanların duygusal ya da araçsal yardımlarından elde ettiği kazanımlara dair ikili sosyal bağlar destekleyici ilişkilerdir. Bireyin destekleyici ilişkilerinden oluşan ortak küme, sosyal ağlara katkı yaparak destekleyici ağların oluşumuna yardımcı olur. KATARSİS Mücadele gücümüzü düşüren travma yaşadığımızda veya zor bir durumla yüz yüze geldiğimizde bunları zihnimizin dışında tutmaya ve diğerlerinin öğrenmemesi için gizli tutmaya çalışırız ki, bu durum sağlığımızı olumsuz yönde etkiler. Olayı güvenli bir ilişki bağlamında anlatarak, travmadan kurtularak rahatlama sürecine “katarsis” diyoruz.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Yapılan birçok çalışmanın sonucunda - bunlardan en kapsamlısı James Pennebaker’inkidir;
yaşadıkları travma
hakkında yazanların, bağışıklık sistemlerinin daha iyi çalıştığını ortaya çıkmıştır. Yüz yüze kaldığımız zorluklarla ilgili düzenli olarak yazabiliriz.
Yazarken gramer, heceleme vb. şeylere
takılmadan sürekliliğimizi korumalı, gerçekleri içerecek şekilde en derin duygu ve düşüncelerimizi ifade etmeliyiz. Bu yazı, güvendiğimiz biri ya da arkadaş için değil kendimiz için olmalıdır. Başlarda yazarken hüzün ve kasvet hissetsek de uzun dönemde bu egzersiz, sağlımıza iyi gelecektir. Yazmanın beyin kimyası tarafından çalışmasına bakacak olursak şu sonuca ulaşabiliriz; yazmak, büyük ihtimalle amigdalada yerleşmiş etki yüklü anılara izin vermek suretiyle,
hippocampusda yerleşmiş daha az etki yüklü
benzerlerinin gelişmesine izin verir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
AĞLAMAK Ağlamanın anlık rahatlamaya ve gerginlikte kısa dönemli azalmaya yardım ettiğine dair güçlük ampirik destek varken, travmayı takip eden ağlamanın uzun vadeli psikolojik uyum ve fiziksel sağlığa ulaşmaya yardımcı olduğuna dair popüler düşünceye destek azdır. Ağlama eğilimiyle ilgili geniş bireysel farklılıklar, yetişkin ağlama envanteri gibi cetvellerle ölçülebilir. Bu farklar, kültür, cinsiyet, yaş, sosyalleşme ve kişilik ile yakın ilişki içindedir. Durumsal faktörler de genel anlamda ağlama eğilimi üzerinde etkindir. Diğerlerinin varlığı, duygusal davranışları yöneten kültürel normlara bağlı olarak ağlamaya engel olabileceği gibi, tam tersi uyarıcı nitelik de taşıyabilir. İNANÇ Dışsal krizlerle ya da iç psişik çatışmalarla mücadele etmek için insanlar yöntem olarak dine dönebilirler. Çünkü insanlar din sayesinde tutarlı bir inanç sistemi elde edip hayatın anlamını bulabilir. Terslikleri, stresleri ve hayat döngüsü
içinde
anlamlandırabilirler.
yaşanması
kaçınılmaz
kayıpları
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Dini tecrübeler üç faktörü içinde barındırır (Profesör Michael Argyle). Bunlar; insan aklını aşan faktör (Tanrı ile temas), mistik faktör (benlik ve zamansızlık hissinin kaybı) ve sosyal faktördür ( diğerleriyle birlik olma) MEDİTASYON Günlük yaşamda karşılaştığımız zorluk ve kontrol edilemez stresle mücadele etmenin bir yolu,
dikkatimizi
stresle ilgili düşüncelerden başka bir yere odaklamak ve varlığını inkâr etmeden bu sıkıntıyla ilişkiyi kesmektir. Bu süreç, mistik doğu rahatlama şekillerinin batı uyarlaması olan meditasyon ile başarılı bir şekilde yürütülebilir. Meditasyon, uzun dönemde, psikolojik refah üzerinde pozitif etkiye sahip olup, fiziksel ve mental sağlık sıkıntılarına da çözüm olabilir. Kısa dönemde ise, fizyolojik uyarılmada azalmaya neden olarak olumlu ruh hali için uygun bir atmosfer sağlamaktadır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
RAHATLAMA Kas gevşetme, nefes alıp verme, gözünde canlandırma egzersizleri ve kendi kendine telkin, fizyolojik uyarılmayı azaltmada etkindir ve fiziksel ve psikolojik rahatlama durumunu uyarmaya yardımcı olur. Bu rahatlama süreçleri, özellikle kontrol edilemeyen stres kaynakları tarafından uyarılan sıkıntılı durumlarla mücadele etmek için kullanılır. EGZERSİZ Düzenli günlük egzersizler, günlük hayatın sıkıntıları ile mücadele etmemize yardımcı olurken, psikolojik ve fiziksel yararları büyüktür. Psikolojik seviyede egzersizler,
depresyon ve
anksiyete duygularını azaltır ve işimizdeki doğruluğu, hızı arttırır. Fizyolojik seviyede egzersiz, kısa dönemde endorfin salınımını sağlayarak iyi hissetme hissini tetikler ve kardiyovasküler sistemi destekler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
YENİDEN ÇERÇEVELEME Danışanın söylediği bir cümlenin anlamının ya da bağlamının değiştirilmesine “yeniden çerçeveleme “diyoruz. Bizler yeniden çerçevelemeyi kullanarak,
eski
çerçevenin dışına çıkmayı ve problemlerimize, alternatif bir çerçeve referansıyla; yani daha az ciddi bir problemmiş gibi bakmayı ve probleme daha kolay bir çözüm bulmayı deneyebiliriz. Faydalıyı bulmak ve faydalıyı hatırlatmak yeniden çerçevelemenin önemli yöntemlerinden olup, faydalıyı bulmak, post travmatik fiziksel ve psikolojik uyum ile yakın ilişki içindedir. MİZAH Durumların eğlenceli yanlarını görme eğilimi ve mizah kullanarak zor durumları değiştirme kapasitesi “Durumsal Mizah Tepki Anketi” ve “Başa Çıkma Ölçeği” ile ayrı ayrı ölçülür. Bu ölçümlerden yüksek skor alanlar stresle düşük ilgi belirtileri gösterirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
DİKKATE BAŞKA TARAFA VERME Çocuklar ve yetişkinler üzerinde yapılan çalışmalardan elde edilen kanıtlar dikkati başka tarafa vermenin, acı verici tıbbi süreçler ve tıbbi durumlarla mücadele eden kişiler üzerinde kısa vadede etkili olduğunu göstermiştir. BAŞA ÇIKMAYI DEĞERLENDİRME Başa çıkma ölçümleri, “genel başa çıkma şekli” veya “özel durumlara dair başa çıkma şekli” ni değerlendirme şeklinde
geliştirilmiştir.
genel
başa
çıkma
şeklini
değerlendirmek için aşağıda, sıralanan araçlar iyi psikometrik modellere ulaşmak için kullanılabilir. - Stresli Durumlar için Başa Çıkma Envanteri: Bu araç, mücadele etmek için geneli ölçer. - Başa Çıkma Ölçeğinin İşlevsel Boyutu: Bu araç özel durum mücadele şekillerini ölçer. - Başa Çıkma Yolları Anket: Bu araç da özel durum başa çıkma şekillerini ölçer. - Başa Çıkma Tepkileri Envanteri: Envanterler seti, ruhsal başa çıkma şekillerini ölçer. - Başa Çıkmak: Bu envanter, 15 tane ölçek kullanarak ruhsal başa çıkma şekillerini ölçer ki; bunlardan bazıları aktif başa
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
çıkma, planlama, araçsal ve duygusal nedenler için sosyal destek aramadır. - Sorun Deneyimleri İçin Ergen Başa Çıkma Oryantasyonu: Bu ruhsal başa çıkma stili 12 boyutun sonuçlarını harmanlar ki; bunlardan bazıları kendini güveni geliştirmek, iyimserlik, sosyal desteği geliştirmektir. SAVUNMA MEKANİZMALARI Savunma
mekanizmalarının
ve
başa
çıkma
yöntemlerinin her ikisi de, anksiyete kaynaklı olumsuz düşüncelerden ve hayal kırıklıklarından bunalmamak için kendimizi nasıl koruyacağımızı açıklayan yapılardır. Başa çıkma yöntemleri fikri,
bilişsel davranışsal
gelenek ile kişisel kaynaklarımızı geride bırakan dış talepleri bilinçli şekilde nasıl yöneteceğimizden hareketle ortaya çıkmıştır. Diğer yandan savunma mekanizmaları psikoanalitik gelenek ile everilerek, bilinçsiz süreçlerin iç psişizm ile ilişkili olumsuz etkileri nasıl yönettiğini açıklamaktadır. Bazı savunma mekanizmaları diğerlerine göre daha uyumludur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Savunma mekanizmalarını organize eden Defansif İşleyiş Ölçeği 7 seviyede temsil edilir. Bu seviyeler şunlardır: -
Yüksek uyumlu seviye
-
Zihinsel engelleme seviyesi
-
Uzlaşma oluşum seviyesi
-
Küçük imaj-bozucu seviye
-
Ret seviyesi
-
Büyük imaj-bozucu seviye
-
Aksiyon seviyesi
-
Savunma düzeyi düzensizliği
ADAPTİF SAVUNMALAR Sezgi, mensubiyet, fedakârlık, mizah, iç gözlem, bastırma, ısrarcılık ve yüceltme adaptif, yani uyumlu savunmalardır. Olumlu adaptif savunmalar hayatlarımızı zenginleştirirler. Kötünün en iyisini yapmamız için kendimize verdiğimiz müsaadeden daha çoğunu yaparlar. Sezgi, düşünmeyi (göz önüne almayı) ve kısmen duygusal reaksiyonları tecrübe etmeyi kapsamı içine alır. Mensubiyet,
diğerlerinden
sosyal
destek
almayı
diğerleriyle problemleri paylaşmayı içerir. Fedakârlık, diğerlerinin ihtiyaçlarına adanmışlıktır.
ve
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Mizah, zor durumları ironik ve eğlenceli yolları kullanarak yeniden çerçevelememizi (reframe) sağlar. Israrcılık, tartışma özellikli fikir ve duyguları, direkt olarak baskı içermeyen bir yolla ifade etmeyi içerir. İç gözlem, durumların nasıl anlaşmazlığa ve strese yol açtığını izler. Yüceltme, çatışma veya stresten kaynaklı olumsuz duyguların sosyal olarak kabul edilebilir faaliyetlere kanalize edilmesidir. Bastırma, çatışma veya stres hakkında kasıtlı olarak düşünmekten kaçınmayı ifade eder. ADAPTİF SAVUNMA İLİŞKİLERİ Profesör
George
Vaillant,
olumlu
kullanımımın cinsiyetle, eğitim süresiyle,
savunma
ebeveynlerin
ekonomik durumuyla ya da IQ ile ilgili olmadığını; bunun yanında erken yetişkinlikteki olumlu savunma kullanımının yaşamın ortalarındaki psikososyal işleyiş, sosyal destek, öznel refah, gelir ve evlilik memnuniyeti ile öncü bilgiler verebileceğini bulmuştur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ADAPTİF SAVUNMALARIN GELİŞİMİ Evrimsel perspektiften bakıldığından savunmalar, kendini koruma fonksiyonu olarak hareket ederler ki, bu da diğerlerinden gelebilecek misillemenin etkilerinden doğacak zararı engeller. Yüksek adaptif davranışlar, bu fonksiyonu yerine getirirler ve sosyal kısıtlamalar dâhilinde kişisel hazzı maksimize ederler. Basit savunmalar (inkâr) ilk yıllarda görülür. Ergenlik öncesi dönemde mantıklı düşünce, daha karışık savunmalar için
uygun
beceriler
gelişir.
Ergenlik
döneminde
nedenlendirme becerileri, entellektüelizm gibi komplike savunmalar evrimleşir. SAVUNMALARI DEĞERLENDİRMEK Savunma değerlendirmesinde öne çıkan ölçümler aşağıda sıralandığı şekildedir: - Savunma Mekanizması Değerlendirme Ölçeği: (Olgun savunmalar, saplantılı savunmalar, diğer nörotik savunmalar, küçük imaj-bozucu narsistik savunmalar, red
(tanımama)
savunmaları, büyük imaj-bozucu borderline savunmaları, eylem savunmaları
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
- Savunma Şekli Anketi:
Seksen sekiz maddeli öz rapor
envanteridir. Uyumsuz eylem (33), imaj-bozucu (15), özveri (8) ve uyumlu(7) … - Savunma Mekanizması Profili: (Gerginlik azaltma, ilk savunmalar, orta bölge savunmaları, ileri savunmalar) TARTIŞMALAR Bu ünite ile ilgili tartışma konuları çeşitlidir. Bunlardan ilki kendi (öz) düşüncesinin geçerliliğidir. Diğeri, benlik saygısı ve öz etkinlik ile ilgilidir ki;
tartışmalar
sonucunda bunların ayrı yapılar olduğu konusunda hem fikir olunmuş,
ölçümler
temel
alınarak
yapılan
değerlendirmelerden sonra da, öz etkinliğin doğruluk konusunda bir adım ilerdeki hali teyit edilmiştir. Diğer bir tartışma ise savunma mekanizmaları ve başa çıkma stilleri ile ilgilidir. Tartışmalar, başa çıkma yollarının bilinçli ve kasıtlı, savunma mekanizmalarının ise bilinçsiz ve otomatik pilotta giden davranış çeşitleri olduğu konusundaki fikir birliği ile son bulmuştur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÖZET Birinin inançlarını sosyal ya da doğaüstü bir düzene koymak giderek güçleştiği için, insanlar değerleri için başka yerlere bakmaya zorlanmakta ve birçoğu kendi içine veya değerin kaynağı olarak yakın kişisel ilişkilere dönmektedir. Pozitif
psikoloji
ile
ilgili
kendine
odaklanma
endişeleri; özsaygı ve kendi yeterliğine destek veren öz değerlendirmeyi
ve
mücadele
yöntemlerini,
savunma
mekanizmaları yoluyla öz düzenlemeyi kapsamı içine alır. Öz değerlendirme çalışmaları, yüksek benlik saygısı ve güçlü öz yeterlik inançlarının kişisel güçlere ve esnekliğe katkıda bulunduğunu göstermektedir. Benlik saygısı ile öz etkinlik bir ölçüde birbirlerinden farklıdır. Benlik saygısı kişisel değerlerle ilgili yargıların üzerinde dururken, öz etkinlik kişinin yetenekleri hakkındaki muhakemelerle ilgilenmektedir. Yüksek benlik saygısı çocukları sıcak, saygılı bir şekilde eğiten ve onlara iyi bir davranış hakkında kuralları tartışma fırsatı veren tutarlı otoriter ebeveyn stili ile bağlantılıdır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Öz etkinlik teorisi, kişinin kendi yeteneğine, gücüne, becerilerine
ilişkin
duygusunu
ifade
etmektedir.
Öz
düzenleme çalışmaları göstermiştir ki; hayatın zorlukları ile ilgili olarak belli başa çıkma yöntemleri kullanıldığı zaman daha iyi sağlık ve refah oluşur. Stres ve mücadele literatürü ile birlikte problem odaklı, duygu odaklı ve çekingen mücadele yöntemleri arasında ayrımlar yapılabileceği konusunda fikir birliğine varılmıştır. Bu üç mücadele yöntemi fonksiyonel v e fonksiyonel olmayan ayrımına tabii tutulur. Başa çıkma yöntemleri fikri,
bilişsel davranışsal
gelenek ile kişisel kaynaklarımızı geride bırakan dış talepleri bilinçli şekilde nasıl yöneteceğimizden hareketle ortaya çıkmıştır. Diğer yandan savunma mekanizmaları psikoanalitik gelenek ile evrilerek, bilinçsiz süreçlerin iç psişizm ile ilişkili olumsuz etkileri nasıl yönettiğini açıklamaktadır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BÖLÜM 8
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
POZİTİF İLİŞKİLER Aile yaşam döngüsü, pozitif ilişkilerin gelişimini kavramsallaştıran yararlı bir çerçevedir. Aileler, biyolojik, yasal, coğrafi ve tarihi bağların birleşimini baz alan birliktelikler olarak benzersiz sosyal sistemlerdir.
Diğer
sosyal sistemlerin aksine aile sistemlerine giriş doğum, evlat edinme, evlilik ile olurken; ayrılığın sebebi ölümdür. AİLENİN YAŞAM DÖNGÜSÜ Ailenin yaşam döngüsü her biri ayrı ayrı karakterize edilen ve aile üyelerinin bir sonrakine geçmek için ilerleme kaydetmesi gereken aşamalar olarak kavramlaştırılabilir. Bu aşamaları şu şekilde özetleyebiliriz: 1.Aşama: Köken Aile Deneyimleri: - Ebeveynlerle, kardeşlerle ve akranlarla ilişkilerin sürdürülmesi - Okulun tamamlanması 2.Aşama: Evden Ayrılma: - Kendini aileden farklılaştırma ve ebeveynlerle yetişkin nitelikli ilişkilerin gelişmesi - Samimi akran ilişkilerinin geliştirilmesi - Kariyer başlangıcı
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
3.Aşama: Evlilik Öncesi Dönem: - Partner Seçimi - İlişkinin Gelişmesi - Evlilik Kararı 4.Aşama: Çocuksuz Çift Dönemi: - Gerçekçi bir beraber yaşam için yol geliştirilmesi - Köken ailelerle ve eşleri de kapsayacak şekilde akranlarla ilişkileri yeniden düzenlemek 5.Aşama: Küçük Çocuklarla Aile: - Çocuklara yer açmak için evlilik sistemini ayarlama - Ebeveynlik stillerini benimseme - Köken aile ile ilişkileri, ebeveynlik ve büyükanne, büyükbaba rollerini kapsayacak şekilde yeniden düzenlemek - Çocukların, akranlarıyla ilişkilerini düzenlemesi 6.Aşama: Ergenlerle Aile: - Ergenlere daha fazla özerklik izni vererek çocukebeveyn ilişkilerini ayarlamak - Kariyer meselelerine ve orta yaş dönemlerindeki evliliğe odaklanarak evlilik ilişkilerini ayarlama
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
7. Aşama: Çocukları Göndermek: - Orta yaş konularını çözümlemek - Çocuklarla yetişkin ilişkilerini müzakere etmek - Tekrar çift olarak yaşamaya alışmak - Eşin ailesini ve torunları da aile çemberi içine dâhil ederek yaşamaya alışmak - Köken ailedeki ölüm ve sıkıntılarla ilgilenmek 8. Aşama: Daha Sonraki Yaşam: - Psikolojik düşüş ile başa çıkma - Ailenin sürdürülebilirliğinde çocukların daha büyük rol alması için ayarlamalar yapmak - Yaşlılığın verdiği tecrübe ve bilgeliğe yer açmak - Eşin ve akranların (arkadaşların) kaybı ile ilgilenmek - Ölüme hazırlanmak ve hayatı gözden geçirme ARKADAŞLIK Yakın arkadaşlıklar mutluluk kaynağıdır. İnsanlar arkadaşlarını huy, beceri ve değerler açısından benzer kişiler arasından seçerler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
GÜVEN VE İHANET Güven ve ihanet yakın ilişkilerin önemli özellikleridir. Mutluluğun
yolu
güvenden, güvene değer olmaktan,
aldatmamaktan ve aldatılmamaktan geçer. BAĞIŞLAYICI OLMAK VE KEFARET İntikam ve misilleme döngüsünü ilişkilerin bitişi takip edebilir. Bağışlayıcılık ve kefaret, tırmanma meyilli bu döngüyü engellemek için önemli yollardır. Bağışlama, suçlunun açıkça sorumlu olduğu bir eylemi kabullenmesine karşı olumlu sosyal bir tepkidir. Kefaret ise, suçlunun hatasından doğan pişmanlığı kabul etmesi ve verdiği zararı karşılamasıdır. ŞÜKRAN Şükran duygusu, ilişkilerde diğerlerinin olumlu davranışlarından yararlandığımızı doğruladığımızda ortaya çıkar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
EVLİLİKTEN MEMNUN OLMAK Evlilikten memnuniyet duymak, aşağıda belirtilen durumlarda daha mümkündür: - Yüksek eğitim seviyesi - Yüksek sosyo ekonomik durum - Eşlerin ilgi ve kişilik olarak birbirine benzer olması - Ailenin yaşam döngüsünün erken veya geç aşamaları - Ten uyumu - Kadınlar için daha sonraki evlilik EVLİLİK TİPLERİ Durağan evliliklerde; Geleneksel çiftler, geleneksel cinsel rol ve yaşam tarzlarını benimseyip, çatışma yönetimine zayıf bir yaklaşım gösterirler. Androjen çiftler, eşitlikçi roller oluşturmaya çalışıp, çatışma çözümlerine ateşli bir yaklaşım sergilerler. Çekingen çiftler, geleneksel cinsel rolleri kabul ederek paralel yaşam sürerler ve çatışmadan kaçınırlar. Durağan olmayan değişken evliliklerde ise iki tip vardır; bunlardan biri çatışmalı diğeri ise serbest evliliklerdir. Çatışmalı evliliklerde çiftler meselenin çözümü için hiçbir yapıcı çaba göstermezler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Serbest evliliklerde ise çiftler çatışmadan kaçınırlar ama çatışma olursa bunu çözmek birkaç beceriden fazlasına sahip değildirler. EBEVEYNLİK TİPLERİ Çocukların ihtiyaçlarını karşılamak üzere gelişen ebeveynlik tipleri güvenli, kontrollü, dikkatli ve entelektüel olarak ayrıma tabi tutulabilir. GÜNLÜK BAKIM Yüksek kalitedeki günlük bakım, bebek ile personel arasındaki
ilişkini
sürekliliğine,
personelin
bebeğin
ihtiyaçlarına verdiği reaksiyonlara, güvenli ve iyi donanımlı tesise bağlıdır.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ANAOKULU (OKUL ÖNCESİ) Birçok aile küçük çocuklarını anaokullarına yerleştirir. Anaokuluna yerleşim, sosyal anlamda dezavantajlı olsa da, düşük doğum kilolu çocukların uzun süre devam edecek psikososyal uyuma ve bilişsel gelişime ulaşmaları için önemlidir. OKUL Farklı tipteki okullar, amaçların önceden belirlenmesi, başarı umudunun yaratılması, bilgiyi doğru sergileyebilme açılarından olumlu çocuk gelişimine katkıda bulunurlar. ÇOCUKLARIN AKRAN GRUPLARININ ROLLERİ Akran grupları, sosyal destek ve mutluluğu arttıran ilişki kaynaklarıdır ki, bunlar çocuğun optimal gelişimi için çok önemli unsurlardır.
Akran grupları, ilişki ağlarını
yönetmeyi öğrenme ve mutluluk için arkadaşlığın ne kadar önemli olduğu bağlamında sosyal desteğe önemli kaynak sunarlar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ERGEN ÖZERKLİĞİNİN KOLAYLAŞTIRMAK
GELİŞİMİNİ
İyi ebeveyn-çocuk iletişimi ve problem çözme becerileri, çocuk-ebeveyn ilişkilerinin tekrar müzakere edilmesini ve ergen otonomisinin (özerkliğinin) gelişimini kolaylaştırır. ERGENLİK DÖNEMİNDE ESNEKLİK Ergenlik
döneminde
esneklikle
ilgili
faktörler
şunlardır: -
Ailevi Faktörler (erken ayrılık ve kayıplar, güvenli bağ)
-
Toplumsal Faktörler (olumlu eğitim tecrübesi, yüksek sosyo-ekonomik durum)
-
Psikolojik Özellikler (yüksek yetenek seviyesi)
-
Kendi Değerlendirme İnançları (yüksek benlik saygısı, görevle ilgili öz etkinlik)
-
Başa Çıkma Becerileri (planlama becerileri, mizah duygusu, empati yetenekleri)
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BÜYÜKANNE VE BÜYÜKBABA BAKIMI Uzayan ortalama yaşam ile yaşlı anne ve babaya bakmak, orta yaş dönemini geçiren erkek ve kadınların rutin sorumluluğu halini almıştır. Yaşlı ebeveynlerin ölüme yaklaşma durumları onların evlatları için çok ciddi bir stres kaynağıdır. AYRILIŞ Bu aşama, genç yetişkin çocukların aile evinden ayrılma dönemini ifade ederken, anne ve baba tekrar çift olarak yaşamaya alışma durumuyla karşı karşıya kalır. ORTA YAŞ DÖNEMİNİ TEKRAR DEĞERLENDİRME: Ergenler
yetişip
evden
ayrılmaya
başlayınca
ebeveynler sadece olgunlaşan çocukları ile değil, orta yaş dönemindeki evlilik ilişkilerinin ve kariyer isteklerinin yeniden değerlendirilmesi ile de uğraşmak zorunda kalırlar. Bu dönemde erkekler işe olan ilgilerini aile hayatına kaydırırlarken, kadınlar da ailenin üzerine daha çok düşerler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
DAHA SONRAKİ HAYAT, HASTALIK VE ÖLÜM Bu son aşamada aile ebeveynlerin fizyolojik düşüşü, hastalıklar, yaklaşan ve kaçınılmaz olan ölümle başa çıkmak zorunda kalırlar. Bu kayıplar aşağıdaki şu keder süreçlerini içerir: - Şok: En yaygın tepkilerden biridir. Hissizlik, geri çekilme ve fiziksel acı şeklini alabilir. - İnkâr veya İnanmazlık: Kaybın gerçekliğinden kaçınmak ve inanmamak - Hasret ve Arama: Kayba inanmamak ölen kişilerle ilgili ümitsiz ve çılgınca arayışlara sebep olur. -Üzüntü:
İnkâr
aşaması,
ölümün
gerçekliğinin
realizasyonuna yol verdiği zaman aile üyeleri, ümitsizlik, depresyon ve üzüntü tecrübesi ile baş başa kalabilirler. -Kızgınlık: Umutsuzluk sürecinin tamamlanmasıyla yıkılmış olma duygusuna bağlı olarak kızgınlık süreci başlar. - Anksiyete: kızgınlık hissini genellikle pişmanlık ya da ceza korkusu takip eder. - Suçluluk Hissi Ve Pazarlık: Kendini suçlama süreci, ölüme sebep olma ve engelleyememe hissiyle kendini belli eder.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
- Kabullenme: Keder sürecinin son aşaması kabullenmedir. Yaşamlarını sürdüren aile üyeleri ve kaybettikleri kişinin artık bu dünyada var olmadığına dair düşünceyi benimsemeye başlayarak dünyaya bakışlarını tekrar inşa ederler ÖNEMLİ KAYIPLARA KARŞI POZİTİF REAKSİYON Bazı insanlar için kayıp ve keder, kişisel gelişime yardımcı olur.
Bu insanların mensup olduğu ailelerdeki
ilişkilerin kalitesi, güçlendirilmiş destekleyici ilişkiler ile kayıp veya hastalıklara karşı direnci arttırmaktadır. KAYIPLARA KARŞI NEGATİF REAKSİYON Ampirik çalışmalardan elde edilen bilgiler,
bazı
insanların kayıplar karşısında yaşadığı yıkıcı tecrübelerin, kişisel gelişimi ve ilerlemeyi zaafa uğrattığını ortaya çıkarmıştır. Bu insanlar kaybı izleyen normalleşme sürecine hemen giremezler. Yapılan araştırmalar yıkıcı tecrübe yaşayan insanların normalleşmesi için ortalama en az iki yıl gerektiğini göstermektedir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
AYRILIK VE BOŞANMAYLA DÖNGÜSÜ AŞAMALARI
İLGİLİ
HAYAT
Ayrılma, boşanma ve tekrar evlenme yoluyla aile oluşumu aşamalı bir şekilde görüntülenebilir: 1.Aşama: Boşanma Kararı - Evliliğin başarısızlığında kişinin kendi payını kabul etmesi 2.Aşama: Ayrılığı Planlama - Çocukların velayeti, ziyaret ve finansal durumla ilgili beraber plan geliştirilmesi - Ayrılık kararına iki tarafın ailelerinin vereceği tepkiyle ilgilenme 3.Aşama: Ayrılık - Sağlam görünen ailenin kaybı için yas tutma -
Çocuk-ebeveyn
ve
ebeveyn-ebeveyn
ilişkilerindeki
değişikliğe alışma - Geniş aileyle bağlantıyı sürdürme - Ayrılıkla ilgili şüpheleri yönetmek ve boşanma durumuna teslim olmak 4. Aşama: Boşanma Sonrası Dönem - Erişim, finans ve velayet ile ilgili esnek ayarlamaları, tartışmayı saptırmadan yapmak
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
- Çocukların hem anne hem de babayla güçlü ilişkilerini muhafaza etmek - Arkadaş ilişkilerini ve sosyal ağı tekrar kurmak 5.Aşama: Yeni İlişkilere Girmek - Önceki ilişkiden kaynaklı boşanmayı duygusal olarak bitirmek - Yeni bir evlilik bağının geliştirilmesi 6.Aşama: Yeni Evliliği Planlamak - Eski eşlerle beraber, ortak ebeveyn ilişkileri planlama - Doğal ve üvey ebeveynleri içerecek şekilde çocukların bağlılık çatışmalarıyla ilgili olmayı planlamak -Geniş alanın daha da genişlemesine alışmak 7.Aşama: Yeni Aile Kurmak - İlişkileri aileye yeni üyelere yer açılmasını sağlayacak şekilde yeniden düzenlemek - Yeni üyelerin bütünleşmesine izin verecek şekilde anıların paylaşılmasına izin vermek
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
İLİŞKİLERİ DEĞERLENDİRMEK Pozitif
ilişkileri
ve
kişiler
arası
davranışları
değerlendirmek için yararlı ölçümler, sağlam temelli teorik modellerdir. Bunlar bağlanma kuramı, kişiler arası teori ve aile işleyişine dair bir dizi sistemik modellerdir. BAĞLANMA KURAMI Bu teoriye göre, çocukların ilk bakıcılarıyla olan erken tecrübeleri, onların güvenli ya da güvensiz bağlı olmalarına neden olur. Bebeklerin ihtiyaçlarına uyan ve bu ihtiyaçları güvenilir şekilde karşılayan bakıcıların olduğu yerde bebekler bakıcılarını dünyayı keşfetmelerine yardımcı güvenli bir üs olarak görürler ve onlara hatırı bir güven beslerler. Yetişkin Bağlılık Görüşmesi (George ve arkadaşları) ve bu görüşmeye ait değerlendirme skalası ölçümler için altın değerinde sonuçlara ulaşmamızı sağlar. Bundan başka Garip Durum ve Yakın İlişki Tecrübeleri Envanteri de başvurulan ölçüm kaynakları arasında sayılabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
KİŞİLERARASI DAVRANIŞ CİRCUMPLEX MODELİ Bu modelde her insanın, diğerleriyle teması sağlama yolunu karakterize eden, güvensizlik duygusunu azaltan ve benlik saygısını arttıran baskın kişilerarası stili çocukluğunda öğrendiği varsayılır. Kişilerarası Davranış Circumplex Modeli’ni ölçmek için Biçimsel Ölçek ve Kişilerarası Problem Envanteri gibi önemli değerlendirme araçları kullanılır. AİLE SİSTEMLERİ MODELİ Aile sistemlerinde, ailelerin işleyişindeki bireysel farklar,
değişiklik
gösteren
birçok
boyut
şeklinde
kavramsallaştırılır. Gelişim sağlayan modellerin arasında en geniş kullanım alanı bulup psikometrik değerlendirme yapan araçlar, McMaster Aile İşleyiş Modeli,
Beavers Aile
Sistemleri Modeli ve Aile İşleyişi Süreç Modeli olarak sayılabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
EVLİLİK SİSTEMLERİ MODELİ Evlilik sistemleri modeli çiftlerin rol uygunluğu, problem çözme iletişimi ve etkin iletişim gibi boyutların optimal
işleyişini
memnuniyetini
göstermek
birlikte
zorunda
tecrübe
etme
olan fikri
evlilik üzerine
kurulmuştur. Evlilik Memnuniyetinin Revize Edilmiş Envanteri, evlilik
sisteminin
işleyiş
ve
evlilik
memnuniyetinin
değerlendirilmesinde kullanılır. ÇIKARIMLAR Aile yaşam döngüsünü temel alarak refah ve güçlü yanlar destekleyen stratejileri şu şekilde özetleyebiliriz: Geçişleri Yönetmek: - Kazançlarıyla kayıplarıyla yaşam döngüsü geçişlerini kabul etmek - Problem çözme ve iletişim becerilerini kullanarak sosyal ağın üyeleriyle yaşam döngüsü geçişlerini müzakere etmek Arkadaşlık ve Bağışlayıcılık: - Benzer nitelikte arkadaşlar seçmek - Sizden daha iyi huyları ve becerileri olan arkadaşları seçmek - Sizden ılımlı şekilde daha az iyi olan arkadaşları seçmek
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
-Suçtan
kaynaklanan
ve
karşılanmayan
kişilerarası
ihtiyaçların giderilmesini sağlamak - Suçlu için empati geliştirmek -Kendinizi ve suçluyu yeni bir şekilde görmenin yolunu inşa etmek Evlilik Memnuniyetinin Arttırılması - Partnerinizi değiştirmek yerine şimdiki haline saygı göstermek - Bir anlaşmazlık olduğunda partnerinizde hata bulmak yerine problem çözüm yollarını kullanmak - Bir anlaşmazlık çıktığında çözümü ertelememek ve derhal konunun üstüne eğilmek Optimal Ebeveynlik - Çocukların güvenli bağ oluşturmasına yardımcı olmak - Çocukların duygusal zekâ gelişimine yardımcı olmak - Çocukların benlik saygısının gelişimine yardımcı olmak - Çocukların akış tecrübelerinin gelişmesine yardımcı olmak
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
TARTIŞMALAR İlişkileri,
pozitif
psikoloji
şemsiyesi
altında
incelemenin uygunluğu hakkında tartışma vardır. Bir tarafta ilişki çalışmasının,
gelişimsel veya ömürlük psikolojinin
sahasına dâhil olduğu iddia edilirken diğer tarafta evrensel olarak kabul görmüş, önemli sosyal ilişkilerin mutluluğun ve refahın merkezi olduğu düşüncesi söz konusudur. Başka bir yön ise sosyal destek ve sağlık çalışmalarının, aile bağlamında optimal işleyişi adres göstermesidir. ÖZET Arkadaşlık, akrabalık, evlilik ve ilişki mutluluğun önemli kaynaklarıdır. Aile yaşam döngüsü pozitif ilişkilerin gelişimini kavramsallaştıran yararlı bir çerçevedir. Aileler, biyolojik, yasal, coğrafi ve tarihi bağların birleşimini baz alan birliktelikler olarak benzersiz sosyal sistemlerdir.
Diğer
sosyal sistemlerin aksine; aile sistemlerine giriş doğum, evlat edinme evlilik ile olurken, ayrılığın sebebi ölümdür.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Ailenin yaşam döngüsü her biri ayrı ayrı karakterize edilen ve aile üyelerinin bir sonrakine geçmek için ilerleme kaydetmesi gereken aşamalar olarak kavramlaştırılabilir. Bu aşamalardaki başarısızlık alışma problemleri neden olur. İlk aşama;
köken aile deneyimleri üzerinden
ebeveynlerle, kardeşlerle ve akranlarla ilişkilerin sürdürülmesi ve okulun tamamlanması. İkinci aşama; evden ayrılma kavramı üzerinden; kendini aileden farklılaştırma ve ebeveynlerle yetişkin nitelikli ilişkilerin gelişmesi, samimi akran ilişkilerinin geliştirilmesi ve kariyer başlangıcı. Üçüncü aşama; evlilik öncesi dönemi temel alarak partner seçimi; ilişkinin gelişmesi ve evlilik kararı. Dördüncü aşama;
çocuksuz çift dönemi özelinde
gerçekçi bir beraber yaşam için yol geliştirilmesi ve köken ailelerle ve eşleri de kapsayacak şekilde akranlarla ilişkileri yeniden düzenlemek.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Beşinci aşama;
küçük çocuklarla aile üzerinden;
çocuklara yer açmak için evlilik sistemini ayarlama; ebeveynlik stillerini benimseme; köken aile ile ilişkileri ebeveynlik ve büyükanne, büyükbaba rollerini kapsayacak şekilde yeniden düzenleme ve çocukların akranlarıyla ilişkileri düzenlemesi. Altıncı aşama;
ergenlerle aile temasını baz alarak
ergenlere daha fazla özerklik izni vererek çocuk-ebeveyn ilişkilerini ayarlamak; kariyer meselelerine ve orta yaş dönemlerindeki evliliğe odaklanarak evlilik ilişkilerini ayarlama. Yedinci aşama; çocukları gönderdikten sonra orta yaş konularını çözümlemek; çocuklarla yetişkin ilişkilerini müzakere etmek; tekrar çift olarak yaşamaya alışmak; eşin ailesini ve torunları da aile çemberi içine dâhil ederek yaşamaya alışmak; köken ailedeki ölüm ve sıkıntılarla ilgilenmek. Sekizinci ve son aşama; daha sonraki yaşam üzerinden psikolojik düşüş ile başa çıkma; ailenin sürdürülebilirliğinde çocukların daha büyük rol alması için ayarlamalar yapmak; yaşlılığın verdiği tecrübe ve bilgeliğe yer açmak; eşin ve akranların (arkadaşların) kaybı ile ilgilenmek; ölüme hazırlanmak ve hayatı gözden geçirme şeklindedir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Ayrılma, boşanma ve tekrar evlenme yoluyla aile oluşumu aşamalı bir şekilde görüntülenebilir. Bu aşamalar aşağıda belirtildiği gibi özetlenebilir: 1. Aşama:
Boşanma Kararı: Evliliğin başarısızlığında
kişinin kendi payını kabul etmesi. 2.Aşama: Ayrılığı Planlama: Çocukların velayeti, ziyaret ve finansal durumla ilgili beraber plan geliştirilmesi ve ayrılık kararına iki tarafın ailelerinin vereceği tepkiyle ilgilenme. 3.Aşama: Ayrılık: Sağlam görünen ailenin kaybı için yas tutma, çocuk-ebeveyn ve ebeveyn-ebeveyn ilişkilerindeki değişikliğe alışma, geniş aileyle bağlantıyı sürdürme ve ayrılıkla ilgili şüpheleri yönetmek ve boşanma durumuna teslim olmak. 4. Aşama: Boşanma Sonrası Dönem: Erişim, finans ve velayet ile ilgili esnek ayarlamaları, tartışmayı saptırmadan yapmak, çocukların hem anne hem de babayla güçlü ilişkilerini muhafaza etmek, arkadaş ilişkilerini ve sosyal ağı tekrar kurmak. 5.Aşama: Yeni İlişkilere Girmek: Önceki ilişkiden kaynaklı boşanmayı duygusal olarak bitirmek ve yeni bir evlilik bağının geliştirilmesi.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
6.Aşama: Yeni Evliliği Planlamak: Eski eşlerle beraber, ortak ebeveyn ilişkileri planlama, doğal ve üvey ebeveynleri içerecek şekilde çocuklar bağlılık çatışmalarıyla ilgili olmayı planlamak, geniş alanın daha da genişlemesine alışmak. 7.Aşama: Yeni Aile Kurmak: ,İlişkileri aileye yeni üyelere yer açılmasını sağlayacak şekilde yeniden düzenlemek, yeni üyelerin bütünleşmesine izin verecek şekilde anıların paylaşılmasına izin vermek. Pozitif
ilişkileri
ve
kişiler
arası
davranışları
değerlendirmek için yararlı ölçümler sağlam temelli teorik modellerdir. Bunlar bağlanma kuramı, kişiler arası teori ve aile işleyişine dair bir dizi sistemik modellerdir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
BÖLÜM 9
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
POZİTİF DEĞİŞİM Yaşam döngüsü boyunca psikolojik olarak gelişiriz. Yetkinliklerimizi, geliştiririz.
becerilerimizi
ve
güçlü
yanlarımızı
Başa çıkma kapasitemizde kendine yer bulan
meydan okumalar, gelişim ve büyüme için fırsatlarla karşılaşırız. Örneğin, ailenin size sağladığı güvenli hayatı terk edip kendi başına ya da arkadaşlarla yaşamaya başlamak kendine güven ve bağımsızlık duygusunu geliştirmek için bir fırsattır. Diğer taraftan reddedilme, yalnızlık, fakirlik gibi zorluklarla da yüz yüze kalabiliriz. Olumsuz gibi görünen bu durumlar da diğer insanlarla ilişki için yeni yollar arama ya da küçük bir bütçeyle yaşam planlama gibi pozitif fırsatları değerlendirmemize katkı sağlar.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ZORLUKLARA KATLANARAK VE FIRSATLARLA İLGİLENEREK GÜÇLÜ YÖNLERİ GELİŞTİRMEK Değişiklik için fırsatlar ve başa çıkma kaynaklarımıza meydan okuyan zorluklar şimdi sıralayacağımız kategorilere bölünür. İlk sırada yaşam döngüsünün belirli bir aşamasını tamamlamaya özgü olanlar vardır. Örneğin; İrlanda’da ortaokulu bitirmek gençler için ergenlikle ilgili zorluklar ve fırsatlarla tanışmak anlamına gelir. İkincisi, yaşam döngüsünün bir aşamasından diğerine geçişle ilgili zorluklar ve fırsatlarla ilgili kategoridir. Üçüncüsü, uzun süreli alışkanlık edinmek veya bunları kırmakla ilgili zorlukları içine alan kategoridir. Sigara içmek kırılmak istenen uzun süreli bir alışkanlıkken, iyi bir ruh hali ve daha fazla fedakârlık gibi alışkanlıklar ise işlemek istediğimiz alışkanlıklarımızdır. Dördüncü sırada, günden güne değişen zorluk ve fırsatlarla ilgili kategori vardır. Bunlara örnek olarak, diğer insanlarla olan çatışmalar ya da trafikle başa çıkma mücadelesi verilebilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Son olarak, fakirliğe neden olan finansal problemler, taşınma veya bir yakını kaybetme gibi sıradışı fırsat ve zorluklar ayrı bir kategori olarak kendine yer bulur. Biz bu zorluk veya fırsatlarla karşı karşıya kaldığımız zaman durumla ilgili olarak güçlü yönler geliştiririz. Bu güçlü yönler tarihsel (ilk güvenli bağ, ilk otoriter ebeveynlik), kişisel (zekâ, yaratıcılık, bilgelik) ve bağlamsal (iyi sosyal destek ağı, mevcut işlevsel aile) niteliklidir. Fırsat ve zorlukların aşılmasında, güçlü yönlerimiz bize, fırsat ya da zorlukla bütünleşecek ve durumun gerektirdiği talepleri yönetecek yöntemlerle eşleşecek şekilde yardımcı olur. Bazen bir fırsat ya da zorluk olduğunu inkâr ederken bazen de bunun tersi olacak şekilde zorluk veya fırsatın varlığını kabul ederiz. Etkin fırsat ve zorluk yönetiminin pozitif sonuçları, fiziksel sağlık ve psikolojik refahta olumlu değişikliklerle genel anlamda kişisel güçlerin kuvvetlenmesi şeklinde olur.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
DEĞİŞİM AŞAMALARI Etkin fırsat ve zorluk yönetiminin pozitif sonuçları, fiziksel sağlık ve psikolojik refahta olumlu değişikliklerle genel anlamda kişisel güçlerin kuvvetlenmesi şeklinde olur. NİYET ÖNCESİ Bu aşamada bir problem olduğunu inkâr ederiz (Örnek sigara içmek benim için problem değil). zorlukların
üstesinden
gelmenin
Bu aşamada
maliyetini
abartırken
problemlerle ilgilenmemenin maliyetlerini ise küçümseriz. NİYET Bu aşamada, inkâr aşamasından belli bir problem olabileceğini kabul etme aşamasına geçeriz. Ancak değişimin yarar ve zararlarını dengeleyememekten kaynaklanan bir kararsızlık da vardır. “Sigara içmek benim için problem. Bazen nefesim kesiliyor ve uzun dönemde sağlığımdan endişe ediyorum. Ama sigara içmekten hoşlanıyorum” tarzı bir bakış açısı bu duruma örnek olabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
PLANLAMA Planlama aşamasında, değişim sözü verilir. Bu aşama sırasında, niyet aşamasında yapılanları,
iyi ifade edilen bir
eylem planındaki belli adımlarla değiştirecek genel bir karar oluştururuz. EYLEM Bu aşamada, planımızı eyleme geçirerek davranışımızı değiştiririz. Ancak bunu önlemek için tuzaklar vardır. Bazen uygun olmayan bir plan yaparız veya herhangi bir gerçekçi plan olmadan eyleme geçmeye kalkarız. Bu durumlarda sonuca ulaşmak mümkün olmayabilir. Planlama kararı, bizi sonuca götürecek şekilde mantıklı adım dizilerine dönüştürmek için gereklidir. SÜRDÜRME Bu aşamada, bizi geri döndürecek (nüksedecek) veya eski alışkanlıklara kaymamıza engel olacak aktif adımlar atarız. Geri dönüşe ve eski alışkanlıklara kayışa; sosyal baskı, iç mücadele, özel durumlar ve irademizi test eden unsurlar neden olabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
SONLANDIRMA Sonlandırma aşamasında, geri dönüş için herhangi bir istek
deneyimlemeyiz
ve
zorlukların
üstesinden
gelebildiğimize dair tam bir güven duygusu hissederiz. Ancak, geri dönüşüm süreci nadir karşılaşılan bir durum değildir. Önceki değişim aşamalarına döndüğümüz zaman bu aşamalar üzerinde tekrar ilerleriz. DEĞİŞİM SÜREÇLERİ Değişim süreçleri yoluyla geçiş, sınırlı sayıdaki değişim sürecine katılımla kolaylaşır. Bilinç yükseltme, duyguların uyanması,
çevresel
yeniden değerlendirme ve sosyal serbestlik, niyet öncesinden niyeti kolaylaştırıcı hareket için belli derecede yardımcıdır. yaparken,
öz-
değerlendirme, değişim süreci için çok önemlidir.
Öz-
Niyetten
planlamaya
geçiş
serbestlik, değişime teslim olma yoluyla planlamadan eyleme geçişte çok kritik bir rol üstlenir ve bu, amaç belirleme ile izleme birleştiğinde gerçekleşir:
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Süreçler,
sonlandırma
aşamasına
kadar
devam
etmelidir. Eylem aşamasından sürdürme aşamasına geçerken uyarıcı kontrolü, risk yönetimi, karşılık vermek ve yardımcı ilişkilere katılım, üst derecede yararlıdır. Son olarak, sürdürme aşamasından sonlandırmaya ilerlerken nüksetme sürecinden korunmak önemli bir değişim süreci halini alır. NİYET ÖNCESİNDEN NİYETE Bu
geçişte
duyguların uyanması,
bilinç
yükseltme
(bilinçlendirme),
çevresel yeniden değerlendirme ve
sosyal serbestlik yararlı değişim süreçlerdir. BİLİNÇ YÜKSELTME Bilinç yükseltme, problemin sebeplerini, sonuçlarını ve olası sonuçlarını tanımaktan alıkoyan savunmalar hakkında farkındalığımızı arttıran bir süreçtir. DUYGULARIN UYANMASI Eğer bilinç yükseltme, zorluklar ve problemler hakkında gerçek bilgiyi elde etmemize yardımcı olarak değişimi desteklerse, duyguların uyanması da zorluklarla ilgili önemli duygularla bağlantı kurarak değişimi destekler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÇEVRESEL YENİDEN DEĞERLENDİRME Çevresel
yeniden
değerlendirmeyle,
problem
davranışımızın ya da hayatımızda karşı karşıya kaldığımız zorluklardan
kaçınmanın
ailemizi,
arkadaşlarımızı
ve
toplumumuzu nasıl etkilediğini gözönüne alırız. SOSYAL SERBESTLİK Sosyal serbestlik, problem davranışlarımıza alternatif olanları seçmek için fırsatlar sunan toplumdaki değişim sürecidir. Biz bu alternatiflerin var olduğundan haberdar oluruz ve onları değişim için kullanırız. NİYETTEN PLANLAMAYA Bu geçiş, amaç belirleme, izleme ve kendini tekrar değerlendirme değişim süreçlerini içerir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
AMAÇ BELİRLEME VE İZLEME Amaç belirlemeyle, problem çözümü için net, açık, görülebilir ve ölçülebilir hedefler tanımlanır. İzleme süreci, ölçülebilir yolda amaçlara doğru değerlendirilebilir rutin ilerlemeyi ve bu ilerlemeleri kaydetmeyi içerir. KENDİNİ TEKRAR DEĞERLENDİRME Kendini
tekrar
değerlendirmeyle,
çözülmeyen
problemlerimize ait kendimizin bakış açılarını, çözülen problemlerimizle karşılaştırırken, kendimize,
çekirdek
değerlerimize kendimizin hangi versiyonumuzun daha katkı verdiğini sorarız.
PLANLAMADAN EYLEME Planlamadan eyleme geçişte, öz serbestlik kritik bir rol üstlenir. ÖZ SERBESTLİK Öz serbestlik süreci, hayatımızdaki zorluklara adres göstermeyi ve problemli davranışımızı değiştirme taahhüdü vermek için seçim yapmayı içerir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
EYLEMDEN SÜRDÜRMEYE Bu aşamada; uyarıcı kontrolü, karşılık vermek, ödüller ve yardımcı ilişkilere katılım çok yararlı değişim süreçleridir. UYARICI KONTROLÜ Uyarıcı kontrolü çevremizi değiştirir ve böylece problem davranışlarla beraber üretici alternatifler için ipuçları ihtiva eder. KARŞILIK VERMEK Karşılık vermek, problem davranışlarımızın yerine alternatifleri yerleştirdiğimiz bir değişim sürecidir. Karşılık verme yöntemleri, enerjiyi diğer keyifli etkinliklere döndürme çabalarını kapsar ki; bunlar düzenli fiziksel egzersiz, düzenli rahatlama pratikleri, meditasyon, olumsuz inançlara karşı mücadele, alçakgönüllülük, etkisiz eylem veya problem çözme eylemine odaklı dürtüsellik olarak sayılabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
ÖDÜL Ödül, davranış sonuçlarına odaklı bir değişim sürecidir.
Davranış sonuçları, tekrarlanacak davranışın
olabilirliğini etkiler. SÜRDÜRMEKTEN SONLANDIRMAYA Bu son aşama için nüksetmeyi önleme ve yönetim, önemli değişim süreçleridir. NÜKSETMEYİ ÖNLEME VE YÖNETİM Birçoğumuz
davranışımızı
değiştirmeyi
denediğimizde nüksetme ve geri dönüşüm zorlukları ile karşılaştığımız için nüksetmeyi önleme ve yönetim, değişim süreci için önemlidir. Bu süreç için çeşitli yöntemler vardır. Bunlardan birkaçı; şekillendirme ve güçlendirme, adım adım planlama ve durumları sezmek olarak sıralanabilir.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
RESMİ OLMAYAN İLİŞKİLERİ
(İNFORMAL)
YARDIM
Yardım ilişkileri, değişim aşamaları yoluyla ilerlemeyi kolaylaştırır.
Bu ilişkiler resmi olmayabilir ve yakın
arkadaşları ya da aile üyelerini kapsayabilir. Alternatif olarak bu ilişkiler resmi olabilir ve klinik psikologlar gibi profesyonelleri de kapsayabilir. Niyet
öncesi
aşamada,
etkin
şekilde
kendini
değiştirenler problemlerinin gerçekliğini doğrulamak için güvendikleri insanlardan yardım isterler. Niyet
aşamasında,
başarılı
şekilde
kendini
değiştirenler, problemlerini anlamak için güvendikleri bir insanla olan ilişkilerini kullanırlar. Planlama ve eylem aşamalarında, başarılı şekilde kendini değiştirenler, ailelerinin ve
yakın
dostlarının
planlarını bilmesine izin verirler. Sürdürme aşamasında, etkin şekilde kendini değiştirenler yakın arkadaşlarıyla veya aile üyeleriyle periyodik olarak temas kurarlar ve onların ne yapıldığını bilmelerine izin verip nüksetme riski karşısında onlardan destek isterler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
PSİKOTEREPATİK İLİŞKİLER Bazı insanlar fırsat ve zorlukları profesyonel psikolojik terapi olmadan kendi başlarına yönetirlerken bazıları ise değişim sürecini kolaylaştırmak için psikoterapiye katılırlar. Psikoterapi ile oluşan değişim süreciyle, terapi ile oluşan değişim süreci arasında bir fark yoktur. Psikolojik terapiler, insanlara
değişimin
mevcut
aşamasının
durumunu
tanımlanmada yardımcı olmak için dizayn edilmiştir. Terepatik teknikler ve bireylerin gelişim beklentileri, her biri için değişimin yüzde 15’i kadarken, terepatik ilişki terepatik değişimin en önemli etmenidir ve terapi sırasında ortalama yüzde 30 geliştirme oranına ulaşılmıştır. Terepatik ilişkilerin gelişimi, değişim ve geri çekilme hakkında planlama, anlaşma yapma, değerlendirme, terapi, direnci yönetmek veya kararsızlık gibi farklı aşamaları takip eder. PSİKOLOJİK TERAPİLERİN ETKİNLİĞİ En genel psikolojik problemler için, bireylerin üçte ikisiyle dörtte üçü arasındaki bir grup, bu problemi izleyen psikolojik terapiyi geliştirirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Birçok yetişkin ve çocuk müşteri, bireysel ve aile veya evlilik terapisi olarak terapiye sadece 6 ile 10 seans devam ederlerken, 8 seans sonunda yetişkinlerin yüzde 50’si gelişme göstermiştir.
Hastaların yüzde 10’u ise terapiden zarar
görmüşlerdir. YETİŞKİN PROBLEMLERİ PSİKOLOJİK TEDAVİLER
İÇİN
ÇALIŞAN
Global meta analitik gözden geçirmeler,
değişik
modellere dayanan terapi yaklaşımlarının, benzer sonuçlar verdiği ve iyi kontrol edilmiş çalışmalara odaklanmış gözden geçirmelerin belli problemler için özel tekniklerin etkinliğini işaret ettiği sonucuna ulaşmıştır. Bahsi geçen özel teknikler çocuklardaki, ergenlerdeki ve yetişkinlerdeki problemlerin çözümü için kullanılır. TARTIŞMALAR Psikolojik değişim alanında birçok tartışma vardır. Hümanist ve davranışsal gelenekler,
terepatik ilişki ve
teknikler kalitesinin göreceli önemi üzerinde anlaşmazlık içindedirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Farklı terepatik yaklaşımların göreceli etkinliği üzerinde de tartışmalar vardır.
Birçok karşılaştırılmalı
çalışma ve meta analiz, birçok psikoterapik tekniğin eşit derecede etkin olduğunu göstermiştir. Diğer
bir
tartışma,
insanların
hayatlarındaki
değişiklikleri, profesyonel destek alarak ya da almayarak yapması arasında net bir farkın olup olmadığıdır. Son, ama üzerinde en çok yaygara kopan tartışma ise bir uzmanlık olarak klinik psikolojinin davranışı değiştirme konusunu benimsemesi gerektiği üzerinden yürümektedir. ÖZET Başa çıkma kapasitemizde; kendine yer bulan meydan okumalar, gelişim ve büyüme için fırsatlarla karşılaşırız. Fırsat ve zorlukların aşılmasında, güçlü yönlerimiz, bize, fırsat ya da zorlukla bütünleşecek ve durumun gerektirdiği talepleri yönetecek yöntemlerle eşleşecek şekilde yardımcı olur. Etkin fırsat ve zorluk yönetiminin pozitif sonuçları fiziksel sağlık ve psikolojik refahta olumlu değişikliklerle genel anlamda kişisel güçlerin kuvvetlenmesi şeklinde olur
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Niyetten planlamaya geçiş yaparken öz (kendini), değerlendirme değişim süreci için çok önemlidir. Öz serbestlik süreci, hayatımızdaki zorluklara adres göstermek ve problemli davranışımızı değiştirme taahhüdü vermek için seçim yapmayı içerir. Eylemden sürdürme aşamasına geçerken uyarıcı kontrolü, karşılık vermek, ödüller ve yardımcı ilişkilere katılım çok yararlı değişim süreçleridir. Son aşama yani sürdürmekten sonlandırmaya uzanan geçiş için nüksetmeyi önleme ve yönetim, önemli değişim süreçleridir. Yardım ilişkileri değişim aşamaları yoluyla ilerlemeyi kolaylaştırır.
Bu ilişkiler resmi olmayabilir ve yakın
arkadaşları ya da aile üyelerini kapsayabilir. Alternatif olarak bu ilişkiler resmi olabilir ve klinik psikologlar gibi profesyonelleri de içerebilir Terepatik teknikler ve bireylerin gelişim beklentileri, her biri için değişimin yüzde 15’i kadarken, terapatik ilişki terapatik değişimin en önemli etmenidir ve terapi sırasında ortalama yüzde 30 geliştirme oranına ulaşılmıştır. En genel psikolojik problemler için, bireylerin üçte ikisiyle dörtte üçü arasındaki bir grup izleyen psikolojik terapiyi geliştirirler.
“POZİTİF PSİKOLOJİ”
Birçok yetişkin ve çocuk müşteri bireysel ve aile veya evlilik terapisi olarak terapi sadece 6 ile 10 seans devam ederlerken, 8 seans sonunda yetişkinlerin yüzde 50’si gelişme göstermiştir.
Hastaların yüzde 10’u ise terapiden zarar
görmüşlerdir. Global meta analitik gözden geçirmeler,
değişik
modellere dayanan terapi yaklaşımlarının benzer sonuçlar verdiği ve iyi kontrol edilmiş çalışmalara odaklanmış gözden geçirmelerin belli problemler için özel tekniklerin etkinliğini işaret ettiği sonucuna ulaşmıştır. Bahsi geçen özel teknikler çocuklardaki, ergenlerdeki ve yetişkinlerdeki problemlerin çözümü için kullanılır. Psikolojik
müdahaleler,
geniş
problemlerin gelişimini engeller.
çeşitlilikteki
psikolojik
“POZİTİF PSİKOLOJİ”