PSİKOLOJİ SIRLARI
PSİKOLOJİ SIRLARI
PSİKOLOJİ SIRLARI St.Clements University Türkiye Enformasyon Bürosu Yayınları 1.Baskı: Mayıs 2017 ISBN: Copyright©MedyaPress Bu kitabın Yabancı dillerdeki ve Türkçe yayın hakları Medya Press A.Ş. ‘ye aittir. Kitap, St. Clements University yayım listesindedir. Yayınevinden izin alınmadan kısmen ya da tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. Zinde Matbaacılık Mütercim Asım Sok. Fevzi Paşa Caddesi No:10/B Fatih / İSTANBUL MedyaPress Basın Yayın Dağıtım Anonim Şirketi İzmir 1 Cad.33/31 Kızılay / ANKARA Tel
: 444 16 59
Faks
: (312) 418 45 99
www.pressgrup.com Kitabın Orijinal Adı : Psikoloji Sırları Redaktör
: Esra BOZKURT
Kapak Tasarımı
:
II
PSİKOLOJİ SIRLARI
KAPAK RESMİ
III
PSİKOLOJİ SIRLARI
IV
PSİKOLOJİ SIRLARI
İÇİNDEKİLER
BÖLÜM I .............................................................................................................................. I PSİKOLOJİ NEDİR.............................................................................................................1 PSİKOLOJİNİN HEDEFLERİ ...............................................................................................4 PSİKOLOJİK YAKLAŞIMLAR ............................................................................................4 Modern Yaklaşımlar ...........................................................................................................4 Biyolojik Yaklaşım .............................................................................................................5 Bilişsel Yaklaşım: ...............................................................................................................6 Davranışsal Yaklaşım: ........................................................................................................6 Psikoanalitik Yaklaşım: ......................................................................................................7 İnsancıl Yaklaşım: ..............................................................................................................7 Kültürler Arası Yaklaşım: ...................................................................................................7 TARİHİ YAKLAŞIMLAR .....................................................................................................8 Yapısalcılık ........................................................................................................................8 İçebakış ..............................................................................................................................8 İşlevselcilik ........................................................................................................................8 Geştalt Yaklaşımı ...............................................................................................................9 Davranışçılık ......................................................................................................................9 PSİKOLOJİDE MODERN YAKLAŞIMLAR ......................................................................10 DESCARTES ....................................................................................................................... 10 SPİNOZA............................................................................................................................. 10 THOMAS HOBBES ............................................................................................................ 11 JOHN LOCKE ..................................................................................................................... 11 DİĞER KÜLTÜRLERDE PSİKOLOJİ ................................................................................ 11 Şamanizmin Psikolojiyle İlgisi.......................................................................................... 11 Budizm in Psikolojiyle İlişkisi .......................................................................................... 11 Hinduizm’in Psikolojiyle İlişkisi? ..................................................................................... 12 Doğu Dinlerinin İlkelerinin Modern Batı Psikolojisiyle İlişkisi .........................................12 PSİKOLOJİNİN BABASI; WİLHELM WUNDT ................................................................ 12 SOSYAL PSİKOLOJİ ..........................................................................................................12 GORDON ALLPORT VE PERSONALİSTİK PSİKOLOJİ ................................................. 14 VAROLUŞÇU PSİKOLOJİ ................................................................................................. 15 Atılmışlık Kavramı ........................................................................................................... 16 V
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bilinç ve Mantık ............................................................................................................... 18 Bilinç Dışı ........................................................................................................................ 19 Kendini Aldatma .............................................................................................................. 20 CARL ROGERS VE FENOMENOLOJİK BENLİK KURAMI ............................................ 21 Fenomenolojik Alanın Bilinçli Yönü olan Benlik ............................................................. 21 Motivasyon ....................................................................................................................... 23 GARDNER MURPHY VE BİYOSOSYAL KURAM .......................................................... 25 Kişilik Kuramı .................................................................................................................. 25 Kişilik Yapısı.................................................................................................................... 26 Kişilik Örgütlenmesi.........................................................................................................27 PSİKOLOJİ BİLİMİNİN ÖNCÜLERİ ................................................................................. 28 SİGMUND FREUD (1856-1939) ......................................................................................... 28 FREUD’UN KURAMLARI ................................................................................................. 29 Topografik Kuram ............................................................................................................ 29 Yapısal Kuram.................................................................................................................. 30 SAVUNMA MEKANİZMALARI........................................................................................ 34 Bastırma ........................................................................................................................... 34 Yansıtma .......................................................................................................................... 34 Neden Bulma .................................................................................................................... 34 Karşıt Tepki Geliştirme: ...................................................................................................35 Özdeşim Kurma (Özdeşleşme):......................................................................................... 35 Yön (Yer) Değiştirme: ......................................................................................................35 İnkâr (Yadsıma):............................................................................................................... 35 Yüceltme: ......................................................................................................................... 36 Ödünleme ......................................................................................................................... 36 PSİKOSEKSÜEL GELİŞİM DÖNEMLERİ .........................................................................36 Oral Dönem ...................................................................................................................... 37 Anal Dönem ..................................................................................................................... 37 Fallik Dönem .................................................................................................................... 38 Latent Dönem ................................................................................................................... 38 Genital Dönem ................................................................................................................. 39 FREUD’UN İÇGÜDÜLERLE İLGİLİ TEORİSİ..................................................................39 ALFRED ADLER (1870-1937) ............................................................................................ 40 KLASİK PSİKOANALİTİK KURAM İLE BİREYSEL PSİKOLOJİNİN KARŞILAŞTIRILMASI:......................................................................................................42 VI
PSİKOLOJİ SIRLARI
ERICH FROMM .................................................................................................................. 43 ERIC ERİCSSON................................................................................................................. 44 ERİC ERİCSON’UN PSİKOSOSYAL GELİŞİM KURAMI ................................................ 45 Birinci Evre ...................................................................................................................... 45 İkinci Evre ........................................................................................................................ 46 Üçüncü Evre ..................................................................................................................... 48 Dördüncü Evre ................................................................................................................. 50 Beşinci Evre ..................................................................................................................... 51 Altıncı Evre ...................................................................................................................... 53 Yedinci Evre..................................................................................................................... 53 Sekizinci Evre .................................................................................................................. 54 KAREN HORNEY............................................................................................................... 55 Karen Horney’in Kişilik Kuramı ....................................................................................... 55 HARRY STACK SULLIVAN VE KİŞİLER ARASI İLİŞKİLER ........................................57 Kişiliğin Yapısı................................................................................................................. 57 DAVRANIŞÇI PSİKOLOJİ ................................................................................................. 61 IVAN PAVLOV ................................................................................................................... 62 JOHN B. WATSON ............................................................................................................. 63 Korku Koşullanması ve Uyarıcı Genellemesi Çalışması .................................................... 64 Öğrenmede En Son – En Sık İlkesi ................................................................................... 65 EDWARD THORNDIKE.....................................................................................................65 B.F. SKINNER..................................................................................................................... 67 Birincil ve İkincil Pekiştireçler ......................................................................................... 71 PEKİŞTİRME TARİFELERİ ............................................................................................... 72 CEZA ...................................................................................................................................73 CEZANIN OLUMSUZ ETKİLERİ ...................................................................................... 74 JEAN PIAGET ..................................................................................................................... 74 Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Temel Kavramlar .......................................................... 75 Zekâ ............................................................................................................................. 75 Şema............................................................................................................................. 75 Uyum............................................................................................................................ 76 Dengeleme .................................................................................................................... 76 PİAGET’YE GÖRE BİLİŞSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ .................................................... 77 - Duyusal -Motor Dönem ..................................................................................................77 - İşlem Öncesi Dönem ......................................................................................................77 VII
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Somut İşlemler Dönemi ..................................................................................................78 - Soyut İşlemler Dönemi ...................................................................................................79 GESTALT PSİKOLOJİSİ .................................................................................................... 80 İNSANİ TEORİLER ............................................................................................................ 81 İnsani Psikoloji ................................................................................................................. 81 ABRAHAM MASLOW .......................................................................................................81 CARL ROGERS .................................................................................................................. 84 Benlik Bilinci ................................................................................................................... 84 İdeal Benlik ...................................................................................................................... 85 Benlik Saygısı (Özsaygı) ..................................................................................................85 SOSYO-KÜLTÜREL PSİKOLOJİ ....................................................................................... 85 PSİKOLOJİNİN DİĞER DİSİPLİNLERİ ............................................................................. 86 Psikolojinin İlgi Alanları...................................................................................................86 BÖLÜM II .......................................................................................................................... 88 PSİKOLOJİ BİLİMİ ..........................................................................................................88 PSİKOLOJİ BİLİMİ ............................................................................................................. 90 BİLİMSEL METOT ............................................................................................................. 90 Tarama Araştırması ..........................................................................................................91 Vaka İncelemesi ............................................................................................................... 91 Deney ............................................................................................................................... 91 Tanımlayıcı Model ........................................................................................................... 92 Korelasyonel Model .........................................................................................................92 Deneysel Model ................................................................................................................ 94 Soru Listeleri ve Görüşme ................................................................................................ 94 Standart Testler................................................................................................................. 95 Laboratuvar Deneyleri ......................................................................................................95 Hayvan Modelleri ............................................................................................................. 97 ARAŞTIRMA ENDİŞELERİ ............................................................................................... 97 ARAŞTIRMANIN GEÇERLİLİĞİNİ TEHDİT EDEN UNSURLAR ...................................98 BEYİN VÜCUT VE DAVRANIŞ ........................................................................................ 99 BEYİN ................................................................................................................................. 99 Nöronlar ......................................................................................................................... 100 Nöroileticiler (Nörotransmitter) ...................................................................................... 101 Ana Nöroileticiler ve Fonksiyonları ................................................................................ 102 Glial Hücreler ................................................................................................................. 102 VIII
PSİKOLOJİ SIRLARI
Cerebral Korteks............................................................................................................. 103 Korteksin Fonksiyonları.................................................................................................. 103 Nöroplastisite ................................................................................................................. 104 BEYNİN TAMİR OLMASI ............................................................................................... 105 SAĞ VE SOL YARIKÜRELERİN ÖZEL FONKSİYONLARI .......................................... 105 BEYİN ÜZERİNDE ÇALIŞMAK ...................................................................................... 106 BEYİN VE SİNİR SİSTEMİ .............................................................................................. 108 Merkezi Sinir Sistemi-CNS ............................................................................................ 108 Çevresel Sinir Sistemi-PNS ............................................................................................ 108 Somatik Sinir Sistemi ..................................................................................................... 108 ANS-Otonom Sinir Sistemi ............................................................................................ 108 Sempatik Bölüm ............................................................................................................. 108 Parasempatik Bölüm ....................................................................................................... 108 Ön Beyin ........................................................................................................................ 109 Orta Beyin ...................................................................................................................... 109 Arka Beyin ..................................................................................................................... 109 Pons ............................................................................................................................ 109 Medulla ...................................................................................................................... 109 Beyincik ..................................................................................................................... 110 Kıvrımlı Korteks............................................................................................................. 110 Dört Lob ......................................................................................................................... 110 Anensefali ...................................................................................................................... 110 Frontal Lobotomi ............................................................................................................ 110 Motor Korteksinin Yeri .................................................................................................. 111 Motor Korteksi Organizasyonu ve Fonksiyonu ............................................................... 111 Parietal Lob .................................................................................................................... 111 Beden Duyuları Korteksinin Yeri.................................................................................... 112 Beden Duyuları Korteksinin Organizasyonu ................................................................... 112 Temporal Lob ................................................................................................................. 112 Birincil İşitsel Korteks .................................................................................................... 112 İşitsel Çağrışım Alanı ..................................................................................................... 112 Broca Alanı-Frontal Lob ................................................................................................. 113 Wernicke Alanı-Temporal Lob ....................................................................................... 113 Oksipital Lob .................................................................................................................. 113 Görme ............................................................................................................................ 113 IX
PSİKOLOJİ SIRLARI
Görsel Agnozi ................................................................................................................ 113 İhmal Sendromu ............................................................................................................. 114 Limbik Sistem ................................................................................................................ 114 Limbik Sistemin Önemli Bölümleri ................................................................................ 114 Hipotalamus................................................................................................................ 114 Amygdala ................................................................................................................... 114 Thalamus .................................................................................................................... 114 Hippocampus .............................................................................................................. 114 Sempatik Sinir Sistemi.................................................................................................... 114 Parasempatik Sinir Sistemi ............................................................................................. 115 Endokrin Sistemi ............................................................................................................ 115 Kontrol Merkezi ............................................................................................................. 115 Hipofiz Bezi ................................................................................................................... 115 YARI KÜRELERİN FARKLI FONKSİYONLARI ............................................................ 116 Sözel .............................................................................................................................. 116 Matematik .................................................................................................................. 116 Analitik....................................................................................................................... 116 Kendini Tanımak ........................................................................................................ 116 Sözel Olmayan ............................................................................................................... 116 Mekânsal .................................................................................................................... 116 Bütüncül (Holistik) ..................................................................................................... 117 Başkalarını Tanımak ................................................................................................... 117 VÜCUT.............................................................................................................................. 117 Pankreas ......................................................................................................................... 117 Tiroit .............................................................................................................................. 117 Böbrek Üstü Bezleri ....................................................................................................... 117 Gorıad ............................................................................................................................ 118 BÖLÜM III ....................................................................................................................... 119 DUYULAR VE ALGI....................................................................................................... 119 DUYULAR VE ALGILAMA ............................................................................................ 121 GÖZ ................................................................................................................................... 121 Göz Duyumu ve Görsel Korteks Algılaması ................................................................... 121 RENGİ ALGILAMAK ....................................................................................................... 123 Üç Renk Teorisi.............................................................................................................. 124 Karşıt Süreç Teorisi ........................................................................................................ 124 X
PSİKOLOJİ SIRLARI
Renk Körlüğü ................................................................................................................. 124 ŞEKLİ ALGILAMAK ........................................................................................................ 125 Derinliği Algılamak ........................................................................................................ 125 Hareketi Algılamak......................................................................................................... 126 KULAK ............................................................................................................................. 126 Perde .............................................................................................................................. 127 Desibel ........................................................................................................................... 127 Dış Kulak ....................................................................................................................... 128 Orta Kulak ...................................................................................................................... 128 İç Kulak.......................................................................................................................... 128 Yer Teorisi ..................................................................................................................... 129 Meniere Hastalığı ........................................................................................................... 129 Duyma Kayıpları ............................................................................................................ 130 İletim Tipi Sağırlık ......................................................................................................... 130 Nöral Sağırlık ................................................................................................................. 130 Salyangoz İmplantı ......................................................................................................... 130 KİMYASAL DUYULAR; TAT VE KOKU ALMA ........................................................... 130 Tat .................................................................................................................................. 130 Koku Almak ................................................................................................................... 131 DOKUNMA ....................................................................................................................... 132 Deri ................................................................................................................................ 132 Serbest Sinir Uçları ......................................................................................................... 132 Pacinian Corpuscle ......................................................................................................... 132 AĞRI ................................................................................................................................. 133 Ağrı Tedavisi .................................................................................................................. 133 ALGILAR .......................................................................................................................... 133 Algı Eşikleri ................................................................................................................... 134 McGurk Etkisi ................................................................................................................ 134 Seçici Dikkat .................................................................................................................. 134 Algıda Beklentinin Önemli Rolü ..................................................................................... 135 Algı ve Yapısalcılar; Geştaltçılar .................................................................................... 136 Algıda Değişmezlik ........................................................................................................ 136 Boyut Değişmezliği .................................................................................................... 136 Şekil Değişmezliği ...................................................................................................... 136 Parlaklık ve Renk Değişmezliği .................................................................................. 137 XI
PSİKOLOJİ SIRLARI
Derinlik Algısı ................................................................................................................ 137 İllüzyon .......................................................................................................................... 138 Bilinçdışı Algı ................................................................................................................ 138 Duyum Ötesi Algı........................................................................................................... 138 Ganzfeld İşlemi .............................................................................................................. 139 Fi Hareketi...................................................................................................................... 139 Gerçek Hareket ............................................................................................................... 139 Görünürde Hareket ......................................................................................................... 139 Sanal Gerçeklik .............................................................................................................. 139 BÖLÜM IV ....................................................................................................................... 140 BİLİNÇ ............................................................................................................................. 140 BİLİNÇ .............................................................................................................................. 142 Bilinçlilik Sürekliliği ...................................................................................................... 142 Kontrollü Süreçler ...................................................................................................... 143 Otomatik Süreçler ....................................................................................................... 143 Bilincin Psikoaktif İlaçlar ile Değiştirilmesi .................................................................... 143 Bilinci İlaçsız Değiştirmek.............................................................................................. 145 Telkin Sayesinde Davranış Değiştirmek ...................................................................... 146 Bilincin Değiştirmek için Duyumu Azaltmak .............................................................. 146 Meditasyon ................................................................................................................. 147 UYKU VE RÜYA .............................................................................................................. 147 UYKU ................................................................................................................................ 147 Uyku Aşamaları .............................................................................................................. 148 Gece Boyunca Hareket ................................................................................................... 148 Uyku Bozuklukları ......................................................................................................... 149 Uyku ve Uyanıklık Ritmi ................................................................................................ 150 Uyumamanın Ağır Faturası ............................................................................................. 151 RÜYALAR VE RÜYA GÖRMEK ..................................................................................... 151 BELLEK ............................................................................................................................ 152 Belleği Güçlendirme; Ezberleme Yöntemleri .................................................................. 154 Yerleşim Yöntemi....................................................................................................... 154 Asma Yöntemi ............................................................................................................ 154 ZEKÂ................................................................................................................................. 154 İki Faktör Teorisi ............................................................................................................ 154 Çoklu Zekâ Teorisi - Farklı Zekâ Türleri ........................................................................ 155 XII
PSİKOLOJİ SIRLARI
Üçlü Zekâ -Üç Zekâ Türü ............................................................................................... 155 Zekânın Ölçülmesi.......................................................................................................... 156 Beyin Boyutları ve Zekâ ................................................................................................. 156 Binet Zekâ Testi ............................................................................................................. 156 Wechsler Zekâ Testi ....................................................................................................... 156 Testlerde Geçerlilik ........................................................................................................ 157 Zekâ Konusunda Araştırmalar ........................................................................................ 157 İkiz Araştırmaları........................................................................................................ 157 Evlât Edinme Araştırmaları......................................................................................... 158 BÖLÜM V......................................................................................................................... 159 BÜYÜME VE GELİŞME................................................................................................. 159 BÜYÜMEK VE GELİŞMEK ............................................................................................. 161 Gebelik ve Doğum Öncesi Gelişim ................................................................................. 161 Bebeklik ve Çocukluk..................................................................................................... 162 Yeni Doğanda Hayatta Kalma Refleksleri ....................................................................... 163 ÇOCUKLUK SIRASINDA BİLİŞSEL GELİŞİM .............................................................. 163 ÇOCUKLUK SIRASINDA SOSYAL GELİŞİM................................................................ 164 ÇOCUKTA BENLİK KAVRAMININ GELİŞMESİ .......................................................... 165 ÇOCUKTA BAĞLANMA DUYGUSU ............................................................................. 167 GENÇLİK .......................................................................................................................... 169 Gençlikte Fiziksel Değişim ............................................................................................. 170 Kızlarda Yaşanan Vücut Gelişim ve Değişim Süreci ................................................... 170 Adet Görme (Menstrüasyon, Regl Olma) .................................................................... 170 Erkeklerde Yaşanan Vücut Gelişim ve Değişim Süreci ............................................... 171 Ses Değişimi ............................................................................................................... 171 Kıllanma ..................................................................................................................... 172 Gençlikte Bilişsel Gelişim .............................................................................................. 172 Gençlikte Sosyal Gelişim ................................................................................................ 173 ERKEN VE ORTA YETİŞKİNLİK ................................................................................... 174 Orta Yetişkinlikte Fiziksel ve Bilişsel Değişiklikler ........................................................ 174 Fiziksel Değişiklikler .................................................................................................. 174 Sosyal Değişiklikler .................................................................................................... 175 GEÇ YETİŞKİNLİK .......................................................................................................... 175 Yaşlanma Sırasında Bilişsel Değişiklikler ....................................................................... 176 Demans (Bunama) ve Alzheimer ................................................................................ 176 XIII
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yaşlanma Sırasında Sosyal Değişiklikler ........................................................................ 177 Ölüm ve Matem .............................................................................................................. 177 BÖLÜM VI ....................................................................................................................... 179 ÇOCUK VE ERGEN PSİKOLOJİSİ .............................................................................. 179 ÇOCUKLARDA FİZİKSEL GELİŞİM EVRELERİ .......................................................... 181 BİLİŞSEL GELİŞME ......................................................................................................... 182 Psikometrik Zekâ Testi Hareketi ..................................................................................... 182 Dil Gelişimi .................................................................................................................... 183 Sosyal Gelişim ................................................................................................................ 183 Duygusal Gelişim ........................................................................................................... 183 Ahlaki (Manevi) Gelişim ............................................................................................... 183 Kimlik Gelişimi .............................................................................................................. 184 Cinsiyet Rolü Gelişimi.................................................................................................... 184 Arkadaşlık ve Akran-Grup İlişkileri ................................................................................ 185 PROBLEM GELİŞİMİ ÜZERİNDEKİ ETKİLER .............................................................. 185 Kişisel Yatkınlık Faktörleri ............................................................................................. 185 MİZAÇ .............................................................................................................................. 186 ZEKÂ, BENLİK SAYGISI VE KONTROL ODAĞI .......................................................... 187 KİŞİSEL SÜRDÜRME FAKTÖRLERİ ............................................................................. 187 SAVUNMA MEKANİZMALARI...................................................................................... 187 Olgun Savunmalar .......................................................................................................... 188 Nevrotik Savunmalar ...................................................................................................... 188 Olgunlaşmamış Savunmalar............................................................................................ 188 BAŞA ÇIKMA STRATEJİLERİ ........................................................................................ 189 BİYOLOJİK SÜRDÜRME FAKTÖRLERİ........................................................................ 189 Bağlamsal Yatkınlık Faktörleri ....................................................................................... 190 HAYATIN İLK DÖNEMLERİNDE EBEVEYN-ÇOCUK FAKTÖRLERİ ........................ 190 Bağ Kurma ..................................................................................................................... 190 Bağlanma ....................................................................................................................... 190 Entelektüel Teşvik .......................................................................................................... 190 Ebeveynlik Tarzları ........................................................................................................ 191 Ebeveyn Problemleri ...................................................................................................... 191 Evlilik Anlaşmazlığı ....................................................................................................... 191 Aile Düzensizliği ............................................................................................................ 192 Sapkın Kardeşler ............................................................................................................ 192 XIV
PSİKOLOJİ SIRLARI
Hayatın İlk Dönemlerindeki Sıkıntılar ............................................................................ 192 Ayrılık ve Yas ................................................................................................................ 192 Çocuk Tacizi .................................................................................................................. 192 Sosyal Dezavantaj .......................................................................................................... 193 Kurumsal Yetiştirme....................................................................................................... 193 BAĞLAMSAL SÜRDÜRME FAKTÖRLERİ .................................................................... 193 Aile Sistemi Faktörleri .................................................................................................... 193 Tutarsız Disiplin ............................................................................................................. 193 Karışık İletişim Şekilleri ................................................................................................. 193 Nirengi (Üçgenleme) ...................................................................................................... 194 Baba Yokluğu ................................................................................................................. 194 Ebeveyn Faktörleri ......................................................................................................... 194 Sosyal Ağ Faktörleri ....................................................................................................... 194 Sosyal Destek Eksikliği .................................................................................................. 194 Yüksek Aile Stresi .......................................................................................................... 194 Eğitime Dair Uygun Olmayan Yerleşimler ..................................................................... 195 Sapkın Arkadaş (Akran) Gruplarına Üyelik .................................................................... 195 Toplum Problemleri ........................................................................................................ 195 Tetikleyici Faktörler ....................................................................................................... 195 BEBEKLİKTE VE ERKEN ÇOCUKLUKTA UYKU PROBLEMLERİ ............................ 195 Sınıflandırma ve Epidemiyoloji ...................................................................................... 196 KLİNİK ÖZELLİKLER VE ETİYOLOJİK FAKTÖRLER ................................................ 196 Sakinleştirme ve Gece Uyanma Problemleri ................................................................... 196 Kâbuslar ......................................................................................................................... 197 Gece Terörü ve Uyurgezerlik .......................................................................................... 197 Gündüz Uyuklaması ....................................................................................................... 197 Uyku Rutinleri ................................................................................................................ 198 Uyku Günlükleri ............................................................................................................. 198 Özel Değerlendirme Süreçleri ......................................................................................... 199 Faktörler ......................................................................................................................... 199 Sürdürme Faktörleri ........................................................................................................ 199 Korumacı Faktörler ve Aile Kaynakları .......................................................................... 199 Formülasyon ................................................................................................................... 200 Tedavi ............................................................................................................................ 200 Ödül Eğitimi ................................................................................................................... 201 XV
PSİKOLOJİ SIRLARI
Sirkadyen Ritim Bozukluğunun Tedavisi ........................................................................ 201 Gece Korkularının ve Kâbusların Tedavisi ...................................................................... 201 Yiyecek Toleranssızlığını Yönetmek .............................................................................. 201 Parasomnialar ................................................................................................................. 202 Aşırı Gündüz Uyuklaması Bozukluğunun Yönetilmesi ................................................... 202 TUVALET PROBLEMLERİ ............................................................................................. 202 Tanı, Klinik Özellikler ve Sınıflandırma ......................................................................... 202 Eliminasyon Bozuklukları ile İlgili Teoriler ve Tedaviler ................................................ 203 Değerlendirme ................................................................................................................ 204 İdrar Kaçırmayı Hazırlayan Faktörler ............................................................................. 205 İdrar Kaçırmayı Hızlandıran Faktörler ............................................................................ 205 İdrar Kaçırmanın Sürmesine Neden Olan Faktörler ......................................................... 205 İdrar Kaçırma İçin Koruyucu Faktörler ........................................................................... 206 Dışkı Tutamamayı Hazırlayan Sebepler .......................................................................... 206 Dışkı Tutamamayı Hızlandıran Sebepler ......................................................................... 206 Dışkı Tutamamanın Sürmesine Neden Olan Faktörler..................................................... 206 İsteğe Bağlı Bir Aile Çevresi Yaratmak .......................................................................... 206 İdrar Kaçırma Tedavisi ................................................................................................... 207 Dışkı Tutamama Eğitimi ................................................................................................. 207 ÖĞRENME VE İLETİŞİM ZORLUKLARI ....................................................................... 208 Entelektüel Yetersizlik (Zekâ Geriliği)............................................................................ 208 Etiyoloji...................................................................................................................... 208 Değerlendirme ............................................................................................................ 209 Müdahale .................................................................................................................... 209 Spesifik Dil Gecikmesi ................................................................................................... 210 Epidemiyoloji ............................................................................................................. 211 Etiyoloji...................................................................................................................... 211 Değerlendirme ve Müdahale ....................................................................................... 212 Spesifik Öğrenme Bozuklukları ...................................................................................... 212 Epidemiyoloji ............................................................................................................. 212 Spesifik Okuma Bozukluğu ............................................................................................ 213 Etiyoloji...................................................................................................................... 213 Değerlendirme ............................................................................................................ 213 OTİZM VE YAYGIN GELİŞİMSEL BOZUKLUKLAR ................................................... 213 Sınıflandırma ve Epidemiyoloji .................................................................................. 214 XVI
PSİKOLOJİ SIRLARI
Tanı ve Klinik Özellikler ............................................................................................ 215 Etiyolojik Teoriler ...................................................................................................... 216 Değerlendirme ................................................................................................................ 216 Ebeveyn Görüşmeleri.................................................................................................. 217 Öğretmen Görüşmeleri................................................................................................ 217 Yetenek ve Becerinin Psikometrik Değerlendirmesi .................................................... 217 Uzman Değerlendirmesi ............................................................................................. 217 Ayrımsal (Diferansiyel) Tanılar ................................................................................. 217 Profilleme ................................................................................................................... 218 Tedavi ........................................................................................................................ 218 DİKKAT VE AŞIRI AKTİVİTE PROBLEMİ .................................................................... 219 Tanı ve Klinik Özellikler ............................................................................................ 219 Epidemiyoloji ............................................................................................................. 221 DEHB ile İlgili Teoriler .................................................................................................. 221 Biyolojik Teoriler ....................................................................................................... 221 İntrapsişik (Zihinde Oluşan) Teoriler .......................................................................... 221 Sistem Teorileri .......................................................................................................... 222 DEHB Değerlendirmesi için Psikometrik Araçlar ........................................................... 222 Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler....................................................................................... 223 Sürdürme Faktörleri ........................................................................................................ 223 Koruyucu Faktörler......................................................................................................... 224 Formülasyon ................................................................................................................... 224 Tedavi ............................................................................................................................ 224 KORKU VE ANKSİYETE PROBLEMLERİ ..................................................................... 224 Korkuların ve Anksiyetenin Gelişimi .............................................................................. 225 Sınıflandırma .............................................................................................................. 226 Epidemiyoloji ............................................................................................................. 226 Tanılar ve Klinik Özellikler ........................................................................................ 227 Ayrılık Anksiyetesi Tanı Kriterleri (DSM-IV) ............................................................ 227 Fobilerle İlgili Tanı Kriterleri...................................................................................... 227 Genelleştirilmiş Anksiyeteye Dair Tanı Kriterleri (DSM-IV); ..................................... 228 Panik Bozukluğa ve Agora Fobi Dair Tanı Kriteri (DSM-IV) ..................................... 228 Travma Sonrası Stres Bozukluğuna Dair Tanı Kriterleri (DSM-IV) ............................ 228 Anksiyete ile İlgili Teoriler ............................................................................................. 229 Biyolojik Teori ........................................................................................................... 229 XVII
PSİKOLOJİ SIRLARI
Psikolojik Teori .......................................................................................................... 229 Bilişsel Teoriler .......................................................................................................... 229 Anksiyeteyi Değerlendirmek için Kullanılan Araçlar ...................................................... 230 Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler....................................................................................... 231 Hızlandırıcı Faktörler...................................................................................................... 231 Sürdürme Faktörleri ........................................................................................................ 232 Koruyucu Faktörler......................................................................................................... 232 Genel Tedavi İlkeleri ...................................................................................................... 232 YİNELEME BOZUKLUKLARI ........................................................................................ 233 Obsesif Kompülsif Bozukluk .......................................................................................... 233 Obsesif Kompülsif Bozukluk için Tanı Kriterleri ........................................................ 233 Tik Bozuklukları............................................................................................................. 234 Stereotipik Hareket Rahatsızlıkları.................................................................................. 234 Tourette Sendromu: ........................................................................................................ 234 Tourette Sendromuna Dair Tanısal Kriterler ............................................................... 234 Tourette Sendromunu Değerlendirmek için Kullanılan Psikometrik Araçlar ................ 235 Tedavi ........................................................................................................................ 235 SOMATİK PROBLEMLER ............................................................................................... 236 Hastalık Kavramının Gelişimi ......................................................................................... 236 Acı Kavramının Gelişimi ................................................................................................ 237 Sınıflandırma .............................................................................................................. 237 Epidemiyoloji ............................................................................................................. 238 Somatizasyon Problemlerine Dair Teoriler...................................................................... 238 Biyolojik Teori ........................................................................................................... 238 İçruhsal Teori ............................................................................................................. 238 Kişilerarası Teori ........................................................................................................ 239 Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler ................................................................................... 239 Hızlandırıcı Faktörler .................................................................................................. 239 Sürdürme Faktörleri .................................................................................................... 239 Koruyucu Faktörler ..................................................................................................... 240 Formülasyon ............................................................................................................... 240 Tedavi ........................................................................................................................ 240 Somatik Şikâyetleri Değerlendirmek için Psikometrik Araçlar ........................................ 241 ÇOCUKLARDA ACILI TIBBİ MÜDAHALE ................................................................... 244 Dişle İlgili Süreçlere Hazırlık ......................................................................................... 244 XVIII
PSİKOLOJİ SIRLARI
Astım.............................................................................................................................. 244 Nöbet Bozukluğu (Epilepsi)............................................................................................ 245 Şeker Hastalığı ............................................................................................................... 245 Kanser ............................................................................................................................ 246 ERGENLİK PROBLEMLERİ ............................................................................................ 246 Uyuşturucu Kullanımı..................................................................................................... 246 Sınıflandırma .............................................................................................................. 247 Epidemiyoloji ............................................................................................................. 247 Uyuşturucu Kullanımı ve Bağımlılığının Tanısal Kriterleri ............................................. 247 Madde Kullanımı ........................................................................................................ 247 Madde Bağımlılığı ...................................................................................................... 247 Uyuşturucu Kullanımından Doğan Klinik Durumlar ....................................................... 248 Maddelerin Sarhoşluk ve Bırakma Sendromları .............................................................. 249 Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler ................................................................................... 250 Hızlandırıcı Faktörler .................................................................................................. 251 Sürdürme Faktörleri .................................................................................................... 251 Koruyucu Faktörler ..................................................................................................... 251 Tedavi ........................................................................................................................ 251 RUH HALİ PROBLEMLERİ ............................................................................................. 252 Majör Depresyon ............................................................................................................ 252 Majör Depresyon ile İlgili Tanı Kriterleri:................................................................... 252 Epidemiyoloji ............................................................................................................. 252 Depresyonun Klinik Özellikleri ...................................................................................... 252 Algı ............................................................................................................................ 252 Biliş ............................................................................................................................ 253 Duygu ......................................................................................................................... 253 Davranış ..................................................................................................................... 253 Somatik Durum .......................................................................................................... 253 Kişilerarası Uyum ....................................................................................................... 254 Depresyonla İlgili Teoriler .............................................................................................. 254 Biyolojik..................................................................................................................... 254 Psikoanalitik ............................................................................................................... 254 Davranışsal ................................................................................................................. 255 Bilişsel ........................................................................................................................ 255 Depresyonu Değerlendirmek için Kullanılan Psikometrik Araçlar................................... 255 XIX
PSİKOLOJİ SIRLARI
Çocuk Tarafından Rapor Edilen Depresyon ................................................................ 255 Ebeveynler Tarafından Rapor Edilen Depresyon ......................................................... 256 Bilişsel Bozulmalar ..................................................................................................... 256 Depresif Niteleyici Stil ............................................................................................... 256 Benlik Saygısı............................................................................................................. 256 Umutsuzluk ................................................................................................................ 256 Sosyal Beceriler .......................................................................................................... 256 İntihar Düşüncesi ........................................................................................................ 256 İntihar Niyeti .............................................................................................................. 256 Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler ................................................................................... 257 Hızlandırıcı Faktörler...................................................................................................... 257 Sürdürme Faktörleri ........................................................................................................ 257 Koruyucu Faktörler......................................................................................................... 257 Tedavi ............................................................................................................................ 257 ANOREKSİYA ve BLUMİA NERVOSA .......................................................................... 258 Anoreksia Nervosanın Tanı Kriterleri ............................................................................. 258 Blumia Nervosanın Tanı Kriterleri .................................................................................. 258 Yeme Bozukluklarının Klinik Özellikleri ........................................................................ 259 Algı ............................................................................................................................ 259 Düşünce ...................................................................................................................... 259 Duygu ......................................................................................................................... 259 Davranış ..................................................................................................................... 259 Kişilerarası Uyum ....................................................................................................... 259 Fiziksel Komplikasyonlar ........................................................................................... 259 Yeme Bozuklukları Teorileri .......................................................................................... 260 Yeme Bozukluklarının Değerlendirilmesinde Kullanılan Psikometrik Araçlar ................ 261 Vücut Ağırlığı............................................................................................................. 261 Yeme Bozuklukları için Gözlemleme Araçları ............................................................ 261 Yeme Tutumları, Davranış ve İlgili Kişilik Boyutları .................................................. 261 Yeme Bozuklukları ..................................................................................................... 261 Yeme Bozuklukları Sonuçları ..................................................................................... 261 Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler....................................................................................... 262 Hızlandırıcı Faktörler...................................................................................................... 262 Sürdürme Faktörleri........................................................................................................ 262 Koruma Faktörleri .......................................................................................................... 262 XX
PSİKOLOJİ SIRLARI
Tedavi ............................................................................................................................ 262 ŞİZOFRENİ ....................................................................................................................... 263 Şizofreninin Tanı Kriterleri ............................................................................................. 263 Şizofreninin Klinik Özellikleri ........................................................................................ 264 Algı ............................................................................................................................ 264 Düşünce ...................................................................................................................... 264 Duygu ......................................................................................................................... 264 Kişilerarası Uyum ....................................................................................................... 264 Şizofreni ile İlgili Teoriler .............................................................................................. 265 Biyolojik..................................................................................................................... 265 Psikososyal ................................................................................................................. 265 Bütünleştirici Teoriler ................................................................................................. 266 Psikoz ve İlgili Yapıları Değerlendirme için Psikometrik Araçlar ................................... 266 Genel Psikotik Semptomatoloji ................................................................................... 266 Çocuklarda Düzgün Düşünme Bozukluğu ................................................................... 266 Çocuklarda Olumlu ve Olumsuz Semptomlar.............................................................. 266 Psikiyatrik Semptomatolojide Değişim ....................................................................... 266 Psikiyatrik Semptomatolojideki Değişiklik ................................................................. 267 Ergen ve Yetişkinlerde Sanrı Tecrübeleri .................................................................... 267 Ergen ve Yetişkinlerde Halüsinasyonlar ...................................................................... 267 Ergen ve Yetişkinlerde Kavrama ................................................................................. 267 Ebeveynlerin Şizofreni Bilgisi .................................................................................... 267 Ebeveynlerin Bakım Yükü .......................................................................................... 267 Ergenler ve Yetişkinler İçin Aile Problemleri.............................................................. 267 Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler....................................................................................... 267 Hızlandırıcı Faktörler...................................................................................................... 268 Sürdürme Faktörleri ........................................................................................................ 268 Koruyucu Faktörler......................................................................................................... 268 Tedavi ............................................................................................................................ 268 Organik Olmayan Gelişme Geriliğiyle İlgili Klinik Özellikler ........................................ 269 Büyüme Geriliği ......................................................................................................... 269 Yeme Şekli ................................................................................................................. 269 Gelişimsel Gerilik ....................................................................................................... 269 Bağlanma Problemleri ................................................................................................ 269 Fiziksel Özellikler ....................................................................................................... 269 XXI
PSİKOLOJİ SIRLARI
Psikolojik Özellikler ................................................................................................... 270 BÖLÜM VII ...................................................................................................................... 271 KADIN PSİKOLOJİSİ .................................................................................................... 271 KADIN PSİKOLOJİSİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ ........................................................... 273 Tarihte Kadınlar ............................................................................................................. 273 Kadın Psikolojisini Tanımlamak ..................................................................................... 274 Psikolojik Araştırmalarda Kadınlar ................................................................................. 274 KADIN PSİKOLOJİSİNDE FREUD VE DİĞER PSİKOANALİTİK ETKİLER ............... 275 FREUD’UN TEORİSİNİN ÇÜRÜTÜLMESİ..................................................................... 276 Alfred Adler - Carl Jung ................................................................................................. 276 Karen Horney ................................................................................................................. 277 Clara Thompson ............................................................................................................. 278 KADINLARDA CİNSİYET ÖNYARGISI......................................................................... 278 HAYAT BOYU RUHSAL DURUM BOZUKLUKLARI ................................................... 279 Biyolojik Açıklamalar; Hormonlar ve Genler.................................................................. 280 Psikolojik ve Toplumsal Faktörler .................................................................................. 281 Cinsiyetin Rolü ............................................................................................................... 281 Kişilik Özellikleri ........................................................................................................... 281 Beden Memnuniyetsizliği ............................................................................................... 282 Bireylerarası Şiddet ........................................................................................................ 282 Ev Dışı Çalışma .............................................................................................................. 282 Sorunlu İlişkiler .............................................................................................................. 283 Aile İlişkileri .................................................................................................................. 283 Flört İlişkileri.................................................................................................................. 283 Evlilik İlişkileri............................................................................................................... 284 KADINLARDA ANKSİYETE BOZUKLUKLARI............................................................ 284 Kadınlarda Korku ve Endişe ........................................................................................... 284 Çocukluk ve Ergenlik ..................................................................................................... 285 Yetişkinlik ve Yaşlılık .................................................................................................... 285 VÜCUT GÖRÜNTÜSÜ ..................................................................................................... 286 Risk Faktörleri ................................................................................................................ 287 Mesajların Çıkış Noktaları .............................................................................................. 287 Akranlar ..................................................................................................................... 287 Aile Etkisi................................................................................................................... 287 Medyanın Etkisi.......................................................................................................... 288 XXII
PSİKOLOJİ SIRLARI
Vücut Memnuniyetsizliğinin Ortaya Çıkmasındaki Dinamikler ...................................... 288 Nesnelleştirme Teorisi ................................................................................................ 288 Deneylerle Destekleme ............................................................................................... 288 Cinsel Terörizm .......................................................................................................... 289 Vücut Görüntüsü Problemlerinin Engellenmesi .............................................................. 289 CİDDİ DUYGUSAL RAHATSIZLIKLAR VE CİDDİ AKIL HASTALIKLARI ............... 290 Cinsiyet ve Mental Hastalıklar ........................................................................................ 290 Kadınların Özel Sorunları ............................................................................................... 290 Bakıcılık Yükü ............................................................................................................... 290 KADINLARA YÖNELİK ŞİDDET ................................................................................... 291 ÇOCUKLUKTAKİ CİNSİYETE BAĞLI ŞİDDET ............................................................ 292 EVLİLİK VE DİĞER YAKIN İLİŞKİLERDEKİ ŞİDDET ................................................ 293 LEZBİYEN İLİŞKİLERDE ŞİDDET ................................................................................. 294 KADINA YÖNELİK ŞİDDETİN SONUÇLARI ................................................................ 294 FİZİKSEL VE SİSTEMİK SAKATLIKLAR...................................................................... 294 Demografiler ve Dezavantajlar ....................................................................................... 295 Sakatlıkla Büyüme ve Özdeşlik ...................................................................................... 296 Depresyon ...................................................................................................................... 297 Stres ............................................................................................................................... 297 Özgüven ......................................................................................................................... 297 Sosyal Bağ...................................................................................................................... 297 Kötü Davranma .............................................................................................................. 298 Sağlık ve Refah .............................................................................................................. 298 KADINLARIN HAYATLARINDAKİ TRAVMALAR ...................................................... 299 I ve II Numaralı Travma Türleri...................................................................................... 300 İhanete Uğrama Travması ............................................................................................... 300 Sinsi Travmalar ve Aile içi Esaret ................................................................................... 300 Travmanın Ortaya Çıkmasındaki Cinsiyet Farklılıkları ................................................... 301 Tecavüz ve Cinsel Taciz ................................................................................................. 301 Semptom Dışavurumu .................................................................................................... 301 Travma Çeşitleri ............................................................................................................. 301 Medikal Travma ......................................................................................................... 301 Cinayet ....................................................................................................................... 302 Partner İstismarı.......................................................................................................... 302 Savaş, İşkence, Terörizm, Mültecilik Durumu............................................................. 302 XXIII
PSİKOLOJİ SIRLARI
İşkence ....................................................................................................................... 303 Terörizm ve Mülteci Olma Durumu ............................................................................ 303 Tedavi ............................................................................................................................ 303 KADINLARDA İLAÇ VE MADDE KULLANIMI ........................................................... 304 Kadınlarda İlaç Kullanımının Epidemiyolojisi ................................................................ 304 HIV/AIDS ve Madde Kullanımının Diğer Sonuçları ....................................................... 305 Gebelikte Madde Kullanımının Etkileri .......................................................................... 306 Madde Kullanımının Belirtileri ve Kadınlarda Bağımlılık ............................................... 306 Tedavi ............................................................................................................................ 306 KADIN VE İNTİHAR........................................................................................................ 307 Riskler ............................................................................................................................ 307 Eğitim............................................................................................................................. 308 Medya Aktivistliği .......................................................................................................... 308 Krizlere Müdahale .......................................................................................................... 308 Diyalektik Davranış Terapisi .......................................................................................... 309 Multi Sistemik Terapi ..................................................................................................... 309 KİŞİSEL BAKIM İLE DENGELİ YAŞAM ....................................................................... 309 Fiziksel Kişisel Bakım .................................................................................................... 310 Duygusal Kişisel Bakım ................................................................................................. 310 Kişisel Bakımı Takip ...................................................................................................... 310 Dengeli Yaşamın Prensipleri........................................................................................... 311 KADINLAR VE İLİŞKİLER ............................................................................................. 311 Kadının İlişkilerdeki Rolünün Toplumsal Yapı Üzerindeki Etkisi ................................... 312 Kadınların Yaşam Boyu İlişkileri.................................................................................... 312 Aile İçi İlişkiler........................................................................................................... 312 Kadınların Arkadaşlıkları ............................................................................................ 312 Romantik İlişkiler ve Evlilik ....................................................................................... 313 KADINLAR İÇİN PSİKOTERAPİ .................................................................................... 313 Bireylerin Endişelerini Sosyokültürel Bağlamlarıyla Birleştirme..................................... 313 CİNSİYET ROLÜ VE CİNSEL KİMLİK GELİŞİM .......................................................... 314 Çok Boyutlu Yapıcı olarak Cinsiyet ................................................................................ 314 Cinsiyet Gelişiminin Yolları ........................................................................................... 314 Cinsiyet Bilgisi ........................................................................................................... 314 Cinsel Kimlik ............................................................................................................. 314 Cinsiyete Bağlı Özellikler ve Davranışlar.................................................................... 315 XXIV
PSİKOLOJİ SIRLARI
Cinsiyet Rolü ve Cinsel Kimlik Gelişiminin Psikolojik Etkileri .................................. 315 Psikolojik Sağlık için Öneriler ........................................................................................ 316 Duygusal Yakınlık ve Bağımlılık ................................................................................ 316 KADINLARIN KARİYER GELİŞİMLERİ........................................................................ 316 Kariyer Kadınlar için Neden Önemlidir? ......................................................................... 317 Kadınların Kariyer Seçimlerindeki Engeller.................................................................... 317 Matematik .................................................................................................................. 317 Kendini Yeterli Görme Beklentileri ............................................................................ 317 Eğitim Sistemindeki Engeller ...................................................................................... 318 Kariyer Seçimlerine Destekler .................................................................................... 318 Eşitliği Etkileyen Diğer Engeller................................................................................. 318 AŞK, SAMİMİYET VE PARTNERLER ............................................................................ 318 Çekim ve İlişki Gelişimi ................................................................................................. 319 Çekim Teorileri .......................................................................................................... 319 Partnerlik .................................................................................................................... 319 Aşk ............................................................................................................................. 320 Cinsellik ..................................................................................................................... 320 Samimiyet .................................................................................................................. 320 İlişkinin Kaybedilmesi .................................................................................................... 320 Ayrılık ........................................................................................................................ 320 Boşanma ..................................................................................................................... 321 Düşük veya Yüksek Beklentiler .................................................................................. 321 KADINLARIN ÜREME SAĞLIKLARI: SORUNLAR, ÇÖZÜMLER, ANLAŞMAZLIKLAR ....................................................................................................... 321 Hamilelik Döneminde Anne Adayının Psikolojisi ........................................................... 321 Doğum Sonrası Annenin Psikolojik Durumu .................................................................. 322 İstenmeyen Gebelik ........................................................................................................ 324 Lohusalık Dönemi .......................................................................................................... 324 Doğum Sonrası Cinsel Yaşam......................................................................................... 325 Kürtaj ............................................................................................................................. 325 Post-Kürtaj Sendromu .................................................................................................... 326 Doğum Kontrolü............................................................................................................. 327 Doğum Kontrol Yöntemleri ............................................................................................ 327 Kısırlık ........................................................................................................................... 327 ORTA YAŞ GEÇİŞİ .......................................................................................................... 329 XXV
PSİKOLOJİ SIRLARI
Orta Yaş Sendromunun Belirtileri ................................................................................... 329 KADINLAR VE YAŞLILIK .............................................................................................. 330 Zihinsel Değişimler ........................................................................................................ 331 Kişilik Açısından Değişimler .......................................................................................... 331 Fiziksel Değişimler ......................................................................................................... 331 Yaşlılık ve Ekonomik Durum ......................................................................................... 331 Yaşlılık ve Depresyon..................................................................................................... 331 Yaşlılık ve Kaygı ............................................................................................................ 332 Yaşlılık ve Cinsellik ....................................................................................................... 332 Tedavi ............................................................................................................................ 333 Emeklilik ........................................................................................................................ 333 Yaşlılıkta Depresif Bozukluklar ...................................................................................... 334 YAKININI KAYBETME ................................................................................................... 335 Kayıp ve Yas Süreci ....................................................................................................... 335 Ölüm Korkusu ................................................................................................................ 335
XXVI
PSİKOLOJİ SIRLARI
XXVII
PSİKOLOJİ SIRLARI
ÖNSÖZ Psikoloji; insan davranışları ve zihinsel süreçleri ile birlikte, bunların altında yatan nedenleri inceleyen ve araştıran bilim dalıdır ve zihin ile davranış üzerinde sistematik çalışmayı içerir. Akıl sağlığı ve hastalığı, birey ve grup, isteklendirme, normal ve anormal davranış gibi son derece geniş bir alanı kapsar. Psikoloji, günlük yaşamın her parçası ile ilgilidir. Psikolojinin soruları;
çocuklarımızı
yetiştirmemizin,
işimizde
başarı(sızlığı)mızın,
sevmemizin,
arzulamamızın nedeniyle ve nasılıyla ilgilidir. Kitap yedi bölümden oluşmaktadır. Psikoloji nedir, beyin, bilinç, algı, çocuk-ergenkadın psikolojileri bölümler halinde işlenmiş; teoriler, kuramlar, araştırma sonuçları, psikolojik rahatsızlıklar ve tedavi yolları alt başlıklarla pekiştirilmiştir. Elinizdeki çalışma bu anlamda, Psikoloji bilimine ait yapıtaşlarını en anlaşılır biçimde inceleyen temel bir kaynak niteliğindedir.
XXVIII
PSİKOLOJİ SIRLARI
XXIX
PSİKOLOJİ SIRLARI
"Her başarı, sabır ile zamanı birleştirerek sağlanır."
Honore de Balzac
XXX
PSİKOLOJİ SIRLARI
XXXI
BÖLÜM I PSİKOLOJİNİN TARİHİ
PSİKOLOJİ SIRLARI
PSİKOLOJİ NEDİR Psikoloji; insan davranışları ve zihinsel süreçleri ile birlikte, bunların altında yatan nedenleri inceleyen ve araştıran bilim dalıdır ve zihin ile davranış üzerinde sistematik çalışmayı içerir. Akıl sağlığı ve hastalığı, birey ve grup, isteklendirme, normal ve anormal davranış gibi son derece geniş bir alanı kapsar. Psikoloji, günlük yaşamın her parçası ile ilgilidir. Psikolojinin soruları;
çocuklarımızı
yetiştirmemizin,
işimizde
başarı(sızlığı)mızın,
sevmemizin,
arzulamamızın nedeniyle ve nasılıyla ilgilidir. Psikoloji bilimi bazen soyut görünse de, etkileri insanların düşündüğü, hissettiği ya da davranış gösterdiği her arenaya dokunur. Psikoloji, hem bilimsel araştırma hem de uygulama bulgularını kapsayan, kayda değer çeşitlilikte bir alandır. Psikologlar; bilim insanı, öğretmen, yazar danışman ve değerlendirici olarak çalışırlar. Okullardan yargı sistemine ve hükümete kadar çeşitli seviyelerde ampirik araştırmaları yerine getirir, tedavi ve durum intibakı yapar, akli durumu ve engelliliği değerlendirirler. Her ne kadar psikolog ve psikiyatrların, akıl hastalıklarının teşhisi ve değerlendirilmesi, psikoterapi sağlamaları ve araştırma yapmaları konusunda sorumlulukları sıklıkla örtüşse de, arka planları ve eğitimleri büyük farklılık gösterir. Psikologlar akademi mezunu olup, en fazla psikoloji doktorası yapmışlardır (Ph. D. Psy. D.) ve ilaç reçetesi imtiyazına sahip değillerdir. Dahası, tüm psikologlar klinik çalışmalara da katılmazlar. Psikiyatrlar ise tersine, tıp alanında eğitim görmüş hekimlerdir ve akıl hastalıklarının farmakolojik tedavisi (ilaç tedavisi) ve değerlendirilmesi üzerine odaklanırlar. Amerikan Psikoloji Birliği psikolojiyi şu şekilde sınıflamıştır: 1- Genel Psikoloji 2- Psikoloji Eğitimi 3- Deneysel Psikoloji 5- Değerlendirme, Ölçme ve İstatistik 6- Davranışsal Sinirbilim ve Karşılaştırmalı Psikoloji 1
PSİKOLOJİ SIRLARI
7- Gelişim Psikolojisi 8- Kişilik ve Sosyal Psikoloji 9- Sosyal Konular 10- Estetik, Yaratıcılık ve Sanat 12- Klinik Psikoloji 13- Danışmanlık Psikolojisi 14- Endüstri ve Örgüt Psikolojisi 15- Eğitim Psikolojisi 16- Okul Psikolojisi 17- Danışmanlık Psikolojisi 18- Kamu Hizmetinde Psikologlar 19- Askeri Psikoloji 20- Yetişkin Gelişimi ve Yaşlanma 21- Uygulamalı Deneysel ve Mühendislik Psikolojisi 22- Rehabilitasyon Psikolojisi 23- Tüketici Psikolojisi 24- Teorik ve Felsefi Psikoloji 25- Davranış Analizi 26- Psikoloji Tarihi 27- Topluluk Psikolojisi 28- Psikofarmakoloji ve Madde Bağımlılığı 29- Psikoterapi 30- Psikolojik Hipnoz 31- Devlet, İl ve Bölgesel Psikologlar Derneği İşleri 32- İnsancıl Psikoloji
2
PSİKOLOJİ SIRLARI
33- Fikri ve Gelişim Bozuklukları 34- Nüfus ve Çevre Psikolojisi 35- Kadın Psikolojisi 36- Din Psikolojisi 37- Çocuk ve Aile Politikaları ve Uygulamaları 38- Sağlık Psikolojisi 39- Psikanaliz 40- Klinik Nöropsikoloji 41- Psikoloji-Hukuk 42- Bağımsız Uygulamada Psikologlar 43- Aile Psikolojisi 44- Lezbiyen, Gey ve Biseksüel Sorunları 45- Etnik Azınlık Sorunları 46- Medya Psikolojisi 47- Egzersiz ve Spor Psikolojisi 48- Barış, Çatışma ve Şiddet 49- Grup Psikolojisi ve Grup Psikoterapi 50- Bağımlılık 51- Erkekler ve Erkeklik 52- Uluslararası Psikoloji 53- Klinik Çocuk ve Yetişkin Psikolojisi 54- Pediatrik Psikoloji 55- Farmakoterapinin İlerlemesi
3
PSİKOLOJİ SIRLARI
PSİKOLOJİNİN HEDEFLERİ 1-Tanımlamak: Psikolojinin ilk hedefi organizmaların davranışlarını ve zihinsel süreçlerini tanımlamaktır. 2- Açıklamak: Psikolojinin ikinci hedefi davranışların sebeplerini açıklamaktır. 3- Önceden Kestirmek: Psikolojinin üçüncü hedefi ise, organizmaların belli şartlar altında nasıl davranacağını önceden kestirmektir. 4- Kontrol Etmek: Psikolojinin dördüncü hedefi organizmaların davranışlarını ve zihinsel süreçlerini kontrol etmektir. Psikolojide hedeflere ulaşmak için psikologlar çeşitli yaklaşımlar kullanırlar. Bu yaklaşımlar birebir veya kombinasyonlar şeklinde kullanılabilir. Davranışları anlamaya yönelik yaklaşımlar modern ve tarihi olmak üzere iki gruba ayrılır.
PSİKOLOJİK YAKLAŞIMLAR Modern Yaklaşımlar 1- Biyolojik Yaklaşım: Sinir sistemimizin, hormonlarımızın ve genlerimizin birbirleriyle olan etkileşimini öğrenme, bellek, motivasyon ve başa çıkma tekniklerini inceler. 2-Bilişsel Yaklaşım: Bilgiyi ne şekilde işlediğimizi, depoladığımızı, kullandığımızı, algıladığımızı, öğrendiğimizi ve hissettiğimizi ne şekilde incelediğini araştırır. 3- Davranışsal Yaklaşım: Organizmaların çevrelerinde olan olayların, davranışların ödül veya cezalandırılmasına karşılık nasıl yeni davranışlar geliştirdiklerini veya mevcut davranışları nasıl değiştirdiklerini inceler. 4-Psikoanalitik Yaklaşım: Bilinçdışındaki korku, tutku ve motivasyonların; düşünce, davranış ve kişilik özelliklerinin gelişimine ve ileride ortaya çıkacak psikolojik sorunlar üzerindeki etkisini inceler.
4
PSİKOLOJİ SIRLARI
5- İnsancıl Yaklaşım: Bireylerin kendi geleceğini belirlemede özgürlüğe, kişisel büyüme için büyük bir kapasiteye, içsel değerlere ve kendini göstermeye yönelik büyük potansiyele sahip olup olmadığını inceler. 6- Kültürler Arası Yaklaşım: Kültürel ve etnik benzerlikler ile farklılıkların bir kültürün üyesinin psikolojik ve sosyal yaşamı üzerindeki etkilerini inceler. Psikologlar bu altı yaklaşımdan birini veya birkaçını kullanarak, örneğin otizme farklı açıdan bakabilirler. Psikolojinin hedefi olan tanımlamak, açıklamak, önceden kestirmek ve kontrol etmek hedeflerine ulaşma şansını arttırırlar. Biyolojik Yaklaşım Örneğin Hasan'ın otizm yüzünden ne hissettiğini bilmeden her şeyi aynı anda duyumsamasını, bazen de hiçbir şey hissetmemesini; bu durumun Hasan’ın hayatını nasıl etkilediğini, beyninin nasıl geliştiği sorusunu sorar. Araştırmacılar bu soruyu biyolojik yaklaşımdan faydalanarak cevaplar. Psikobiyolog olarak adlandırılan ve biyolojik yaklaşımı benimseyen araştırmacılar genetik etkenlerin birçok insan davranışını etkilediğini tespit etmişlerdir. Genlerin, beynin ve vücut gelişimi ile zihin sağlığını ve yaptığımız her şeyi etkileyen kimyasalların üretimi için emirler verdiğini, bunun için kimyasal bir alfabe kullandığı bilinmektedir. Otizmi araştıran biyolojik yaklaşımı kullanan araştırmacılar, otizm belirtileri gösteren çocukların doğumdan sonra alınan kan örneklerini incelemişlerdir. Normal çocuklarla karşılaştırıldığında otizmli çocukların kanında beyin gelişimini etkileyen kimyasalların daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Erken dönemdeki beyin kimyasallarının dengesizliği, 2-3 yaşlarındaki çocuklarda neden otizm belirtileri göstermeye başladıklarını açıklamaktadır. Psikobiyologlar beynin zihni ne şekilde etkilediğini de incelemişlerdir.
5
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bilişsel Yaklaşım: Otistik bireyler dil becerilerini geliştirme konusunda zorluk çekerler. Otistik bireylerin dil ve sosyal becerilerinin gelişiminin neden farklılık gösterdiğini incelemek ve anlamak için bilişsel yaklaşımdan faydalanılır. Normal bireyler birden fazla duyusal algıya tepki verebilir. Otistik bireyler ise bir tek duyuya konsantre olabildikleri için normal bireyler ile aralarında önemli bir bilişsel fark oluşur. Bazı bilişsel araştırmacılar, bilişsel beceriler ile ilgili çalışmalarını beyindeki ilgili bölgelerin tanımlanmasıyla birleştirirler. Bu yaklaşıma Bilişsel Nörobilim denir. Bilişsel Nörobilim: Canlı beyin çeşitli zihinsel ve bilişsel faaliyetleri gerçekleştirirken, beynin fonksiyonlarının resimlerinin çekilmesi ve tanımlanması ile ilgilenir. Bilişsel yaklaşım ve bilişsel nörobilim; duygular, kişilik özellikleri ve sosyal davranışlar ile ilgili soruları yanıtlamakta çok faydalı olduklarını kanıtlamışlardır. Davranışsal Yaklaşım: Hasan; çevre şartlarının otistik bir davranışın tetiklenmesini engellemek adına, kendine istenmeyen davranışlarını kontrol edebilmek için bazı kurallar geliştirmiştir. Hasan’ın kalıplaşmış davranışlarını engelleyen bu kurallar davranışsal yaklaşıma bir örnektir. Ödüllendirme veya cezalandırma davranışları değiştirebilir veya kontrol etmemize yardımcı olur. Bu konuda Skinner’in yaratıcı çalışmaları ve düşünceleri sayesinde davranışsal yaklaşım psikolojide büyük bir güç haline gelmiştir. Skinner'in düşünceleri; gözlemlenebilir davranışların incelenmesini, çevresel etkilerin öneminin kavranmasını ve zihinsel süreçlerin dışlanmasını ister. Katı davranışsalcılık olarak bilinen düşüncelerin psikolojide etkisi hâlâ önemli bir yerdedir.
6
PSİKOLOJİ SIRLARI
Albert Bandura gibi bazı davranışçılar katı davranışsalcılığa karşı çıkmışlardır. Geliştirdikleri sosyal bilişsel yaklaşıma göre davranışlarımız; çevresel olayların, gözlem, taklit ve düşünce süreçlerinin de etkisinde kalır. Psikoanalitik Yaklaşım: Bilinçdışı korkularımız, tutkularımız, düşüncelerimiz ve davranışlarımız ile kişilik gelişimimizin ileride çıkaracağı psikolojik sorunlarla ilgilenir. Konuyu ortaya koyan Sigmund Freud' dur. Freud, psikoanalitik görüşe göre insanın ilk beş yılının gelecek yıllar üzerindeki kişilik gelişiminde önemli etkileri olduğunu düşünür. Ayrıca, korkmuş ve suçlu hissetmemize sebep olan çözülmemiş cinsel çatışmalardan kaynaklanan düşünce ve duygularımızın otomatik olarak bilinçaltımıza yerleştiğini savunur. Freud'un, bilinçdışı korku ve duygular gibi birçok düşünceleri geçerliliğini korurken, insanın ilk beş yılı düşüncesi daha az destek bulmaktadır. Freud'un kullandığı ego, süper ego, id ve libido gibi terimleri ise gündelik yaşamımızın bir parçası haline gelmiştir. İnsancıl Yaklaşım: İnsanların en bilinen özelliklerinden olan özgürlük, yaratıcılık ve potansiyel güç insancıl yaklaşımın en belirgin özelliğidir. İnsancıl yaklaşım; insan doğasının olumlu yanına, sevgi dolu ilişkiler kurmaya olan eğilimine dikkat çeker. Bu özelliklerinden dolayı psikoanalitik ve davranışsal yaklaşımlardan ayrılmaktadır. Bazı davranış bilimciler insan doğasına özgü irade kavramını titiz deney yöntemlerinin olmamasından dolayı bir insan davranışı biliminden çok, hayat felsefesi olarak benimser. Kültürler Arası Yaklaşım: Psikolojinin yeni yaklaşımlarından olan kültürler arası yaklaşım, kültürel faktörlerin davranışlar ve yaşanan çevrenin birey üzerindeki etkilerini inceler.
7
PSİKOLOJİ SIRLARI
TARİHİ YAKLAŞIMLAR Radyo, uçak ve elektrikli aydınlatmaların icat edildiği 1900'lerin başında, insan ömrünün ortalama 30 yıl olduğu bir dönemde, psikoloji felsefeden ayrılarak ayrı bir bilim dalı haline geldi ve bu dalın ilk psikologları, ateşli bir şekilde psikolojinin tanımı, hedefi ve yaklaşımını tartıştılar. Yapısalcılık Bilinçli zihinsel tecrübelerimizi oluşturan en temel unsurlardan oluşan duyum ve algıların incelenmesidir. Yapısalcılar, yüzlerce duyumu bir araya getirerek bilinçli bir tecrübe oluşturmaya çalışırlar. Wilhelm Wundt'un psikolojiye en büyük katkısı kendi geliştirdiği içebakış yöntemidir. 1887 yılında Almanya'da psikolojinin babası da sayılan Wilhelm Wundt tarafından ilk psikoloji laboratuvarı kuruldu. Wundt, yaptığı deneylerde hastalarına topları platformlardan aşağı atmalarını veya metronom dinlemelerini ve neler hissettiklerini anlatmalarını istedi. Wundt ve takipçilerine göre bu, zihnin yapısının anahtarıydı. Bu yüzden onlara yapısalcı, yaklaşımlarına da yapısalcılık dendi. İçebakış Deneklerin kendi içlerine bakarak duyum ve algılarını ifade etmek suretiyle bilinçli zihin süreçlerinin keşfedilmesi yöntemidir. Wundt'un yaklaşımı bir ilk olmasına rağmen Modern Psikoloji üzerindeki etkisi azdır. Wundt'un yaklaşımı sadece duyumları ele aldığından sübjektif bulunmuş, dar kapsamlı olduğu için eleştirilmiştir. İşlevselcilik William James'in 1890 yılında yayınlanan Psikolojinin Prensipleri adlı kitabı, bugün psikoloji ders kitaplarında yer alan konuların hemen hemen tamamını kapsamaktadır. Öğrenmek, duyum, bellek, dikkat, bilinç ve heyecanlar hakkında mükemmel teoriler ileri sürer.
8
PSİKOLOJİ SIRLARI
James; zihinsel faaliyetleri, insanların hayatta kalmasına yardımcı olan işlevleri yüzünden yüzyıllarca süren bir evrimin ürünü olarak görmektedir. James, zihnin hedef, amaç ve işlevleriyle ilgilenmektedir. Bu yaklaşıma işlevselcilik denir. İşlevselcilik; bilincin yapısı yerine işlevini, zihnimizin değişen çevre koşullarına nasıl uyum sağladığını inceler. William James, modern psikolojinin babası olarak kabul edilmektedir. Wundt’un yapısalcılığına itiraz eden James, psikolojiyi zihnin nasıl çalıştığını ve sürekli değişen dünyamıza nasıl uyum sağladığını incelemeye yöneltir. Geştalt Yaklaşımı Geştaltçılar, 1912 yılında üç psikoloğun bir araya gelerek yaptıkları ışık deneyinde bir ışığı kısa bir süre ve hemen ardından ikinci bir kez daha yakarak hareket algısı yarattıklarını ortaya koydular. Her iki ampul sabit olmasına karşın, ışık birinden diğerine geçiyor izlenimi veriyordu. Bu olaya fi fenomeni adını verdiler. Günümüzde bu olaya görünürde hareket denir. Bu üç psikolog, algısal deneyimlerin bütün bir kalıbın ya da Almanca adıyla Gestalt'ın analiz edilmesi sonucu ortaya çıkacağını iddia ettiler. Geştalt Yaklaşımı; algının, parçaların birleşmesinden daha fazla olduğunu belirtir ve duyumların nasıl anlamlı algısal deneyimler olarak birleştiğini inceler. Günümüzde de Geştalt yaklaşımının birçok prensibi, objeleri nasıl algıladığımızı açıklamak için kullanılmaktadır. Davranışçılık 1913 yılında "Bir Davranışçının Gözünden Psikoloji" adlı bir çalışma yayınlayan J. B. Watson; bu çalışmasında Wundt’un yapısalcılığını, zihinsel unsurlar ile bilinç süreçleri çalışmalarını reddeder. J. B. Watson; psikolojinin, gözlemlenebilir davranışları analiz ederek davranışları önceden tahmin edip kontrol etmeyi hedefleyen deneysel bir bilim olması gerektiğini söyler. Bu fikirlerin bir
adım
sonrasında ise
davranışçı
yaklaşımı
tanımlar.
Davranışçılık
Yaklaşımı;
gözlemlenebilir davranışların tarafsız ve bilimsel olarak analiz edilmesini önemser.
9
PSİKOLOJİ SIRLARI
1920’lerden 1960’lara kadar davranışçılık Amerikan psikolojisinde oldukça etkin bir durumdayken, davranışçılığın bu popülerliği 1990’larda bilişsel yaklaşım tarafından geride bırakılmıştır.
PSİKOLOJİDE MODERN YAKLAŞIMLAR Avrupa Rönesans’ından sonra (15. ve 16.yy.) kültürel ve entelektüel bilginin çığ gibi artmasıyla filozoflar, diğer dünyadan bulunduğumuz dünyaya dönerek Yunanlıların zihinle ilgili eski sorularına cevap aramaya başladılar. Psikolojinin, sonradan isminin konulacağı felsefi tohumlarının atıldığı dönemin öne çıkanları Rene Descartes (1596-1650), Benedict de Spinoza (1632-1677), Thomas Hobbes (1588-1679), ve John Locke (1632-1704) oldu.
DESCARTES Temel olarak Descartes’in felsefeye katkısı, zihni cepheye ve merkeze yerleştirmesidir. Zihin fonksiyonu olan düşünmeyi varlık kanıtı olarak sunduğu “cogito ergo sum” (düşünüyorum öyleyse varım) cümlesi ile; beden ve ruhun ayrı varlıklar olduğunu öne sürdüğü, kendi ismiyle anılan Düalizmiyle ünlenmiştir.
SPİNOZA Benedict Spinoza da, yazdıkları yüzünden İspanya’dan sınır dışı edilen Yahudiler tarafından küfür sayıldığı için dışlanmış modern filozoflardandır. Birincil psikolojik itkimizin hayatta kalmak ve iyi yaşamak olduğuna inanır ki, bu fikir evrimsel psikolojiyle örtüşür. Ayrıca; asıl duyguların acı, zevk ve arzu olduğunu söyler. Nihayetinde bilinçsel değerlendirmenin duygusal tepkiyi belirlediğini öğretir ki; Aaron Beck ve Albert Ellis’in 20.yy da öncülük ettiği bilinçsel tedavisinin arkasındaki temel prensiptir.
10
PSİKOLOJİ SIRLARI
THOMAS HOBBES Thomas Hobbes, ününü politik felsefeye ve doğanın halini yalnız, kaba, iğrenç, kısa ve zavallı olarak görmesine borçlu olsa da, bilinç ve hafıza hakkında da fikirleri vardır. Anıların rüzgârdan sonra devam eden dalgalar gibi duyusal etkilerden arta kalanlar olduğunu ileri sürdüğü “ilişkili hafıza” daha sonra Davranışçılığın temelini oluşturmuştur.
JOHN LOCKE John Locke, fikirleri ilk duyusal etkiden kaynaklanan “his” ve “zihni”, bu etkilere karşı davranışı olan yansıma olarak ikiye ayırır. Karmaşık fikirlerin basit olanlardan türediğini ortaya atmış ve Piaget’nin de izlediği yol olmuştur.
DİĞER KÜLTÜRLERDE PSİKOLOJİ Şamanizmin Psikolojiyle İlgisi Şamanlar bu dünya ile ruhlar dünyası arasında köprü kuran topluluklar olup, Moğol steplerinde ve Amerikan yerlileri arasında görülen bireylerdir. Dansla, müzikler ya da madde kullanarak ruhlar dünyasına gidebilirler. Dünyanın ruhlar tarafından insanlandırıldığını ve ruhlarla düzgün bir şekilde törensel olarak bir araya gelmenin hastalıkları iyileştireceğini, sosyal dengeyi sağlayacağını söylerler. Kendinden geçmenin kişisel değişim şartı olduğunu vurgularlar. Kişinin iç zihin durumu, ruhların ya da doğanın olgularıyla değişmektedir. Budizm in Psikolojiyle İlişkisi Budizm’e göre insanların acı çekmesi, kendilerini batılıların ego diye adlandırdıkları yalnız ve tek başına bütün bireyler olarak görmeleri yüzündendir ve herkes, sonsuz gerçekliğin bir parçası olduğu fikriyle kurtuluşa erebilir. Meditasyon ve tefekkür içimizdeki bilgeliğe ulaşmada en iyi yollardır.
11
PSİKOLOJİ SIRLARI
Hinduizm’in Psikolojiyle İlişkisi? Her şeyi kapsayan çok yönlü birlik vurgusu ve tefekkür Hinduizm’de de görülür. Ulu varlıkların, basitçe kozmik yüceliğin kendini göstermesi olduğuna inanılır. Kendini ayrık ve birey olarak görmek cehalete ve devamında eziyet çekmeye sebep olurken; aydınlanma, tüm varlıkların tek olduğu bilgisinden gelir. Doğu Dinlerinin İlkelerinin Modern Batı Psikolojisiyle İlişkisi Öz ve kişinin kendisini aşmasıyla ilgili fikirler Batılı psikologlar tarafından kucaklanmış ve Narsizm Teorisiyle uyumlu bulunduğundan dikkat eğitimi ve diyalektik davranışsal tedavi olarak psikoterapilere dâhil edilmiştir.
PSİKOLOJİNİN BABASI; WİLHELM WUNDT Wilhelm Wundt (1832-1920) her ne kadar psikolojik soruları ilk soran kişi değilse de, 1879’da Leipzig’de psikolojik çalışmalara adanmış bilimsel laboratuvarı ilk kuran o olmuştur. Ernst Weber (1795-1878), Hermann Helmholtz (1821-1894) ve Gustav Fechner (1801-1887) ondan önce bu alanda çalışmalar yapmış olsa da, hiçbiri kendini psikolog olarak görmemiştir. Hissetmenin doğasıyla ilgilenen Wundt’un odağı, Strüktüralizm olarak anılacak olan hissiyatın fiziğini matematiksel kesinlikle haritalamaktır. Önemli kişilerin birçoğunu yetiştirmiştir.
SOSYAL PSİKOLOJİ Lewin’in grup dinamikleri sosyal psikoloji alanlarındaki çalışmalarını kapsar. Belki de Lewin en çok bu alandaki görüşleriyle tanınmaktadır ve çok sayıda deney yapmıştır. Lewin’in grup dinamikleri ile ilgili görüşleri, bu konudaki ilkeleri açıklanarak tanımlanabilir:
12
PSİKOLOJİ SIRLARI
1- Transfigürasyon İlkesi Lewin bireysel psikoloji ve kişilik kavramlarını gruplara uygulamış, yani bu ilke ve kavramları gruplara transfigüre etmiştir. Kısaca bireyi nasıl ele aldıysa, grupları ve kültürleri de aynı ilkeler ışığında değerlendirmiştir. Grupları da insanlar gibi belirli bir yaşam alanı içinde kişilikleri olan dinamik bütünler olarak görmüştür. İnsan ve çevresi nasıl psikolojik bir yaşam alanı oluşturuyorsa; grup ve yer aldığı çevre de sosyal bir yaşam alanını oluşturur. Bütün sosyal birimler; örneğin gruplar, alt gruplar, üyeler, engeller, iletişim araçları, vs. bu sosyal alan içinde oluşur. Önemli olan, bu birimlerin birbirleriyle olan göreceli durumlardır. Lewin’in grup dinamiklerindeki birinci ilkesi kısaca grup psikolojisi ile bireysel psikolojinin eş değerli oluşudur. Grup davranışları da bütün alanın ürünüdür ve burada topolojik vektör kavramları geçerlidir. 2- Grup İçindeki Güçler Dinamik Bağlantılar ile Açıklanır Bir grup üyesinin davranışları diğer grup üyesinin davranışlarına bağımlıdır. Her grup birbirine bağlantılı bölgelerde oluşmuştur. Her bireyin grup içindeki statüsü topolojik olarak açıklanabilir. Her grup birleştirici veya çözücü güçlerin etkisi altındadır. Çözücü güçler üyeler arasındaki katı, aşılmaz engeller tarafından oluşturulur ya da bireysel amaçlar ile grup amaçları çatış ağında ortaya çıkar ve birey seçim yapmak zorunda kalır. Eğer gruptan ayrılırsa bu, grup için çözücü bir güç alanı yaratır. Grup bağlarının güçlülüğü bireyler arasındaki valansın yönüne veya olumluluk derecesine bağlıdır. 3- Grupta önderlik, karar ve sosyal iklim topolojik ve lokomotif hareketlere bağlıdır. 4- Grup İçi İlişkiler ve Etnik Gerilimler Lewin’in Büyük İlgisini Çeken Bir Alandır Aynı topolojik ilkeleri bu ilişkileri açıklamak için de kullanmış ve sosyal sınıflar, alt gruplar ve azınlık gruplarını incelemiş; özellikle Yahudilerin psikolojisi ve getto psikolojisi ile ilgili çalışmalar yapmıştır.
13
PSİKOLOJİ SIRLARI
Alt grupların, Yahudilerin, getto topluluğunun, azınlıkların kendi aralarında dışa kapalı bölgeler oluşturduklarını ve sosyal alan ile iletişimi en aza indirdiklerini söylemiştir. Bu durumda büyük grup için olumsuz valans taşıyan gerilim kaynağı olmuşlar, dolayısıyla olumsuz güç alanları yaratıp kızgınlık, saldırganlık, öfke gibi olumsuz duygulara hedef olmuşlardır. Azınlık grupları çoğunluk gruplarından daha az hareket özgürlüğü içindedir. Ön yargılar bu hareketi azaltan en önemli engellerdir. Eğer toplum, Alman Nazi toplumunda olduğu gibi yeniden eğitilir ve grubun içindeki bölgeler arasındaki iletişimler yeniden örgütlenirse bu engeller ortadan kalkar ve azınlık grubunun konumu değişebilir, asimile olabilir veya ortadan kalkabilir. 5- Kişilikle Kültürün İlişkisi ise Daha Önce Değinilen İlkeler Işığında Oluşur Kişilik, yaşam alanındaki bölgelerin ilişkisinden etkilenir. Bu alan çevre ve insan kişiliğini içerir. Çevre faktörleri arasında en önemlisi ise kültürdür. İnsanın içinde yaşadığı kültür, yaşam alanının içinde yer alan çevresel faktörlerin en önemlisidir. Kısaca, sosyal etmenler yaşam alanının en önemli bölgelerini oluştururlar. Çevre ile kişi arasında bir çatışma dengenin bozulmasına ve gerilime neden olur. Şu halde, yaşam alanının nitelikleri büyük ölçüde kültüre bağlıdır. Böylece, kişilik kültür tarafından şekillendirilir. Özellikle çocuk yetiştirme yöntemleri insan kişiliğini şekillendirir.
GORDON ALLPORT VE PERSONALİSTİK PSİKOLOJİ Kişilik Tanımı Allport kişiliği, “bireyin çevresine özel uyumunu belirleyen psiko-fizyolojik sistemlerinin dinamik örgütü” olarak tanımlamıştır. Bu tanımlama, çağdaş psikolojinin kişilikle ilgili hiyerarşik, bütünleyici, uyum ve sınıflayıcı dinamizm kavramlarının hemen hepsini içermektedir. Bu kavramlar şöyle açıklanabilir:
14
PSİKOLOJİ SIRLARI
Dinamik örgütlenme sürekli değişen ve gelişen, özellikle uyuma yönelik bir işlevdir. Psikofizyolojik sistemler ise alışkanlıklar, özel ve genel tutumlar ve diğer psikofizyolojik sistemleri kapsar. Psikofizyolojik eğilimlere “treyt” adını vermiş olan Allport, bu kavramı kuramının temeli durumuna getirmiştir. Belirleyicilik ise, kişiliğin bir şeyler yapan ve ortaya çıkaran yönünü vurgular. Kişiliği oluşturan sistemler aynı zamanda davranışları belirler. Bunlar, yeterli uyaranlar ortaya çıktığı zaman uyumlu davranışları ve ifade biçimlerini yaratan eğilimlerdir. Özel olma, Allport tarafından defalarca altı çizilmiş bir kavramdır. Her birey kendine özgü bir kişilik sistemi geliştirir. Kişilik, zaman içinde ortama göre niteliksel bir özellik taşır. Çevreye uyum hem işlevsel hem de evolusyonel bir önem taşır. Kişilik, Allport’a göre bir “sağ kalma” biçimidir. Uyum ise, bu sağ kalışın sağlıklı olma boyutunu kapsar. Uyum bir tepki değildir. Hem beceri hem de pasif uyma davranışlarını içerir.
VAROLUŞÇU PSİKOLOJİ Varoluşçu Psikoloji orta çağlardan beri etkisini sürdüren Kartezyen düşünce tarzı ve bilimsel materyalizme bir tepki olarak 20. yüzyılın başlarında, özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra hızlanarak gelişen, hem felsefe hem de sosyal bilimleri psikoloji ve psikiyatrinin yanı sıra etkileyen psikolojik bir kuramdır. Varoluşçu psikolojinin önde gelen isimleri Heidegger, Jaspers, Marcel, Sartre, May, Binswanger, Husserl, Laing ve diğerleridir. Alman romantizminin, Hegel’in felsefesi ve Kirkegaard’ın görüşlerinden büyük ölçüde etkilendikleri bilinir. Onlara göre, insan doğa içinde çelişkili bir konumda bulunur. Bir tarafta bu dünyadandırlar, onun bir parçasıdırlar. Her canlı organizma gibi, insan da doğanın ve evrenin içinde, ondan ve ona ait bir parçadır. Evren, doğa ve insan birdir. Fakat diğer taraftan, insan özel yetenekleri ve bilinci ile evrenin içinde yaşasa bile ondan ayrı, özgür ve bağımsızdır. İnsanın, hem doğanın bir parçası hem de ondan bağımsız bir bütün olması yaşamın en özgün ikilemidir ve insanın karşılaştığı en önemli sorundur. 15
PSİKOLOJİ SIRLARI
Varoluşçular hümanisttirler; yani insanın incelenmesi ve ele alınması teknolojik ve fizik yöntemler ile yapılamaz. İnsanın öznelliğini yani sübjektivitesini içeren, yeni bir nesnellik kavramı ile incelenebilirler. Bu yaklaşım insan merkezlidir. Özne ve nesne arasında bir ayırım kabul etmez ve insanın davranışlarına egemen olan apriori koşulları reddeder. İnsanı; kuramlar, yöntemler, tedavi şekilleri kısaca bilim karşısında yer alan ikincil durumda görmez. Yaşam, dolayısıyla kişi ve onun öznelliği birinci plandadır. Varoluşçuluk öznelliktir. Varoluşçuluk bir anlamda onun tersi olanın yani esasçılığın ne olduğunun anlaşılmasıyla daha doğru yorumlanabilir. Esasçılıkta; bir nesnenin, olgunun, kavramın kısaca her şeyin ne olduğu o şeyin özellikleri saptanarak anlaşılır. Bir nesnenin esasları bilinmediği takdirde, nesne o nesne değildir; bir heykeltıraşın zihninde oluşmadan önce şekil belirmelidir. Bu şekle göre mermer biçimlenir. Varoluşçu psikolojide bu yaklaşım insanlar için geçerli olamaz. İnsan, evrendeki nesnelerden zihni ve gelişmesiyle de farklıdır. İnsan için yaşam ve varoluş “esas” dan önce, sonra ve onun üstünde gelir. İnsanın varoluşunda ise, insanın kendisinden başka hiçbir etmenin veya yapının etkisi bulunmaz. İnsanın esası onun varoluşudur. İnsan için hiç bir esas doğrulanamaz, böyle bir esas kalıcı bir aynilik demektir. İnsan ise kendini sürekli aşan ve değiştiren bir yapıdadır. Şu halde, esasçılık varoluşçulukta geçersizdir. Atılmışlık Kavramı Heidegger’in özenle incelediği bir durumdur. Ona göre bütün canlılar gibi insan da, hiç kendisine sorulmadan bu evrene adeta atılmıştır. Kendilerini hiç hesapta yokken bu dünyada bulurlar, ister istemez gelmişlerdir. Artık var olmaktan başka seçenekleri yoktur. Fakat boşluktan geldikleri gibi yine boşluğa döneceklerdir ve bu iki uç arasında vardırlar. Yaşam, önceden belirlenmiş bir reçete veya kaderle kendilerine gelmez. İnsanı yönlendirebilecek içsel veya dışsal hiçbir dayanakları yoktur. Biyoloji, tarih, insana kim olduğunu söyleyemez. Bir tek kendisi vardır ve sadece kendisine güvenebilir.
16
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ayrıca Allah, Tanrı veya Nirvana, Cennet, Cehennem de yoktur. Yaşarken de öldükten sonra da dayanabileceği temel bir güç, kendini aşan bir gerçek yoktur. Tek bilinen, içinde yaşadığı gerçek ve geleceği hakkında karar verebileceğidir. Yaşamının, ölümün, kısaca varlığının nedenini bilemez fakat yaşamaya inanmak zorundadır; aksi halde ölümü seçmek zorunda kalır. Fakat nasıl olsa ölecektir. Kişi için tek seçenek vardır, o da fazla soru sormadan yaşamaktır, var olmaktır. Ancak varoluştan sorumludur. Bireyin davranışları ve tercihleri son derece önemlidir. Zira sadece kendisinden de sorumlu değildir; davranışlarının başkaları ve çevresi üzerinde bıraktığı etkilerden de sorumludur. Davranışları ile değerler, çevre ve eserler yaratır. Yaptığı her şey kalıcıdır. Geriye alınamazlar. Bozulup tekrar edilemezler. İntikamın, düzeltmenin veya suçluluk duymanın anlamı yoktur, olan olmuştur. Şu halde, davranışların sorumluluğunu taşımak, bunların sonuçlarının bilincinde olmak son derece önemlidir. Bir insanın yaşamı, kendisini ve çevresini nasıl algıladığına, durumunu açık seçik değerlendirebilmesine, kabul ve hareket kararlılığına, gücüne ve etkinliğine bağlıdır. Kısaca kendisi, çevresi ve diğerleri ile olan yeterli ilişkilerine bağlıdır. Davranışlarında bilinçli ve özgürdür, sonuçları da aynen öyle karşılayabilmelidir. Varoluşçular insanın atılmışlık ve çaresizlik durumunu bir kötümserlik içinde değerlendirmezler. Zira insan karar verebilecek güçtedir; bağımsız ve özerktir; durumu açıktır. Ne sebeple olursa olsun vardır, sonunda ölecek bile olsa yaşamaktadır ve bu yaşamı istediği gibi şekillendirebilir. Sartre varoluşçuların kötümser olmadıklarını, aslında iyimser bir kararlılık ve güç içinde bulunduklarını savunur. İnsan ancak kendi rızası ile kötümserliğin, kararsızlığın, belirsizliğin ve ümitsizliğin bunalımına ve pençesine girer. Ancak kendi davranışlarının sonucu bir sis bulutunun altında kaybolur.
17
PSİKOLOJİ SIRLARI
Önemli olan, kendi geleceğinin dizginlerini kendi eline almayı bilmesi, bunun sorumluluğunu bilinçli olarak yüklenmesidir. Ancak o zaman belirsizlikten kurtulur, yaşamı anlam kazanır ve mutlu olur. Kendine inanması gereklidir. Kendi kaderi kendi ellerindedir. Sorumluluk zorunluluk demek değildir. Özgür iradesiyle seçim yapmak ve bu seçimin gerektirdiklerini kabul etmektir. Ciddi bir dünyada başkaları ile ciddi bir biçimde yaşadığının bilincine varmaktır. Hayal âleminde yaşamamalıdır. Özgür olduğunu bilmeli, yarını yaratabileceğini görmeli ve bu bilinçle yaşamalıdır. Bilinç ve Mantık İnsancı varoluşçular için gerçek, o insana göre olan ve yaşanan dünyadır. Aslında bilinç de, ortam da, gerçek de birbirinden ayrı olmayan aynı düzlem üzerinde yaşanırlar. Bilinç, sanki gerçekleri uzaktan değerlendiren ayrı bir olgu olarak görünürse de aslında bunun bir parçasıdır. Bilinç, ancak özgür kararlar alındığında insanın farkında olduğu bir yaşantıdır; gerçeğin bir parçasıdır. Bilincin bir yaşantı ve gerçeklerin uzantısı olarak ele alınışı varoluşçu terapinin esasını oluşturmuştur. Bu terapilerde bilinç ve yaşantı eşdeğerde ele alınmış ve yaşantının analizine gidilmiştir. Bilinç ve yaşantı ve bunların efendisi olarak insan; iç içe, el ele görülmektedir. Böylece, kişi kendini özgür iradesiyle yaşar. Önemli olan, seçimlerini pişman olmayacağı biçimde yapmasıdır. Zira o zaman iş işten geçer, geri dönemez. Davranışlar sonuç doğurur. Bunlar olumlu yollar açan veya olumsuz sonuçlar yaratan, mutsuzluk doğuran sonuçlar olabilir. Kişi bunların bilincinde olmalı ve sorumluluğunu taşımalıdır. Kötü sonuçlar doğuran tercihler genellikle kişinin kendisinde bu kapasiteleri yanlış olarak görmesiyle ilgilidir Böyle insanlar gerçekleri iyi değerlendiremeyenlerdir. Aslında, gerçeklerin hepsi kişinin içindedir. Yani, iyi gerçek de kişinin kendi yarattığı gerçektir. Onun dışında var olan kesinlikler değildir. İrade, amaç ve yorum önemlidir. Yorumda ise algı önemlidir. Kısaca gerçek “size nasıl geliyorsa öyledir”.
18
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu anlamda bireyin niyeti önemlidir. Varoluşçulukta niyetlilik son derece önemli bir kavramdır. İnsanın niyetlerinin nitelikleri, bilinci, sorumluluğu varoluşu biçimlendirir, yaşamı şekillendirir. İnsan ile dünya arasındaki en önemli bağ niyetliliktir. Bu konunun özellikle Husserl ve Sartre tarafından vurgulandığı gözlenir. Varoluşçu psikoloji kısaca özgün irade ve bunun tersi olan kendini aldatma psikolojisidir. Kendini aldatma ise insanın önceden belirlendiği özgür olmadığı ve başka güçlerin (örneğin; biyoloji, içgüdü, tarih, çevre, uyaranlar vs.) etkisinde olduğu inancını kapsar. Davranışçılık, Freudçuluk ve daha nice kuram varoluşçular tarafından bu nedenle geçersiz kabul edilmiştir. Varoluşçulara göre davranış bilinçlidir. Bilinç, özgür niyet taşır ve bu niyetin bir amacı vardır. Böylece her davranışı kişinin niyetleri belirler. Her davranışın nedeni böylece kişinin bilinçli niyetidir. Görüldüğü gibi bu nedenler davranışçıların aksine kişinin dışında bir yerde değil; onun içinde, kendisi tarafından oluşturulmuştur. Kısaca, varoluşçuların nedensellik anlayışı Freud’çu veya davranışçı yaklaşımdan farklıdır. Özgürlük kavramı da kısıtlanmamış güç anlamını taşımaz. Bu özgürlük, olasılıklar arasında tercih yapma serbestliğini kapsar. Alternatifler ise sınırsız değildir, kısıtlıdır. Bireyin önünde her defasında bir kaç sayıda belirir ve birey, arasında seçim yapar. Fırsatlar her insanın kapısını farklı şekillerde çalar. Özgürlük, böylelikle ancak veriler arasında seçim yaparken belirir. Bireyin davranışı kısaca kendi iradesi tarafından belirlenmiştir. Fakat her seçim yeni alternatifler, yeni seçimler ve kısıtlar getirecektir. Böylece birey, hem kendi hem de olaylar tarafından bir yandan kısıtlanırken bir yandan da özgürdür. Bilinç Dışı Varoluşçu psikoloji, bilinç dışının Freud’cu tanımına karşı çıkmıştır. Onlara göre, psikolojik işlevlerin bütün olduğunu kabul etmelerinden, bilen bir güç olmadan sansür ve bastırmanın mümkün olmadığına inandıklarından ve bilincin kendinde var olan bir şeye kör
19
PSİKOLOJİ SIRLARI
kalamayacağını savunduklarından bilinç yoktur. Bilinç, irade ve niyeti kapsadığından Freud’cu terminolojinin dışına çıkar. Bilince çıkan her şey bilinçlidir. Onlara göre bilinç dışının bilinçlenmesi gibi bir şey mümkün değildir. Bilinmeyenin gücü de yoktur. Çünkü kişinin yaşamında değeri bulunmaz. Böylelikle yaşam süreci devamlı olarak bilinçli, niyetli ve iradidir. Geçmiş, an ve gelecek bilinçle yönetilir. Kendini Aldatma “Bilinçdışı” veya “bilmiyorum” kavramı yerine Varoluşçular -özellikle Sartre- kötü inanç ve “kendini aldatma” kavramlarını kullanmışlardır. Kendini aldatma, “gerçekleri kendinden uzak tutma” veya “gerçekleri görmeme” anlamına gelir. Burada, bir düalizm veya ikilik yoktur. Yalan da, yalan söyleyen de aynıdır; aralarında bir ayrım yoktur. Kendini aldatma, bilincin bütünlüğü içindedir. Bilinçaltı diye kendinden güçlü bir depo veya kara kutu yoktur. Kendini aldatma bir durum değil, bir tercihtir. Bireyin gördüğünü ve bildiğini reddetmeyi tercih etmesidir. Bu tercihi; bakmayarak, görmeyerek ve bilmezlikten gelerek yapar. Kişi, özgür olmadığını, bir şeyi yapamadığını, yapmak istediği şeyin yapılamayacağını, fedakârlık yapması gerektiğini, duygularını kabul edemeyeceğini düşünerek bir anlamda “ben olmayanı” tercih eder; bu işine gelir. Varoluşçulara göre, insanın kendisinden saklı sırları olamaz. Böylece kendini aldattığını da bilir. Freud’cu represyon kavramının tam karşısındadırlar. Onlara göre neyin saklanacağı bilinmezse o şey saklanamaz. Önce, bilinçli olarak bilmek gerekir. İnsan sadece bilmeyi istemediği, bilmemeyi tercih ettiği şeyi bilmez. Yaşamı, kendisini ve insanı kendini aldatmadan görebilen insan sağlıklıdır, olumludur, olması gerektiği gibidir. Varoluşçu terapinin amacı kişinin bu gerçekleri görmesini sağlamaktır. Varoluşçu kuramda bilinç, “reflektif” veya “prereflektif” olabilir. Bunlar, bireyin bilincinin dereceleridir.
20
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu durumlar hem kendisinin hem de nesnelerin göreceli farkındalığına bütünüyle sahip olmaktan, sadece nesnelerin veya sadece kendinin farkındalığına göre değişebilmektedir. Kendini aldatma, kısaca sorumluluktan kaçmak amacıyla gerçekleri saptırarak örgütlemedir. Kişinin özgürlük ve sorumluluk karşısında paniğe kapılması ve seçim yapamamasıdır. Psikozlarda insanlar gerçek dışı bir yaşamı seçmişlerdir. Gerçek dünya onlara acı verdiğinden, bu dünyanın sorumluluklarını taşıyamadıklarından, gerçek olmayan “hasta” olarak nitelediğimiz bir dünyada yaşarlar. Kendilerinin kim ve ne olduğunu, nasıl bir dünyada yaşadığını bilmez, çünkü bilmemeyi tercih etmiştir. Gerçeklerin dışında başka gerçeklerin olabileceğine de inanmıştır.
CARL ROGERS VE FENOMENOLOJİK BENLİK KURAMI Fenomenolojik Alanın Bilinçli Yönü olan Benlik Bazen kendimizi bir işe o kadar kaptırırız ki kendi kendimizin farkında olamayız. Ama normal koşullar sağlandığında insan kendi kimliği üzerinde düşünce, kim olduğu, nasıl olduğu konusunda bir tahminde bulunabilir. Yani benlik, fenomenolojik alanın bilinçli bir bölümüdür. Rogers, alan-şekil kavramına başvurarak benliği anlatır. Benlik bilinç düzeyine çıkınca, deneyimlerde oluşan alan üzerinde bir şekil oluşur. İnsanın deneyimlerinin çoğu algısal alanın zeminini oluştururlar, ama kolaylıkla bir şekil olabilirler. Rogers’in kişilik kuramında benlik kavramı önemli bir yer tutar. Benlik, kişinin fenomenolojik veya algısal alanının bir bölümüdür. “Ben” hakkındaki bilinçli algılamaları içerir. Benlik kavramı kişinin kendi hakkında sahip olduğu bir imajdır. Özellikle “ben neyim?” gibi, var olduğunun farkında olma ve “ben ne yapabilirim?” şeklinde işlevlerinin farkında olmayı içerir. Benlik kavramı kişinin ne olduğu konusundaki görüşlerinin yanı sıra ne olması gerektiği ve ne olmak istediği konusundaki görüşlerini de içerir.
21
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kişinin ne olmak istediği konusundaki görüşleri “ideal benliği” oluşturur. Bu terim, bireyin ulaşmak istediği ve sahip olduğu takdirde kendisini çok değerli bulacağı benlik kavramını tanımlar. Aslında Rogers’a göre benlik kavramı, kişinin kendi hakkında doğru ya da yanlış olan bir takım hipotezlerdir. Bu hipotezlerin örgütlenmesi bir benlik yapısından söz edilebilir. Rogers, insan davranışlarını akıcı olarak görür. İnsanı belli kalıplar içinde gören kuramları reddeder. Rogers’in benlik kavramı, bunun özellikleri ve işlevleri belirtilince daha iyi anlaşılır. Rogers’a göre benlik, insanın kendine ilişkin algılamalarının düzenlenmiş şeklidir. Örneğin; insan zamanla ne kadar değişirse değişsin, yine de kendisinin aynı insan olduğuna dair içsel bir bilince sahiptir. Rogers’a göre benlik kavramı, insanın hareketlerini kontrol eden bir yapıda değildir. Davranışları düzenlemez, bireyin mevcut bilinçli algılarını sembolize eder. Deneyim ve algıların bileşiminden oluşan benlik bilinçlidir. Rogers’a göre bilinç dışı etkenlerden hareket eden bir bilinç kavramının işlevsel bir tanımı yapılamaz ve araştırılamaz. Rogers; Freud, Adler ve Erikson gibi kişilik gelişimine fazla önem vermemiştir. Ayrıca, kişinin benlik kavramını oluşturmasında etkili olan kritik dönemler ayırt etmemiştir. Bunun yerine Rogers; özellikle bebeklik ve çocukluk dönemlerinde bireyin başkaları tarafından değerlendirilme tarzının, onun olumlu ya da olumsuz bir benlik geliştirmesine nasıl bir etki gösterdiği konusu ile ilgilenmiştir. Rogers’in çalışmalarının temel amacı, insanın nasıl değişikliğe uğradığını anlamaya çalışmak olmuştur. Ona göre, insanın yaşanılan zaman içindeki kişilik özelliklerinin “nedenleri” yerine, kişilik değişimi sürecinin nasıl gerçekleştiği sorusunu yanıtlamaya çalışmak daha akıllıca bir yaklaşımdır. Yeni doğan bebek kendisinin ayrı bir varlık -ben- olarak farkında değildir. Sonuç olarak, “ben” ve “ben olmayan” arasında bir ayırım yapmaz. Bedeninden kaynaklanan ya da yatağına bağlı olarak bir oyuncaktan kaynaklanan hareketleri, sesler arasındaki farkı görmez.
22
PSİKOLOJİ SIRLARI
Dolayısıyla yaşamın başlangıcında “benlik” bir hiçliktir, mevcut değildir. Sadece farklılaşmamış fenomonolojik alan mevcuttur. Ancak; kendini gerçekleştirme güdüsünün bir bölümü olan farklılaşma yönelimi ile çocuk, kendini dünyadaki diğer şeylerden ayırmaya başlar. İşte, fenomonolojik alanın “bireyin bir parçası olanlar” ve “olmayanlar” şeklinde farklılaşması, Rogers’a göre benlik kavramının oluşumunda önemlidir. Rogers, benlik ilk oluştuğunda bunun organizmaya ait değerlendirme sürecinin etkisinde kaldığını söyler. Başka bir deyişle, çocuk her yeni deneyimini doğuştan sahip olduğu kendisini gerçekleştirme eğilimini kolaylaştırması ya da zorlaştırması açılarından değerlendirir. Bu temel güdüsü doğrultusunda çocuk, organizmasını zenginleştiren yaşantısını (yemek, su, güvenlik ve sevgi…) olumlu olarak değerlendirir. Ama açlık, susuzluk, soğuk, acı ve ani sesleri olumsuz olarak değerlendirir. Bu değerler sistemi, bir bakıma çocuğun daimi ihtiyaçlarını karşılamaya yönelten bir sistemdir. Böylece çocuk, davranışlarını kendini gerçekleştirme amacına doğru yöneltir. Benliğin yapısı çevre ile olan, özellikle çevredeki belli insanlarla (anne, baba, arkadaş gibi) olan etkileşim sonucu şekillenir. Benlik kavramının gelişimi, bireyin çevresi ile olan yaşantılarını algılayışına bağlıdır. Yaşantıları algılamada diğer insanların kendisi hakkındaki görüşleri önemli bir yer tutar. Özellikle kendisine yakın olan kişilerin tutumları önemlidir. Çocuk; bu kişilerin kendisine de değer verdikleri davranışları benimser, değer vermediği davranışlardan kaçınır. Zamanla bireyin özdeşleştirdiği bu değerler, onun değer sistemini oluşturur. Motivasyon Rogers, insana bir şans tanındığında hemen olumlu bir dizi harekette bulunduğunu görmüştür. Birey kendisi ve çevresi hakkında daha çok bilgi toplar ve başkalarını da bu konuda destekler, böylece içinde yaşadığı fenomonolojik alanı genişletmeye çalışır.
23
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu genişletme isteği zamanla yön kazanır. Yani tüm davranışlar bir amaca yönelik olur. Rogers, yaşamın kendisinin yön verici olduğunu söylemiştir. Rogers gereksinim kavramı üzerinde de durmuştur. Ona göre ihtiyaç hissi insanın fizyolojisinden kaynaklanır ama ihtiyacı ortaya çıkaran, yaratan şeyler kültürel faktörlerin, insanın öznel yaşam deneyimlerinin etkisindedirler. İnsanın ihtiyacını giderecek bir şeyden dolayı oluşmaz. Organizmanın gidermeye ya da doyurmaya çalıştıkları o anki gerilimler ve o anki ihtiyaçlardır. Rogers Skinner’in davranışı “objektif bir uyarana karşı bireyin verdiği tepki” olarak yorumlamasını reddetmektedir. Önemli olan, bireyin o uyaranı nasıl yorumladığı ve kendisi için ne anlam taşıdığıdır. Bunlar bireyin davranışını etkiler. Rogers, Freud’un kişiliğe etkide bulunan birincil etmenlerin geçmiş yaşantıları olduğu fikrine de katılmaz. Rogers’a göre, davranış geçmişte olan bir şey tarafından belirlenmez. Bireyin çevreyi o anda nasıl algıladığı ve çevre ile ne tür bir ilişki içinde olduğunu anlamanın gerekliliği üzerinde durur. Şimdiki davranışları etkileyen geçmiş yaşantılar değil, bu geçmiş yaşantıların şu anki yorumudur. Eğer Rogers’a “insanı bu derece saldırgan olmaya iten nedenler nedir?” diye bir soru sorulsa, cevabı “o, dünyayı tehlikeli bir yer olarak ve kendisini sevilmeyen ve sevilmeyecek biri olarak görür.” şeklinde olur. Rogers hiçbir zaman “çocukken kendisi ihmal edilmiş ve terkedilmiştir.” şeklinde bir cevap vermez. Kısaca geçmişin incelenmesi gereksizdir. Rogers, geçmiş deneyimlerin etki yarattığını kabul eder ama gündelik davranışların şimdiki algılamalar ve yorumlardan etkilendiğini ısrarla savunur. Ayrıca Rogers, insanın geleceğine ilişkin görüşlerinin, oluşmakta olan davranışlar üzerinde önemli ölçüde etkili olduğunu da söyler. Örneğin, kendini çekici bulmayan ve erkeklerle ilişkilerinde zorluk çeken bir kadını ele alalım. Bu kadının şu an içinde bulunduğu durum onun geçmişteki başarısızlıklarından çok, geleceğe yönelik kaygılarından oluşur. İşte Rogers kişiliğin “bugün ve gelecek” bağı içerisinde incelenmesi gerektiğini öne sürer.
24
PSİKOLOJİ SIRLARI
Rogers, insanın kendi benlik kavramına uygun düşen davranışları benimsediğini söyler. Birey, deneyimleri ve bireysel algılamaları arasında bir tutarlılık oluşturmaya çalışır. Bireyin benlik kavramı ve onun değerleri ile tutarlı olan deneyimleri bilinç düzeyine ulaşır ve doğru olarak algılanır. Tam tersine benlikle ve onun değerleri ile çelişkili olan deneyimler tehdittir. Bunların bilinç düzeyine ulaşmaları ve doğru bir şekilde algılamaları engellenir. Rogers’in kuramında tehdit, benlik yapısıyla uyuşmayan yaşantının algılandığı anda yaşanan bir duygudur. İnsan, daima kendini bir bütün olarak görmek ister. Kendimizi tamamlanmış bir yapıda görmek yerine, sürekli olarak dışardan bozulabilecek bir süreç olarak görmek üzücüdür. Özellikle bu uyarıcılar kimliğimiz ile çatışır. Rogers’in kuramına göre benlik hiçbir zaman tamamlanmaz, sürekli değişir. Organizma ve benlik kendini gerçekleştirmeye, büyümeye, genişletmeye, zenginleşmeye yöneliktir. Kendini gerçekleştirme yönelimi, bireyin tutarsızlık hissini arada sırada hissetmesi ile de gerçekleşir. Böyle durumlarda, birey bir bütün olma ihtiyacını hisseder.
GARDNER MURPHY VE BİYOSOSYAL KURAM Kişilik Kuramı Murphy’nin kişilik kuramı biyososyal bir yaklaşımdır. İnsanı, çevresiyle ilişki içinde bulunan biyolojik bir varlık olarak değerlendirir. Kişiliği, bir ucu biyolojik bedende diğer ucu sosyal çevrede olan bipolar bir süreç olarak görür. Ona göre insan “karşılıklı enerji iletişimi ve etkileşimi içinde bulunan; çevreyi, büyük alanı ve bedeni içeren küçük alan ilişkisi içinde yaşar”. Böylece yetişkin kişilik hem biyolojik hem de sosyal bir bütündür. Alan kuramı bu yaklaşımın temelidir. Fakat insan diğer insanlardan ayrı, kendi içinde bütünleşmiş bir yapı değildir. Sürekli çevresiyle etkileşim ve iletişim içeresindedir. Organizma-çevre bütünü dinamik bir alandır. Bu noktada Lewin’e yaklaşır. Fakat kişiliğin biyolojik temellerine olan inancı ile ondan ayrılır. Lewin biyoloji ve fizyolojiye hemen hemen hiç değinmezken, Murphy belirgin olarak biyolojik vurguludur. 25
PSİKOLOJİ SIRLARI
Genetik, embriyoloji ve biyokimya ilkeleri ve bulguları, deneysel psikoloji, sosyoloji, kültürel antropoloji, sosyal psikoloji, kısaca bütün sosyal bilimlerin temelidir. Murphy kişiliği bir takım parçaların örgütlenmesi olarak görmüştür. Bu parçaların ne olduğu ve nasıl bir araya geldiği onun kişilik yapısı görüşlerinde yansır. Kişilik Yapısı Kişilik, dört yapısal alana ayrılmıştır: 1- Fizyolojik Eğilimler: Kalıtsal, genlerle geçen embriyolojik eğilimleri kapsar. 2- Kanalizasyonlar: Erken yaşlarda oluşan güdülerin takip ettikleri yolları tanımlar. 3- Koşullanmalar veya Koşullanmış Tepkiler: Yaşam boyu süren, çevre-biyoloji ikileminin öğrenmeyle kazandığı tepkileri kapsar. 4- Bilişsel ve Algısal Alışkanlıklar: Bunlar da, kanalizasyon ve koşullanmanın ürünleri olan kognitif davranış eğilimlerini içerir. Bu dört alan kişilik yapısının temel katmanları olup, genellikle değişime dirençli “konstant”lardır. Değişken bir çevre ve ortam içinde kişiliğe devamlılık ve düzenlilik sağlayan yapısal öğelerdir: 1- Fizyolojik eğilimler organik treytlerdir. Üç türü bulunur. a) Dokuların genel eğilimleri: Metabolik oran gibi b) Özel dokuların özel eğilimleri: Kas tonusu gibi c) Ayrım kazanmış dokuların örgütlenmesinden doğan eğilimler: Açlık gibi 2- Organik treytler koşullanma sonucu sembolik treytlere dönüşürler. Kişi, orijinal doku gerilimlerine gösterdiği tepkileri simgesel uyaranlara göstermeyi öğrenir. Bu sembolik treytler koşullanma ve pekiştirilme ile canlılıklarını sürdürürler. 3- Organik treytler aynı zamanda sosyal ilişkiler sonucu belirli davranışlara kanalize olurlar.
26
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kanalizasyon; bir güdünün nerede, nasıl ve hangi davranış seçenekleri ile doyuma götürülme biçimidir. Bütün kişilik treytleri temelde belirgin davranışlara kanalize edilmiş, ikincil uyaranlara koşullanmış organik treytlerdir. Murphy’e göre kişilik yapısının ara elemanları gereksinimler veya gerilimlerdir. Gerilim, belirli dokularda veya doku gruplarında oluşan enerji birikimlerinin yarattığı durumdur. Gerilimler birbirleri ile işlevsel ilişki içinde bulunurlar. Böylelikle bir bölgeden diğerine yayılabilirler. Sonuçta bir gerilim sistemi oluşur ve gerilimlerin güç oranlarına ve karşısındaki engellere göre beliren yapısal yasalar tarafından düzenlenirler. Murphy “rol” kavramına da değinmiştir. Roller, bireye kültürden geçen öğrenilmiş davranış biçimleridir. Bunlar daha sonra kişilikte özümlenerek aynı doku gerilimleri gibi onun bir parçası olurlar. Benlik ise kişinin kendi kendisini algılama biçimidir. “Ben kendimi nasıl tanıyorum” sorusuna verilen yanıttır. İdeal benlik ve engellenmiş benlik kavramlarına da değinen Murphy, bunların birbiri ile dinamik bağları olduğunu savunmuştur. Ego; benliği kuran, geliştiren ve gerektiğinde savunan, mantıklaştırma, özdeşleşme, kompensasyon gibi mekanizmaları içeren sistemdir. Çoklu kişilikte gözlendiği gibi bazı ruhsal hastalıklarda bireyin kişiliğinde birden fazla otonom ego yer alabilir. 4- Murphy, son olarak bilişsel ve algısal işlevler adı altında kişilikte alışkanlık, değerler, tutumlar, algılar, anlayışlar, imajlar ve karakter gibi kavramların yer aldığına değinmiştir. Bunlar kişiliğin komponentleri olup, temelde kanalize olmuş doku gerilimlerinden oluşurlar. Bu doku gerilimleri ya da organik treytler kişiliğin yapı taşlarıdır. Onun deyimiyle psikolojik mimarinin yapısal birimleridir. Ayrıca Murphy’nin kuramının belirgin stilini ve özelliğini temsil ederler. Kişilik Örgütlenmesi Kişilik, üç ayrı gelişim döneminden geçerek örgütlenir. Bunlar:
27
PSİKOLOJİ SIRLARI
1- Global evre 2- Ayrımlaşma evresi 3- Bütünleşme evresini kapsar. Global örgütlenme aşamasında kişilikte ayrımlaşmış parçalar yoktur, herşey homojendir. Enerji bütün sisteme yaygındır ve sistem uyarılmaya bütünüyle tepki verir. Global mass aktivite gözlenir. Yaşamın ilk dönemlerine has bir örgütlenme biçimidir. Ayrımlaşma aşamasında enerji artık kişilik sisteminin farklı bölümlerine ayrılarak gider. Kişinin davranışları global olmaktan çok, belirgin; yani spesifik olur. Algıları, anıları, tutumları, fikirleri, değerleri ve yargıları bütünsel olmayıp birimsel duruma girerler. Enerji dağılımında heterojenlik, ayrımlaşma ve bağımsızlık gözlenir. Entegrasyon evresinde ise; kişiliğin ayrımlaşmış parçaları anlamlı, bütün bir sistem içinde birleşerek birbirine bağımlı, ilişki ve iletişim içinde, kenetli bütün bir sistem oluşturur. Enerji, bir bölgeden diğerine kolaylıkla akarak ve parçalar arasında iletişim kurar. Uyum ve örgütlenme temel özelliktir. Karşılıklı bağımlılık bu sistemin ana belirtisidir. Kişilik yapısının bu üç evresi veya aşaması Murphy için aslında soyut varsayımlardır; yani, bilimsel bir kolaylıktır. Her üç evrenin özellikleri kişilikte herhangi bir anda bulunabilir. Yetişkin kişilik daha çok entegratif aşamada varlığını sürdürür.
PSİKOLOJİ BİLİMİNİN ÖNCÜLERİ SİGMUND FREUD (1856-1939) Sigmund Freud (1856-1939), Psikanalizin mucidi olarak bilinen, bilinçdışı çocukluğun etkisi, bastırılmış duygular gibi kavramları ortaya atan Viyanalı bir nörolojisttir. Freud, yaşadığı dönem içerisinde pek çok konuyla ilgilenmiş ve bunlara ilişkin çeşitli kuramlar geliştirmiştir. Freud’un görüşlerini oluşturan bu kuramlar pek çok psikolog tarafından temel alınmış ve onların görüşlerinin dayanak noktasını oluşturmuştur. 28
PSİKOLOJİ SIRLARI
Böylece Freud’un kuramlarını temel alan çeşitli psikodinamik kuramlar ortaya çıkmıştır. Freud; kişiliğin yapısını ve gelişimini topografik, yapısal ve psikoseksüel gelişim dönemleri kuramlarıyla açıklamıştır. Freud’un kişiliğe ilişkin kuramları günümüz psikoloji alanında çok bilinen kuramlardır.
FREUD’UN KURAMLARI Topografik Kuram Freud’un Topografik Kuramı, ruhsal yapıyı bilinç, bilinç öncesi ve bilinçdışı gibi belirli bilinçlilik düzeylerine ayırmıştır. Bu bilinçlilik düzeyleri beyinde yer alan anatomik yapılar olmayıp, bireylerin gerçekleştirdikleri zihinsel etkinliklerin ne derece farkında olduğunu ifade eden kavramlardır. Freud, zihinsel etkinliklerin bilinçlilik düzeylerini bir buzdağına (aysberg) benzetmiştir. Bu buzdağının su üstünde kalan kısmı “bilinci”, buzdağının suyun hemen altında kalan az bir kısmı “bilinç öncesini” ve buzdağının suyun derinliklerinde kalan geniş kısmı “bilinçdışını” oluşturmuştur. Freud’un ileri sürdüğü bilinçlilik düzeyleri şu şekilde açıklanabilir: Bilinç: Bilinç, bireyin farkında olduğu yaşantıları içeren düzeydir. Bireyin çevresinden ya da kendisinden gelen uyaranların farkında olduğu, tanıdığı, algıladığı yaşantılar bilinç düzeyinde yaşanır. Bireyler, bu yaşantılara ilişkin bilinçliliğini davranışlarıyla çevrelerine ifade ederler. Bilinç Öncesi: Bilinç öncesi, şu anda bilincinde olunmayan; ancak biraz düşünüldüğünde ve dikkat gösterildiğinde hatırlanarak bilinç düzeyine getirilebilen zihinsel olayları ve yaşantıları içeren düzeydir. Bilinç öncesi düzeydeki yaşantılar çok kolay bir şekilde hatırlanamazlar. Bu yaşantılar, üzerinde düşünüldüğünde güçlükle bilinçte hatırlanabilir. Bilinçdışı: Bilinçdışı, bilinçli algılamanın dışında kalan tüm zihinsel olayları, dolayısıyla bilinçaltını içerir. Bunlar istendiği anda bilinç alanına çıkarılamaz. Konuşma, tutum ve davranıştaki çeşitli anlatım yolları ve simgelerle günlük davranışa yansırlar.
29
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ruhsal dünyanın en üst bölümü olan içten ve dıştan gelen uyarıları alan ve insanı fazla uyarıdan koruyan bilinç, bunun altında ise bilinçaltı ve bilinçdışı yatar. Bilinçdışında var olan zihinsel durumlar ve yaşantılar hiçbir zaman kaybolmazlar, enerjilerini yitirmezler, bilinçdışında etkin kalarak sürekli bireyin davranışlarını etkilerler. Ancak, bireyler bu etkinin farkında değildirler. Dolayısıyla; bilinç, bilinç öncesi ve bilinçdışı sürekli bir etkileşim içerisindedir. Örneğin, bazen bireyler bilinçdışındaki yaşantılarının etkisiyle nedenini bilmediği, farkında olmadığı davranışlar sergileyebilirler. Bilinçdışında var olan zihinsel durumlar ve yaşantılar; hipnoz ve çeşitli ruh hastalıklarında baskı ya da sansür mekanizmasının etkisinin azalmasıyla bilince çıkabilirler. Yine, uzmanlık gerektiren özel yöntemlerle bireylerin bilinçdışı yaşantıları bilince getirilerek bireyin davranışı anlaşılmaya çalışılır. Freud’a göre bireyin kişiliğini tamamen anlamak için, onun bilinçdışında ne olduğunun açığa çıkarılmasına ve ipuçlarının (rüyalar, fanteziler ve dil sürçmeleri) yorumlanmasına ihtiyaç vardır. Freud’un topografik kuramı; kendisinin yapısal kişilik kuramını geliştirmesiyle kişiliği açıklamada önemini kaybetmiştir. Ancak, zihinsel süreçlerin niteliğini belirlemede önemli açıklamalar içermektedir. Topografik kuram, günümüzde bireylerin gerçekleştirdikleri zihinsel işlemlerin ve etkinliklerin farkında olup olmadıklarının belirlenmesinde geçerliliğini sürdürmektedir. Yapısal Kuram Freud; kişiliğin belirlenmesinde bilinçdışı güçlerin ve içsel çatışmaların önemli bir rol oynadığı temel düşüncesinden hareketle yapısal kişilik kuramını geliştirmiştir. Freud’un kişilik kuramı, kişiliğin yapısının id, ego ve süperego olmak üzere üç bileşenden oluştuğunu belirtir. Kişiliğin yapısını oluşturan bu bileşenler bireylerin gelişiminde farklı dönemlerde oluşmakta olup, karşılıklı etkileşim halinde çalışmaktadırlar.
30
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kişilik yapısı ve bileşenleri beynin belirli bölgelerinde bulunan gerçek fiziksel yapılar olmayıp, bireyin davranışını harekete geçiren, kişiliğindeki çeşitli süreçlerin ve güçlerin etkileşimlerini betimlemek için kullanılan soyut kavramlardır. Kişiliğin yapısını oluşturan bileşenler şu şekilde açıklanabilir: İd: Kalıtımla gelen, doğuştan var olan ve ruhsal enerjinin kaynağını oluşturan kişiliğin ilkel bileşenidir. İd, biyolojik özellikle dürtüsel davranış kalıplarını içerir. Yeme, içme, cinsellik, saldırganlık gibi. İd, içsel dürtülerine doyum bulma çabası içerisinde hareket eder ve beklemeksizin, bir an önce cinsel dürtülerinin ve arzularının isteklerini yerine getirmek üzere haz almaya yönelmiş tepkiler oluşturur. Böylece id, haz alma ilkesi çerçevesinde hareket eder. İd’in doyum bulma çabası zaman-mekân tanımaz ve uygun koşullar aramaz. Örneğin, yeni doğan bebek tümüyle id’in istekleriyle hareket eder. Dolayısıyla, id gerçekçi değildir ve tamamen bilinçdışıdır. İd, enerjisini çok yakın olduğu bedensel süreçlerden elde eder. Freud id’e “gerçek ruhsal enerji (varlık)” demiştir. Çünkü id, bireyin öznel dünyasını temsil eder. İd kendisini rahatsız eden enerji birikimine dayanamaz, hemen boşaltım elde etmek ister. Enerji boşaltımında kullandığı ilke “haz“ ilkesidir. Acıdan kaçınıp hoşlanım elde etmek için idin emrinde iki süreç vardır: - Refleks Eylemler: Doğuştan var olan otomatik eylemlerdir, gerilimi derhal giderir. (Göz kırpma, hapşırma…) - Birincil Süreçler: Daha karmaşıktır. Gerilimi azaltmak için gereksinme nesnesinin bir imgesini zihinde oluşturur. Freud bu olgu için “dilek doyumu” deyimini kullanmıştır. Gece görülen rüyalar buna en iyi örnektir. Yine de birincil süreç tek başına gerilimi boşaltmaya yetmez. Aç bir insan, besin maddesinin imgesiyle doyamaz. Dolayısıyla, ikincil süreçlerin devreye girmesiyle “ego” şekillenmeye başlar. Ego: “İd”i denetleyen ve bilinçdışı kılan yapıya Freud “ego” demiştir. Doğuştan var olan ve zamanla gelişen ego, insanın biyolojik yapısına ters olan veya gerçeklere uygun düşmeyen
31
PSİKOLOJİ SIRLARI
eylemleri bilinçaltına bastırır. Ego, kişiliğin gerçekçi yürütme organıdır, gücünü id’den alır. Egonun görevi kendi içinde ve dışında uyum sağlamaktır. Sevdiği için kendi canını düşünmeden harcayan, bir inanç uğruna şehit olan egodur. Ego aynı zamanda id, süperego ve dış dünyada çatışma halinde olan istekler arasında bir uzlaşma sağlamakla da yükümlüdür. Ego, id’in isteklerine gerçekçi bir biçimde doyum bulmaya çalışmakla birlikte, aynı zamanda dış dünyadaki koşulları ve durumları algılar ve kişiliğin diğer bileşeni olan süperegonun isteklerini de dikkate alır. Böylece ego, id ve süperegonun çatışan isteklerini uzlaştırmaya ve dengelemeye çalışır. Bu nedenle ego, kişiliğin düzenleyici, denge ve uyum sağlayıcı bir bileşenidir. Süperego: Çocukluk yıllarında kişiliğin diğer bileşeni, süperego oluşur. Süperego; ana babası ve yakın çevresi tarafından çocuğa aktarılan toplumsal ve ahlaki kurallarla, geleneksel değerleri içerir. Dolayısıyla süperego, toplumun ve ailenin kurallarını temsil ettiği için kişiliğin ahlaki, yargısal ve vicdan yanını oluşturur. Süperego, egonun ahlaki kurallar ve değerler doğrultusunda hareket etmesine çalışarak mükemmel olmak ister. Bu nedenle, süperego ideal ve kusursuz olma ilkesine göre çalışır. Ayrıca, süperego, doyum bulması ve yerine getirilmesi ahlaki kurallar tarafından hoş karşılanmayacak olan id’in isteklerini (özellikle cinsel ve saldırgan dürtüleri) engellemeye ve bastırmaya çalışır. Süperegonun başlıca işlevleri şunlardır: 1- İd’den gelen içgüdüsel dürtüleri bastırmak ve yönlendirmektir. Bunlar özellikle açıklanmasını toplumun hoş karşılamadığı nitelikte cinsel ve saldırgan dürtülerdir. 2- Egoyu gerçekçi amaçlar yerine törel amaçlara yönelmeye ikna etmektir. 3- Kusursuz olmaya çabalamaktır. Freud’un yapısal kuramına göre, sağlıklı bir kişilik gelişimi için egonun gerçeklik ilkesi çerçevesinde hareket ederek yönetim görevini üstlenmesi, id’in ve süperegonun istekleri arasındaki uzlaşmayı sağlayarak bireyin gereksinimlerine akılcı biçimde doyum yolları bulması
32
PSİKOLOJİ SIRLARI
gerekir. Böylece ego, id ile süperego arasında denge sağlayacak ve uyumlu bir kişilik ortaya çıkacaktır. Ancak, ego’nun dengeyi sağlayamadığı durumlarda kişinin id ya da süperego bileşenleri baskın olabilecek ve sağlıksız bir kişilik yapısı ortaya çıkabilecektir. Örneğin; kişiliğinin “süper ego”su diğer kişilik bileşenlerine göre daha baskın olan birey, çevresiyle ilişkilerinde sürekli ahlak kurallarını ve değerlerini dikkate alır, tamamen bu kurallara bağlı hareket eder, büyük ölçüde çekingen ve utangaç kişilik özellikleri gösterir, sürekli cinsel arzularını baskı altında tutarak engeller. Tersi durumda, kişiliğinin “id”i baskın olan birey; ahlaki kuralları ve değerleri hiç dikkate almaz, bencilce hareket ederek, uygun olup olmadığına bakmaksızın isteklerine hemen doyum bulmak ister, ısrarcı olur, başkalarını dikkate almadığı için çevresiyle ilişkilerinde sürekli uyum sorunları yaşar. Kişiliğinin “ego”su baskın olan bireyse sürekli mantıklı, akılcı ve gerçekçi davranışlar sergiler. Yapısal kişilik kuramına göre; sağlıklı ve uyumlu bir kişilik için egonun, id ile süperegonun istekleri arasında bir uzlaşma ve denge sağlaması gerekir. Ancak, bazı durumlarda ego gerekli uzlaşma ve dengeyi sağlayamaz ve bunun sonucunda kişilik yapıları arasında çatışma yaşanır. Örneğin; kişiliğin id yapısı, içsel dürtülerine anında doyum bulmak ister. Ego’nun, id’in bu isteğini dış çevredeki gerçekler ya da süperego’nun onaylamaması yüzünden engellemesi, bir çatışma yaratır. Yine; ego’nun, id’in doyum bulmasına izin verdiği istekler, bazen süperego’nun şiddetli tepkilerine yol açar ve çatışma yaşanır. Kişilik yapıları arasında gerekli uzlaşmanın sağlanamaması nedeniyle bilinçdışında yaşanan ve farkında olunmayan içsel çatışmalar kaygıya yol açar. Kendisini tehdit altında algılayan ego, yaşanılan şiddetli kaygıyı azaltmak, bu kaygıdan kurtulabilmek ve kendisini korumak amacıyla savunma mekanizmaları kullanır.
33
PSİKOLOJİ SIRLARI
Savunma mekanizmaları, egonun yaşanılan çatışmanın yarattığı kaygıyla başa çıkabilmek için kullandığı çeşitli düşünce, tutum ve davranış biçimleridir. Bu savunma mekanizmalarının başlıcaları bastırma, yansıtma, neden bulma, karşıt tepki geliştirme, özdeşleşme, yön değiştirme, inkâr etme, yüceltme, ödünleme olarak adlandırılır. İnsanlar, içinde bulunduğu koşullara göre, bu tür savunma mekanizmalarını bilinçdışında geliştirerek farkında olmadan kullanırlar. Dolayısıyla, savunma mekanizmaları ego’nun içinde bulunduğu olumsuz durumdan kurtulmasına ve ego’nun gücünü korumasına yardım ettiği için uyum sağlayıcı mekanizmalardır.
SAVUNMA MEKANİZMALARI Bastırma: Uygun görülmeyen istek, duygu, düşünce ve anıların bilinçten uzaklaştırılması bastırmadır. Bu süreç tamamen bilinçdışıdır ve bu mekanizmayla olumsuz yaşantıların bilinç alanına çıkması engellenmiş olur. Böylece, kişi geçmişteki olumsuz yaşantıları için kaygılanmayacak, tekrar suçluluk duymayacaktır. Freud’a göre bastırılan duygular, düşünceler ve geçmiş yaşantılar çoğu kez simgesel bir biçimde rüyalarda ve dil sürçmelerinde gün yüzüne çıkarlar. Örneğin; içkili olduğu için kullandığı araba ile kaza yapan ve eşi ile çocuğunun ölümüne neden olan bir kadın, suçluluk duygusunu bastırmakta zorlandığı için hiçbir fiziksel neden olmaksızın hafıza kaybına uğruyorsa ve evlendiğini bile hatırlamıyorsa savunma mekanizması olarak bastırmayı kullanıyor olabilir. Yansıtma: Bir diğer savunma mekanizması olan yansıtma ile birey kendi güdü, düşünce ve duygularını başkalarına yükleyerek rahatlamaya çalışır. Örneğin; işinde çok hırslı olan birisi, “İşyerinde herkes çok hırslı, kimseye güvenilmiyor, herkes birbirinin kuyusunu kazıyor.” diyerek kendini rahatlatabilir. Neden Bulma (Rasyonalize Etme): Bireyin yapmış olduğu kabul edilemeyecek bir davranışı çeşitli bahaneler bularak haklı göstermeye çalışmasıdır. Örneğin; maçta takımı mağlup olan bir futbolcunun yenilgilerini sahanın kötü olmasına bağlaması gibi. 34
PSİKOLOJİ SIRLARI
Karşıt Tepki Geliştirme: Bir başka savunma mekanizması ise, bir isteği ya da güdüyü olduğunun tam karşıtı gibi algılamadır. Gerçek istek kabul edilemeyecek niteliktedir ve kaygı yaratmaktadır. Bu nedenle bu isteği gerçek niteliğinin karşıtına dönüştürerek algılama, onu kabul edilebilir hale getirecek ve böylece yüzeysel bile olsa sorun çözülecektir. Örneğin; yaşlı annesi ile yaşamak ve ona bakmak zorunda kaldığı için bir türlü evlenemeyen orta yaşlı bir kız, bu durumdan dolayı annesinden nefret edebilir. Ancak bir kimsenin annesinden nefret etmesi kabul edilemeyecek bir duygu olduğundan bu duyguyu bastırma ve yerine annesini gerçekten çok sevdiği için ondan ayrılıp evlenemediği düşüncesini geliştirme yoluna giderse, bu tür bir savunma mekanizması kullanılmış olur. Özdeşim Kurma (Özdeşleşme): Özellikle bireyin kendi özelliklerini beğenmediği durumlarda, istediği özelliklere sahip başkalarının özelliklerini üstlenerek, o kişinin başarılarını da aynı biçimde paylaşmaktır. Bu, bireyin kendisini yetersiz hissetmesini engeller. Başarısız bir öğrencinin okulun en çalışkan öğrencisinin özelliklerinden bazılarını taklit etmesi, ya da iyi futbol oynayamadığı için okul takımına seçilmeyen bir öğrencinin okul takımının başarısını abartılı bir coşkuyla kutlaması, popüler bir kişinin kıyafetlerine benzeyen kıyafetler giymesi, onun davranışlarına benzer davranışlar sergilemesi özdeşim kurma örneğidir. Yön (Yer) Değiştirme: Çeşitli engellemeler karşısında, bu engellemelere sebep olan kişiye türlü nedenlerle karışamayan kimse, öfkesini egemenlik kurabileceği başka birinden veya bir eşyadan alırsa yön değiştirme savunma mekanizmasını kullanmış olur. Örneğin; sınavdan düşük puan aldığı için dersin öğretmenine kızan bir öğrencinin arkadaşına çıkışması gibi. İnkâr (Yadsıma): Bireyin acı verici ya da varlığı tehdit edici bir gerçeği kabul etmeyi reddetmesidir. Deprem ya da trafik kazasında sevdiği kişilerin öldüğünü gören bir bireyin “Onlar ölmedi, cesetleri yanlış teşhis ettim ben, bir gün geri gelecekler.” şeklindeki konuşması inkâr örneğidir.
35
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yüceltme: Egonun en beğenilen ve arzu edilen savunma mekanizmalarından biridir. Bastırılmış güdü ve duyguların sosyal açıdan kabul edilebilir kanallara yönlendirilmesi ve bu yolla toplumun onayının alınmasıdır. Bu mekanizma sayesinde yıkıcı bir dürtü, arzu edilen psiko-sosyal bir aktiviteye dönüşebilir. Örneğin; şiddet eğilimi olan bir birey bunu boks yaparak yüceltebilir ve toplumsal açıdan kabul gören bir etkinlik yolu ile şiddete olan eğilimini karşılamış olur. Ödünleme (Telafi): Engellenen ve doyurulamayan istek ve davranışların yarattığı tedirginliği onların yerine geçebilecek diğer istek ve davranışlarla giderme şeklinde işleyen bir mekanizmadır. Ödünleme tepkileri her zaman olumlu ve yararlı olmayabilir. Kimi zaman, insan sürekli olarak diğerlerini küçümseyerek ve kötüleyerek kendi düzeyine indirmeye çalışabilir ya da zekâ seviyesi normalin altında olan bir öğrencinin derslerdeki başarısızlığını, kavgacılık ve öğretmene meydan okumak şeklindeki davranışlarla ödünlemek istemesi de mümkündür. Örneğin; geçimsiz ve çirkin bir bayanın karşı cinsle olumlu ilişkiler kuramaması nedeni ile evlenememesi; ancak bu eksikliğini akademik etkinliklerde telafi edip üstün başarı sağlayarak kısa zamanda profesör olması ödünlemedir.
PSİKOSEKSÜEL GELİŞİM DÖNEMLERİ Freud, kişiliğin doğumdan itibaren Oral, Anal, Fallik, Latent (Gizil) ve Genital olarak adlandırılan beş psikoseksüel gelişim dönemi içerisinde geliştiğini belirtmiş ve gelişim dönemlerini, bireye haz veren ve doyum sağlayan haz bölgelerine bağlı olarak açıklamıştır. Çocuğun her bir gelişim döneminde karşılaştığı temel gereksinimlerle doyum bulması gerekmektedir. Ancak, çocuk herhangi bir gelişim döneminde temel gereksinimlerine yeterince doyum sağlayamaz ve aşırı derecede engellenirse, ya da aşırı ölçüde doyum sağlar ve bağımlılık geliştirirse, çocuk içinde bulunduğu bu döneme saplanır. Freud’a göre çocuğun belli bir dönemde saplantısının olması, onun sonraki dönemlerindeki kişilik gelişimini engeller ve yetişkinlik yıllarındaki kişiliğini olumsuz biçimde 36
PSİKOLOJİ SIRLARI
etkiler. Onun için, çocuğun psikoseksüel gelişim dönemlerindeki temel ihtiyaçlarının uygun bir biçimde karşılanmasında ana baba ve yakın çevrenin çocukla olan ilişkilerinin niteliği büyük önem taşır. Bu çerçevede, psikoseksüel gelişim dönemlerine özgü gelişimsel özellikler şu şekilde belirtilebilir: Oral Dönem Oral dönem psikoseksüel gelişimin ilk dönemi olup, doğumdan 18. aya kadar olan zaman dilimini kapsar. Bu dönemde bebeğin haz merkezi ağız bölgesidir (ağız, dudaklar, dil, diş eti gibi). Bebek, ağızdan besin alırken emme, ısırma, çiğneme, yutma gibi eylemlerde bulunur ve bu eylemler onun haz kaynağını oluşturur. Bebeğin besin almaya ilişkin eylemlerinin sınırlandırılması, engellenmesi ya da aşırı ve düşkünlük ölçüsünde yaşanması onun oral döneme saplanmasına yol açar. Bebeğin bu döneme saplanması sonucunda bebek, yetişkinlik yıllarında oral döneme özgü bazı olumsuz kişilik özellikleri gösterir. Dolayısıyla, annenin bebeğin beslenmesine karşı takındığı tavır önemlidir. Anal Dönem Bu dönem, 18. aydan 3 yaşına kadar olan zaman dilimini kapsar. Anal dönemde, temel haz merkezi ağızdan (oral) anüs (anal) bölgesine doğru değişir. Çocuklar, anüsle ilişkili eylemlerden (dışkısını tutma ve bırakmaktan) oldukça fazla haz duyarlar. Bu dönemde ana babalar ise çocuklarının tuvalet alışkanlığını kazanmalarını, kendi bedenlerini kontrol edebilmelerini beklerler. Dolayısıyla, anal dönemde ana babaların çocukların tuvalet eğitimine yönelik yaklaşımları ve gösterdikleri davranışlar önem kazanır. Bu dönem içerisinde ana babanın çocuğa karşı takındığı olumsuz tutumlar onların bu döneme saplanmasına yol açar. Böylece bu saplantı, çocuğun yetişkinlik yıllarında sahip olacağı bazı kişilik özellikleri üzerinde belirleyici olacaktır.
37
PSİKOLOJİ SIRLARI
Fallik Dönem Bu dönem, üç ile beş yaş arasını kapsar. Fallik dönemde haz merkezi, cinsel organlardır. Çocuk, ilgisini cinsel organları üzerine odaklaştırır, cinsel organlarından haz aldığını fark eder, kız erkek anatomileri arasındaki farklılıklar dikkatini çeker. Bu dönem içerisinde çocuklar cinsiyetlerine özgü çatışmalar yaşarlar. Çocuklar, karşıt cinsiyetten olan ana babasına karşı bilinçli olmayan duygusal-cinsel bir yakınlık duyarlar ve kendi cinsiyetindeki ana babasının yerini almak isterler. Ancak bu arzu ve isteklerinden dolayı kendi cinsiyetlerindeki ana babaları tarafından cezalandırılacakları beklentisi çocuklarda kaygıya yol açar.Freud, erkek çocukların yaşadığı bu çatışmayı “Oedipus Karmaşası” ve kız çocukların yaşadığı bu çatışmayı ise “Elektra Karmaşası” olarak adlandırmıştır. Fallik dönem içerisinde çocuklar, kendi cinsiyetinden ana babayı model alarak kendilerini onlarla özdeştirirler ve yaşadıkları bu çatışmaları çözümlerler. Böylece, çocuklar kendi cinsiyetindeki ana babayla özdeşim kurarak cinsel kimliklerini geliştirirler. Bu çerçevede çocuklar kendi cinsiyetine özgü rolleri, toplumsal kuralları, değerleri, sorumlulukları kavramaya başlar ve böylece kişiliğin süperegosu gelişir. Dolayısıyla fallik dönemde, çocuğun yaşadığı çatışmaları çözümlemesi önemlidir. Çünkü bu dönemde yaşanan güçlükler ve çatışmaların çözümlenememesi sonucunda, çocuğun ileriki yıllarda vicdan gelişiminde başarısızlıklar ve uygun olmayan cinsiyet rol davranışlarını içeren sorunlar ortaya çıkabilir. Latent Dönem Latent (gizil) dönem, 5 yaşından 12- 13 yaşa kadar olan zaman dilimini kapsar. Bu dönem süresince çocuğun cinsel ilgisi ve arzuları, bilinçdışında var olmaya devam etmekle birlikte gizildir, örtülüdür. Bu nedenle, çocuklar cinsellikle ilgili konulardan hoşlanmazlar ve ilgilerini daha çok sosyal becerilere ve oyunlara yöneltirler. Çocuklar, yakın çevresindeki kişilerle sosyal ilişkiler geliştirirler ve kendi cinsiyetindeki çocuklarla daha çok yakınlaşırlar.
38
PSİKOLOJİ SIRLARI
Örneğin, ilköğretimin ilk yıllarında çocukların kendi cinsiyetinden çocuklarla oynamaya daha çok ilgi gösterdikleri görülebilir. Böylece, latent dönem süresince çocuklar daha önceki oral, anal ve fallik dönemlerde kazandıkları özellikleri yeniden özümleyerek pekiştirirler ve özerk bir kimlik geliştirirler. Ancak, latent dönem sağlıklı ve başarılı bir biçimde geçirilmezse çocuk olumsuz davranışlar geliştirebilir. Genital Dönem Bu dönem, ergenlikle başlayan ve ergenlik sonrası yılları kapsayan son gelişim dönemidir. Genital dönemde çocuğun cinsel duyguları yeniden ortaya çıkar ve gencin ilgisi yetişkin cinselliğine yönelir. Her iki cinsiyette de cinsel hormonların artması sonucu, gençler karşı cinsle yakın ilişkiler kurmaya başlarlar. Böylece
genç,
daha
önceki
psikoseksüel
gelişim
dönemlerinde
saplantılar
geliştirmemişse, genital dönemde kişiliğini bir çocuk kişiliğinden olgun bir yetişkin kişiliğine doğru geliştirir. Ancak; genç, daha önceki psikoseksüel dönemlere özgü saplantılar geliştirmişse genital dönemde çözülmemiş saplantılar yeniden ortaya çıkar. Bu çatışmalara çözüm bulunamadığı zaman, bu durum yetişkin kişiliğinin gelişimini olumsuz biçimde etkiler.
FREUD’UN İÇGÜDÜLERLE İLGİLİ TEORİSİ Freud, hayatın iki asıl dürtüsünün libido ve saldırganlık olduğuna inanır. Libido, seksle ve daha geniş anlamıyla duygusal zevkle tanımlanırken I. Dünya Savaşı’nın da etkisiyle ölüm içgüdüsü olarak adlandırdığı “Thanatos” da saldırganlık olarak yorumlanmıştır. Freud, içgüdülerin davranışlarla boşaltılması gerektiğini söyler. Cinselliğin ve saldırganlığın serbestçe ifade edilmesi halk tarafından yasaklandığı için, kişi içgüdüsel davranış ve bastırma ihtiyacı arasında nevrozun dâhil ettiği çatışmayı yaşar. Bu da, akan suyun (hidrolik model) engellendiğinde başka yollar bulması gibi belirtilere, saplantı ve zorlanma ya da histeri şikâyetlerine (fiziksel sebebi olmaya fiziksel belirti) sebep olur.
39
PSİKOLOJİ SIRLARI
Freud’un
devrimsel
taraflarından
birisi
bilinçdışı
tutkuların
hayatlarımıza
hükmedebilmesidir. İkincisi, özellikle cinselliğe vurgu yapması bu tabuyu tartışmaya açmıştır. Ve üçüncüsü de psikoterapinin ana konusu olan psikanaliz yöntemidir.
ALFRED ADLER (1870-1937) Alfred Adler bireysel psikoloji ekolünün kurucusu, Avusturyalı psikologdur. Freud’un görüşlerinin temeli bilinçdışı, cinsellik üzerine; Adler’inki ise aşağılık duygusu üzerine kurulmuştur. Adler, hem bilince hem de bilinçaltına önem verir. Ona göre bilinçaltı tüm kapsamı ile ruh yapısının bir eseridir. İç dünyanın en önemli ve güçlü bir faktörüdür. İnsanın yaşam planını biçimlendiren etmenleri bilinçaltında aramak gerekir. Bilinç de, bilinçaltının yansımasından başka bir şey değildir. Bununla birlikte, bilinçaltı bazen bilincin bir karşıt anlamını taşır, bilince zıt düşer. Yine Adler’e göre, bir kimseyi sadece bilerek yaptığı işlerle tanıyamayız. Bir insanı en iyi tanıtan şeyler bilinçli davranışları değil, bilinçsiz duygularıdır. Belli bir sonuca ulaşmak için bilinç ve bilinçaltı çatışma halinde değildir. Adler, bilinçaltını bireyin anlayamadığı alan olarak tanımlar. Aslında bilinç ve bilinçaltı, ayın sonuca farklı yollardan varmaya çalışırlar. Ancak, bir insan belli bir amacın ne kadar az bilincinde ise, o amaca o kadar az ulaşma olasılığı içindedir. Adler’e göre, insan toplumsal bir varlıktır ve diğer insanlarla ilişki kurarak yaşar. İnsan, temelde kendinden çok topluma yönelik bir yaşam biçimi içindedir. Bu eğilimin ayrıca toplumsal süreçlerin etkisiyle oluşmadığını, topluma yönelmenin insanda doğuştan var olduğunu söyler ve toplumun, insanı ancak bu ilişkinin biçimini belirlemede etkilediğini savunur. Ayrıca Adler’in görüşleri de Freud ve Jung’un görüşleri gibi biyolojik bir temele dayanmaktadır. Freud ve Jung’un üzerinde fazla durmadığı “toplumsal belirleyiciler” Adler’de büyük önem kazanmış ve onun psikoloji kuramının temelini oluşturmuştur. 40
PSİKOLOJİ SIRLARI
Böylelikle psikologlar toplumsal etmenlere yönelmişler ve Adler sosyal psikolojinin gelişimine yardımcı olmuştur. Adler’in kişilik kuramlarına getirdiği bir başka katkı, yaratıcı “benlik” kavramıdır. Freud’a göre içgüdülere hizmet eden ve gerçekte arabuluculuk yapan fonksiyonlardan oluşan ego kavramına karşı, Adler benlik kavramını ortaya koymuş ve benliği, karar yeteneğine sahip ve bireye amaçlı bir yaşam sağlamaya çalışan bir sistem olarak tanımlamıştır. Benlik, sürekli olarak bireye çözüm yolları sağlayacak yaşantıları arar ve bunları dış dünyada bulmaya veya yaratmaya çalışır. Adler’i Freud’çu klasik psikanalizden ayıran bir başka yönü, kişiliğin özgünlüğüne verdiği önemdir. Adler çeşitli özellikleri ve değerleri ile her insanın tek ve kendine özgü olduğuna inanır. Her insanın davranışları “yaşam biçiminin” özellikleri ile diğerlerinden ayrılır. Adler kuramına göre kişilik; bireyin kendisine, diğer insanlara ve topluma karşı geliştirdiği tutumların ürünü olarak gelişir. Kişiliğin merkezi bilinçtir. İnsan bilinçli bir varlıktır, davranışlarının bilincindedir. Bu görüş, bilinci önemsemeyen neredeyse yok sayan ya da bilinçdışının dışarıda kalan ucu olarak tanımlayan psikoanalitik kuramın tam karşısındadır. Adler’e göre insan yaşamında geçmiş yaşantılar önemlidir, fakat asıl önemli olan geleceğe yönelik beklentiler ve güdülerdir. Bu amaçlar gelecekte oluşacak bir tür kader olmayıp, insanın yaşadığı anda ve yerde oluşan gereksinimleri, amaç ve hedefleridir. Adler’e göre bilinçli amaçlar psikolojik olayların nedenleridir. Varılmak istenen amaç gerçekçi olsa da olmasa da, yani gerçekleşme olanağı bulunmayan bir hayal bile olsa, insanı eyleme geçiren ve davranışlarını açıklayabilen temel nedendir. Adler, ortalama insanın gerçekle yüzleşmek gerektiğinde bu düşlerin etkilerinden sıyrılabildiklerine, nevrotik kişilerin ise bunda başarılı olamadığına inanır. Nevrotik ve normal kişinin ayrımı gerçeği değerlendirmesi alanındadır.
41
PSİKOLOJİ SIRLARI
KLASİK PSİKOANALİTİK KURAM İLE BİREYSEL PSİKOLOJİNİN KARŞILAŞTIRILMASI: - Freud nesneldir, ampirik verilere dayanır; Adler özneldir, sübjektif varsayımlardan hareket etmiştir. - Freud fizyolojik alt yapılı bir kuramdır; Adler sosyal bir psikoloji geliştirmiştir. - Freud nedenselliğe önem verir; Adler erekbilime önem verir. - Freud indirgeyicidir. Kişilik, bilinç, bilinçdışı, id, ego, süperego gibi birbirine karşıt biçimde çalışan bölümlere ayrılmıştır; Adler bütüncüdür. Ona göre kişilik parçalara bölünmez. Kişiliğin bellek, duygular, davranışlar gibi çeşitli yönleri bireyin tümü için çalışır. - Freud bireyi kişilik yapısı içinde inceler; Adler insanı ancak diğer bireylerle kurduğu ilişkiler ve toplumsal çevresinde etkileşimi içinde değerlendirebilir. - Freud’cu Psikoterapinin amacı ruhsal yapının çeşitli bölümleri arasında bir uyum sağlamaktır; Adler için terapinin amacı, kişiliğe yeni boyutlar katarak kendini gerçekleştirmeye ulaşabilmek ve toplumsal ilgisini geliştirmektir. - Freud için asal olarak insan “kötü” bir varlıktır. Uygarlık onu ehlileştirmeye çalışırsa da birey bunun karşılığını oldukça pahalıya öder. Tedavide içgüdüsel istekler saf dışı edilemez, ancak yüceltilebilir; Adler için insan “iyi” ya da “kötü” değildir. Yaratıcı ve seçici bir varlık olduğu için yaşam biçimine ve o anda içinde bulunduğu koşulların etkisine göre “iyi” ya da “kötü” olma durumlarından birini seçebilir. - Freud, insanın içgüdüsel yaşamının ve uygarlığının tutsağıdır; Adler’e göre, seçim yapabilen bir varlık olarak insan, içinde yaşadığı çevreye istediği biçimi verebilir. Yaşamı boyunca karşılaşabileceği olayları seçmek her zaman kendi elinde olmasa da, bu olayların oluşturduğu uyaranlara karşı geliştireceği tepkileri seçebilme özgürlüğüne sahiptir.
42
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Freud’un gelişim kuramı doğrudan çocukları gözleyerek değil, yetişkinlerin serbest çağrışımlarından edinilen veriler üzerinde kurulmuştur; Adler’de çocuklar, ailede, okulda ve diğer eğitim merkezlerinde doğrudan incelenmiştir. - Freud’un öğretisinde ağırlıklı yük, Oedipus karmaşasıdır ve terapi bunun çözümlenmesi üzerine kurulmuştur; Adler’in öğretisinde aileye ve aile içi ilişkilere önem verilir. - Freud’a göre, diğer insanlar bizim düşmanlarımızdır. Bizimle sürekli çekişme durumunda olduklarından onlardan kendimizi korumamız gerekir; Adler’e göre, diğer insanlar da bizim gibi yaratıklardır. Yaşam içinde işbirliği yapabileceğimiz, dayanabileceğimiz, bizimle eşit varlıklardır. - Freud’a göre, kadınlar erkeklerin üreme organına imrendikleri için eksiklik duyarlar. Kadınlar eksik varlıklardır; Adler’e göre, içinde yaşadığımız kültür kadınları yetersiz varlıklar olarak değerlendirdiğinden kadınlar eksiklik duyarlar. Bu ortamda erkekler daha çok hak, ayrıcalık ve önceliğe sahiptir. Ancak, çağdaş kültürel yaklaşımlar bu durumu yeniden değerlendirme eğilimindedir. - Freud için nevrozun kökeninde cinsel çatışmalar bulunur; Adler’e göre, nevroz yetersiz öğrenme sonucu oluşur, yanlış algılamaların ürünüdür. - Freud’a göre, uygarlığın karşılığı; Adler’e göre, yeterince uygarlaşmamış olmanın karşılığı nevrozla ödenir.
ERICH FROMM (1900-1980) Erich Fromm, Almanya doğumlu Amerikalı ünlü bir psikanalist ve sosyologdur. Fromm, doğuştan gelen güçlerin varlığını tamamen reddetmez. Bunlara “kalıtımsal somatik süreçler” veya “mizaç” der. Karakter, sosyal etkiler sonucu yaşam tecrübeleriyle oluşur. Asimilasyon ve sosyalleşme sırasında yerleşen insan enerjisinin kanalize olma biçimlerini kapsar.
43
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kalıcı olan karakter veya kişilik, bireyin fiziksel yapısı ve mizacını oluşturan kalıtsal yönleri ile sosyal ve kültürel etkilerin tümünün ortak ürünüdür. Karakter, insanın topluma her yönüyle dinamik uyumunu simgeler ve kişinin duygusal ve zihinsel fonksiyonlarını şekillendirir. Her insanın sadece kendisine has yönlerini içeren bireysel karakteri olduğu gibi, onun diğer insanlarla ortak yönlerini kapsayan sosyal karakteri vardır. Sosyal karakter o toplumun fonksiyonlarını sürdürmek ve bütünlüğü devam ettirmek amacıyla gelişmiştir. Fromm’un ortaya koyduğu bu kavram, yani sosyal karakter kavramı Freud’un süperego kavramına benzer. Sadece, odak noktası libidodan alınıp çevreye ve topluma yöneltilmiştir. Freud libido ile çeşitli somatik bölgeleri birleştirmiştir. Libidonun oral, anal vb. dönemlerde bu döneme özgü bedensel bölge ve bozuklukların geliştiğini vurgulamıştır; cimri anal karakter, içkici oral karakter gibi. Fromm ise, karakter eğilimlerinin somatik belirtiler ile bağlantısını kabul eder. Fakat bu ilişkilerin nedensel olduğunu ve değişebileceğini savunur. Bir insan alıcı-bağımlı ve içkici olabilir, fakat bunların nedeni ilk yıllarında annesinden yeterince emmediğine veya almadığına bağlı değildir. İçki arzusu onun karakterinin bir belirtisidir. Karakteri ise, emme arzusu ile açıklanamaz. Karakter ev ve çevre yaşantılarının tümünden etkilenmiştir. Bu konuda Fromm Adler’in “yaşam stili” kavramlarına yaklaşır.
ERIC ERİCSSON (1902-1994) Eric Ericsson, Danimarka ve Alman kökenli Amerikan psikologdur. Gelişim psikolojisi ve psikoanaliz alanlarında çalışmaları ve özellikle insanların sosyal gelişim teorisi ile tanınmaktadır. “Kimlik bunalımı” kavramını ilk kullanan kişidir.
44
PSİKOLOJİ SIRLARI
ERİC ERİCSON’UN PSİKOSOSYAL GELİŞİM KURAMI Birinci Evre Temel Güvene Karşı Güvensizlik Dönemi Bu dönem Freud’un oral dönem olarak adlandırdığı evredir. Doğumdan ilk 1,5 yaş dönemine dek sürer. Bu dönemde çocuk her şeyi kendi ağzı ile yaşar, her şeyi ağzına götürerek öğrenir. İstenen ve verilen ne varsa o anda alınır. Ağız, bu dönemde vücudun en duyarlı bölgesidir. Asal işlev anne memesini arayıp bulmak, emmek ve gıda almaktır. Ana-babanın bebeğe güven verici bir şekilde besleyici yaklaşımı, çocukta ileri dönemde dış dünyaya karşı olumlu beklentiler içinde oluşun temelini atar. Altıncı aydan itibaren dişlerin çıkışı ile birlikte ısırma dürtüsü gelişir. Daha önceki pasif dönem aktif hale dönüşür. Isırma ile zevk almaya başlar. Bebek, anne memesini ısırınca memenin ağzından çekildiğini fark eder. Bu durumda, ısırma isteğini frenlemeyi öğrenirken çevresini de etkileyebildiğini görür. Bu sayede çevresindekilerden ayrı bir varlık olduğunu öğrenmeye başlar. Çocuk,
diğer
duyularını
da kullanma yeteneğini
geliştirir.
Elini
uzatarak
çevresindekileri yakalamaya, ele geçirmeye çalışır. Bu dönemde çocuğun ebeveynleri çocuğun ihtiyaçlarını düzenli bir şekilde ve zamanında karşılarsa çocukta bir güven, iyimserlik ve ümit hissi gelişir. Bu güven sadece çevresindekilere karşı değil, aynı zamanda kendine ve kendisinin yapabileceklerine karşı da kazanılır. Bu durumun oluşamadığı durumlarda, çocuk istediğini, gereksindiğini elde edemediğinde güvensizlik hissi geliştirir. Bir bebeğin çevresi ile iyi bir ilişkisinin, uyumunun varlığı istekli ve rahat bir şekilde beslenmesi, uykunun düzenliliği, rahat idrar çıkarma ve dışkılaması ile belirlidir. Çocuğun bu dönemdeki ilk sosyal başarısı, anne-babası göz önünde olmadığında ağlayıp korku duymadan, kaygı ya da öfke göstermeden bu duruma dayanabilmesidir. Çocuk, artık ebeveynlerinin yanından uzaklaşmasına katlanabilmeyi başarır.
45
PSİKOLOJİ SIRLARI
Büyüyen çocuk, artık ana babası yanında olmadan kendisini sevdiklerini, onu terk etmediklerini kavrar. Ailesi o an yanında olsa da olmasa da sürekli olarak sevildiğini, kendisinin onlar için önemli olduğunu bilir. Çocuğun çevresi ve iç dünyası her iki durumda da sabit ve düzenli olup, dış ve iç dünyası birbiri ile uyumlu ve sorunsuzdur. Çocukta ilk benlik duygularının temeli bu dönemde atılır. Bu dönemin ilerlemesi ile çocukta emekleme, ayakta durup yürüyebilme, dışkılama gibi aşamaları gerçekleştirme için özgüven duygusu gelişmeye başlar. Bu süreç iyi bir anne-çocuk ilişkisi gerektirir. Bebeğin fiziksel (beslenme, tuvalet ihtiyacı, çevresel koşullardan korunma gibi) gereksinimlerinin karşılanması; çocukta iyilik, güvenlik duygusu, sağlıklı bir birey olma hissini oluşturacaktır. Geçen günler içinde elbette ki bir takım şeylere sahip olamayıp, ya da yapamayıp hayal kırıklıklarına uğrayacaklardır. Ancak; bu sınırlanmaların aslında bir anlamı olup, toplumsal gereklilikler olduğu izlenimi verilmeli, her davranışın olumlu ya da olumsuz sonuçları olabildiği gösterilmelidir. Keyfice ve duruma göre değişen sınırlanmalar kişide sorunlu bir kişilik yapısı oluşumuna yol açabilmektedir. Bu dönemin uygun bir şekilde yaşanamaması, ebeveynlerin yokluğu ya da yanlış tutumları nedeniyle sağlıklı bir şekilde geçilememesi halinde ileri dönemde kişilerde kötümserlik, paranoid ya da sanrısal bozukluklar, ümitsizlik şeklinde tavırlar, içekapanıklık (şizoid kişilik), alkol-madde bağımlılıkları gelişebilir. İkinci Evre Özerklik-Bağımsızlığa Karşın Utanç ve Şüphe Dönemi Freud’un anal dönem olarak adlandırdığı dönemdir. Bu dönem 1-3 yaş arasını kapsamaktadır. Bu dönemde çocuk konuşmaya, bağırsak kontrolü ile dışkısını tutabilmeye başlar ve istemli kas kontrolü kendini gösterir. Çocuk, dışkısını tutup bırakabildiğini keşfeder. Bu şekilde çocukta işbirliği ya da inatçılık şeklinde davranış yapıları gelişebilir.
46
PSİKOLOJİ SIRLARI
Aile, eğer çocuğa karşı aşırı koruyucu olmadan yeterli özgürlük ve desteği verirse çocukta özgüven duygusu gelişerek, çevresindekileri ve dış dünyayı kontrol edebileceği hissi gelişir. Bu olmaz ve çocuk cezalandırılıp aşırı koruyucu olunursa öfke, şüphe ve utangaçlık kendini göstermeye başlar. Aile tarafından çok erken dönemde ya da aşırı bir baskı ile dışkı eğitimi ya da başka eğitimler uygulanacak olursa, çocuğun iç kontrolünü sağlaması yolundaki gelişimi olumsuz etkilenerek gerileme ya da yanlış gelişimlere yol açılabilir. Aynı şekilde aile tarafından uygulanabilen aşırı koruyucu tutumlar da çocuğun özdenetimini ya da yargılama yeteneğini zayıf bırakacağından özgür iradesinin gelişimini sekteye uğratacaktır. Bu durumda kişide ileri dönemde utanç ve şüphe gibi tutumlar baskın hale gelebilecektir. Çocuk, ailesinden edindiklerinin ötesine geçmekte zorlanacaktır. Bu dönemi uygun bir şekilde geçemeyen birey, ileri dönemde etrafındakilerin kendisini kontrol altına almak istediği şeklinde paranoid bir yapı geliştirebilir. Mükemmeliyetçilik, esneklikten yoksun olma şeklinde tavırlar bu dönemdeki sorunlardan köken almaktadır. Çocuğun dışkısını tutup bırakma arasındaki birbiri ile zıt eğilimlerinin getirdiği çatışma daha sonra cimrilik, esneklikten yoksunluk, sabit fikirlilik, mükemmeliyetçilik ile bir arada olan obsesif-kompülsif kişilik yapısının temellerini atar. Çocuğun etrafındakiler, bu dönemde onu kendi işlerini yapıp yere sağlam basma, yardımsız kendi ayakları üzerinde durma konusunda cesaretlendirmelidir. Sahip olma ve sahip olduklarını bırakma arasındaki sağduyu ve dengeyi (dışkılama da olduğu gibi) oluşturarak, uygun yargı yeteneğinin gelişmesine olanak sağlamalıdırlar. Bu dönemde çocuğun özgür iradesini kullanarak seçimler yapıp, deneme -yanılma yolu ile öğrenimi engellenirse kendi bedeni üzerinde bunları yapmaya çalışacaktır. Bu da obsesifkompülsif bozukluğa eğilimi arttıracaktır.
47
PSİKOLOJİ SIRLARI
Dediğim dedik ve her şeyin detaylarına inen bir davranış yapısı oluşabilecektir. Çocuk, bu sırada yaşanan sorunlar nedeniyle utanç ve başkalarına kıyasla kötü olduğu duyguları içine girebilecektir. Gelişen çocuk kendini, vücudunu, düşünce ve hedeflerini pis ya da olumsuz olarak görebilecektir. Kendi değerlerine inancı sarsılmadan, zedelenmeden; kendi vücudu, düşünceleri ve davranışlarına uygun bir şekilde denetim sağlayabilmesi başarılabilirse, ileri dönemde iyi niyetlilik, işbirliği, sevgi, özerklik ve kendini sunabilme yetileri süreklilik kazanabilecektir. Çocuklukta gelişen kendisinin denetimindeki bu özerklik duygusu, ileri dönemlerde adaletli yaşamı, yasalara saygıyı, kurumlara güvenin oluşmasına zemin hazırlayacaktır. Üçüncü Evre Girişime Karşı Suçluluk Dönemi Freud’un “Fallik-Oedipal Dönem” olarak adlandırdığı dönemdir. Üç yaş ile beş yaş arası dönemi kapsamaktadır. Çocuğun iskelet-kas sistemi üzerine hâkimiyetinin artışı ve dil becerilerinin gelişimi ile dış dünyanın keşfi ve orada rol almak şeklinde üstünlük-büyüklük düşünceleri başlar. Çocukta aşırı bir merak, cinsel organlarla ilgili yoğun düşünceler, başkaları ile rekabet ve çevredekilere fiziksel olarak zarar verme görülür. Çocuğun cinselliğe olan giderek artan merakı grup içi cinsel oyunlara, kendinin ya da yaşıtlarının cinsel organlarına dokunma davranışlarına yol açar. Eğer aile bu davranışları aşırı bir şekilde bastırıp korkutarak önlemeye çalışırsa, ileri dönemde cinsel alanda sorunlu ve baskılanmış bireyler oluşur. Üçüncü yaş sonuna doğru kas gücü ve düşünce yeteneği gerektiren uğraşlara başlar. Bu sırada çevrelerince yetersiz hissettirilirlerse, ileri dönemde kendisinin başlattığı aktiviteler nedeniyle suçluluk hissi yaşayabilirler. İnisiyatif kullanma konusunda bu dönemde oluşan çatışmaları, kendi potansiyellerini gerçekleştirebilecekleri en iyi davranışlarını sergilemelerine engel olabilir. Tutku ve hırs kavramları bozulabilir.
48
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yaşıtları ile oynayarak onlarla nasıl ilişki kurabileceğini öğrenir. Eğer bu dönemde saldırgan dürtülerine hakim olabilmesi uygun bir şekilde sağlanırsa, çocukta inisiyatif kullanabilme yetisi ve tutku sahibi olma özelliği gelişir. Çocuk, kendi davranışlarını sınırlamayı öğrenir. Saldırgan dürtülerini oyun, yarışma, eşya kullanma gibi yapıcı bir yöne yönlendirerek başarılı ve sorunsuz bir çözüm sağlar. Aşırı baskılanma çocuğun girişimciliğini ve hayal gücünü kısıtlar. Çok güçlü bir süper ego gelişimine neden olarak, ileride “ya hep ya hiç” tarzında düşünme, çevresindekileri kendi ahlak kalıpları içine girmeye zorlama şeklinde davranışlara yol açabilir. Bu dönem başarılı bir şekilde aşılırsa sorumluluk, kişisel disiplin özellikleri gelişir. Bu dönemde yasaklanmış dürtülerin baskılanması ile kişide suç ve kaygı duyguları oluşur. Bu gelişen taslak, ileride ahlak kavramını oluşturacaktır. Bu dönemde çocuk, Oedipus ve Elektra kompleksleri denen karşıt cins ebeveyne yakınlaşıp, kendi cinsinden olan ebeveyni rakip gibi görme şeklindeki gelişimsel düşüncelerden kurtulup, kendi inisiyatifini ortaya koyarak kendinde gelişen ahlak kuralları ve yaşam prensipleri çerçevesinde daha az çatışmalar ve suçluluk duyguları hissederek yaşamayı öğrenir. Bu dönem başarılı bir şekilde yaşanamaz ise, suç ve girişim arasındaki çatışma ileri dönemde yaygın anksiyete bozukluğu, konversiyon bozukluğu da denen somatoform dissosiyasyonlara, fobik bozukluklara ve psikosomatik bozukluklara yol açabilecektir. Bu dönemde cinsel organların uyarılabilmesi görülmektedir. Bu değişim ile birlikte uyarılma sonucu ayıplanma, cezalandırılma korkusu başlamakta, cezalandırılma sonucunda çocuğun kendi cinsel organının kesileceği ya da tahrip edileceği şeklinde korkuları başlayabilmektedir. Vücut daha hızlı gelişmekte, buna düşünsel gelişim de eklenmektedir. Gelişen çocuk kendi işlevlerinde daha etkin olup, inisiyatif kullanmaya başlar.
49
PSİKOLOJİ SIRLARI
Karşılaştığı başarısızlıkları tolere edebilmeye, olmazsa kendine başka hedefler belirlemeye çalışır. Sorumluluklar üstlenmeye, ufak planlar yapmaya başlar. Bir önceki dönemde var olan özerklik, artık daha amaca yönelik, daha mantıklı ve uyumludur. Bu dönemde sergilenen düşünsel ve vücutsal çaba sonucu sağlananlar ve elde edilen hazzın çevrece yoğun eleştirisi suçluluk duygularına yol açmaktadır. Annenin bir numarası olma amacı ve bu uğurda sergilenen tavırlar, kıskançlık, suçluluk duyguları ve kaygıya neden olabilir. İleri dönemde, çocuğun kendi içinde ana-babanın kendine koyduğu yasaklar ve uygulanan eleştirileri mumla aratan bir denetleme kurumu -baskın bir süper ego- gelişebilir. Bu dönem uygun bir şekilde yaşanırsa, çocuk sınırlarını bilerek çevresiyle uyumlu bir şekilde görevler üstlenir, eşya ve amaca uygun nesneleri kullanarak, mutluluk ve başarı duygusunu daha çok tadar. Dördüncü Evre Üreticiliğe Karşın Küçüklük-Değersizlik Dönemi Freud’un latent dönem olarak adlandırdığı dönemdir. Beş ile on bir yaş arası dönemi kapsamaktadır, okul çağı dönemidir. Bu dönemde çocuk cinsel açıdan bir durgunluk dönemine girerken, yaşıtları ile ilişkileri artarak yeni şeyler öğrenmeye ve bir şeyler üretmenin hazzını yaşamaya başlar. Kendini, örnek aldığı kişilerle özdeşleştirerek çeşitli alanlarda roller üstlendiği şeklinde hayaller kurar. Eğer çocuk bu dönem öncesini ve bu dönemi başarılı bir şekilde geçememiş ise aşağılık ve yetersizlik duyguları geliştirir. Kişinin çevresindekiler, bu dönemin aşılıp yeterlilik duygusunun gelişmesinde asal rol alırlar. Bu dönemde çevresel etkenler, okul ve görevlerle kendisinde daha önce var olan olgun olmayan istek ve hayallerini bırakarak daha gerçekçi hedeflere yönelmeye başlar. Çevresi ya da kendisi için bir takım faaliyetlere girip kazanımlar elde ederek çevresinde destek bulmayı, onaylanmayı öğrenir.
50
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bir şeyler yaparak başladığı işi bitirmenin keyfine varmaya başlar. Kendinden yaşça büyük ya da daha deneyimlileri izleyerek araç gereç kullanmayı öğrenir, el ve vücut becerisi geliştirir. Bu yaş grubunda çocuğun anlayışlı, sabırlı, ilgili ana baba, öğretmen, patron, iş ve okul arkadaşları ile karşılaşamaması ya da onlar arasında zayıf-uygunsuz bir noktada bulunmaları halinde yetersizlik ya da aşağılık duyguları gelişir. Çocuğa ayrım uygulanması, aşağılanması ya da aşırı koruyucu tavırlarda bulunulması, çocuğun kendisiyle aynı cinsiyetteki ebeveyn ile kendini uygunsuz bir şekilde karşılaştırması gibi durumlarda aşağılık ve yetersizlik hissi gelişebilir. Kendisine göre üst konumdaki kişileri örnek alamayıp, yanlış kişileri örnek alabilirler. Okul ya da mesleğe hazırlık dönemi ilk olarak ailede başlar. Ailenin bu hazırlık dönemini yeterli düzeyde yapmaması ya da beklenilen ideal okul hayatına ulaşılamaması durumunda çocuğun akademik gelişimi aksayabilmektedir. Bazı durumlarda da aşağılık duygusu yerine para, güç ve saygı görmek için aşırı bir dengeleyici dürtüye sahip olunabilir. İş, kişi için hayatta en önemli şey haline gelmiş olabilir. Eğer büyüyen çocuk hayatını, hedeflerini, hayallerini sadece iş üzerine yoğunlaştıracak olursa kendi duygusal ya da ruhsal gelişimini kısıtlayabilir. Bu dönemde diğer kişilerle birlikte ortak bir şeyler yapma, başkalarının varlığında ya da denetiminde görev alma başladığından, diğerlerinden farklı olarak sahip olduğu özelliklerin verdiği haz duyguları yaşanmaya başlar. Beşinci Evre Kimlik Duygusuna Karşın Rol Kargaşası On bir yaşından ergenliğin başlamasına dek süren evredir. Bir kimlik hissinin gelişimi bu evrenin asal amacıdır. Sağlıklı bir kimlik hissinin temelinde, daha evvelki evrelerin başarılı bir
şekilde
yaşanması
yatmaktadır.
Uygun
kişilerin
örnek
alınması
bu
süreci
kolaylaştırmaktadır. Bu evrede ahlaki değerlerde değişim gözlenebilmekte, ancak sonrasında her alanda olduğu gibi burada da taşlar yerine oturmaktadır.
51
PSİKOLOJİ SIRLARI
Daha önceki inanç, düşünce ve alışkanlıklar sorgulanmaya başlar. Vücutsal büyüme ve cinsel gelişim gözlenir. Çevrelerince nasıl görülüp değerlendirildikleri ve hangi mesleğe daha uygun oldukları şeklinde düşünceleri bulunmaktadır. Daha önce yaşanılan evden ve ebeveynlerinden ayrılıp kendi ayakları üzerinde durarak hayatını yaşamak bu dönemdeki önemli bir hedeftir. Aileden ayrılamamak ve uzamış bağımlılık davranışları oluşabilir. Bu dönemde kişide rol kargaşası oluşması önemli bir sorundur. Kişide cinsel, sosyal, mesleki vb. alanlarda kendini bir yere ait hissedememe, çevreden uzaklaşıp tek başına yaşama ya da uygun olmayan seçimleri yeğleme sonucunda psikotik türde ya da suça yönelik davranışlar görülebilmektedir. Birey, kendisini yetersiz hissedebilir. Kendilerini güçlü görebilmek için bir takım özellikleri ön plana çıkararak önemli kişilere benzemeye, onların tarzlarını edinmeye başlarlar. Bu evrede cinsel kimlik sorunları başlayabilmektedir. Kişiler, kimlik krizlerini aşabilmek için ortak kimlik sunan bir takım çeşitli alt grup ya da çetelere girebilmekte ya da yerel kahramanları örnek alabilmektedirler. Bu dönemde ilk gençlik aşkları yaşanmaya başlar. Ancak bu aşklar daha masum ve kendini arayışın bir uzantısı olarak kısa sürelidir. Henüz yeterli olgunluğa kavuşmamış olan kişilik yapısı ilişkilerinde de iniş-çıkışlar, ayrılıklar ile kendini gösterir. Bu evrede kendinden farklı yapıda, düşüncede, alışkanlıklarda olanları kabul etmeme, dışlama hatta onlara karşı saldırı tutumları içine girebilmektedirler. Benzer düşünce yapısındakilerle bir araya gelerek kuvvetli görünmeye ve ortak bir kimlik oluşturmaya çalışabilirler. Bu gruplarda suç işleme, alkol-madde kullanımı gibi davranışlar belirebilir. Birey, yaşıtları ya da çevresindekilerce onaylanma ve saygı duyulma gereksinimini bu şekilde sağlayabilmektedir. Bu dönemde birey kendinin en iyisini (olumlu ya da olumsuz anlamda) araştırarak, erişkinliğin dünyasına adım atmak için yer bulmaya çalışır. Bu aşama, ana-babalık ya da eş olmak yolunda kendisini ruhsal ve sosyal olarak hazırlamada önemli bir basamaktır.
52
PSİKOLOJİ SIRLARI
Altıncı Evre Tek Başınalığa Karşın Yakınlık Kurma Dönemi Yirmi bir-kırk yaş arası dönemi kapsamaktadır. Eğer kimlik krizi çözülmüşse cinsel yaşantı, arkadaşlık ilişkileri ve tüm sosyal iletişimler kişi için korkutucu olmaktan uzaktır. Bu aşamaya gelene dek elde edilen kimlik, başkalarının kimlikleriyle daha çok bir araya gelmeye ve kaynaşmaya başlar. Dost ve eş ilişkileri ile bazen taviz vererek, bazen karşılıklı özveri alışverişleri ile ilişkilerini sürdürebilme alışkanlığı kazanılır. Bu devredeki temel hedef, bir başkası ile yakın iletişim kurulmasıdır. Başarılı ve düzenli bir evlilik ya da aile ilişki yapısı yakınlık kurma kapasitesine bağlıdır. Bu aşamada birlikteliğin kurulup sürdürülebilmesi, bazı kişilerin kendini diğerlerinden ayrı kılan özellik ve yeteneklerin, kişilik yapısının, kısaca benliğin kaybı korkusuna yol açtığından bunlardan kaçınma gözlenebilir. Bu da, yalnız kalma duygusuna ve kendi çevresine yüksek duvarlar örerek korku, kuşku, risk alamama, birisini sevememe ve kendi kendinin kurdu olmasına yol açar. Yakın ilişki kurmamak, çevresindekileri kendisi için zararlı ya da tehdit sebebi görerek kendinden uzak tutma, bu amaçla kendi güvenlik çemberini çok dar tutarak insanları bu alana sokmamak, kendinden öyle ya da böyle uzaklaştırarak gerekirse bu amaçla onlarla mücadele etme davranışlarına yol açmaktadır. Bu durumda, bu aşamada çok kesin olarak “bilinentanıdık” ile “bilinmeyen-yabancı” arasına bir hat çekilip kısır bir ortam içine sürüklenilebilir. Benzerleriyle bile savaşmaya dayanan ilişkiler yaşanabilir. Yedinci Evre Yerinde Saymaya Karşı Üretkenlik Dönemi Kırk-altmış beş yaş arası dönemi kapsamaktadır. Kişi, üretkenlik ile duraklama arasında seçimini yapma aşamasındadır. Bu dönemde üretkenlik, hayata yeni başlayanları olumlu amaca yöneltmek ve yükselen nesli oluşturmak ana hedeftir.
53
PSİKOLOJİ SIRLARI
Aynı zamanda ev dışında olup, monotonluğu kıran aktivitelerle uğraşmak anlamındadır. Bu döneme dek kişi ruhsal, sosyal ve cinsel gelişimini uygun hız ve rotada tamamlamamışsa, gerçek ve içten olmayan bir yakınlaşmaya gereksinim duyar. Geçmişteki sahte yükselme dönemi bitmiş ve çöküş öncesi duraklama dönemi başlamıştır. Aslında bu dönem çok öncelerden sinyallerini vermiştir. Çocukluk döneminde yaşanan olumsuzluklar, bunların etkisini gidermeye çalışan kendini aşırı değerli, üstün, Kaf dağında görme gibi sahte düşünce ve hareketler ve en sonunda her şeye karşı inancın tükenmeye başladığı, hayata olumsuz bakışlar gibi. Bu gibi bir durumda iletişim kurmak sadece obsesif bir yakınlık anlamında olup, gerçek bir dostluk değildir. Bu kişiler, evlenip çocuk sahibi olabilmelerine karşın yine de herkese uzaktırlar. Sanki kendileri çocuktur ve kendileri ile ilişki halindedirler. Bu dönemde alkol ve bağımlılık yapıcı madde kullanımına rastlanmaktadır. Sekizinci Evre Son Aşamada Umutsuzluk Hissine Karşın Benlik Bütünlüğü-Bilgelik Safhası Altmış beş yaş üzeri dönemi kapsamaktadır. Bu dönemde kişi bütünlük (hayat dolu dolu ve üretken bir şekilde yaşanmıştır, yaşanan hayattan tatmin olunmuştur) ya da umutsuzluk (hayatın anlamı yoktur ve boş geçmiştir hissi vardır) arasında bir çatışma yaşar. Bütünlüğü yaşayan kişi bilgedir. Hayattaki yeri ve rolünü kabul etmiştir, kendisi ile barışıktır. Kendi yolunu kendisi çizmiştir ve sonuçlarından kendisi sorumludur. Kişi, artık geri dönemeyecek ya da geçmişi değiştiremeyecek bir aşamadadır. Bu döneme dek olan basamakları uygun bir şekilde, çok zedelenmeden ve büyük hatalar yapıp çevresini yıkmadan çıkmışsa bir rahatlık ve olgunluk içindedir. Etrafına güven duygusu ve olumlu diğer duyguları yansıtır. Hayatını eksi ve artıları ile kabul etmiştir, pişmanlık duyguları taşımaz. Hayata, “tekrar başlayıp olanları düzeltsem” ya da “farklı yaşasam” şeklinde yaklaşmaz. Geçmişini “yapabileceklerimin en doğru ve iyisini yaptım” şeklinde değerlendirir.
54
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu hissin yaşanmadığı ve önceki basamakların sorunlu olup, hakkıyla geçilemediği durumlarda derin bir pişmanlık, değersizlik ve depresif düşünce yumağı ile karşılaşılır. Ölüm korkusu belirgindir. Artık geçmişe tekrar dönmek, olanları düzeltmek olanaksızdır. Yaşanması, sahip olunması ya da hissedilmesi gerekip de bunların olmaması, beklenen ilgi ve anlayışın görülmemesi, becerilerdeki azalma, sağlığın kısmen bozulması kişide kendi etrafındakilere yönelik nefret duyguları ve umutsuzluk hislerinin oluşmasına yol açar. Bu; içe kapanmaya, yakınlarını etrafında tutmak için değişik çabalar içine girilmesine, gençlere karşı olumsuzeleştirel bakış açısına neden olabilir. Ümitsizlik, nefret ve ölüm korkusu içindedir. Hastalık hastalığı, depresyon, psikosomatik hastalıklara da rastlanmaktadır. Toplumda sağlıklı bireylerin yetişmesi; sağlıklı ve bilgelik düzeyine erişmiş, sekizinci evrede beklentilerini gerçekleştirmiş olgun kişilerin varlığı ve bunların kendileri gibi araştırmacı, çalışkan, sabırlı, dürüst ve mutlu olmasını bilen kişileri yetiştirmesi ile mümkündür. Ana-baba ya da diğer büyükler ölümden korkmayacak bir olgunluğa ulaşabilmişler ise, çocuklar da aile okulunda öğrendikleri ile yaşamın sorunları ve sorumluluklarından korkmayacak, onları göğüsleyebilecek özgüven ve beceriye sahip olacaklardır. Aile içi eğitim, aile içi demokrasi ve ahlak anlayışı toplumun yükselip, kaliteli hale gelmesinde asal öneme sahiptir.
KAREN HORNEY (1885-1952) Alman kökenli Amerikalı psikanalisttir. Neo-Freud’yen bir ekolün “ego psikolojisinin” temsilcisi olmuş, ilk kadın kuramcı olarak tarihe geçmiştir. Karen Horney’in Kişilik Kuramı Horney, insanın yaşamında iki temel eğilimin kişiliğin yöneticisi olduğunu söyler. Bunlar; emniyet, güven duygusu ve doyumdur. Bu görüş, Horney’in bütün eserlerinde tekrar edilen ana prensiptir. Horney, insanların emniyet ve doyum sağlamak için yiyecek, giyecek, para, cinsellik gibi pek çok gereksinimi feda edebileceklerine dikkat çeker. 55
PSİKOLOJİ SIRLARI
İnsanların temel amaçlarının, önce tehlikeden uzak ve emniyet içinde bir yaşam olduğunu, daha sonra çeşitli gereksinimlerinin doyumunu araladıklarını vurgular. Bu görüş Horney’in kuramının esasıdır. Her insanın temel ve diğer insanlarla ortak gereksinimleri bulunduğunu kabul eder. Gıda, dinlenme, üretme, yaratıcılık, cinsellik ve merak hepsi doyum bekler. Fakat bütün bunlardan önce gelen, emniyet ve güvenlik gereksinimidir. Kısaca, insan korku olmadan yaşamak ister. Korku ve güvenlik aynı temel ihtiyacın iki kutbudur. İnsan güvenlik arar, korku ortamından da kaçar. Korku, insan sağlığı ve mutluluğunun en büyük düşmanıdır. Güvenlik çabası ise insan davranışlarının birinci yönlendiricisidir. Kişi, anksiyeteye karşı kendini savunma yollarına başvururken nevrotik ihtiyaçlardan yararlanır. Horney, nevrotik ihtiyaçları üçe ayırır: 1- İtaatkâr/Boyun Eğen Kişilik: Nevrotik, kabul görme ve beğenilme ihtiyacını insanlara ılımlı yaklaşarak giderir. 2- Bağımsız/Kaygılı Kaygısız Kişilik: Nevrotik, ideal benlik ve gerçek benliği arasında yaşadığı çatışma sonucu ideal benliğini ortaya koymak için bağımsız ve mükemmeliyetçi bir kişiliğe bürünür, insanlardan uzaklaşır. 3- Saldırgan Kişilik: Nevrotik; başarı, takdir edilme, güç kazanma ihtiyacını doyuma ulaştırmak için saldırgan bir tutum sergiler. Horney’e göre nevrotiğin başvurduğu bu yollar gerçekçi değildir. Kişiyi kendi içinde yeni çatışmalara iter. Horney’in Freud’dan ayrılan bir diğer yönü ise, cinsel faktörlerin üstünlüğünü kabul etmemesidir. Freud’a göre, kadınlar erkek cinsel organına özenme, kıskançlık gibi duygular besler. Horney ise bu görüşe karşı çıkmış; erkeklerin kadınların rahmine olan kıskançlığına değinmiş ve bu kıskançlığın erkekleri kadınları küçümseme, aşağılama, şiddet duygularına yönelttiğini savunmuştur. Böylece, erkekler kıskançlıklarını bu duygularla bastırmış ve üstünlüklerini koruma yoluna gitmişlerdir.
56
PSİKOLOJİ SIRLARI
HARRY STACK SULLIVAN VE KİŞİLER ARASI İLİŞKİLER Kişiliğin Yapısı Kişilik, varsayımsal bir kavramdır ve ancak ilişkiler incelenerek anlaşılabilir. Dolayısıyla inceleme birimi insan değil, ilişki ve etkileşim durumudur. Kişiliğin yapısal örgütü ise içsel algıların değil, insanlar arası ilişkilerin ürünüdür. Yani kişilik, bir ya da daha fazla kişi ile ilişki durumunda ortaya çıkar. Bunun için diğer insanların somut varlığı gerekmez; imgesel, hatta var olmayan kişiler de olabilir. Algılama, anımsama, düşünme, düş kurma ve diğer tüm ruhsal süreçler insan ilişkilerini içerir. Rüyalar, insanlar arası ilişkileri yansıtırlar. Sullivan kişilik alanında bazı süreçleri tanımlar ve kavramlaştırır: 1- Dinamizm Kişiliğin incelenmesinde kullanılabilecek en küçük birimdir. Organizmanın canlılığını sürdürmesini sağlayan, göreceli sürekli enerji dönüşümleridir. Bu enerji dönüşümleri davranışları oluşturur. Dinamizmler açık ve dıştan gözlenebilir olduğu gibi düşlemlerde de karşımıza çıkabilir. Buradaki dinamizmlerden sadece kişinin kendisi haberdardır. Tüm insanlarda dinamizmler aynı temele sahiptir. Ancak, anlatım biçimleri duruma ve kişinin yaşantılarına göre farklılık gösterir. Dinamizmler organizmanın temel gereksinimlerine doyum sağlarlar. Çevre ile etkileşimlerinde ağız, el, anüs, üreme organları gibi beden bölgelerinden yararlanırlar. Anksiyete sonucu gelişen dinamizme Sullivan, “benlik ya da benlik sistemi” adını verir. Anksiyete, başlangıçta anneden çocuğa geçer. Daha sonraki yaşamında ise, bireyin güvenliği tehlikeye girdiğinde yaşanan duygu olur. Kişi, anksiyeteyi azaltmak için ya da ondan kaçınmak amacıyla türlü önlemler alır, davranışlarını denetler. Bu koruyucu önlemler bazı davranış biçimlerini onaylayan, bazı davranış biçimlerini yasaklayan benlik sistemini oluşturur.
57
PSİKOLOJİ SIRLARI
Örneğin, çocuğun sağlıklı bir kişilik kazanabilmesi için annesinin ilgi ve iyi niyetine ihtiyacı vardır. Annesinin ilgisinin azalıp, hoşnutsuzluğunun arttığını gören bir çocukta anksiyete oluşur. Sullivan çocuğun, annesinin sevgisini kazanmak için yavaş yavaş bir benlik sistemi geliştirdiğini söyler. Annesinin değerlerini benimserken kendi eğilimlerini de düzeltebilir ve böylece de annesini üzecek davranışlarını ortaya koymadan onları uygun hale sokar ve annesinin sevgisinden uzak kalmakla anksiyeteyi engellemiş olur. Sullivan’a göre üç önemli benlik sistemi vardır: a) İyi Ben Anneyle olan, ödül getiren, hoş karşılanan ilişkiler sonucu oluşur. Çocuk, kendine karşı olumlu duygular geliştirir ve kendine olan saygısını arttırır. b) Kötü Ben Annenin hoş karşılamadığı durumlar sonucu oluşur. Kötü ben kaygı içindedir. Ancak bu kaygı aşırı uçta değildir. İstenmeyen davranışın engellenmesinde bireye yardımcı olur. Ancak, “kötü ben”de birey kendine karşı olumsuz duygular geliştirir. Bu duygular bireyin antisosyal davranışlara girişmesini otomatik olarak engeller, bilincin gelişmesine de yardımcı olur. c) Ben ve Ben Olmayan Yapıcı bir fonksiyonu yoktur. Benliğin bu kısmı, annenin çocuğa karşı aşın bir hoşnutsuzluk gösterip çocukta kuvvetli bir kaygıya yol açmasıyla oluşur. Birey, diğer benliklerle olan bağını koparır, kontrol edemez hale gelir. Benliğin bu kısmı bilinçaltı düzeyde kalır ve birey bundan kaynaklanan olaylarla karşılaşınca aşırı bir anksiyete duyar. Kısaca benlik sistemi bireyin güvenliğini sağlar, kişiyi anksiyeteden korur, kişiliğin geri kalanına yabancılaşmasına engel olur ve diğer insanlarla ilişki kurmasına yardım eder. Ayrıca Sullivan, benlik sisteminin insanların mantık dışı yönlerinden biri olduğuna inanır.
58
PSİKOLOJİ SIRLARI
2- Personifikasyon Bireyin kendisi ya da bir başka insana ilişkin getirdiği imgelerdir. Personifikasyonlar, gereksinimlerin karşılanması ve anksiyete ile ilgili olaylar sonucu gelişen bazı duygu, tutum ve kavramları içeren karmaşadır. Örneğin çocuk, gereksinimlerini karşıladığı için iyi anne personifikasyonu geliştirir. Annenin olumsuz tutumları çocukta anksiyeteye yol açar. Çocuk kötü anne personifikasyonunu da geliştirebilir. Bu ikisi anneyle ilgili diğer personifikasyonlarla birleşerek karmaşık bir anne personifikasyonu oluşturur. Personifikasyonlar genellikle o kişilerin gerçek niteliklerini yansıtmaz. Bir kez oluştuktan sonra bireyin tutumlarını sürekli olarak ve değişmez bir biçimde etkiler. Örneğin, eğer çocuk babasını sert biri olarak personifike etmişse ileriki yaşamında karşılaştığı öğretmen, polis, yönetici durumundaki kişilerden de aynı davranışı bekler. Dolayısıyla, personifikasyonlar bireyin çevresini yanlış algılayıp, insan ilişkilerinin bozulmasına neden olur. Bu durum insanın kendisini değerlendirmesinde de söz konusudur. Çocuklukta ana-baba-çocuk ilişkilerinde edinilen iyi-ben kötü-ben bilgisi insanın yaşamını da etkiler. Bir grup insan tarafından kabul edilmiş, kuşaktan kuşağa geçen personifikasyonlar stereotipileri oluşturur. Bunlar, geçerliliği toplumun çoğu üyesi tarafından kabul edilmiş kavramlardır. Örneğin, bilim adamlarının dalgınlığı gibi genellemelerdir. 3- Bilişsel Süreçler Sullivan’ın psikoloji bilimine özel bir katkısı olan, kişiliğin kognitif veya bilişsel süreçleri üç aşamalıdır: a) Prototaksik Yaşantı Zihinde ortaya çıkan anlık imgeler ve duygulardır. Aralarında bağlantı olmayan bu duygular kişi için anlam taşımaz; en arı biçimiyle yaşamın ilk aylarında vardır. Bebek, henüz deneyimleri nasıl ayrıştırıp kategorize edeceğini bilemez. Şimdi-sonra, sen-ben vs. terimlerindeki ayrımlar bebekte henüz yoktur.
59
PSİKOLOJİ SIRLARI
Her an deneyimler edinir, kaydeder ancak bunları sırasal olarak ayrımlaştıramaz. Aralarında hiçbir seri ilişki fark etmeden, önceki ve sonraki durumları birleşip kaybolan durumlar olarak belleğine kaydedebilir. Bu, belleğin temelini oluşturur ve prototaksik düşüncenin özelliklerini taşır. Piaget de, doğumdan bir buçuk yaşına kadar olan zamanı “duyusal-motor dönem” olarak değerlendirmiştir. Bebek bu dönemde izlenimler edinir, bilinçsizce tepkide bulunur. Kişi ile dünya arasında bir ayrım yoktur. Sullivan’ın prototaksik düşünme dönemi ile ortak yönleri vardır. b) Parataksik Düşünce Aynı zamanda ortaya çıkan, ancak aralarında mantıksal yönden ilişki olmayan iki olay arasında nedensel bir bağlantı kurma eğilimini içerir. Sullivan burada Kafka’dan bir örnek verir. Bir köpek duvar dibine idrarını yaparken kemik atılır ve o günden sonra köpek ne zaman acıksa arka bacağını kaldırır. Yani, yemek ile idrar yapma birleşir. Sullivan’a göre düşüncelerimizin, yaşamımızın ve konuşmalarımızın çoğu parataksik niteliktedir. Artan olgunluk ve öğrenme ile bebek, kendi ve dünya arasında bir ayrım yapmaya başlar. Yaşamı bağlantısız parçalara ve çeşitli farklı görüşlere ayrılır. Deneyimle ayrılmış ve bağlantısız görünüşleri çevrenin izin verdiği ölçüde birleştirebilir. Fakat bu elemanlar birleşmiş veya ilişkili olarak belirmez. Bu, parataksik tarzda deneyimdir. Çocuğun konuşması bunu yansıtır. Bu örüntü, çocuk tarafından benlik sistemine özümsenecektir. Ana-baba, sosyokültürel geçmişlerinin erdemlerini olduğu kadar yetersizliklerini, ön yargılarını, batıl inançlarını ve irrasyonel davranışlarını çocuğa yansıtırlar. Çocukta da artık bu davranışlar parataksik çerçevede yerleşir. c) Sintaksik Düşünce Geçerliliği kabul edilmiş imgeleri içerir. Çocukluğun sonunda görülür. Doğru olarak kabul edilen kavramlara doğru biçimde yaklaşmayı savunur.
60
PSİKOLOJİ SIRLARI
Sullivan, buna “duyumsal değerlendirme” der. Düşüncelerin en gelişmiş biçimidir. Bu aşamaya çocuğun bir durum için tam doğru olarak kelimeleri öğrendiği zaman ulaşılır.
DAVRANIŞÇI PSİKOLOJİ Bu konuda önde gelen isimler Pavlov, Watson, Thorndike ve Skinner’dır. Davranışçı yaklaşım tek bir tema “öğrenme” çevresinde düzenlenmiştir. Şartlı tepki yöntemiyle ilgili öğrenmeyi benimsemişlerdir ve öğrenme ilkeleri bu kuramın temelini oluşturmuştur. Davranışçılara, uyaran-tepki (U-T) psikologları da denir. Zira onlar çevreden gelip organizmayı etkileyen uyarıcılarla, uyarılma sonucu organizmada oluşan tepkileri incelemeyi amaç edinmişlerdir. Her davranış, bir tepkidir. Denge halindeki organizmada hiçbir hareket olmaz. Fakat ona bir uyaran etki eder etmez derhal bir tepkide bulunacak ve dengesini yeniden elde edecektir. Örneğin, açlık karşısındaki davranışımız, mide büzülmesiyle yiyecek arama olacaktır. Karnımız doyunca denge tekrar sağlanacaktır. Davranışçılar içgüdüler ve psikolojik kalıtımı reddederler. Tüm davranışları bireyin veya türün biyolojik yapısıyla açıklarlar. İnsan, doğuştan belli bir organizması olan bir hayvandır. Buna bağlı olarak doğuştan itibaren uyaranlara belirli biçimde cevap verirler. Bu tepkiler dizisi insanlarda “edinilmiş davranışlar”dır. Bütün bunlar beşikten başlayan öğrenme ve eğitim sonucu oluşur. Davranışçılar, basit bir bağlantı organı veya komputür olarak kabul ettikleri beynin rolünü küçümserler. Genel psikolojinin tersine, sinir sistemini tam bir tepki ile işleyen bir örgüt olarak ele alırlar. Davranışçı ekol, klasik psikolojinin konusu olan bilinci ve içindekileri de reddeder. Gerçek, organik hareketlere ve davranışlara indirgenir. İnsan ve hayvan arasındaki fark, bir olgunlaşma ve basamak derecesi sorunu olarak kabul edilir ve davranışçı yaklaşımda kişilik, bireysel davranışların toplamı olarak ele alınır.
61
PSİKOLOJİ SIRLARI
İnsan, belirli koşullar içinde konformist, biyolojik bir makinedir. Davranışçı psikolog bu makinenin neye yaradığını bilmek ve yeteneklerini tanımak ister. Kişiliği kısaca bütünsel organizasyonu olan tepkiler olarak tanımlar. Kişilik, uzunca bir süre içinde kazanılan mesleksel, ailesel, dinsel, siyasi ve ekonomik alışkanlıklar birikiminin son ürünüdür. Davranış bozuklukları ise, çocuklukta kazanılmış yanlış öğrenilmiş davranışlara bağlıdır. Buna göre, başarısızlıkları örtecek tepkiler geliştirilmiştir. Davranış bozukluklarının temelinde çocukluk izleri, geçmişindeki anı ve hayaller değil; çocukluktan beri öğrenilmiş yanlış tepkiler bulunur. Davranış tedavisinin amacı özetle; istenilmeyen alışkanlıkların değiştirilmesi veya ortadan kaldırılması ve yerine uyumlu davranışların kazandırılmasıdır. Bu amaç için yerine göre birden fazla şartlanma işlemi uygulanabilir. Bu yöntemin aşamaları; karşıt şartlanma, karşılıklı ket vurma, sistematik duyarsızlaştırma, olumlu tekrar şartlanma ve deneysel söndürmedir. Davranışçılar, bir kişilik kuramından çok terapi kuramı geliştirmişlerdir.
IVAN PAVLOV (1849-1936) Psikofizyoloji ve deneysel psikoloji alanlarının kurucusu sayılan Rus fizyolog, psikolog ve hekimdir. Köpekler üzerinde yaptığı klasik koşullanma deneyi ile 1904 yılında Fizyoloji ve Tıp alanında Nobel ödülü kazanmıştır. Yiyeceklerin sindirilmesinde salyanın rolünü inceleyen Rus Fizyoloğu Pavlov, deneylerini daha çok köpekler üzerinde yapmıştır. Pavlov, köpeklerin yalnız yiyecek verildiği zaman değil; boş yemek tabağını gördüklerinde, hatta yemeği getiren kişinin ayak seslerini duyduklarında da salya çıkardıklarını görmüştür. Böylece, doğal tepkilerin koşullandırılabileceğini ve zamanla tarafsız uyaranlarla oluşturulabileceğini keşfetmiştir. Pavlov bu amaçla yaptığı deneylerde, köpeğe yiyecek vermişken yiyecekle birlikte ya da yiyecekten biraz sonra zil çaldığında ve bu durum birçok kez tekrarlandığında, bir süre sonra yiyecek verilmediği halde bile köpeğin salya salgıladığını saptamıştır.
62
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yani, zil sesinin yiyeceğin yerini aldığını görmüştür. Bu durum, köpeğin zil sesinden sonra yiyecek geleceğini öğrenmiş olduğunu ortaya koymaktadır. Başka bir deyişle, köpek zil sesine koşullanmıştır. Zil, başlangıçta tarafsız uyarıcı iken koşullanmadan sonra koşullu uyarıcı durumuna gelmiştir. Yiyeceğe karşılık salya akmasına doğal tepki, zil sesine karşı oluşmasına da koşullu tepki denmektedir. Buna, “aslının yerini alma ilkesi” denir. Burada, tarafsız uyarıcı doğal bir uyarıcı ile birlikte çok sık tekrarlandığı için onun yerini alabilecek bir duruma gelmiştir. Tarafsız uyarıcı doğal uyarıcı ile birlikte ne kadar sık tekrarlanırsa o kadar güçlenir ve pekiştirilir. Köpeğin bu şekilde koşullanması üç aşamalı olarak şöyle gösterilebilir: 1- Koşullandırmadan önce yiyecek (DU) salya (DT) 2- Koşullandırma sırasında zil sesi (KU) salya yiyecek (DU) 3- Koşullanmadan sonra zil sesi (KU) salya (KT) Birçok öğrenme, koşullandırılmış refleksler zincirinden oluşmaktadır. Örneğin, biberonla beslenen bir çocuğa ağladığı zaman biberon verildiğinde susar. Bu, doğal bir tepkidir. Bir süre sonra süt şişesini görünce susar ve bekler. Buna birinci dereceli koşullanma denir. Daha sonra ise, yalnız annesinin sesini duyunca susar. Buna da ikinci dereceli koşullanma denir. Böylece, iyi öğrenilmiş koşullu tepkiler daha ileri koşullu tepkiler için doğal koşulsuz uyarıcı rolünü oynar ve koşullanmalar zincirleme olarak devam eder. Doğal tepkilerde çevre koşullarına göre değişmeler olur.
JOHN B. WATSON (1878-1958) John B. Watson Davranışçılık ekolünün kurucusudur. Bilincin yapısını inceleyen Watson yapısalcılığa karşı çıkmış, özel bir öğrenme kuramı geliştirmiştir. Pavlov’un klasik koşullanma ile ilgili görüşlerini model olarak uygun bulmuştur. Davranışın oluşumunda kalıtsal bir özellik değil, çevrenin etkisi olduğunu vurgular.
63
PSİKOLOJİ SIRLARI
Davranışların belirlenmesinde ve yetiştirilmesinde çevre büyük önem taşır. Watson bu yönüyle “boş levha” görüşünü kabul etmektedir. Bu görüş, zihni boş levha olarak görür. Watson, Pavlov’un çalışmalarının yetersiz olduğunu, tepkisel koşullanmanın sadece refleksif olmadığını,
karmaşık
davranışlarda
ve korkunun
öğretilmesinde
kullanılabileceğini
belirtmiştir. Korku Koşullanması ve Uyarıcı Genellemesi Çalışması Watson, arkadaşı Rayner ile birlikte on aylık bir bebek üzerinde bir dizi deney yapmıştır. Bebeğin üstüne beyaz bir tavşan konmuş ve bebeğin davranışları gözlemlenmiştir. Bu deney günümüzde etik kabul edilmemektedir. Bebeğin bulunduğu ortama rahatsız edici bir ses verilir. ( Koşullu Uyarıcı) = Bebek ağlamaya, korkmaya başlar. Bebeğin kucağına beyaz bir tavşan konur (Nötr Uyarıcı). Bebek tavşanla oynar, korku belirtisi yoktur. Bebeğin kucağına tavşan konulur ve rahatsız edici ses ortama verilir. Bebek sesi duyunca ağlar. (Koşulsuz Tepki) Bir kaç kez bu aşama tekrar edildikten sonra; Bebeğin kucağına beyaz bir tavşan konur (Koşullu Uyarıcı). Bebek ağlamaya başlar. (Koşullu Tepki) Kürklü bir mont yanına konur. Bebek kürklü montu görünce de ağlamaya başlar. (Uyarıcı Genellemesi) Noel baba gibi sakallı nesneye yaklaştırılır. Bebek yine ağlar. (Uyarıcı Genellemesi) Watson, “korku öğrenilebiliyorsa korkmama da öğrenilebilir” görüşünü savunmuş; korkunun giderilmesinde de tepkisel koşullanmayı kullanmak istemiştir. Bu yöntem sistematik duyarsızlaştırmaya benzemektedir.
64
PSİKOLOJİ SIRLARI
Tavşandan korkması öğretilen bir çocuğa, tavşan kafes içerisinde uzaktan gösterilmiştir. Her gün tavşan bir miktar daha yakınlaştırılmış, çocuğun yanına kadar getirilmiş ve serbest bırakılmıştır. Çocuğun artık tavşandan korkmadığı görülmüştür. Tavşan, başlangıçta çocuk için nötr uyarıcı iken korku ile koşullu hale gelmiştir. Daha sonra alışma mantığındaki gibi koşullu uyarıcı tek başına verilmeye devam etmiştir. Önce alışma gerçekleşmiş daha sonra ise istenmeyen davranış yok olmuştur. Sistematik duyarsızlaştırma ile kademeli yaklaştırma konusu genellikle birbirine karıştırılan konulardır. Sistematik duyarsızlaştırma korkunun giderilmesi, kademeli yaklaştırma ise yeni bir davranışın kazandırılması için kullanılmaktadır. Öğrenmede En Son – En Sık İlkesi Watson, öğrenme için pekiştirmeye ihtiyaç olmadığını savunur. Öğrenmenin bitişiklik ve tekrar sayesinde gerçekleştiğini belirtir. Ona göre koşullu ve koşulsuz uyarıcılar ne kadar sık verilirse, öğrenme de o kadar güçlenmektedir. Bir uyarıcıya verilecek tepki, uyarıcıya karşı en son ve en sık yapılmış tepkidir.
EDWARD THORNDIKE (1874-1949) Eğitim psikolojisinin babası olarak bilinen ABD'li psikologdur. Karşılaştırmalı psikoloji alanında çalışmalar yürütmüştür. Thorndike'ın öğrenme kuramına bağ kuram denildiği gibi, deneme-yanılma yoluyla öğrenme de denmektedir. Thorndike'a göre en yaygın öğrenme biçimi deneme-yanılma yoluyla öğrenmedir. Belli bir amaca ulaşma çabası içinde olan organizma, amaca ulaşmak için bir takım tepkilerde bulunur. Bu tepkilerden biri, rastlantısal olarak organizmanın amaca ulaşmasını sağlar. Bundan sonra amaca götürmeyen tepkiler terkedilirken, amaca ulaştıranların tekrarlanma olasılığı artar. En sonunda, yalnız problemin çözümüne götüren tepki ya da tepkiler yapılarak öğrenme sağlanmış olur. Thorndike bu amaçla kedi, köpek ve maymunlarla deneyler yapmıştır. Kedilerle ilgili deneylerinde aç bir kediyi kafese yerleştirmiş ve dışarıya bir parça yiyecek koymuştur. 65
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kafesin kapısı bir mandala basılınca açılacak şekilde düzenlenmiş; kafes içinde kedinin bir takım hareketler yaptığı gözlenmiştir. Hareketlerden biri, kafesin kapısının açılmasını sağlamış ve kedi dışarı çıkmıştır. Hâlâ aç olan hayvan kafese tekrar konmuş, birkaç deneme ve yanılmadan ya da deneme ve başarı girişimlerinden sonra kapı açılmıştır. Sonraki denemelerde başarılı hareketler yerleşmiş, başarısız olanlar terk edilmiştir. En sonunda, kedi kafese konduktan kısa bir süre sonra dışarı çıkmayı başarmıştır. Kısaca, ilk denemelerde hayvanın sorunu çözme zamanı oldukça uzundur; fakat denemeler ilerledikçe bu süre azalmaktadır. Ancak azalma düzenli olmamakta, öğrenme yavaş yavaş oluşmaktadır. Thorndike, başlangıçta “deneme-yanılma yoluyla öğrenme” adını verdiği kuramını sonraları “seçme ve birleştirme” yoluyla öğrenme olarak adlandırmıştır. Bir problem durumu ile karşılaşan birey, amaca ulaşmak ya da sorunu çözmek için olası tepkiler arasından bir kısmını seçer, dener ve sonuçlarına göre bazılarında uyarıcı-tepki bağı oluştururken bazılarını eler. Thorndike'ın açıklamalarına göre, geçmişte kurulmuş olan uyarıcı-tepki bağları problemin çözümünde büyük bir önem taşır. Thorndike, yaptığı birçok denemeden sonra üç öğrenme ilkesi saptamıştır. a) Etki İlkesi Etki ilkesi, uyarıcı ile tepki arasındaki bağın güçlenmesini ya da zayıflamasını açıklar. Bu ilkeye göre bireyin deneme-yanılma davranışları sonucunda başarıya ya da başarısızlığa, ödül ya da ödülsüzlüğe (cezaya) yol açan en uygun tepkiyi seçeceği varsayılmaktadır. Thorndike, önceleri ödül ve cezanın öğrenme olayını aynı şekilde etkilediğini düşünmüş, fakat sonraki deneylerinde ödülün daha etkili olduğunu görmüştür. Ona göre ceza; yanlış tepkinin tekrarlanma olasılığını, ödülün doğru tepkiyi arttırma olasılığı kadar azaltmamaktadır.
66
PSİKOLOJİ SIRLARI
b) Alıştırma İlkesi Alıştırma ilkesi tekrara bağlı olarak alışkanlığın oluşmasıdır. Bu ilke “uygulama mükemmeli yaratır” düşüncesine dayanmaktadır. Öğrenme olduktan sonra uyaran-tepki bağının güçlendirilmesi için alıştırma yapmak gerekir. Alıştırma bu bağın güçlenmesine, alıştırmanın olmaması ise zayıflamasına yol açar. Bağın güçlenmesi öğrenmenin sürekliliğini sağlar, zayıflaması da unutmaya neden olur. c) Hazır oluş ilkesi Hazır oluş, belirli bir konunun herhangi bir düzeyde öğretilebilme zamanını belirtir. Thorndike, hazır olmayı yalnızca fizyolojik açıdan ele almaktadır.
B.F. SKINNER (1904-1990) Çalışmalarını güvercin, köpek, fare, maymun ve çocuklarla yapmıştır. Bu organizmaların aralarındaki büyük biyolojik farklılıklara rağmen, öğrenme süreçlerinin birbirine inanılmaz ölçüde benzediğini belirtmiştir. Skinner’e göre, tepkisel ve edimsel olmak üzere iki çeşit davranış vardır. Tepkisel davranışa neden olan uyarıcı her zaman bilinirken, edimsel davranışa neden olan uyarıcı çok belirgin değildir. a) Tepkisel Davranış Bilinen bir uyarıcı tarafından oluşturulur. Örneğin, etin salya meydana getirmesi gibi. Tüm refleksler tepkisel davranışa bir örnektir Karanlıkta göz bebeğinin büyümesi tepkisel bir davranıştır. b) Edimsel Davranış Bilinen bir uyarıcı tarafından oluşturulmaz; organizma tarafından ortaya konur ve sonuçları tarafından kontrol edilir. Edimsel koşullanma kuramı içten gelerek yapılan hareketler olan edimlerin de şartlanabileceği ve bu yolla öğrenmenin gerçekleşebileceği görüşüne dayanır. Örneğin; çocuğun ayağa kalkma, yürüme, konuşma gibi davranışları edimsel davranıştır. Çocuğun ayağa kalktığını gören yetişkinler sevinç çığlıkları atar.
67
PSİKOLOJİ SIRLARI
Çevrenin bu ilgisi çocuğu mutlu eder ve çocuk aynı davranışı tekrarlar. Yani, çocuğun ayağa kalkma davranışının sonuçları (yetişkinlerin ilgisi) tarafından kontrol edilir. Burada; - Klasik koşullanmada önce uyaran vardır ve organizma ona tepki gösterir (U-T). - Edimsel davranışta önce tepki yapılır sonra tepkinin doğurduğu uyarıcı gelir (T-U). Klasik ve edimsel koşullama arasındaki en önemli fark, klasik koşullanmanın otonom sinir sistemi tarafından yönetilen davranışlarla (salya salgılama, kalp atışı, duygusal tepkiler ve diğer otomatik vücut tepkileri gibi), edimsel koşullanmanın istemli kaslarla yapılan bilinçli ve istekli davranışlarla ilgili olmasıdır. Başka bir deyişle; klasik koşullanma refleksif davranışlarla, edimsel koşullama bilinçli ve kasıtlı davranışlarla ilgilenir. İnsanlar çevrelerinde bulunan çeşitli nesnelerle etkileşim kurarak farklı davranışlarda bulunurlar. Thorndike'ın çalışmalarından hareket eden Skinner, organizmanın davranışlarını uyarıcılara karşı gösterilen otomatik bir tepki olmaktan çok, kasıtlı olarak yapılan hareketler olarak kabul etmektedir. İnsanların herhangi bir ihtiyaç durumunda organizmanın kendiliğinden ortaya koyduğu davranışlara “edim” adı veren Skinner, bu edimlerin onları izleyen sonuçlardan etkilendiğini ileri sürmektedir. Skinner’in geliştirdiği edimsel koşullanmaya göre edimsel davranış, bilinen bir uyarıcı tarafından oluşturulmaz; organizma tarafından ortaya konur ve sonuçları tarafından kontrol edilir. Skinner edimsel koşullanmayı gerçekleştirmek için “Skinner Kutusu” adını verdiği özel bir kutu hazırlamıştır. Skinner, aç bıraktığı fareyi içine pedal yerleştirdiği bir kutuya koymuştur. Düzeneğe göre pedala basıldığında dışardan içeriye yiyecek düşmektedir. Ayrıca kutunun içinde bir ışık ve elektrik düzeneği bulunmaktadır. Fare kutunun içine konulduğunda önce sağa sola bakar, gezer, etrafı iyice tanımaya çalışır. Bu arada tesadüfen manivelaya da basar. Bunun sonucunda bir yiyecek parçası aşağıya düşer. İlk denemede manivelaya basışıyla yiyecek arasında bir bağlantı kuramaz. Daha sonra tekrar tesadüfen manivelaya bastığında tekrar yiyecek düşer.
68
PSİKOLOJİ SIRLARI
Birkaç denemeden sonra fare, manivelaya basışıyla yiyecek arasındaki bağlantıyı kurar. Artık yiyecek alabilmek için sık sık manivelaya basmaya başlar. Edimsel koşullanma gerçekleşmiştir. Deneydeki kutudaki elektrik düzeneğini ayarlar ve fare, kutu aydınlıkken manivelaya bastığında yiyecek gelmez. Fare, bundan sonra kutu karanlıkken manivelaya basması gerektiğini öğrenmiştir. Fare manivelaya bastığında yiyecek almıştır. Yiyecek onun için bir ödüldür ve bu vasıtayla davranışı pekiştirmiştir. Fare, manivelaya bastığında ona yiyecek verilmezse ve bu durum birkaç kez tekrarlanırsa fare artık manivelaya basmaktan vazgeçer. Bu duruma davranışın sönmesi denir. Sönme Pekiştirmenin yapılmamasıyla davranış, pekiştirilmeden önceki düzeyine döner. Sönme sürecinde davranışın sıklığı hemen azalmaz. Pekiştireç ortamdan çekildiğinde bireyin o davranışı yapma sıklığında kısa süreli bir geçici artış olabilir. Ancak, pekiştirilmeyen davranışın sıklığı giderek azalır ve doğal ortamdaki gözlenme düzeyine düşer. Örneğin; manivelaya bastığı halde yiyeceği elde edemeyen hayvan manivelaya daha çok basacak, ancak bu çabaya rağmen yiyeceğin gelmemesi sonucunda basma davranışı azalarak, giderek doğal olarak yaşamında görülebilecek düzeye inecektir. Kendiliğinden Geri Gelme Sönmeden sonra, Skinner deneyine bir müddet ara verir ve daha sonra hayvan tekrar deney ortamına getirilirse manivelaya basma davranışını yaptığı görülür. Sönme olayından sonra herhangi bir eğitim yapılmamasına ve ortama herhangi bir pekiştirici uyarıcı konmamasına rağmen manivelaya basma davranışının kendiliğinden yapılmasına kendiliğinden geri gelme denir. Şekillendirme (Biçimlendirme) Biçimlendirme, tepkiyi farklılaştırmadır; yani tepkiyi istenen şekilde oluşturmaktır. Edimsel koşullanma süreci normal koşullarda çok zaman almaktadır.
69
PSİKOLOJİ SIRLARI
Skinner kutusuna konan hayvanın kendi başına manivelaya basarak yiyeceği elde etmesi beklenirse hayvan ya ölür ya da yiyeceği elde etmeyi öğrenir. Ancak edimsel koşullanmada bir başka yaklaşım, hayvanın daha kısa sürede yiyeceği elde etmeyi öğrenmesini sağlamaktadır. Bu yaklaşıma biçimlendirme adı verilir. Davranış, kademeli yaklaşma yoluyla biçimlendirilmektedir. Ayırt Edici Uyarıcı ve Tepki Skinner’e göre uyarıcılar tepkileri doğurur, edimleri doğurmaz. Ancak, uyarıcılar edimlerin ortaya çıkışını belirleyebilir. Uyarıcı, bu etkisini ayırt etme süreci yoluyla kazanabilir. Ayırt edici uyarıcının sunulması ya da ortamdan çekilmesine göre organizma belirli bir tepkide bulunduğundan, Skinner bunu uyarıcı kontrolü olarak görmektedir. Örneğin, öğrenciler her bir öğretmene farklı şekilde davranmaktadırlar. Çünkü her öğretmen öğrenciler için farklı ayırt edici özelliklere sahiptir. Bununla ilgili olarak ikinci tür öğrenme de tepki farklılığını öğrenmedir. Tepki formu ya da tepkinin yoğunluğu, genişliği büyük ölçüde farklı pekiştirmelerle değiştirilerek tepki farklarının öğrenilmesi sağlanmaktadır. Ayırt edici uyarıcıyla ilgili olarak Skinner kutusuna dönecek olursak, hayvanı manivelaya basmaya koşullandırdıktan sonra deney düzeneği daha karmaşık hale getirilebilir. Zincirleme Bazı davranışlar vardır ki, yapı olarak aşamalardan oluşur. Bu aşamaların izlenmesi ve tüm davranışın gerçekleşmesi biçimlendirmeye benzer bir mekanizmayla gerçekleştirilir. Bu mekanizmaya zincirleme denir. Zincirlemede Skinner’e göre sadece belli bir tepkinin sonuçları diğer bir tepki için işaret olmaz, belli fikirler de diğer fikirler için ayırt edici, uyarıcı rolü üstlenir.
70
PSİKOLOJİ SIRLARI
Batıl Davranış Besleme mekanizması dışardan elle idare edilerek, hayvan tesadüfen başını kaşırken harekete geçirilir ve yem verilir. Bu durum tesadüfen birkaç kez aynı şekilde oluşursa hayvanın başını kaşıma davranışını tekrar ettiği gözlenir. Yiyecek elde etmeyle hiçbir ilişkisi olmadığı halde tesadüfen başını kaşırken yiyeceği elde etmesi, yiyecek elde etmek için başını kaşıma davranışını tekrar ettirmektedir. Sonuç olarak, tesadüfen yan yana meydana gelen iki olay gerçekle ilişkisi olmayan batıl davranışların meydana gelmesine neden olur. Skinner; bir davranışın tekrarlanmasını belirleyen şeyin, davranışı izleyen tepki yani pekiştirme ya da ceza verme olduğunu vurgulamaktadır. Pekiştireç, davranışın görülme sıklığını artırırken; ceza, davranışı azaltır. Davranış sonucunda organizmanın hoşuna giden bir durum ortaya çıkar. Skinner’e göre; bir davranışın sonucu organizma için hoşa giden, olumlu bir durum yaratıyorsa o davranışın tekrar ortaya çıkma olasılığı artar. Davranışın arkasından olumlu uyarıcı verilerek yapılan koşullamaya edimsel koşullama denir. Bu tür koşullanmada, davranışı izleyen ve organizma üzerinde hoşa gidici bir etki yaratarak, davranışın (edimin) ortaya çıkma olasılığını artıran uyarıcılara pekiştireç denir. Diğer bir deyişle, pekiştirilen davranış öğrenilir. Birincil ve İkincil Pekiştireçler Öğrenilmemiş pekiştireçlere birincil pekiştireç denir. Birincil pekiştireçler insanların fiziksel ihtiyaçlarını karşılayanlardır. Örneğin, yiyecek, su vb. Birincil pekiştireçlerin en önemli özellikleri doğal uyarıcılar olup, organizma tarafından fizyolojik bir tepki ile cevaplandırılır. Aç organizma açlık güdüsünü doyurmak için yemek zorundadır. İkincil pekiştireçler ise birincil pekiştireçlerle birlikte ortaya çıkan öğrenilmiş pekiştireçlerdir. İkincil pekiştireçler doğal değerleriyle çoğu kez fazla önem ifade etmezler. İkincil pekiştireçler, kendi içinde üç gruba ayrılmıştır:
71
PSİKOLOJİ SIRLARI
Sosyal Pekiştireçler: Övgü, Gülme, Bağırma, Kucaklama… Faaliyetsel Pekiştireçler: Oyuncaklarla oynamaya, güzel faaliyetler yapmaya izin verme… Embolik Pekiştireçler: Para, Notlar, Yıldızlar, Puanlar… Edimsel koşullanma, organizmayı ödüle götüren ya da cezadan kurtaran davranışın (tepkinin) öğrenilmesidir. Organizma, hoş olmayan bir durumdan kurtarılarak da davranış pekiştirilebilir. Bu tür pekiştirmeye olumsuz pekiştirme denir.
PEKİŞTİRME TARİFELERİ Pekiştirme tarifesi, pekiştirecin ne kadar sıklıkla verildiği anlamına gelir. Pekiştirecin davranış üzerinde etkili olabilmesi birçok faktöre bağlıdır. Pekiştirme tarifeleri, sabit veya değişken
olma
ve
davranışa
veya
zaman
aralığına
yönelme
boyutunda
sınıflandırılabilmektedir. Buna göre dört pekiştirme tarifesi vardır: 1- Sabit Oranlı En yaygın pekiştirme tarifesi olan sabit oranlı tarife, sabit bir sayıda davranış yapıldığı takdirde pekiştirecin verilmesidir. Örneğin, öğretmenin on tane problemi yapıp bitiren öğrencilerin dışarı çıkabileceklerini söylemesi gibi. Burada, öğrenci dışarıya çıkabilmek için problemi en hızlı şekilde bitirmeye çalışacaktır. Sabit oranlı tarife içinde en yaygın olanı, her davranıştan sonra yapılan ödüllenmelerin olduğu ödüllendirme şeklidir. Sabit oranlı pekiştirmede zaman değil, doğru davranış sayısı önemlidir. 2- Değişken Oranlı Değişken oranlı pekiştirme tarifesinde her on tepkiden sonra vb. gibi belirli bir sayıdaki tepkinin pekiştirilmesi yerine, değişen sayılardaki tepkiler pekiştirilir. Bu tarifede, pekiştirilen organizma kaç davranıştan sonra pekiştireç geleceğini bilmediğinden sürekli etkin olmaktadır. Değişken oranlı pekiştirme tarifesi en yüksek sayıda tepki üreten bir tarifedir.
72
PSİKOLOJİ SIRLARI
Çünkü pekiştirmenin hangi davranıştan sonra geleceği bilinmemektedir. Bu nedenle de sönmeye karşı en dirençli tarife türüdür. Örneğin, sınıf ortamında el kaldıranlar için bu pekiştirme kullanılabilir. Öğrenciler ne zaman ödüllendirileceklerini bilmeyecekler fakat o gün veya o ders saatinde bir şekilde ödüllendirileceklerini bileceklerdir. Kesintisiz yüksek oranda davranış oluşturabilmek için en uygun olanı değişken oranlı pekiştireç kullanmaktır. 3- Sabit Aralıklı Bu tarifedeki pekiştireç, bazı periyodik zamanlarda verilmektedir. Bu tarifede davranış sayısı önemli değildir, belli sürenin geçmesi önemlidir. Örneğin; çocukların harçlıklarını haftalık, memurların maaşlarını aylık alması gibi. Final sınavı buna verilecek başka bir örnektir. Bireyler, pekiştireçlerin verileceği zamana az bir süre kala daha hızlı ve verimli çalışmaya başlarlar. Çünkü yakın bir zamanda ödüllendirileceklerinin farkındadırlar. Kısa aralıklı küçük sınavlar az ve zor olan sınavlara oranla öğrencileri daha çok çalışmaya sevk edecektir. 4- Değişken Aralıklı Değişken aralıklı tarifede pekiştireç bazı durumlarda verilmesine rağmen, bazı durumlarda verilmeyebilir. Zaman sabit değildir, davranışın ne zaman ödüllendirileceği konusunda hiçbir fikrimiz yoktur.
CEZA Yapılan bir davranışın sonucunda organizma için olumsuz bir durum yaratan uyarıcılara ceza denir. Ceza da pekiştireç gibi iki türlüdür: Birinci tip cezada, davranışın arkasından olumsuz uyarıcı doğrudan doğruya verilir. Çocuğun yaptığı bir davranış nedeniyle dövülmesi, azarlanması, vb. İkinci tür cezada ise, ortamda bulunan olumlu bir uyarıcı ortamdan çekilerek organizma için olumsuz bir durum yaratılır. Pekiştireç, davranışı güçlendirirken; ceza zayıflatır ya da belli bir süre için durdurur. Ceza, davranışı kısa zamanda durdurduğu ve uygulaması kolay olduğu için öğretmenler ve
73
PSİKOLOJİ SIRLARI
ebeveynler tarafından sıkça kullanılmaktadır. Ceza, istenmedik davranışların bastırılmasında etkili olabilir, ancak davranış değişikliğine neden olmaz. Diğer bir deyişle, istenmedik bir davranışı istendik yönde değiştirmez. Cezanın diğer bir olumsuz yönü ise saldırgan davranışlara neden olmasıdır. Olumsuz pekiştirme ile ceza çoğu zaman karıştırılmakta, birinin yerine diğeri kullanılmaktadır. Oysa olumsuz pekiştirmede olumsuz pekiştireçler ortamdan çıkartılırken, cezada olumsuz pekiştireçler ortama konur. Olumsuz pekiştirmede davranışın tekrar edilme olasılığı artarken, ceza davranışı durdurur.
CEZANIN OLUMSUZ ETKİLERİ Cezalandırılan bireyde korku meydana gelir ve bu korku çevrede bulunan diğer uyarıcılara da genellenir. Ceza, organizmaya ne yapmamasını göstermekle birlikte, ne yapması gerektiğini göstermez (Doğru davranışı pekiştirmez. Para çalan çocuğu döversin ama bu ona doğru davranışı göstermez). Verilen ceza, istenmeyen başka bir davranışa sebep olur.
JEAN PIAGET (1896-1980) Genetik epistemoloji ve bilişsel gelişim alanında çığır açıcı çalışmalar yapmış olan Piaget, çocukta düşünce ve dil gelişiminin bir süreklilik içinde değil de, evrelerden geçerek oluştuğunu ve birey çevre ilişkilerinde etkin bir şekilde yapılandığını ortaya koymuştur. Bireyin çevresindeki dünyayı anlama ve öğrenmesini sağlayan aktif zihinsel faaliyetlerdeki gelişime “bilişsel gelişim” adı verilmektedir. Bilişsel gelişim; bebeklikten yetişkinliğe kadar, bireyin çevreyi ve dünyayı anlama yollarının daha karmaşık ve etkili hale gelmesi sürecidir. Piaget’ye göre, çocuk dünyanın pasif alıcısı değildir. Bilgiyi kazanmada aktif bir role sahiptir. Ayrıca, değişik yaşlardaki çocukların ve yetişkinlerin dünyaları birbirlerinden farklıdır. Piaget bu farklılığın nedenlerini incelemiş ve bireyin dünyayı anlamasını sağlayan bilişsel süreçleri açıklamaya çalışmıştır. Piaget, bilişsel gelişimi biyolojik ilkelerle açıklamıştır.
74
PSİKOLOJİ SIRLARI
Piaget’ye göre gelişim, kalıtım ve çevrenin etkileşiminin bir sonucudur. Bilişsel gelişimi etkileyen ilkeleri de şöyle belirlemektedir: - Olgunlaşma - Yaşantı - Uyum - Örgütleme - Dengeleme Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Temel Kavramlar Piaget’nin bilişsel gelişim kuramını daha iyi anlayabilmek için kuramın temel kavramları şöyle açıklanabilir: Zekâ Piaget, zekânın bir takım test maddeleriyle belirlenmesine karşıdır. Ona göre zekice davranmak, organizmanın yaşamı için en uygun koşulları sağlamaktır. Diğer bir deyişle zekâ, organizmanın çevreye etkin bir şekilde uyum sağlamasına yardım eder; gerek organizma, gerekse çevre sürekli değiştiğinden, bu ikisi arasındaki zekice etkileşimler de değişmek zorundadır. Zekice etkinlik, var olan her durumda, organizmanın en iyi koşullarda yaşamasını sağlamaya yöneliktir. Şema Şema, bireyin çevresindeki dünyayı anlamak için geliştirdiği bir bilgisayar programı gibidir. Çevresindeki problemleri anlama, çözme, dünyayla baş etme yolları, yapıları olarak düşünülebilir. Şema, yeni gelen bilginin yerleştirileceği bir çerçevedir. Bilişsel yapılar ya da şema yoluyla birey çevresine uyum sağlar ve çevreyi organize eder. Piaget, vücudun yaşamını sürdürmesi için yapıları (organları) olduğu gibi, zihnin de yapıları olduğuna inanmaktadır. Kuşkusuz bu yapılar gözlenemez, ancak davranışlardan yordanabilir.
75
PSİKOLOJİ SIRLARI
Şemalarla ilgili önemli bir nokta, sürekli olarak olgunlaşma ve yaşantı kazanma yoluyla değişmeye uğrayıp yeniden organize edilebilir olmalarıdır. Bebeğin, doğduğundaki ilk şemaları refleksif etkinliklerdir. Bunlar emme, yakalama vb. çok basit şemalardır. Bebeklikten yetişkinliğe doğru olgunlaşma, yaşantı kazanma, uyum ve örgütleme yoluyla şemalar sürekli olarak değişir, gelişirler. Uyum Uyum, fonksiyonel bir değişmezdir. Yani, uyum yaşam boyunca devam eder. Bilişsel gelişim açısından olduğu kadar diğer fiziksel ve psikososyal gelişim açısından da sürekli olarak uyum sağlanmak durumundadır. Piaget’ye göre uyumun iki yönü vardır. Bunlar, özümleme ve düzenlemedir. Özümleme, bireyin kendisinde var olan bilişsel yapılarla (şemalarla) çevresine uyumunu sağlayan bilişsel bir süreçtir. Diğer bir deyişle; çocuğun karşılaştığı yeni bir olayı, fikri, objeyi, kendisinde daha önceden var olan bilişsel yapı içine alması sürecidir. Çevresine, kendisinde var olan bilişsel yapılarla tepkide bulunmasıdır. Mevcut şemayı yeni durumlara, objelere, olaylara göre yeniden biçimlendirme, şekillendirme sürecine “düzenleme” adı verilmektedir. Her yaşantı özümleme ve düzenlemeyi kapsar. Eğer, mevcut bilişsel yapılar yeni durumlara cevap vermek için uygun ise özümleme yapılır; yeterli değilse, mevcut bilişsel yapılar yeniden düzenlenir. Bu yeniden düzenleme, kabaca öğrenmeye eşdeğer görülmektedir. Yeniden düzenleme olmadan tek başına özümleme ile öğrenme ve dolayısıyla da gelişme mümkün değildir. Dengeleme Piaget’ye göre bilişsel gelişimin temelindeki itici güç, dengeleme kavramında yatmaktadır. Ona göre tüm organizmalar, doğuştan kendileri ve başkalarıyla uyumlu ilişkiler kurmalarını sağlayacak özelliklere sahiptirler.
76
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yani, organizmanın tüm donanımı en yüksek uyumunu sağlamaya yöneliktir. Dengeleme de, bu içsel eğilimi yaşantılarla organize edici bir süreçtir.
PİAGET’YE GÖRE BİLİŞSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ Piaget’e göre bilişsel gelişim, birbirini izleyen dört dönem içinde ortaya çıkmaktadır. Dönemler ilerledikçe, çocukların kavrama ve problem çözme yeteneklerinde niteliksel gelişmeler gözlenmektedir. Piaget, bilişsel gelişim dönemlerini Duyusal-Motor, İşlem Öncesi, Somut İşlemler ve Soyut İşlemler olmak üzere dört dönem içinde incelemektedir. - Duyusal -Motor Dönem (0-2 Yaş): Bebek, bu aşamada dış dünyayı keşfetmede duyularını ve motor becerilerini kullandığından bu döneme duyusal-motor adı verilmektedir. Bütün bebekler doğuştan refleksif davranışlara sahiptir. Yeni doğan bebeğin dudaklarına dokunduğunda emmeye başlar; elinizi avucuna koyduğunuzda yakalar. Bu refleksler, çocuğun ilk biliş şemalarını oluşturur. - İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş): İşlem öncesi dönem ikiye ayrılmaktadır. Bunlar; a) Sembolik dönem ya da kavram öncesi dönem (2-4 yaş) b) Sezgisel dönem (4-7 yaş) dır. a) Sembolik Dönem ya da Kavram Öncesi Dönem İki ile dört yaşlarını kapsamaktadır. Bu dönemde çocukların dili çok hızlı gelişir. Ancak, geliştirdikleri kavramlar ve kullandıkları sembollerin anlamları kendilerine özgüdür, çoğu zaman gerçek değildir. Bu yaşlarda çocuk, gözünün önünde bulunmayan ya da hiç mevcut olmayan nesne, olay, kişi, varlığı temsil eden semboller geliştirmeye başlar. Bu dönemdeki çocuklar benmerkezcidir. Kendilerini başkalarının yerine koyamazlar, dünyayı başkalarının açısından göremezler. Objeleri sadece tek bir özellikleri açısından sınıflandırılabilirler. Örneğin; renklerine ya da biçimlerine göre sınıflandırma gibi. Bir özellik bakımından farklı olan nesnelerin farkını göremezler.
77
PSİKOLOJİ SIRLARI
Örneğin; yeşil üçgenlerle yeşil kareleri bir arada gruplayabilirler. Mantık yürütmede tümevarım ya da tümdengelim yollarını kullanamazlar. Mantıkları değişken ve yüzeyseldir tek yönlü düşünürler. Örneğin, “kedi dört bacaklı, tüylü ve küçük bir hayvandır. Bu da dört bacaklı, tüylü ve küçük bir hayvan, o halde bu da kedidir” diyebilir. b) Sezgisel Dönem Bu dönem 4-7 yaş arasını kapsar. Çocuklar bu dönemde mantık kurallarına uygun düşünmek yerine, sezgilerine dayalı olarak akıl yürütürler ve problemleri sezgileriyle çözmeye çalışırlar. Dil hızla gelişmekte, yaşantılar yoluyla kazanılan davranışların sembolleştirilmesine yardım etmektedir. Bu dönemde çocuklar, henüz üst düzeyde sınıflama yapamazlar. Korunum henüz gelişmemiştir. Korunum; herhangi bir nesne ya da nesne grubunun fiziksel biçimi ya da mekândaki konumu değiştiğinde nesnelerin miktar, sayı, alan, hacim vb. özelliklerinin değişmeyeceği ilkesidir. Çocuklar bu dönemde nesnenin dikkat çekici özelliklerine
odaklanmakta,
diğer
özelliklerini
gözden
kaçırmaktadır.
Korunumun
kazanılmamasında bu özellikleri etkili olmaktadır. İşlem öncesi dönemin önemli özelliklerinden birisi de şudur: Çocuklar, işlemleri tersine çeviremezler. Piaget’e göre, tersine çevirme düşünmenin önemli bir yönüdür ve korunumun başlangıç noktasıdır. İşlem öncesi dönemde çocuğun düşünmesi, fiziksel etkinliğe ve nesnelerin dikkati çeken görünüşüne bağlı olduğundan doğru mantık yürütemezler, işlem yapamazlar. Son yıllarda yapılan araştırmalar, Piaget’nin ortaya koyduğu bazı özelliklerin daha erken yaşlarda öğretilebildiğini göstermektedir. Örneğin; uygun etkinlikler düzenlenerek ve basit bir dil kullanılarak çocuklara korunumun öğretilebildiği gözlenmiştir. - Somut İşlemler Dönemi İlkokul yıllarındaki çocuklar, bilişsel yeterlilik bakımından çok hızlı değişme gösterirler.
78
PSİKOLOJİ SIRLARI
İlkokul dönemindeki çocukların düşünmesi, okul öncesi çocukların düşünmesinden çok farklıdır. Artık tersine çevirebilme kavramı kazandıklarından korunum ilkesi ile ilgili bir sorunları da yoktur. Bu dönemde en üst düzeyde gruplama yapabilirler. Bu grup, bir nesnenin bir başka grubun alt sınıfı olabileceğini anlar. Çocuklar, bu dönemde nesneleri belli özelliklerine göre sınıflayabilirler. Somut işlemler dönemindeki çocuklar benmerkezcilikten uzaklaşmışlardır. Olayları ve dünyayı başkaları açısından da görebilirler. Dili etkili olarak kullanmakla birlikte vatan, millet, ülke vb. soyut kavramları anlayamazlar. Soyut kavram ve deneyimlerin somut yollarla açıklanmaları gerekir. - Soyut İşlemler Dönemi Ergenlik döneminin başlangıcından itibaren çocukların düşünme biçimleri yetişkinlere benzer hale gelir. Bu dönemde artık soyut düşünme başlar. Bir problemin çözümü somut yollarla sınırlanmaz. Problemde bulunan değişkenler arası ilişkileri bulur. Olası denenceleri geliştirir. Daha sonra da bu denenceleri sırasıyla test eder. Çözüme sistemli şekilde ulaşır. Bu dönemde tümevarım ve tümdengelim yoluyla akıl yürütme gözlenir. Çocuklar soyut kavramları anlayarak etkili bir şekilde kullanabilirler. Bu dönemde çocuklar, çeşitli ideal fikirleri, değerleri, inançları geliştirmeye başlar. Toplumun yapısıyla, felsefesiyle, politikayla ilgilenerek bir değerler sistemi örgütlemeye yönelirler. Somut işlemler dönemindeki çocuklarla soyut işlemler dönemindeki ergenler arasındaki temel fark, ergenlerin bir olayın çok değişik yönlerini görebilmeleri ve bilgiyi soyut olarak üretebilmeleridir. Ayıca; dil gelişimi bakımından kavramların, atasözlerinin, deyimlerin anlaşılmasında artık problemleri yoktur. Yazı dilini de bir yetişkin kadar etkili olarak kullanabilirler. İlköğretimin 6,7,8. sınıflarında ve lisede ergenlerin analiz etme, karşılaştırma, soyut ilişkileri bulma, özgün bir şey üretme, eleştirisel düşünme gibi özelliklerini geliştirici nitelikte etkinliklere yer verilmesi gerekmektedir.
79
PSİKOLOJİ SIRLARI
GESTALT PSİKOLOJİSİ Max Weber’in 1910 yılında hareketin algılanması çalışmasından doğan Geştalt Psikolojisi, özellikle Wundt’un Strüktüralizmi ve Watson’ın Davranışçılığı olmak üzere, zamanın akademik psikolojisine kutup oluşturmuştur. Geştalt psikolojinde merkezdeki fikre göre zihin; pasif dürtü alıcısı olmaktan öte, etkin olarak enformasyonu bir bütüne ya da Geştalt’a yerleştirir. Dahası; bilgi, izole enformasyon parçalarının toplanması değil; zihnin ayrık parçalar arasındaki bağlardan bir bütün yaratmasıdır. Bu sebeple bütünsel (holistik) bir teoridir. Geştalt, algısal bütünlüğe karşılık gelen parçalar arasındaki ilişkiden yararlanmaktır. Dünyayı, bu ilişkileri tanıdığımız ölçüde kavrarız. Masayı ele alırsak; küçük, büyük ya da farklı renklerde olsa da düz bir satıh ve onu tutan desteklerinin olması nesneyi tanımak için yeterlidir. Geştalt psikolojisi, algılamanın sadece duyu organlarımızdan kaynaklanan uyarılarla oluştuğu fikrine karşı çıkmıştır. Max Wertheimer (1880-1943) Geştalt teorisinin babası olarak kabul edilir. Trende seyahat ederken manzaranın geriye doğru gidiyormuş gibi algılandığı yanılsamaya dayanarak araştırmalarını başlattığı Frankfurt üniversitesinde, Wolfgang Köhler (1887-1967) ve Kurt Koffka (1886-1941)’nın da katılımıyla, sonrasında Geştalt araştırmasına ve teorisine dönüşecek “phi etkisi” olarak isimlendirdiği çalışmalarını sürdürmüş; 1930 ortalarında üçü de Amerika’ya göç etmiştir. Tartışmalı olarak; Geştalt teorisinde araştırma bulgularından çok, felsefi dayanaklar daha büyük önem taşır. Çağrışımcılıktaki karmaşık bilginin basit anılar arası çağrışımlardan türemesini Geştaltçılar basit bulurlar ve bütünün tanımlanması ve örüntülerin tanınmasıyla holistik olarak da geliştiğini söylerler. Geştaltçı’ların psikolojiye en ünlü katkılarından olan bu söylem, insanda en küçüğe inildiğinde karşılaşılan hücreler ve atomların duygu, müzikten alınan tat, kişilik ve sevgiyi
80
PSİKOLOJİ SIRLARI
açıklamayacağından yola çıkarak; dünya üzerinde bütün kalitenin, parçalarındaki kaliteye indirgenemeyecek durumların söz konusu olduğunu söyler. Geştalt teorisi algılama çalışmalarıyla bilinse de, bu temel kavram psikolojinin her alanına uygulanmış, Piaget’ci gelişimsel psikologları hatta psikoterapistleri etkilemiştir. Geştalt psikolojisi, algı enformasyonunu organize eden zihnin yakınlık, benzerlik, basitlik ve sonlandırma gibi bir dizi kuralını ortaya koyar. İlk ikisi olan yakınlık ve benzerlik, birbirine yakın konulan ya da benzer olan nesnelerin aynı Geştalt’a yerleştirilmeleridir. Sonlandırma, eksik olan bir çemberin yine de çember olarak görülmesi; basitlik ise parçalardan oluşan grubun en basit çözümle bütünlenmesidir.
İNSANİ TEORİLER İnsani Psikoloji Hâkim okullarının kısıtlamalarına Geştalt psikologları gibi karşı gelen insani psikoloji, Davranışçılığın ve Psikanalizin hâkimiyetinin sona ermeye başladığı dönemde ortaya çıktı. Genel olarak insani psikologlar, insanlığı tekrar insani varlıkların çalışmasına eklemek istediler ve özellikle, bilinçdışı itkilerin ve uyarı-tepki zincirlerinin merhametinde olan mekanik görüşe itiraz ettiler. Özgür iradeyi vurguladılar, insanların kendi hayatlarının aktif katılımcısı olduğunu söylediler ve yaşanmış tecrübenin kalitesini dikkate aldılar. Nihayetinde, psikanalizdeki patoloji vurgusuna meydan okudular.
ABRAHAM MASLOW Abraham Maslow 1908-1970 yılları arasında yaşamış psikoloji profesörüdür ve hümanist psikolojinin kurucularından birisidir. Maslow, klinik gözlemlerinden yola çıkarak insan davranışlarına yön veren temel gereksinimlerin neler olduğunu çalışmalarında ortaya koymaya çalışmıştır. Onun ihtiyaçlar hiyerarşisi kuramı, belki de motivasyon ve gereksinimlerle ilişkili olarak dünyada en yaygın şekilde tanınan motivasyon kuramıdır. 81
PSİKOLOJİ SIRLARI
Maslow’un yapmış olduğu çalışmaya göre, insanların doğuştan gelen bazı ihtiyaçları vardır ve bu ihtiyaçlar zamanla davranışlarına yansır. Maslow, bu ihtiyaçları belirli bir sıraya koymuştur. Bu ihtiyaçlar en alttan üste kadar, belirli bir hiyerarşiye göre sıralanmıştır. İnsan, en alttaki ihtiyacını giderdikçe, bir üstteki gereksinimine doğru otomatik olarak ilerler. Daha doğru bir ifade ile alt düzey ihtiyacını tatmin ettikçe, en üste doğru ilerler. Maslow bu hiyerarşiyi 5 temel kategoride incelemiştir. Bunlar; fizyolojik gereksinimler, güvenlik gereksinimi, sevgi ve ait olma gereksinimi, saygınlık gereksinimi, kendini gerçekleştirme gereksinimidir. 1- Fizyolojik İhtiyaçlar: Nefes alma, yeme içme, uyuma 2- Güvenlik İhtiyaçları: Kendini, ailesini ve sevdiklerini güven içinde hissetme 3- Ait olma ve Sevgi İhtiyacı: Başka insanlarla iletişim kurma, kabul edilme bir yere ait olma 4- Değer İhtiyaçları: Başkalarınca benimsenip tanınmak, başarılı ve yeterli olmak 5- Kendini Gerçekleştirme İhtiyacı: Kişisel tatmin, kişinin potansiyelini ortaya çıkarması şeklinde sıralanabilir. Maslow’a göre birey, bir kategorideki ihtiyaçları tam olarak gideremeden bir üst düzeydeki ihtiyaç kategorisine, dolayısıyla kişilik gelişme düzeyine geçemez. Hatta Maslow bir sözünde şöyle demektedir: “Karnı aç bir insan için 5. sınıf bir çorba, 1.sınıf bir yağlı boya tablodan daha değerlidir.” Bu sıralamada sözü edilen ihtiyaçlardan fizyolojik ihtiyaçlar, insanın biyolojik olarak yaşamını sürdürebilmesi için gereken ihtiyaçlardır. Örneğin, yemek yeme su içme gibi zorunlu ihtiyaçlar. İnsanlar açken veya susuzken bir sanat eseri ile ilgilenemezler ya da en basitinden bir tiyatro ihtiyaçları olmaz. Bu da şunu gösterir; bir insan basamağın bir altında tatmin olmadan bir üst basamağa kolayca geçiş yapamaz.
82
PSİKOLOJİ SIRLARI
Fizyolojik ihtiyaçları karşılanan kişinin bir sonraki ihtiyacı güvenlik olacaktır. Burada sözü edilen güvenlik, şimdiki ve gelecekteki güvenliktir. Yaşamını sürdürebilmesi, geçimini sağlaması insan için oldukça önem arz etmektedir. Ait olma ihtiyacına gelindiğinde; insan kendini sosyal bir varlık olarak tanımlamaktadır ve kişi, kendini diğer insanlarla bir arada dilediği gibi yaşarken görmek ister. Sevme ve sevilmenin olmadığı bir durum kişiyi rahatsız eder. İnsan; sürekli bir sevgi arayışı içerisinde olup, kendine buna uygun bir ortam hazırlamanın peşindedir. Bu bağlamda, kişinin ait olma ve sevgi ihtiyacının karşılandığı en temel kurum ailedir. Takdir ve saygı ihtiyacı denen şey ise iki yönlüdür; birincisi, insan başarılı olduğu ya da hizmet verdiği bir konuda diğer insanlardan takdir ve saygı bekler. Diğer bir yön ise, insanın kendine duyduğu saygıdır. Başarısı takdir gören insanın kendine güveni artar. Bu açıdan düşünüldüğünde takdir ve sevgi ihtiyacı, ihtiyaçlar hiyerarşisinin önemli bir basamağını oluşturur. Kendini gerçekleştirme, insanın varmaya çalıştığı son nokta ve Maslow’a göre tamamen sonuçlanmayan en üst basamaktır. Birey yukarıdaki ihtiyaçlarını giderse bile; eğer hâlâ yetenek, bilgi, beceri itibariyle kendini tam olarak ortaya koyamadığını düşünüyorsa içinde bir boşluk hissedecek ve bu eksikliği gidermeye çalışacaktır. İşte buna “kendini tamamlama, kendini gerçekleştirme” denilmektedir. Kendini gerçekleştiren insanın özelliklerin sıralandığında; - Gerçekliği verimli bir şekilde algılarlar ve belirsizliğe tahammül edebilirler. - Kendilerini ve başkalarını oldukları gibi kabul ederler. - Düşünce ve davranışları içtendir. - Kendi üzerinde yoğunlaşmaktan çok, sorun üzerinde yoğunlaşırlar. - İyi bir mizah anlayışları vardır. - Çok yaratıcıdırlar.
83
PSİKOLOJİ SIRLARI
-Maksatlı olarak, gelenek dışı olmamalarına karşın öz kültürlerinin içselleştirilmesine dirençlidirler. - İnsanlığın refahı ile ilgilenirler. - Yaşamın temel deneyimlerini değerlendirebilirler. - Çok değil az insanla derin, tatmin edici kişiler arası ilişkiler kurarlar. - Hayata nesnel bir açıdan bakabilirler. Bu sayılan ihtiyaçlar ile ilgili son olarak bir şey söylemek istenirse, hiyerarşinin ilk iki basamağı temel ihtiyaçları oluşturur. Son üç grup ise sosyo psikolojik ihtiyaçlardır ve ikincil ihtiyaçlar olarak nitelendirilir.
CARL ROGERS (1902-1987) Carl Rogers psikolojide hümanistik yaklaşımın kurucularından ve psikoterapi araştırmaları yapan psikologlar içinde en önemlilerinden biridir. Rogers ve insancıl yaklaşımı benimsemiş psikologlar, kişilik gelişimini açıklarken benlik yapısı üzerinde durmaktadırlar. Benlik Bilinci (Benlik Algısı ya da Benlik Tasarımı) Rogers’a göre bebek; zamanla büyüyüp geliştikçe yaşantılarının da farkında olmaya ve kendine ait olanlarla başkalarına ait olanları ayırt etmeye başlar. Kendine ait olan yaşantılarıyla kendine ilişkin bir kavram geliştirir. Yani; çocuk kim ve ne olduğunun, bir insan olarak niteliklerinin,
yeteneklerinin,
amaçlarının,
inanışlarının,
değerlerinin
ve
ahlaki
yükümlülüklerinin farkına vararak; kendine ilişkin bir benlik bilinci, benlik algısı ya da benlik tasarımı gerçekleştirir. Rogers’a göre benlik bilinci kişinin kendisiyle ilgili algılarını, düşüncelerini ve kanaatlerini içerir. Bu içerik olumlu, olumsuz ya da nötr olabilir. Benlik tasarımı genel olarak olumsuz ise, bundan bireyin kendine olan saygısı da kötü yönde etkilenir. Benlik bilinci bazen gerçeğe uymayabilir.
84
PSİKOLOJİ SIRLARI
İdeal Benlik Benlik kavramı kişinin ne olması gerektiği konusundaki kanaatlerini de içerir. Kişinin olmak istediklerine ilişkin görüşleri onun ideal benliğini oluşturur. İdeal benlik, aslında bireyin sahip olmak istediği benlik durumudur ve hem benlik kavramı hem de ideal benlik kavramı sosyal çevre ile etkileşim sonucu gelişir. Bu nedenle anne, baba, kardeşler, arkadaşlar ve özellikle öğretmenler birey için önemli kimselerdir. Çevresinin değer verdiği davranışlar birey tarafından çok hızlı bir şekilde benimsenir ve uygulanırken, değer verilmeyen davranışlar ise tekrarlanmaz. Benlik Saygısı (Özsaygı) İdeal benlik ile gerçek benlik algısı arasındaki fark, bireyin benlik saygısı ya da özsaygısı hakkında bilgi verir. İdeal benlik ile gerçek benlik algısı arasındaki fark az ise benlik saygısı yüksek; ideal benlik ile gerçek benlik algısı arasındaki fark çok ise benlik saygısı düşük olur. Rogers’a göre, iyi bir benlik algısı geliştirebilmiş ve ruh sağlığı yerinde olan bireylerin şu özelliklere sahip olduğu söylenebilir: - Başkalarının istekleri doğrultusunda davranmaktan çok, kişinin kendi isteklerine uygun davranması; ancak bu sırada çevrenin beklentileri ile kendi isteklerini uzlaştırabilmesi - Değişik yaşantılara açık olabilmesi - Kişinin kendine karşı dürüst olması, olumlu ve zayıf yönlerinin farkında olması - Kendini ve başkalarını olduğu gibi kabul edebilmesi - Kişinin, kendi kişilik yapısını değişmez ve sabit olarak algılamayıp, kişilik gelişimini değişmeye açık bir süreç olarak görebilmesi
SOSYO-KÜLTÜREL PSİKOLOJİ Sosyo-kültürel yaklaşım en son ekol olup, psikolojide büyük etki yaratmıştır. Sosyokültürel psikoloji, insanların kendilerini buldukları kültür ve sosyal durumların, düşünce ve davranışlarını nasıl etkilediğini araştıran bir yaklaşımdır. 85
PSİKOLOJİ SIRLARI
Sosyo-kültürel psikolojinin en önemli yönü sosyal normlardır ki; bu normlar grup üyeleri tarafından uygun olarak algılanan ve paylaşılan duygu, düşünce ve davranış şekilleri olarak açıklanabilir. Normlar; gelenek, görenek, standartlar ve kurallar gibi genel değerlerdir. Psikologlar, sosyal normların Batı kültürleri ile Doğu Asya kültürleri arasında farklılık gösterdiğini tespit etmişlerdir. Araştırmalara göre, Batı kültürleri öncelikle bireysel eksenlidir. Bunun yanında Doğu Asya kültürlerinde ise kolektivizm ana temadır. Kültürler, sosyal normlara ve geleneklere bağlı olanlarla, bireysel duruşlarını normları ya da gelenekleri dikkate almadan ifade edenlerin farklılıklarıyla birbirlerinden ayrılırlar.
PSİKOLOJİNİN DİĞER DİSİPLİNLERİ Psikoloji, çok geniş bir alana hitap ettiği için sadece bir ya da birkaç disiplin ile açıklanamaz. Az veya çok birbirleriyle paylaşım içinde birçok alt disiplin vardır. Bu sebeple öğrenciler, hangi alanın ilgilerini çekeceğini ve hangi tip kariyer olanaklarına sahip olduklarını merak etmektedirler. Psikolojinin İlgi Alanları Biyopsikoloji ve Nörobilim: Bu alan, insan ve hayvanlardaki psikolojik temelleri, beynin farklı bölümlerinin işlevlerini inceleyerek araştırır ve özel araştırma laboratuvarları ve üniversitelerde kariyer olanağı sunar. Klinik ve Psikolojik Danışmanlık: Bu alan; değerlendirme, tanı, nedenler ve ruhsal bozuklukların tedavisi üzerine odaklanır. Hastanelerde, okullarda ve sosyal kuruluşlarda kariyer olanağı sunar. Bilişsel Psikoloji: Bu alan, reaksiyon süresini ve insanların bellek, dil ve düşünme anlarında beyin görüntülemesi sağlayan sofistike araştırma metotları kullanır. İnsan-bilgisayar etkileşimi gibi konularda uzmanlaşmak isteyenler için araştırma ortamlarında kariyer sağlar.
86
PSİKOLOJİ SIRLARI
Gelişmeye Yönelik Psikoloji: Bu alan, hayat boyunca karşımıza çıkan bilişsel, duygusal ve sosyal değişikliklere rehberlik eden bir disiplindir. Okullarda ve toplum kuruluşlarında kariyer olanağı sunar. Adli Psikoloji: Adli psikoloji; yargıçların, iddia makamlarının ve jüri gibi adalet sistemi unsurlarının davranışlarını anlamak için psikolojik prensiplere başvurur. Bu alanda çalışanlar adalet sisteminde yer alarak tanık ifadelerinde, jüri seçimlerinde güvenli bilgi sağlarlar. Sağlık Psikolojisi: Bu alan, sağlığı ve hastalığı etkileyen biyolojiyi, davranışı ve sosyal statüyü anlamak için çalışırken; üniversitelerde eğitim verme ve daha iyi sonuçlar alabilmek için klinik çalışmalarda profesyonellerle beraber mesai harcama gibi kariyer olanakları sunar. Endüstriyel -Organizasyon ve Çevre Psikolojisi: İşyerindeki performans artışı ve çalışanların durumlarının iyileştirilmesi konularında faaliyet gösteren bir dal olup; işçi seçimi, performans tespiti ve farklı durumlarda çalışmanın davranışlara olan etkilerini inceleyen iş alanlarında kariyer olanağı sağlar. Kişilik Psikolojisi: Bu alan, insanları ve aralarındaki farkları inceler. Araştırma projeleri, pazarlama ve reklam projeleri bu dalın kariyer olanağı sağladığı birkaç iş sahasıdır. Okul ve Eğitim Psikolojisi: Okullardaki eğitim, okul programlarının etkisi ve öğretim psikolojisi üzerine çalışmalar yapan bu dal, ilk ve ortaokullarda okul psikoloğu olarak çalışma imkânı sağlar. Sosyal ve Kültürler Arası Psikoloji: Bu alan; benzerlik, grup, davranış, liderlik, huy ve insan algısı başlıkları altında insanların birbirleriyle olan ilişkilerini inceler. Reklam, pazarlama, sistem tasarlama ve psikolojinin diğer alanlarda çalışma imkânı sunar. Spor Psikolojisi: Spor davranışlarının psikolojik yönlerini inceler. Amaç, spor performansını etkileyen psikolojik faktörleri anlamaktır. Profesyonel takımlar, spor salonları ve okullar bu alanda çalışanlar için iş imkânı sağlar.
87
PSİKOLOJİ SIRLARI
BÖLÜM II PSİKOLOJİ BİLİMİ
88
PSİKOLOJİ SIRLARI
89
PSİKOLOJİ SIRLARI
PSİKOLOJİ BİLİMİ Psikoloji hem insan hem de hayvan davranışları üzerine çalışır. Ana amaç ise insanları anlamak ve yaşam kalitelerini arttırmaktır. Psikolojik araştırma; öğrenme ve bellek problemler, psikolojik bozukluklar, şiddet ve saldırgan davranış gibi sıkıntılarla ilgilidir ve kamu politikalarından sürücü güvenliğine uzanan geniş bir sahada kullanılabilir. Bazı psikolojik araştırmalar basittir ve davranış üzerine temel soru ve cevapları kapsarlar. Uygulamalı araştırma ise; depresyonu azaltmak için etkin yöntemler, uyuşturucu ve alkol bağımlılığını azaltmaya hizmet edebilecek reklam-kampanya tipleri ya da iş yönetiminde başarı için anahtar belirleyiciler gibi birçok alan arasında bağ kurar ve çalışır. Hem basit hem de uygulamalı araştırmalar birbirini besler ve böylece bilimdeki ilerleme daha hızlı olur. Araştırma sonuçları, ilk olarak bilim dergilerinde yayınlanır, meslektaş gözüyle değerlendirilir, kritik edilir ve hatta geliştirilir. İnsan davranışlarını anlamaya ve problemleri çözmeye çalışanlar sadece psikologlar değildir. Dini liderler, filozoflar, politikacılar da insan davranışları ile ilgili bilgi elde etmek için çabalamaktadırlar. Ama psikologlar filozofların özgür iradesi olup olmadığına dair iddialarını hemen kabul etmek yerine, insanların hareketlerini kontrol edip edemediklerini veri toplayarak anlamaya çalışırlar. Bunun yanında; politikacıların akıl sağlığı merkezi kurarak bireylerin hayatlarında iyileşme olacağı öngörüsüne karşın, psikologlar akıl sağlığı tedavisi görmenin ampirik ölçümlenmesini yaparak sonuca ulaşmayı denerler. Sonuç olarak; psikologlar tarafından yapılan bildirimler, verinin sistematik olarak toplanması ve değerlendirilmesi temellidir.
BİLİMSEL METOT Bilimsel metot, bilim insanlarının araştırma yapmak için kullandıkları varsayım, kural ve süreçler kümesidir. Bilimin deneysel olmasının yanı sıra; bilimsel metot, süreçlerin tarafsız ve kişisel önyargılardan uzak olması gerektiğini ifade eder. 90
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bilimsel metot, bilim insanlarının nasıl veri topladığını, nasıl analiz yaptığını ve nasıl sonuçlar çıkardığını diğerleriyle paylaşmasını hoş görmez ve yasaklar.
Bu yasağın sebebi, bilim
insanlarının sadece meslektaşlarından gelen bilgilere güvenmelerini engellemek ve potansiyel olarak farklı sonuçlar çıkarabilecek kendi çalışmalarına odaklanmalarını sağlamaktır. Psikolojide birçok konuda psikologlar arasında anlaşmazlıklar bulunmaktadır. Araştırmacılar olaylarla ilgili anlaşmazlıkları çözmek için üç büyük yöntemden istifade ederler. Tarama, vaka incelemesi ve deney. Tarama Araştırması Tarama, insanlara çeşitli yöntemler kullanarak belli konularda soru sorarak bilgi toplama yöntemidir. Tarama araştırmasının dezavantajı, insanların samimi cevap vermemesi veya doğru hatırlayamaması nedeniyle bilgilerin doğruluğunun tartışmaya açık olmasıdır. Tarama araştırmasının avantajı ise, birçok insandan çok miktarda bilgi alınabilmesidir. Vaka İncelemesi Vaka incelemesi, bir kişi hakkında derinlemesine yapılan duygu, düşünce, deneyim, inanış, davranış ve sorunların analiz edilmesidir. Vaka incelemesinin dezavantajı, tek bir kişi hakkında toplanan bilgilerin diğer kişiler için geçerli olmayabileceğidir. Vaka incelemesinin avantajı ise, bir kişinin yaşantısını daha iyi anlamamızı sağlamasıdır. Deney Deney; hata, önyargı ve tesadüf ihtimallerini en aza indirgeyip kural ve yönergeleri kullanarak bir neden-sonuç ilişkisini tanımlama yöntemidir. Deneylerin dezavantajı, bir deney ortamında veya laboratuvarda elde edilen bilgilerin başka durumlarda geçerli olmayabileceğidir. Deneylerin avantajı ise, neden-sonuç ilişkisini tarama ve vaka incelemesi yöntemine göre daha az hata ve önyargı ile tanımlayabilmesidir. Psikologlar üç temel araştırma modeliyle çalışırlar:
91
PSİKOLOJİ SIRLARI
Tanımlayıcı Model Tanımlayıcı model, bireylerin mevcut düşünce, duygu ve davranışlarının bir anlık görüntüsünü oluşturmak için tasarlanmıştır. Tanımlayıcı araştırmanın vaka çalışmaları, anketler ve doğal gözlem olmak üzere üç türü vardır. Tanımlayıcı araştırma projeleri bazen sadece bir kişiyi, bazense küçük bir grubun davranış ve tecrübelerini temel alır. Buna vaka çalışması denir. Tanımlayıcı araştırmaların bazı durumlarında veri, bir anket formundan sağlanır. Bu formlar, seçilen katılımcılarla karşılıklı görüşme ya da yazılı soruları cevaplama şeklinde olabilir ki; bu katılımcılar genellikle araştırmacının üzerinde çalıştığı konuya uygun olarak seçilirler. Sonuncusu ise, doğal gözlem denilen, günlük olayların gözlemlenmesine dayanan modeldir. Bu üç tip, tanımlayıcı araştırmanın da ortak yönü ise ölçülen değişkene ait istatistik, rakamlarla özetlenerek tanımlayıcı istatistik başlığı altında sunulur. Mevcut durum ile ilgili bir görüntü yaratma amacını güder. Avantajları; belli bir zamanda oluşan duruma dair tam bir resim sağlaması ve ileri bir çalışma için soru gelişimine izin vermesi olup; dezavantajları, değişkenler arasındaki ilişkileri değerlendirmemesidir. Katılımcıların izlendiğini bilmemeleri etik olmayabilir. Korelasyonel Model Tanımlayıcı araştırmanın öncelikle durağan resim sağlamak için dizayn edilmiş haline karşın; korelasyonel araştırma, ilgili iki veya daha fazla değişkenin ölçümü ve bu değişkenler arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi üzerine kurulmuştur. Örneğin, boy ve ağırlık birbiriyle korelasyon halinde değişikliklerdir. Çünkü uzun olan insanlar genellikle kısa olanlara göre daha ağırdır. İki değişkenli korelasyon çalışmasından elde edilen verilerin organize edilmesinin bir yolu, dağılım planı adı verilen grafikleri kullanmaktır. Bu grafik, iki değişken arasındaki ilişkiyi görsel bir şekilde sunar.
92
PSİKOLOJİ SIRLARI
Dağılım planı üzerindeki değişkenlerin arasındaki ilişki, düz bir çizgi ile yaklaşık olarak belirlenebilir. Buna lineer (doğrusal) ilişki denir. Ancak, değişkenler arası ilişki düz bir çizgi ile tanımlanamıyorsa bu da doğrusal olmayan ilişki olarak ifade edilir. Değişkenler arasındaki ilişkinin gücünü tespit etmeye yarayan en bilinen istatistiki ölçü, r harfiyle ifade edilen Pearson korelasyon katsayısıdır ki; bu değer 100 ile -100 arasında değerler alır. Artı değer, pozitif doğrusal ilişkiyi, eksi değer ise negatif doğrusal ilişkiyi ifade eder. İkiden fazla değer üzerinde de çalışma yapmak mümkündür. Buna da çoklu regresyon adı verilir. Çoklu regresyon, değişkenler arasındaki korelasyon katsayılarını temel alan bir istatistik tekniğidir. Korelasyonel araştırmadaki en önemli kısıt, ölçülen değişkenler arasındaki nedensel ilişkiler ile ilgili sonuç çıkarılamamasıdır. Örneğin, şiddeti seyretmenin çocuklarda saldırganlığı arttırdığı hipoteziyle yola çıkan bir araştırmacıyı ele alalım. Dördüncü sınıftaki bir çocuğun haftada kaç kez şiddet dolu televizyon filmleri seyrettiği ve okulda nasıl saldırgan davranışlar sergilediğiyle ilgili bu araştırma sonucunda elde dilen data, bu iki değişken arasında pozitif bir ilişki varmış gibi gösterebilir. Ancak, farklı olasılıklar da vardır. Örneğin; okulda yaşadığı ya da gördüğü saldırganlık, televizyonda şiddet içerikli şeyler seyretmesine neden oluyor olabilir. Ya da hem okul hem de televizyon, beraber hareket edip şiddeti körüklüyor olabilir (üçüncü değişken ya da genelnedensel değişken). Genel-nedensel değişken (üçüncü değişken) , araştırma hipotezinin bir parçası olmayıp hem tahmin edicinin hem de değişkenin nedeni olarak aralarında korelasyon yaratan bir değişkendir. Korelasyonel araştırmadaki genel-nedensel değişkenler “gizemli” olarak düşünülür; çünkü ölçülemezler ve varlıkları, kimlikleri genellikle bilinemez.
93
PSİKOLOJİ SIRLARI
Avantajları; beklenen ilişkiler, değişkenler ve yapılan tahminler arasında teste müsaade etmesinin yanında bu ilişkileri günlük hayata dair olaylar bazında değerlendirmesidir. Dezavantajı ise; nedensel ilişkiler arasında çıkarım yapmak için kullanılamaz. Deneysel Model Deneysel araştırma modelinin amacı, araştırma hipotezi değişkenleri ile korelasyon model değişkenleri arasındaki nedensel ilişkiler hakkında daha kesin sonuçları elde etmektir. Deneysel araştırmada değişkenler,
bağımlı ve bağımsız değişkenler olarak ifade edilir.
Bağımsız değişken, araştırmacı tarafından yaratılan neden değişkendir. Bağımlı değişken ise, deneysel manipülasyondan etkilenmesi beklenen, ölçülen değişkendir. Araştırma hipotezi, bağımsız değişken ya da değişkenlerin ölçülen bağımlı değişkenlerde değişikliğe neden olduğunu ifade etmektedir. Nedenselliği belirleme avantajına rağmen, deneylerin de bazı sınırlamaları vardır. Bunlardan bir tanesi, deneylerin insanların günlük yaşamlarından çok, laboratuvar ortamlarında yürütülmesidir. Bu yüzden laboratuvarda elde ettiğimiz sonuçların günlük hayatta geçerlilik kazanıp kazanamayacağını bilemeyiz. İkinci sınır ya da kısıt ise, en ilginç ve en önemli sosyal değişkenlerin deneysel olarak manipüle edilememesidir. Örneğin; mobbingin davranış üzerindeki etkisi üzerine bir çalışma yapmak istediğimizde, bunu deneysel olarak incelememiz pek mümkün değildir ve korelasyonel model kullanmak şart olur. Avantajları, değişkenler arasındaki nedensel ilişkilerin sonuçlarını çizmeyi sağlar. Dezavantajları, birçok değişkeni deneysel olarak manipüle edemez. Pahalı ve zaman alıcı olabilir. Soru Listeleri ve Görüşme Görüşme, deneğin davranış ve tavırları hakkında çeşitli soruların genellikle yüz yüze sorulması vasıtasıyla bilgi edinme yöntemidir. Anket, sorulardan oluşan bir listenin deneğe okutulup, cevaplardan bir tanesinin işaretlenmesinin istendiği bilgi edinme yöntemidir.
94
PSİKOLOJİ SIRLARI
Standart Testler Standart Testler yüzlerce kişi üzerinde uygulanmış; düşünce, duygu, kişilik özellikleri ve davranışları güvenilir bir şekilde ölçtüğü kanıtlanmış; standartlaşmış psikolojik testleri kullanarak oluşmuş bilgi edinme yöntemidir. Standartlaşmış testlerin avantajı, okullar ve grupları karşılaştırma imkânı vermesidir. Dezavantajı ise, belli gruplara karşı önyargılı ve çarpıtılmış olabilmesidir. Laboratuvar Deneyleri Laboratuvar Deneyleri, dikkatli gözlem ve ölçümlerin yapılmasına müsaade eden, kontrollü bir çevre kullanıp yanılgıyı ve hatayı en aza indirerek genler, beyin ve davranışlar hakkında bilgi toplama yöntemidir. Araştırmacılar, laboratuvar deneylerini birleştirerek tanı koyma konusunda daha doğru ve güvenilir bir yönteme ulaşabileceklerine inanırlar. Bilimsel yöntemin bir örneği olan deney, neyin neye sebep olduğunu ortaya çıkarabilecek en güçlü yöntemdir. Deneyi, hata ve yanlılığı en aza indirgemeyi ve neden- sonuç ilişkisini tanımlamayı amaçlayan yedi kural şöyle özetlenebilir: Kural 1- Soru Sor: Her deney, belirli hipotezlere dönüştürülen bir veya birden fazla soru ile başlar. Hipotez, bir fenomen hakkında ileri sürülen bilimsel bir tahmindir. Herhangi bir yanlış anlaşılmaya veya hataya mahal vermemek için titiz ve somut bir şekilde ortaya konur. Kural 2- Tespit Et: Araştırmacılar, hipotezlerini belirttikten sonra kullanılacak uygulamayı belirlerler. Bu uygulamaya "bağımsız değişken" denir. Bağımlı Değişken, araştırmacının kontrol ettiği ya da değiştirdiği unsur veya uygulamadır. Araştırmacılar hangi uygulamayı kullanacaklarına karar verdikten sonra, uygulamaların etkilerini görmek için kullandıkları bağımlı değişken diye adlandırılan denek davranışlarını tespit ederler. Bağımlı Değişken, uygulamanın veya
bağımsız
değişkenin
etkisini
davranışlarıdır.
95
ölçmek
için
kullanılan
denek
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kural 3- Seç: Araştırmacılar, bağımsız ve bağımlı değişkenleri tespit ettikten sonra deneyde kullanmak üzere gerekli deneği seçmek için seçkisiz belirleme denen süreçten faydalanırlar. Seçkisiz Belirleme, örneklem grubu içindeki herkesin deney için seçilmek üzere aynı şansa sahip olduğu anlamına gelir. Araştırmacıların, katılımcıları seçkisiz belirleme yöntemini kullanarak seçmek istemelerinin sebebi; bilinçli veya bilinçsiz olarak en iyi deneği seçmek isterken hata veya yanlılığa meydan vermemektir. Kural 4- Ayır: Denekler seçkisiz olarak seçildikten sonra, araştırmacılar katılımcıları seçkisiz yöntemle deney grubu ve kontrol grubu olarak iki gruba ayırırlar. Deney Grubu, uygulamaya maruz kalacak olan deneklerden oluşur. Kontrol Grubu, deney grubunun geçeceği bütün evrelerden aynı şekilde geçecek, ancak uygulamaya maruz kalmayacak kişilerden oluşur. Katılımcıların deney veya kontrol grubuna seçkisiz yöntemle ayrılmalarının sebebi; zekâ, sosyal sınıf, ekonomik seviye, yaş, kişilik değişkenleri, cinsiyet ve genetik farklılıklar gibi özelliklerin göz önünde bulundurulması ve kontrol altında tutulmasıdır. Kural 5- Değiştir: Araştırmacılar, uygulamayı deney grubuna uygulayarak bağımsız değişkeni değiştirir. Araştırmacılar aynı koşulları kontrol grubuna da uygular; ancak uygulamanın farklı bir seviyesini seçer veya plasebo verir ya da hiçbir uygulama yapmaz. Deneylerde araştırmacılar çift körlemesine işlem yöntemini kullanırlar. Çift körlemesine işlem, araştırmacıların ve katılımcıların hangi grubun uygulamaya maruz kaldığını bilmediği anlamına gelir. İşlem; kendini gerçekleştiren kehanetlerin, plasebo etkilerinin veya deneyi uygulayanların olası etki ve yanlılıklarının kontrol altında tutulması açısından ilaç araştırmalarında vazgeçilmez bir araçtır. Kural 6- Ölç: Araştırmacılar, deney grubu ile kontrol grubunu karşılaştırarak bağımsız değişkenin bağımlı değişken olarak seçilenlerin davranışlarını ne şekilde etkilediğini ölçebilirler.
96
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kural 7- Analiz Et: İstatistiksel prosedürler, bağımlı değişkenlerde gözlemlenen değişikliklerin bağımsız değişkenlere mi bağlı olduğunu, yoksa hata veya tesadüf sonucu mu oluştuğunu belirlemek için kullanılır. Sonuç: Araştırmacılar deney yapmanın yedi kuralını uygulayarak sonuç bulgularını hata ve çarpıtmaların meydana gelme olasılığını azaltmış olurlar. Araştırmalar, neden-sonuç ilişkisini tespit etmede tarama, şahitlik, korelasyon veya vak’a incelemelerine göre, bu yedi kurala uyarak yapılan deneylerin daha güçlü bir yöntem olduğunu göstermektedir. Yine de, araştırmacılar genellikle aynı sonuçtan emin olmak için deneyleri tekrar ederler. Hayvan Modelleri Hayvan modellerindeki insan problemi, hastalığı veya şartlarına yakından benzeyen davranışsal, genetik veya fizyolojik etmenlerin yakından incelenmesidir. Hayvan modellerinin kullanılmasının avantajı, insan üzerinde araştırılamayan fizyolojik etmenlere bu yolla cevap bulunabilmesidir.
ARAŞTIRMA ENDİŞELERİ Deneyler, olası zararlar ortadan kaldırılmadan veya etkisiz hale getirilmeden gerçekleştirilemez. Olası zararlı etkilerinin ortadan kaldırılması, deneylerin ayrıntılı olarak tarif edilmesi ile olur. Buna da anlamlandırma denir. Anlamlandırma; deneyin amacının ve yönteminin açıklanması, deneklerin deneye katılma konusundaki duygularının sorulması ve deneklerin deney esnasındaki davranışlarından kaynaklanabilecek şüphe ve suçluluk duyguları ile başa çıkmalarına yardımcı olunmasıdır. Anlamlandırma oturumlarında araştırmacılar, katılımcıların tüm sorularına cevap verecek ve bütün
sorunlarını
tartıştıracaktır.
Anlamlandırmanın
amacı;
katılımcılara
dürüstçe
davranıldığından emin olmak, deneye katılmaktan kaynaklanan psikolojik ve fiziksel endişelerinin kalmamasını sağlamaktır.
97
PSİKOLOJİ SIRLARI
Sonuç olarak; araştırmacıların deney hakkında fazla bilgi vermemesi gerekmektedir, aksi takdirde deneklerin davranışlarını çarpıtmalarına neden olabilirler. Araştırmalarda hayvan kullanılması, tıpta büyük ilerlemelere olanak sağlamıştır. Hastalıkların tedavisinin bulunmasına, insan davranışlarının anlaşılmasına yardımcı olmuştur. Bu yüzden deneylerde hayvan kullanılması haklı görülmektedir.
ARAŞTIRMANIN GEÇERLİLİĞİNİ TEHDİT EDEN UNSURLAR - Yapı Geçerliliğine Dair Tehditler: Ölçülen değişkenlerin ilgili kavramsal değişkenleri ölçtüğü iddia edilse de, aslında böyle olmayabilir. - İstatistiksel Sonuç Geçerliliğine Dair Tehditler: İstatiksel testlerin yanlış yapılmasından veya yorumlanmasından dolayı araştırma ile ilgili sonuçlar doğru olmayabilir. - Dâhili (İç) Geçerliliğe Dair Tehditler: Bağımsız değişkenin bağımlı değişkene neden olduğu iddia edilse de, bağımlı değişken aslında karıştırıcı değişkenin eseri olabilir. - Dış Geçerliliğe Dair Tehditler: Her ne kadar sonuçların genel olduğu iddia edilse de, gözlenen etkiler sadece belli koşulların altında veya belli gruplar için bulunmuş olabilir. Son zamanlarda birçok psikolog, farklı kültürlerden gelen insanlar arasında çoğaltılan hipotezleri test etmeyle ilgilenir olmuşlardır. Örneğin; bir araştırmacı şiddet içeren video oyunlarının saldırganlık etkisinin hem Japon hem de Amerikalı çocuklarda aynı olup olmadığını, her iki milletten okul çocuklarına şiddet içeren ve içermeyen filmler göstererek öğrenebilir. Eğer; sonuçlar iki kültür için de aynıysa, araştırmacılar sonuçları genelleyebilirler. Fakat sonuçlar farklıysa, etkinin sınırlı durumunu öğrenirler (çapraz-kültürel çoğaltım). Bilim insanları, araştırma bulgularını çoğaltmak için meta-analiz denen bir yöntem kullanırlar. Meta-analiz, mevcut çalışmaların sonuçlarını kullanarak bu çalışmalar hakkındaki sonuçlara entegrasyon sağlar ve sonuçlar çıkarır. Meta-analiz, araştırma bulgularını gözden geçirmek için nesnel bir gözlem sağlar.
98
PSİKOLOJİ SIRLARI
Çünkü: 1-Analizin hangi çalışmaları kapsayıp kapsamayacağını belirten kriteri belirler. 2- Dâhil edilme kriterini tüm çalışmaları için sistematik olarak arar. 3-Gözlenen ilişkinin gücünü ölçmek için objektif ölçüm sağlar.
BEYİN VÜCUT VE DAVRANIŞ Her davranış biyoloji ile başlar. Davranışlarımız; beyin, sinir, kas ve bezlerin faaliyetleri yoluyla üretilir ve ortaya çıkar. Vücut, sinir sistemi denen bilgi otobanı ile kontrol edilir. Sinir sistemi, beyne ve vücudun kalan bölümüne mesaj gönderen özel ve birbirleriyle bağlantılı yüz milyarlarca hücrenin birlikteliğinden oluşur. Sinir sistemi, merkezi sinir sistemi (beyin ve omurilikten oluşur) ile periferal sinir sisteminden (merkezi sinir sistemini deriye, kaslara ve bezlere bağlayan nöronlar) oluşur. Davranışlarımız büyük oranda endokrin sistemden (hormon salgılayan bezlerden oluşan kimyasal düzenleyici) etkilenir.
BEYİN Beynin en içteki yapıları- omuriliğe en yakın bölümler- beynin en eski bölümleridir ve uzak atalarımız için yaptıkları gibi aynı fonksiyonları üretirler. Eski beyin; nefes alma, hareket etme, beslenme ve duygularımızdan tecrübe yaratma gibi temel hayatta kalma işlevlerini düzenler. İnsanları da içine alacak şekilde memeliler ileri derecede işlev veren beyin katmanları geliştirmişlerdir ki; bunlar daha iyi bellek, daha sofistike sosyal ilişkiler ve duygu tecrübe etme kabiliyetleridir. Beynin ana bölümleri; Omurilik, medulla, cerebellum, okipidal lop, parietal lop, corpus callosum, ön lop, thalamus, hipofiz bezi, ponstur. Beyin sapı, beynin en eski ve en içteki bölgesidir ve nefes alma, dikkat ve motor tepkiler gibi temel hayat fonksiyonlarını kontrol etmek için tasarlanmıştır.
99
PSİKOLOJİ SIRLARI
Beyin sapı, omuriliğin kafatasına ulaştığı yerden başlar ve kalp atışını, nefesi kontrol eden beyin alanını; yani medullayı oluşturur. Medullanın üstündeki küresel şekil pons olarak adlandırılır. Pons, beyin sapında bir yapı olup vücudun hareketini ve dengesini kontrole yardım eder. Beyin sapının üstünde eski beyin bölgeleri vardır. Bu bölgeler davranış ve duygu işleyişinde yer alır. Thalamus, beyin sapının üstünde yumurta şeklinde bir yapıdır ve omurilikten gelen uyarıcı bilgileri süzer. Thalamus ayrıca yüksek beyinden gelen bazı cevapları alır, medulla ve cerebelluma sevk eder. Thalamus uyku için de önemlidir çünkü duyulardan gelen sinyalleri kapatıp dinlenmemize izin verir. Cerebellum hasarı olan insanlar yürümekte, dengelerini sağlamakta ve ellerini sabit tutmakta zorlanırlar. Alkol tüketmek cerebellumu etkilediği için, içen insanlar bir çizgi üzerinde yürümekte zorlanırlar. Cerebellum, duygusal tepkilere katkıda bulunur. Öğrenmede önemli bir yer işgal eden farklı sesler ve dokular arasındaki ayırıma yardımcı olur. Limbik sistem, beyin sapı ile iki cerebral yarı kürenin arasına yerleşmiş bir beyin alanı olup; duyguları ve belleği yönetir ve üç bölümden oluşur. Bunlar; - Amygdala: Algılamaların yanı sıra saldırganlık ve korkuya verilen reaksiyonları düzenlemekten sorumlu elmas şekilli kümelerden oluşur. - Hipotalamus: Hipofiz bezi yoluyla sinir sistemini endokrin sisteme bağlama görevini üstlenen küçük alanları kapsayan beyin yapısıdır. - Hippocampus: Uzun dönemli bellekte bilgi depolamak için tasarlanmıştır. Eğer zarar görürse, kişi yeni hafıza yapılandıramayacağı için garip ve uzak bir dünyada yaşıyormuş gibi görünür. Nöronlar Sayıları 100 milyarı bulan ikinci grup beyin hücrelerine nöron denir. İki özel uzantısı bulunan bir beyin hücresidir. Bu uzantılardan bir tanesi elektrik sinyallerini almaya, daha uzun olan diğeri ise elektrik sinyallerini göndermeye yarar.
100
PSİKOLOJİ SIRLARI
Nöronlar; - Duyusal bilgiler almamızı sağlar. - Kas hareketlerini kontrol eder. - Hazmı düzenler. - Hormon salgılar. - Düşünmek, hayal kurmak, hatırlamak gibi karmaşık zihinsel süreçleri gerçekleştirir. Nöronlar belli başlı bölgelerden oluşur: - Hücre bedeni (Soma) - Dendrit (Diğer hücrelerden gelen mesajları alır.) - Akson (Mesajları; hücreden vücuda, nöronlara, kaslara veya bezlere yayar.) - Myelin kılıfı (Nöron aksonlarını saran ve elektrik sinyalleri hem yalıtan hem de daha fazla hızlandıran bir katmandır.) - Terminal düğme (Diğer hücrelerle kesişme noktaları yaratır.) Sinir sistemi, elektrokimyasal bir işlem kullanarak çalışır. Elektrik, nöronun kendisi aracılığıyla hareket eder ve kimyasallar, nöronlar arasında bilgi iletimi için kullanılır. Nöroileticiler (Nörotransmitter) Sinir sinyalleri sadece nöronun içindeki elektrikle değil, nöronlar arasındaki kimyasal iletimle de seyahat ederler. Nöronlar, sinaps denen kesişim alanlarıyla ayrılırlar. Bu alanlar nörona ait bitim noktasındaki terminal düğmelerde yer alırlar, fakat diğerlerinin dendritlerine dokunmazlar. Sinapslar, komşu hücrelerdeki birçok dendritle birlikte her bir aksonun iletişimine izin vermek gibi önemli bir işlev sağlarlar. Potansiyel aksiyondan elektriksel bir etki aksonun sonuna ulaştığında, bu etki nöroileticileri sinapsın içine salmak için terminal düğmeleri uyarır. Nöroiletici, nöronlar arasında ve sinapslar boyunca sinyal ileten bir kimyasaldır. Nöroileticiler, alıcı nöronlar üzerindeki reseptörler tarafından kabul edildiğinde etkileri uyarıcı ya da kısıtlayıcı olabilir.
101
PSİKOLOJİ SIRLARI
Daha derin bakılacak olursa, alıcı nöron birden fazla nöroileticiyi kabul ederse her biri uyarıcı ve kısıtlayıcı tarafından etkilenecektir. Reseptör alanları tarafından kabul edilmeyen nöroileticiler, nöronun bir sonraki olası uyarısına yer açmak için sinapstan çıkarılmalıdırlar. Vücutta üretilen ve nöroiletici olarak adlandırılan yüzden fazla kimyasal; duygu, idrak ve davranış üzerinde derin bir etkiye sahiptir. Ana Nöroileticiler ve Fonksiyonları Asetilkolin: Kas kasılmalarını uyarmak için omurilik ve motor nöronlarda kullanılan nöroileticidir. Alzheimer, asetilkolin hacmindeki yetersizlikle bağlantılıdır. Dopamin: Dopamin, beynin ödül sistemi tarafından serbest bırakıldığında zevk duyguları üretir. Şizofreni, dopamin artışı; Parkinson ise dopamin azlığı ile bağlantılıdır. Endorfin: Kuvvetli egzersiz ve orgazm gibi davranışlara tepki olarak ortaya çıkar. Endorfinler doğal ağrı kesicilerdir. GABA (Gamma-Aminobutric Asit): Beyindeki ana kısıtlayıcı nöroileticidir. GABA eksikliği titreme ve nöbet gibi istemsiz motor eylemlere neden olabilir. Düşük değerlerdeki GABA anksiyete üretebilir. Glutamat: Beyin sinapslarının yüzde doksanında salınan en bilinen nöroileticidir. Fazla glutamat aşırı uyarılma, migren ve nöbetlere sebep olabilir. Serotonin: Ruh hali, uyku, iştah ve saldırganlık gibi birçok fonksiyonla ilgilidir. Düşük değerlerdeki serotonin depresyona sebebiyet verebilir. Glial Hücreler Beyinde en çok bulunun hücrelere glial hücreler denir. İşlevleri; - Gelişen nöronların büyümesini yönlendirmek - Gelişmiş nöronları desteklemek için iskelet görevini görmek - Diğer elektrik sinyallerinin müdahalesini engellemek için nöronların etrafını sararak bir tür yalıtım sağlamak
102
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Nöronların büyümesini ve işlevini etkileyen kimyasallar salgılamak Glial hücreler insan ömrü boyunca büyür. Alzheimer hastalığı genellikle glial hücrelere zarar vermez, ancak ikinci tür beyin hücresi olan nöronları yok eder. Cerebral Korteks Bütün hayvanlar hayatta kalmalarını sağlayacak yetenekleri geliştirerek çevrelerine uyum sağlarlar. Kiminin koruyucu kabukları vardır, kimi hızlı koşar ve kimi çok iyi duyar. İnsanların bu tip özellikleri yoktur ama çok büyük bir avantajları vardır; çok akıllıdırlar. Hayvanların beyin boyutları insanlardan daha fazladır ama zekâyı açıklayan şey, beynin ağırlığı ya da büyüklüğü değildir. Bu konuda insanları hayvanlardan ayıran şey, cerebral korteksin büyüklüğüdür. Beynin dışını kaplayan kabuk benzeri bu katman, bize dili kullanmak, karışık beceriler kazanmak ve sosyal gruplar halinde yaşamayı sağlamak ve çeşitli araçlar oluşturmak gibi farklılıklar sağlar. Korteks, 20 milyardan fazla sinir hücresini ve 300 trilyon sinaptik bağlantıyı içinde barındırır. Cerebral korteks iki yarıküreye ayrılır; her yarı küre de dört loba bölünür. Her lop ise fissür denen katlarla birbirinden ayırılır. Eğer; kortekse beynin önünden arkaya doğru bakmaya başlarsak, önce ön lobu (düşünme, planlama, bellek ve yargıdan sorumlu) sonra parietal lobu (dokunarak elde edilen bilgiyi işlemekten sorumlu), ardından okipidal lobu (görsel bilgiyi işler) ve en arkada ise temporal lobu (duymak ve dili kullanmaktan sorumlu) görürüz. Korteksin Fonksiyonları Alman fizikçi Gustav Fritch ve Eduard Hitzig, köpekle yaptıkları bir deneyde hayvanın korteksine hafif elektrik uyarıcıları uygulamış, bu çalışma sonucunda beklenmedik bir sonuç elde etmişlerdir. Sonuca göre; beynin sağ tarafına yapılan bir uyarı sol tarafta bir harekete sebep olmakta, sola yapılan bir müdahale ise sağ tarafı etkilemektedir. Beynin yapısıyla ilgili bilgi veren bu buluş, "karşı kontrol kontrolü" olarak bilinir.
103
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu iki bilim adamı ayrıca, omuriliğe ve cerebelluma sinyaller göndererek hareketleri düzenleyen ve kontrol eden motor korteksi de keşfetmişlerdir. Korteksin diğer alanları diğer duyu bilgilerini işlemektedir. Görsel korteks, occipitial lob içinde yerleşmiş olarak (beynin en arkası) görsel bilgi sağlar. Eğer görsel korteksi uyarırsanız renk ve ışık çakmaları görürsünüz. Temporal lop ise her yarıkürenin altına yerleşmiş olup, duymak ve dili kullanmaktan sorumludur. Nöroplastisite Hareket, görsellik veya duymak gibi bazı özel beden fonksiyonlarının kontrolü korteksin belli bölgelerinde faaliyet gösterir ve eğer bu bölgeler zarar görürse bu yetenekleri kaybetme riskiyle karşı karşıya kalınır. Ancak, buradan beynin tamamıyla katı bir yapıya sahip olduğu sonucu çıkarılmamalıdır. Beyin nöronları tekrar organize olma, organizmanın yeni ihtiyaçlarına göre kapasitelerini arttırma ve hasarı onarma gibi kayda değer özelliklere sahiptir. İşte nöroplastisite, beynin yukarıda belirtildiği gibi tecrübeye ya da hasara göre yapısını ve işlevini değiştirme kabiliyetidir. Beynimiz çocukken daha plastiktir çünkü çevreden öğrendiğimiz birçok şey çocukluk dönemine aittir. Bunun yanında nöroplastisite, çocukluk dönemi kadar olmasa da yetişkinlik döneminde de çalışmaya devam eder. Plastisite, motor ve duyu korteksleriyle ilgili bir vücut ya da beyin hasarı olduğunda da gözlemlenebilir. Örneğin; sol yarıküredeki bir tümör beynin dil öğrenme kısmını sekteye uğrattığında, sağ yarıküre konuşma yeteneğini kurtarmak için devreye girer. Yeni bir çalışma, nöronlar kendilerini deri ya da kan damarları gibi yenileyemeseler veya onaramasalar bile, beynin nörogenesis (yeni nöronlar oluşturma) ile ilişki içinde olduğunu göstermektedir. Bu yeni nöronlar beynin diplerinde yer almakta ve diğer nöronlarla ilişki kurabilecekleri alanlara göç etmektedirler.
104
PSİKOLOJİ SIRLARI
BEYNİN TAMİR OLMASI Erişkin insan beyninin kısıtlı sayıda nöron üretebilmesinin yanı sıra; inme, kurşun yarası veya kafaya alınan bir darbe sonrasında nöronları yenileme, yeniden bağlama veya nöronları tamir etme kapasitesi de kısıtlıdır. Nöronların zarar gördükten sonra tamir edilme ihtimalinin düşük olmasının bir sebebi, nöronlar yeterince büyüdükten sonra büyümeyi durduran genetik bir programın var olmasıdır. Erişkin beynin yeni bağlantılar üretme kapasitesinin düşük olması, beyin hasarı nedeniyle kaybedilen fonksiyonların sadece bir kısmının geri kazanılabilmesini açıklar. Alzheimer hastalığının bu kadar yıkıcı ve ölümcül olmasının sebebi; bu hastalığın, nöronları beynin yeniden üretme, tamir etme veya yeniden bağlama kapasitesinden çok daha hızlı bir şekilde yok etmesidir.
SAĞ VE SOL YARIKÜRELERİN ÖZEL FONKSİYONLARI Beynin
sağ
ve
sol
yarıkürelerinin
farklı
işlevler
sergileyecek
şekilde
görevlendirebileceği fikri üzerine Gazaniga, Bogen ve Sperry ciddi nöbetlerden kurtulmak için ameliyata katlanmak zorunda kalan bir hasta üzerinde çalışmışlardır. Bu ameliyat sırasında beynin iki yarısını birbirine bağlayan ve yarıküreler arasından iletişim sağlayan Thecorpus Callosum zarar görmüştür. Sonuç olarak hasta, iki ayrı beyni olan biri haline gelir. İki yarı küre ayrıldığı için her biri kendi fikirlerini, duyularını, kavramlarını ve motivasyonlarını yaratır. Bu araştırmada araştırmacılar, sadece sağ ve sadece sol yarıkürelere nesneler ve yazılı pasajlar göstererek tepki ölçümlemek istemişlerdir. Araştırmacılar, hastanın baktığı yerin soluna bir saniyeliğine geometrik resimli bir şekil koyup ışıklandırmışlardır. Bunu yaparak resmin görselliğinin sadece sağ yarı kürede tecrübe edildiğinden emin olmuşlardır. Çünkü iki yarıküre ayrılmıştır. Gazaniga ve meslektaşları, hastanın kendine gösterilen şekiller arasından nesneyi alması istendiğinde bunu sağ eliyle yapabildiğini, ama bu işlem nesne sağ görsel alandan 105
PSİKOLOJİ SIRLARI
gösterildiğinde bunu yapamadığını fark etmişledir. Diğer yandan; hasta, sağ görsel alandan gösterilen bir metni kolayca okuyabilirken, bu metin sol taraftan gösterildiğinde okuyamamıştır. Bilgi; görsel sahamızın solundan gösterildiğinde bu, beynimizin sağ yarı küresini; sağdan gösterildiğinde ise sol yarıküresini etkiler. Ancak bölünmüş beyin hastalarında Corpus Collosum bilginin yarıküreler arasında transferine izin vermez.
BEYİN ÜZERİNDE ÇALIŞMAK Psikologlar, beyin üzerinde farklı metotlar uygulayarak çalışırlar. Beyni anlamada karşılaşılan bir problem de, içinde neler olup bittiğini görememektir. Fakat, bilim adamlarının beyni aksiyon halindeyken görmesine izin veren birçok ampirik metot vardır ve son yıllarda artan yeni beyin görüntüleme teknikleri ile olasılıklar belirgin şekilde artmıştır. Ancak, belki de beyni görüntülemek ve anlamak için kullanılan en iyi yöntem kadavralar üzerinde çalışmaktadır. Albert Einstein 1955 yılında öldüğünde beyni sonraki yıllardaki çalışmalar için saklanmıştır. Araştırmacı Marian Diamond, Einstein’ın beyninin korteks bölümünü incelemiştir. Diamond, beyindeki glia hücrelerinin nöronlara olan oranının zekâyı belirlemedeki etkin rolüyle ilgilenen bir araştırmacıydı. Bu konudaki hipotezini desteklemek için Einstein'in beynindeki glia hücrelerini daha önceden saklanmış 11 sıradan adamın beyni ile karşılaştırdı. Ancak Diamond, araştırma hipotezinin sadece bir kısmı için destek bulabildi. Diamond, Einstein’ın beyninde, çalıştığı alanlar dâhilinde kontrol grubuna göre daha fazla glia hücresi bulmasına rağmen; bu fark, çalıştığı alanların sadece birindeki istatistiksel değere dayanıyordu. Diamond, araştırmasıyla ilgili kısıtını “11 sıradan adamla karşılaştırılacak sadece bir Einstein'ım” var diyerek itiraf etmiştir. Kadavra yaklaşımının avantajı beyin üzerinde tam anlamıyla çalışma imkânı vermesiyse de, beynin artık aktif olmaması en net dezavantajdır. Beyin, tümör, felç, kaza ve/veya düşme gibi sebeplerle zarar görebilir. Bu hasarlara lezyon denir. Lezyonlar bilim adamlarına, oluşabilecek beyin fonksiyonları kayıplarını 106
PSİKOLOJİ SIRLARI
gözlemleme şansı verir. Örneğin, bir felç vakasında oluşabilecek bir kan pıhtısı beyni oksijenden mahrum bırakarak o bölgedeki nöronları öldürebilir ve bilginin işlenmesini engelleyebilir. Bazı durumlarda ise felç, yetenek ve dil kullanma kaybına, konuşma zorluğuna sebebiyet verebilir. Manevi (ahlaki) muhakeme yeteneklerimizin ön lopta yerleşmiş olduğunun bilinmesinin sebebi, lezyonlar üzerine yapılan çalışmalardır. Bunlardan en bilineni, 25 yaşındaki demiryolu işçisi Phineas Gage ile ilgili olandır. Bir patlama sonucu demir bir çubuk Gage'in göğsünden girip kafatasından çıkmış, uzun müddet geçtikten sonra yaralar iyileşmiştir. Ancak ön lobu zarar gören Gage, iyileşip işine döndüğünde artık aynı sakin ve iyi huylu insan değildir; kabadır, saldırgandır, iticidir ve yalancıdır. Bu vaka, ön lobun duygu ve ahlak (maneviyat) ilgili olduğuna dair ilk örneklerden biridir. Lezyon yaklaşımlarına ek olarak, beyin hakkında bilgi nöronlarının ateşlenmesiyle oluşan elektriksel aktivite ile ilgili çalışmalar yaparak da belirlenebilir. Yaklaşımlardan biri öncelikle hayvanlarla yapılan araştırmalardır ki; bu araştırmalarda belli nöronların verdikleri tepkiler üzerine çalışmak için beyne dedektörler yerleştirilir. Bu teknikleri kullanan araştırmalar özellik nöronları denen özel nöronlar bulurlar ki, bunlar görsel korteksteki hareketleri ortaya çıkarır. Daha az saldırgan bir yaklaşım ise, elektroansefalografidir (EEG). EEG, katılımcının başının etrafına yerleştirilmiş elektrotlar vasıtasıyla beyindeki nöronlar tarafından üretilen elektriksel aktivitelerin kaydedilme tekniğidir. EEG uyurken, uyanıkken veya anestezi altındayken beyin dalgalarını ölçtüğü gibi; okurken, yazarken veya konuşurken oluşan dalgaları takip ederek beyin anomalilerinin izlerini sürebilir.
107
PSİKOLOJİ SIRLARI
BEYİN VE SİNİR SİSTEMİ Merkezi Sinir Sistemi-CNS Merkezi sinir sistemi, beyin ve omurilikten oluşur. Beynin alt kısmından itibaren beyin ve beden arasında bilgi taşıyan nöron ve akson ile dendrit yumağından oluşan omurilik uzanır. Çevresel Sinir Sistemi-PNS Çevresel sinir sistemi omurilikten çıkıp vücudun çeşitli yerlerinde bulunan kas, bez ve duyu organları arasında bilgi taşıyan bütün sinirleri kapsar. Somatik Sinir Sistemi Somatik sinir sistemi; duyusal reseptörlere veya uzuvlardaki, sırttaki, boyundaki ve göğüsteki kaslar gibi istemli olarak hareket eden kaslara bağlanan bir sinir ağından oluşur. Somatik sinir sisteminde bulunan sinirler genellikle iki tür lif içerir. Getiren veya duyusal lifler; derideki, kaslardaki ve diğer organlardaki duyusal reseptörlerden gelen bilgileri omuriliğe ve beyne taşır. Götüren veya motor lifler; beyin ve omurilikten gelen bilgileri kaslara taşır. ANS-Otonom Sinir Sistemi Otonom sinir sistemi; kalp atışını, nefes alıp vermeyi, kan basıncını, hazmı, hormon salgılanışını ve diğer fonksiyonları düzenler. Otonom sinir sistemi genellikle bilinçli bir efor olmadan çalışır; yani tepkilerinden sadece birkaç tanesi, örneğin nefes alıp vermek istemli olarak kontrol edilebilir. Sempatik Bölüm Sempatik bölüm, tehdit edici fiziksel veya psikolojik uyarıcılar tarafından harekete geçirilir ve fizyolojik uyarım sağlayarak vücudu harekete hazırlar. Parasempatik Bölüm Parasempatik bölüm, bedeni daha sakin ve dingin bir hale getirir, aynı zamanda da hazmı idare eder.
108
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ön Beyin Ön beyin; beynin en büyük bölümüdür, yarıküre denen sağ ve sol bölümleri vardır. Geniş bir lif bandı ile birbirine bağlı olan yarıküreler birçok fonksiyondan sorumludur. Bunların arasında öğrenmek, bellek, konuşmak ve dil, duygusal tepkiler, duyuları hissetmek, istemli hareketleri başlatmak, plan yapmak ve karar vermek gibi fonksiyonlar bulunur. Orta Beyin Orta beyin; yemek, cinsellik, para, müzik, güzel yüzlere bakmak ve bazı uyuşturucular (kokain) tarafından uyarılan ödül veya zevk merkezi, bir ses duyduğunuzda otomatik olarak o yöne dönmek gibi görsel ve işitsel reflekslerle ilgili bölümler ve duyulardan gelen bilgileri işlemeye hazır olması için beyni uyaran retiküler (ağsı) yapıdan oluşur. Arka Beyin Timsah beyni gibi çok ilkel beyinlerde dahi bulunan arka beynin fonksiyonları milyonlarca yıllık evrim boyunca değişmemiştir. Arka beyin üç belirgin yapıdan oluşur: Pons, medulla ve beyincik. Pons Eğer birisi ciddi uyku bozukluğu sorunu yaşıyorsa bunun pons ile ilgisi olabilir. Pons, Latincede köprü anlamına gelir, bu da işlevini açıklamaktadır. Pons, beyin ve omurilik arasındaki mesajları birbirine bağlayan bir köprü vazifesi görür. Ayrıca uyku ile ilgili kimyasalları üretir. Medulla Medulla; omuriliğin üst kısmında bulunur ve nefes almak, kalp atışları, kan basıncı gibi bazı hayatî refleksleri kontrol eder. Aşırı miktarda alkol, eroin gibi uyuşturucular, medulla hücrelerinin işlevlerini bastırır ve nefes alımının durmasıyla ölüme neden olur.
109
PSİKOLOJİ SIRLARI
Beyincik Beyincik; beynin en arkasında ve altında yer alır, motor hareketleri koordine etmekten sorumludur, ancak istemli hareketleri başlatmaz. Beyincik ayrıca spor yaparken veya oyun oynarken gerekli olan zamanlı motor tepkilerini gerçekleştirmekten, otomatik veya davranışsal öğrenmeden, yani klasik şartlanma denilen ve bir işaret verildiğinde gözünüzü kırpmanızı sağlayan hareketlerden sorumludur. Kıvrımlı Korteks Korteks, ön beynin bütün yüzeyini kaplayan ince hücre tabakasıdır. Nöronlarımızın büyük bir kısmı, daha büyük bir alan oluşturmak için kıvrılan kortekste bulunur. Dört Lob Korteks, her biri farklı işleve sahip olan dört ayrı bölgeye veya loba ayrılmıştır. Frontal lob; kişilik, duygular ve motor hareketlerle ilgilidir. Parietal lob, algı ve duyusal deneyimlerle ilgilidir. Oksipital lob görsel bilgileri işler. Temporal lob ise duymak ve konuşmakla ilgilidir. Anensefali Anensefali, çok küçük bir beyinle veya beyinsiz olarak dünyaya gelme durumudur. Hastada bir miktar beyin veya doku bulunsa bile, kafatasının üst kısmı olmadığı için genellikle hasar görmüş olur. Anensefali hastalarının hayatta kalma süresi genellikle günlerle ifade edilir. En uzun hayatta kalma süresi iki ay olarak kayda geçmiştir. Anensefali her zaman ölümle sonuçlanır, çünkü kalpte görülen hasarlar gibi başka ciddi fiziksel kusurları da kapsar. Frontal Lobotomi Frontal lobotomi, frontal lobun ön kısmının aşağı yukarı üçte birinin beyinden kesilerek ayrıldığı cerrahi bir işlemdir.
110
PSİKOLOJİ SIRLARI
Lobotominin Sonuçları: Bazı hastalar daha az saldırgan olurken bazılarında hiç değişiklik gözlemlenmemiş; bazılarının durumu ise daha da kötüleşmiştir. 1950'lerde sosyo-duygusal sorunların tedavisinde frontal lobotominin kullanılmasını sonlandıran iki gelişme olmuştur. Birincisi, takip araştırmalarının frontal lobotominin sosyo-duygusal sorunları hafifletmek konusunda hiçbir faydası olmadığını ortaya çıkarmasıdır. İkincisi ise, ciddi sosyoduygusal sorunların tedavisinde daha büyük başarı gösteren antipsikotik ilaçların keşfedilmesidir. Motor Korteksinin Yeri Motor korteksi, frontal lobun arka kısmında bulunan ve yan kısım boyunca uzanan dar bir korteks şerididir. Motor korteksi bütün istemli hareketlerin başlatılmasını gerçekleştirir. Sağ motor korteksi vücudun sol tarafındaki, sol motor korteksi ise sağ tarafındaki kasları kontrol eder. Motor Korteksi Organizasyonu ve Fonksiyonu Birincisi; büyük bir beden parçası, motor korteksi üzerinde büyük bir alan kaplamaktadır, bu da karmaşık hareketleri yapabilme becerisini belirtmektedir. İkincisi, her vücut parçasının motor korteksi üstünde kendi bölgesi vardır. Yani, motor korteksin belli bir bölümüne gelen zarar, o bölgeyle ilişkili parçanın felç olmasına sebep olsa da diğer parçalar zarar görmez. Ancak, yapılan yeni araştırmalar motor korteksin sanıldığı gibi ayrı bölümler halinde düzenlenmediğini göstermektedir. Parietal Lob Parietal lob, frontal lobun tam arkasında bulunur. Parietal lobun görevleri arasında dokunma, uzuvların yerlerinin belirlenmesi, ısı ve acıyı hissetmek gibi duyusal bilgileri işlemek ile nesnelere dikkat etmek ve algılamak gibi bazı bilişsel fonksiyonlar bulunur.
111
PSİKOLOJİ SIRLARI
Beden Duyuları Korteksinin Yeri Beden duyuları korteksi, parietal lobun ön tarafından başlayarak yana doğru uzanan dar bir korteks şerididir. Dokunma, uzuvların yeri, acı ve sıcaklıkla ilgili duyu bilgilerini işlemekle yükümlüdür. Sağ tarafta bulunan beden duyuları korteksi, vücudun sol tarafından gelen bilgileri; sol taraftaki ise vücudun sağ tarafından gelen bilgileri alır. Beden Duyuları Korteksinin Organizasyonu Daha büyük bir vücut parçası beden duyuları korteksi üzerinde nispeten daha fazla yer kaplar, dolayısıyla dıştan gelen uyarımlara karşı daha hassas olur. Daha küçük bir vücut parçası beden duyuları korteksi üzerinde nispeten daha az yer kaplar, bu da dıştan gelen uyarımlara karşı daha az hassas olduğu anlamına gelir. Dışsal uyarımlara karşı olan hassaslığı göstermek için vücut parçalarının boyutlarını kullanan bu sıra dışı çizimin adı “duyusal homunculus”dur. Latincede homunculus, küçük adam anlamına gelmektedir. İkincisi, her vücut parçasının beden duyuları korteksi üzerinde kendi bölgesi vardır. Beden duyuları korteksinin bir bölümüne gelen zarar o bölgeyi idare ettiği için, vücut parçasının felç olmasına sebep olsa bile diğer parçalar zarar görmez. Temporal Lob Temporal lob, tam olarak parietal lobun altında bulunur; duyma, tutarlı konuşma, sözlü ve yazılı malzemelerin anlaşılması ile ilişkilidir. Birincil İşitsel Korteks Birincil işitsel korteks, her bir temporal lobun tepesinde bulunur ve kulaklardaki reseptörlerden gelen elektrik sinyallerini alarak, bu sinyalleri ünlü ve ünsüz harfler gibi anlamsız işitsel duyulara çevirir. İşitsel Çağrışım Alanı İşitsel çağrışım alanı, birincil işitsel korteksin tam altında yer alır ve gürültü ve ses gibi basit duyusal bilgileri, kelime ve müzik gibi tanınabilir işitsel bilgiye çevirir. 112
PSİKOLOJİ SIRLARI
Broca Alanı-Frontal Lob Sol frontal lobda bulunan broca alanı; sesleri kelime, kelimeleri de anlamlı cümleler haline getirmek için gereklidir. Bu alanın hasar görmesi, “Broca Afazisi” ile sonuçlanır. Sonuç olarak, kişi akıcı cümleler kurarak konuşamaz. Ancak, yazılan ve söylenen kelimeleri anlayabilir. Wernicke Alanı-Temporal Lob Genellikle sol temporal lobda bulunan Wernicke alanı, tutarlı cümleler kurabilmek ve konuşulanları anlamak için gereklidir. Bu alanın hasar görmesi “Wernicke Afazisi” ile sonuçlanır; bu da, kelimeleri anlamak ve anlamlı cümleler kurmakta zorluk yaşanması anlamına gelir. Oksipital Lob Beynin en arkasında yer alır; renkleri görmek, nesneler, hayvanlar ve insanları tanımak gibi görsel bilgilerin işlenmesi ile ilişkilidir. Görme Birincil görsel korteks, oksipital lobun en arkasında bulunur ve gözlerdeki reseptörlerden gelen elektrik sinyallerini alarak ışık, çizgi, gölge, renk ve doku gibi anlamsız görsel duyularla çevirir. Görsel çağrı alanı; birincil görsel korteksin yanında yer alır ve ışık, çizgi, renk ya da doku gibi basit görsel duyuları alarak kişiler, nesneler veya hayvanlar gibi tam ve anlamlı görsel algılara çevirir. Görsel Agnozi Görsel agnozi durumunda kişi; bazı nesneleri, kişileri veya renkleri göremez. Ancak; görme, hatta görsel uyarıcıların bazı parçalarını tarif etme becerisine sahiptir.
113
PSİKOLOJİ SIRLARI
İhmal Sendromu İhmal sendromu, hastanın beynin zarar gören tarafının karşısında kalan alanlardaki nesneleri veya bu nesnelerin bir kısmını görmemesidir. Hastalar, vücutlarının sadece bir yanını giydirip vücudun diğer tarafının kendilerine ait olmadığını iddia edebilir. Limbik Sistem Limbik sistem; ön beynin çekirdeğini oluşturan, birbirine bağlı yarım düzine kadar yapıdan oluşur. Limbik sistemin yapıları yemek, içmek ve cinsellik gibi birçok güdüsel davranışın organizasyonu, korku, kızgınlık ve öfke gibi heyecanların organizasyonuyla güçlü hatıraların muhafazasında devreye girer. Limbik Sistemin Önemli Bölümleri Hipotalamus: Yemek yemek, içmek ve cinsellik gibi birçok güdüsel davranışı, kaçarken veya dövüşürken bedeni uyarmak gibi heyecansal davranışları ve ergenlik döneminde olduğu gibi hormonların salgılanmasını düzenler. Amygdala: Temporal lobun en ucunda bulunan amygdala, bütün duyulardan gelen bilgileri alır. Uyarıcıların özellikle de korku, sıkıntı ve tehdit gibi yüz ifadelerinin duygusal anlamını değerlendirmek konusunda önemli bir rol oynar. Thalamus: Thalamus bilgileri toplar, ilk işlemenin bir kısmını gerçekleştirir; ardından duyusal bilgiyi korteks içinde beden duyuları korteksine, birincil işitsel kortekse ve birincil görsel kortekse gönderir. Hippocampus: Temporal lobun içinde kıvrımlı bir yapı olan hippocampus, kısa süreli hatıraları beynin çeşitli bölümlerine yerleştirerek kaydeder. Sempatik Sinir Sistemi Otonom sinir sisteminin bir parçası olan sempatik bölüm, yılan gibi tehdit edici veya zorlayıcı fiziksel uyarıcılar veya kalabalık karşısında konuşma yapma görevinin verilmesi gibi psikolojik uyarıcılar tarafından tetiklenir. 114
PSİKOLOJİ SIRLARI
Tetiklenen sempatik bölüm, vücudun fizyolojik uyarımını artırır. Sempatik bölümün harekete geçmesi sonucu meydana gelen yüksek fizyolojik uyarım durumu olan savaş kaç tepkisi; vücudun tehlikeli durumlarla başa çıkmasında ve hayatta kalmasında yardımcı olur. Parasempatik Sinir Sistemi Otonom sinir sisteminin diğer yüzü olan parasempatik bölüm, fizyolojik uyarımı azaltır ve vücudun daha sakin ve gevşemiş bir hale dönmesine yardımcı olur. Bu bölüm ayrıca, yemek esnasında sindirimi de harekete geçirir. Endokrin Sistemi Endokrin sistemi, vücudun çeşitli yerlerinde bulunan sayısız bezden oluşur. Bu bezler organları, kasları ve vücuttaki diğer bezleri etkileyen, hormon adı verilmiş çeşitli kimyasallar salgılar. Kontrol Merkezi Beynin alt orta kısmında bulunan hipotalamus, beynin altında ve dışında bulunan hipofiz bezini düzenleyerek endokrin sisteminin büyük bir bölümünü kontrol eder. Hipotalamus çoğu zaman endokrin sisteminin kontrol merkezi olarak anılır. Hipofiz Bezi Endokrin sisteminin önemli bir bileşeni olan hipofiz bezi, dar bir sapla bağlı olduğu hipotalamusun tam altında bulunur. Hipofiz bezi anterior (ön) ve posterior (arka) kısımlara ayrılır. Posterior Hipofiz: Hipofiz bezinin arka bölümü, su ve tuz dengesini ayarlar. Bozukluğu; hormon eksikliği, az görülen bir diyabet türüne yol açar. Anterior Hipofiz: Hipofiz bezinin ön bölümü büyüme hormonu salgılayarak büyümeyi düzenler ve böbrek üstü korteksini, pankreası, tiroit ve gonad bezlerini kontrol eden hormonlar salgılar. Bozukluğu; yetersiz büyüme hormonu cüceliğe; fazlası ise devliğe yol açar. Hipofiz bezlerindeki diğer sorunlar ise kontrol ettiği bezlerde sorunlara sebep olur. 115
PSİKOLOJİ SIRLARI
YARI KÜRELERİN FARKLI FONKSİYONLARI Sözel Sol yarı küre konuşma ile ilgili bütün beceriler konusunda çok iyidir. Konuşmak, lisanları anlamak, sohbet etmek, okumak, yazmak, imla gibi. Matematik Sol yarıküre matematik becerileri konusunda da çok iyidir; toplama, çıkarma, çarpma, bölme, karmaşık hesap ve fizik problemleri vs… Sağ yarı küre genel olarak basit toplama ve çıkarma işlemlerini yapabilse de, karışık matematik işlemlerini yapamaz. Analitik Sol yarı küre bir bütünün tüm parçalarını ayrı ayrı analiz ederek bilgileri işler. Örneğin; bir yüzü, bütün parçalarını ayrı ayrı analiz ederek tanır (burun, gözler, yanaklar vs). Bu, nispeten yavaş bir süreçtir. Kendini Tanımak Sol yarı küre esas olarak insanın kendi yüzünü bellemesi, anılarında ve günlük hayatında kendi yüzünü başka yüzlerden ayırt etmesiyle ilgilidir. Sol yarı küre, bu şekilde insanın kendi hakkındaki bilincine katkıda bulunur. Sözel Olmayan Genellikle sessiz kalmasına rağmen sağ yarı küre okuma, yazma, imla ve konuşulanları anlama konusunda çocuksu bir beceriye sahiptir. Örneğin, hitap edildiğinde sağ yarı küre basit cümleleri anlayabilir ve basit kelimeleri okuyabilir. Mekânsal Sağ yarı küre, küpleri geometrik bir desene uyacak şekilde düzenlemek gibi mekânsal problemlerin çözümünde çok iyidir. Yarı küreler vücudun karşı taraflarını kontrol ettiği için sol el (sağ yarı küre), mekânsal görevlerde blokları yerleştirmede daha iyidir.
116
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bütüncül (Holistik) Sağ yarı küre parçaları anlamlı bir bütün haline getirerek bilgileri işler. Bu yüzden, yüzleri bütün olarak tanımak ve tanımlamak konusunda daha başarılıdır. Sağ yarı küre aynı zamanda duygusal yüz ifadeleri yapmak ve tanımak konusunda da iyidir. Başkalarını Tanımak Sağ yarı küre başkalarının yüzünü tanıyabilirken, insanın kendi yüzünü tanımasında etkisizdir. Bu, genellikle sol yarı kürenin görevidir.
VÜCUT Pankreas Bu organ insülin salgılayarak kan şekeri seviyesini düzenler. Bozukluğu; insülin azlığı, bilinen diyabet hastalığına; fazlası ise hipoglisemiye (düşük kan şekeri) yol açar. Tiroit Boyunda bulunan bu salgı bezi, hormon salgılayarak metabolizmayı düzenler. Bozukluğu; gelişim sürecindeki hormon eksikliği büyümenin durmasına ve zekâ geriliğine; erişkinlik döneminde az salgılanması motivasyon düşüklüğüne yol açar. Fazla salgılanması ise; metabolizmanın hızlı çalışmasına, kilo kaybına ve sinirliliğe sebep olur. Böbrek Üstü Bezleri Böbrek üstü korteksi (dış kısım) şeker ve tuz dengesini sağlayan hormonlar salgılar ve vücudun strese direnmesini sağlar. Aynı zamanda ikincil cinsiyet özelliklerinden olan pubik tüylenmenin başlamasından da sorumludur. Böbrek üstü medullası (iç kısım), vücudun stres ve acil durumlar ile başa çıkmasına yardımcı olan iki hormon salgılar: Epinefrin (adrenalin) ve norepinefrin (noradrenalin). Bozukluğu; kortikal hormonların eksikliği, vücut tepkilerinin stresle başa çıkmasını imkânsız hale getirir.
117
PSİKOLOJİ SIRLARI
Gorıad Kadınlarda yumurtalığın ürettiği hormonlar cinsel gelişmeyi, yumurtlamayı ve cinsel organların büyümesini düzenler. Erkeklerde testislerin ürettiği hormonlar cinsel gelişmeyi, sperm üretimini ve cinsel organların büyümesini düzenler. Bozukluğu; ergenlik döneminde cinsiyet hormonlarının eksikliği, ikincil cinsiyet özelliklerinin (yüz ve vücut tüylenmesi; erkekte kas, kadında göğüs gelişimi) gelişmemesine yol açar.
118
PSİKOLOJİ SIRLARI
BÖLÜM III DUYULAR VE ALGI
119
PSİKOLOJİ SIRLARI
120
PSİKOLOJİ SIRLARI
DUYULAR VE ALGILAMA Çevremizde olup bitenleri algılama ve yorumlama yeteneği, bu uyarıcılara karşı uygun tepki vermemizi sağlar. Duyumsama ve algılama günlük hayat için çok önemlidir. Çünkü psikologlar tarafından elde edilen bilgi, birçok insana birçok şekilde yardım etmektedir. Duyular, duyu organlarından gelen elektrik sinyallerinin beyin tarafından işlenmesinden sonra meydana gelen nispeten anlamsız bilgi parçacıklarıdır. İkinci aşamada beyin, duyuları biz farkında olmadan algıya çevirir. Algı, beyin yüzlerce duyuyu birleştirdikten sonra meydana gelen anlamlı duyusal deneyimlerdir.
GÖZ Cerebral korteksimizin büyük bir parçası görmeye adanmıştır. Görsel bilgi görsel kortekse ulaşınca renkleri, şekilleri ve hareketi tespit eden nöronlar faaliyete geçer ve böylece anlamlı şekilleri algılama süreci oluşur. Etrafımız bilgiyi oradan oraya taşıyan enerji dalgaları, yani elektromanyetik bir deniz ile kaplıdır. Elektromanyetik dalgalar değişik boyutlardadır ki; en küçük gamma dalgası bir milimetre, en uzun radyo dalgası kilometrelerce uzunlukta olabilir. İnsanlar ise sınırlı bir alanı yani 400 ile 700 milyar metrelik bir elektromanyetik alanı tarayabilir. Bu alana görünür spektrum (visible spectrum) denir. Göz Duyumu ve Görsel Korteks Algılaması İnsan gözünün çalışma şekli şöyledir: Işık korneadan (gözü koruyan bir tabakadır ve gelen ışığı ayarlama görevi vardır) içeri girer. Sonra, ışık gözbebeğinden (gözün merkezindeki küçük delik) geçer. Gözbebeği iris (ışığın yoğunluğuna göre gözbebeğini büyüten ya da küçülten ve rengini veren tabaka) ile çevrilmiştir. Karanlık bir tiyatroya girdiğimizde, iristeki kaslar gözbebeğini açar ve daha fazla ışığın içeri girmesine izin verir.
121
PSİKOLOJİ SIRLARI
Karanlığa tam uyum 20 dakika alabilir. Gözbebeğinin arkasında mercekler vardır. (Mercekler, retina üstünden gelen ışığa odaklanan bir yapıdır ve aynı zamanda fotoreseptör hücrelerini içeren göz arkası bir doku tabakasıdır). Gözümüz, yakın nesneden uzak nesneye doğru hareket ettiğinde görsel uyum oluşur. Görsel uyum, retina üzerine odaklanmış göze giren ışığı tutmak için mercek eğriliğini değiştirme işlemidir. Işınlar, görüntünün en üstünden retinaya vurur (ve tam tersi). Sonra, görüntünün sol tarafından retinanın sağ tarafına vurur (ve tam tersi). Bunlar, retinadaki görüntünün alt, üst ve geriye doğru olmasını sağlar. Ayrıca, retina üzerine yansıtılan görüntü düz olduğunda bizim görüntü algımız üç boyutlu olacaktır. Görsel uyum her zaman mükemmel değildir. Bazen, retinaya vuran ışık odak noktasının biraz dışında olabilir. Eğer; odak, retinanın önündeyse buna miyop, arkasındaysa hipermetrop denir. Gözlük, kontakt lens ya da lazer müdahaleleriyle bu sorunlara çözüm bulunabilir. Retina, ışığa tepki veren özel nöron tabakalarını içerir. Işık retinaya düştüğünde, önce filiz (rod) ve koniler (cones) diye bilinen hücreler aktive olur. Bu hücrelerin aktivasyonu, bipolar hücrelere ve oradan da bir ipin şeritleri gibi birleşerek optik siniri oluşturan ganglion hücrelerine yayılır. Optik sinir, thalamus vasıtasıyla beyne çok büyük miktarda görsel bilgi gönderen milyonlarca ganglion nöronun bir araya gelmesiyle oluşur. Filizler (rod), siyah, beyaz ve gri renkleri tespit üzerine yoğunlaşmış görsel nöronlardır. Her gözde 120 milyon civarı filiz (rod) vardır. Filizler bize görsel hakkında detaylı bilgi vermezler, çünkü onlar kısa dalgaya (daha karanlık) ve zayıf ışığa duyarlıdırlar. Koniler (cones) ise, renkleri ve detayları tespite yarayan görsel nöronlardır. Her gözde 5 milyon vardır. Koniler (cones) renkleri görmemizi sağlarlar ve en parlak ışıkta çalışırlar. Görsel korteks, optik sinirlerden gelen duyuları anlamlı görseller haline getiren özel nöronlardan yapılmıştır.
122
PSİKOLOJİ SIRLARI
Optik sinirin retinadan ayrıldığı yerde fotoreseptör olmadığı için kör nokta oluşur. İki göz açıkken bir problem hissetmeyiz çünkü gözler hareket halindedir ve bir gözün kaçırdığını diğeri yakalamaktadır. Fakat görsel sistem, aynı zamanda bir göz açıkken yaşanılan problem ile ilgilenmek için de dizayn edilmiştir. Görsel korteks, görüşümüzdeki küçük delikleri çevredeki benzer ayrıntılarla doldurur ve biz bunu hiçbir zaman fark etmeyiz. Kör nokta ile başa çıkma kabiliyeti algı ve duyumun anlamlı bir tecrübe yaratmak için beraber çalışmasına güzel bir örnektir. Algı, özellik tespit eden nöronların binlercesinin anlık hareketleriyle oluşur. Bu özel nöronlar, görsel korteksin içindedir ve görsel uyarıcının hareketlerine, açılarına ve şekillerine tepki verirler. Bu özellik dedektörleri paralel olarak çalışır ve özel işlevler gösterirler. Bazı özellik dedektörleri, özellikle bazı nesnelere; örneğin yüzlere, gülümsemelere veya vücudun diğer bölgelerine tepki verecek şekilde ayarlanmıştır. Araştırmacılar TMS vasıtasıyla korteksin yüz tanıma alanlarını durdurduklarında, insanlar geçici olarak yüzleri tanımazken evleri tanıyabilmişlerdir.
RENGİ ALGILAMAK İnsana ait görsel sistemin yedi milyondan fazla renk varyasyonunu algılayıp ayırt edebildiği tahmin edilmektedir. Fakat bu varyasyonlar temel üç renkten; kırmızıdan, yeşilden ve maviden oluşurlar. Renk tonları, göze giren ışığın dalga boyutlarıyla (kısa dalgalar daha mavi, uzun dalgalar daha kırmızı) yayılır ve biz parlaklığı, dalganın yoğunluk veya yüksekliğinden tespit ederiz. Hermann Von Helmholtz’un yaptığı önemli bir çalışma, rengin retinadaki konilere üç tip şeklinde gelmesinden dolayı algılanabildiğini teorize etmiştir. Bu tiplerden bir tanesi öncelikle mavi ışığa (kısa dalga boyları), diğeri yeşil ışığa (orta dalga boyları) ve üçüncüsü kırmızı ışığa (uzun dalga boyları) tepki verir. Görsel korteks, bu üç tip koninin her birinden gelen sinyalleri tespit ederek ve karşılaştırarak renk deneyimini yaratır. 123
PSİKOLOJİ SIRLARI
“Young-Helmholtz Trikromatik Renk Teorisine” göre, gördüğümüz renkler bu üç tip koniden gelen sinyallerinin karışımına bağlıdır. Üç tip koninin fonksiyonları, renk körü olan insanlarda açık derecede farklıdır. Renk körlüğü, yeşil ile kırmızı arasındaki farkı tespit edememe durumudur. Hemen hemen her elli kişiden birinde kırmızı ve yeşil duyarlılık konilerinin işlev bozukluğu, yani renk körlüğü vardır. Üç Renk Teorisi Üç renk teorisi, gözde üç farklı tür koni bulunduğunu ve her bir türün opsin denilen ışığa duyarlı üç farklı kimyasal maddeden birini içerdiğini iddia eder. Bu üç opsinden her biri; üç ana renk olan kırmızı, mavi ve sarıya denk gelen ışık dalgalarından birine karşı duyarlıdır. Diğer tüm renkler bu üç ana rengin karışımından elde edilebilir. Karşıt Süreç Teorisi Retinada bulunan gangliya hücreleri ile talamusta bulunan hücreler, kırmızı-yeşil ve mavi-sarı olmak üzere iki renk çiftine tepki verir. Bu hücreler uyarıldığı zaman çiftteki renklerden bir tanesine, engellendikleri zaman ise çiftteki diğer renge tepki verirler. Renk Körlüğü Renk spektrumunda bulunan iki veya daha fazla rengi birbirinden ayıramamaktır. Renk körlüğünün farklı türleri bulunur. Monokromak: Kişiler tamamen renk körüdür, dünyaları siyah-beyaz bir film gibidir. Bu tür renk körlüğü çok nadirdir ve kişide sadece çubukçuk ya da tek bir koni bulunmasından kaynaklanır. Dikromat: Kişiler sadece iki tür koniye sahip oldukları için, genellikle kırmızı ve yeşili ayırt etmede zorlanırlar. Çoğunlukla erkeklerde görülen bu kalıtsal genetik bozukluk, genellikle yeşilin tonları ile görmenize yol açar ve farklı ağırlık seviyelerinde ortaya çıkabilir.
124
PSİKOLOJİ SIRLARI
ŞEKLİ ALGILAMAK Görselin ihtiyaç duyduğu önemli süreçlerden biri şekli algılamadır. Alman psikologlar Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Köhler, Geştalt (anlamlı bir şekilde organize edilmiş bütün) fikrine dayanan bileşim formlarını oluşturduğumuzu tartışmışlardır. Derinliği Algılamak Derinlik algısı, üç boyutlu alanı algılama ve derinliği muhakeme etme kabiliyetidir. Derinlik algısı olmadan araba kullanamayız ya da süpermarkette yönümüzü bulamayız. Araştırmalar, derinlik algısının bir parçasının doğuştan bir parçasının ise tecrübe ile öğrenilenlerden oluştuğunu göstermektedir. Derinlik algısı, uzay ve uzaklık bilgisini sağlayan mesajlar olan derinlik işaretlerinin sonucudur. Binocular (iki gözlü) derinlik işaretleri, retinal görüntü eşitsizliğinin (gözlerimiz arasında iletişimi sağlayacak gözler arası boşluk) yarattığı işaretlerdir. Monocular (tek gözlü) derinlik işaretleri ise, sadece bir gözle derinlik algılamamıza yarayan işaretlerdir. Belli Bir Uzaklıktaki Derinliği Muhakeme Etmemize Yarayan Monocular Derinlik İşaretleri Durum: Görüş alanımız içindeki nesneleri uzağa göre daha yüksek görme eğilimindeyizdir. Bağlı Boyut: Sahnedeki nesneleri aynı boyda farz edersek, küçük olanlar daha uzaktaymış gibi algılanır. Doğrusal Algı: Paralel çizgiler uzakta birleşirmiş gibi görünür. Işık ve Gölge: Göz, bize daha yakın olan nesnelerin daha fazla yansıyanlarını algılar. Karışma: Bir nesne başka bir nesneyle çakışıyorsa, biz daha yakın olanı görürüz. Hayali Perspektif: Puslu görünen, tozla veya sisle kaplı nesneler daha uzak görünür.
125
PSİKOLOJİ SIRLARI
Hareketi Algılamak Beyin, hareketi bir parça nesnenin retinaya yansıyan boyutundan ve bir parça da nesnenin parlaklığından yakalar. Ayrıca, hareketi birbirine yakın olan nesneler görüntülerini değiştirdiklerinde de hareketi deneyimleriz. Beta etkisi, birbirini takip eden farkı görüntülerin sunulması ile ortaya çıkan hareket algısı ile ilgili bir kavramdır. Görsel korteks hareketin kayıp bölümünü tamamlar ve böylece nesneyi hareket ediyormuş gibi görürüz. Beta etkisi, filmlerde hareket deneyimini yaratmak için kullanılır. Phi fenomeni ise birbirinin yanındaki nesnelerin görünüp kaybolmaları ile ortaya çıkan duyusunu algılar. Phi fenomeni, hareket eden bir alan veya yanıp sönen nesnelerle sarılmış arka plandaki bir bulut gibidir. Hem beta etkisi hem de phi fenomeni Geştalt’ın önemini gösteren örneklerdir.
KULAK Nesnelerin titreşmesi (ses telleri veya gitar telleri), hava moleküllerinin birbiriyle çarpışmasına neden olarak ses dalgalarını üretir. Işık dalgalarının aksine, ses dalgaları hava, su veya metal gibi araçlarla taşınır. Işık dalgalarında olduğu gibi ses dalgalarının da dalga boyu ve genliği tespit edilebilir. Ses dalgasının dalga boyu (frekans olarak da bilinir), perde algımızı belirleyen ve saniyede ulaşan dalga sayılarını ölçen rakamlar üzerinden açıklanır. Uzun ses dalgaları düşük frekanslıdır ve alçak perde üretirler. Kısa ses dalgaları ise yüksek frekans ve yüksek perde üretirler. Genlik ya da ses dalgası yüksekliği, sesin ne kadar enerji içerdiğini ve gürültü olarak nasıl algılandığını belirler. Daha geniş dalgalar daha yüksek algılanır. Gürültü, göreceli ses yüksekliği birimi, yani desibel ile ölçülür. Sıfır desibel, duymak için kesin bir eşiktir ve bunun altı bir değer duymamıza engeldir.
126
PSİKOLOJİ SIRLARI
Duyum, kulağın dış kısmından görünür olan kulak kepçesinde başlar. Huni şeklindeki bu yapıyla ses dalgaları ses kanalının içine doğru akar. Kanalın sonunda ses dalgaları kulak zarına çarpar. Ortaya çıkan titreşim küçük kemikler yoluyla (çekiç, örs ve üzengi) orta kulağa; (kokleaya) yani iç kulakta yer alan salyangoz şeklindeki sıvı dolu tüpe iletilir. Koklea, yaklaşık 16000 kıl hücresi içerir. Kıl hücrelerinin her biri, kendi ucunda cilia (kirpik, tüy) denen lif demetlerine sahiptir. Cilia (kirpik, tüy), tek bir atomun genişliğini zorlayacak bir hareketi tespit edecek kadar duyarlıdır. Gürültü, titreşen kıl hücreleri sayısı ile belirlenmesine rağmen perdeleri tespit etmek için iki farklı mekanizma kullanılır. Duymaya ait frekans teorisi demektedir ki; ses perdesi ne olursa olsun, frekansa karşılık gelen sinir uyarıları işitme sinirine gönderilecektir. Ama önemli olan sadece frekans değildir, konum da çok önemlidir. Koklea; belli bir bölgedeki bilgiyi, gelen sesle daha aktive olmuş kendi içindeki bilgiyle değiştirir. Duymanın yeri teorisine göre, kokleanın farklı alanları farklı frekanslara tepki verir. Yüksek tonlar, kokleanın girişine yakın yerleri uyarır. Düşük tonlar ise kokleanın ucundaki alanları hareketlendirir. Eğer ses sol tarafta oluşursa; sol kulak, sesi sağa kulağa göre daha yakın algılar ve sesin yoğun şekilde alınmasından dolayı sesin yerini belirlemek mümkün olur. Perde Bir sesin tiz mi bas mı olduğu ile ilgili nesnel deneyimimizdir. Beyin, perdeyi belirli fiziksel uyarıcılardan hesaplar, bu örnekteki uyarıcılar ses dalgalarının hızı veya frekansıdır. Ses dalgalarının frekansı bir saniyede kaç tane ses dalgasının meydana geldiğiyle, yani döngü ile hesaplanır. Desibel Ses yüksekliğini ölçmek için kullanılan bir birimdir. Bizim işitme aralığımız, kesin sessizlik olan 0 desibel ile çok acı verici olabilen ve kalıcı işitme kaybına yol açabilen 140 desibel arasındadır.
127
PSİKOLOJİ SIRLARI
Dış Kulak Dış kulak, üç ana yapıdan oluşur; kulak kepçesi, işitme kanalı ve kulak zarı. Kulak Kepçesi: Başın iki yanında, kafanın yan taraflarında çıkıntı yapan oval şekilli bir yapıdır. Kulak kepçesinin işlevi, ses dalgalarını toplayarak işitme kanalı denilen uzun ve dar bir kanala göndermektir. İşitme Kanalı: Ses dalgalarının ince, gergin bir zar olan kulak zarına ulaşmasını sağlayan uzun bir tüptür. Kulak Zarı: Gergin ve ince bir yapıdadır. Ses dalgaları, kulak zarına çarparak titremesine yol açar. Kulak zarı bu titreşimi, bağlı olduğu üç küçük kemikten ilkine aktarır. Orta Kulak Orta kulak, her iki ucu bir zarla kapalı olan kemikli bir boşluktur. Bu iki zar birbirine üç küçük kemik ile bağlıdır. Bu üç küçük kemiğin ortak adı kemikçiktir ve şekilleri yüzünden çekiç kemiği, örs kemiği ve üzengi kemiği olarak bilinirler. Birinci kemikçik olan çekiç kemiği, kulak zarının arka kısmına bağlıdır. Kulak zarı titrediği zaman çekiç kemiği de titrer. Bunun ardından çekiç kemiği titreşimi örs kemiğine, o ise titreşimi üzengi kemiğine aktarır. Üzengi kemiği, sondaki zar ile yan oval pencere arasındaki bağlantıyı sağlar. Bu üç kemikçik oval pencereyi titreten titreşimleri yükselten kaldıraçlar gibi çalışır. İç Kulak İç kulak, salyangozu andıran bükümlü ve kemikli bir dış yüzeye sahiptir. Salyangoz, duymak için gerekli olan reseptörleri içerir ve iletim işlemini gerçekleştirir. Yani, titreşimleri işitsel bilgiye dönüştürülmek üzere işlenmeleri için beyne gönderilen sinir akımlarına çevirir. Tüy hücre denilen işitsel reseptörler, salyangozun basiler zar adlı alt zarında çıkan tüy şeklindeki hücrelerdir. Salyangoz tüplerinin içindeki sıvının titremesi, basiler zarın hareket etmesine ve tüy hücrelerini bükmesine yol açar.
128
PSİKOLOJİ SIRLARI
Tüy hücrelerinin mekanik olarak bükülmesi minyatür elektrik akımlarının oluşmasına yol açar. Bunlar ise yeterince güçlüyse sinir akımlarını tetikler (iletim). İşitme siniri, beynin işitsel korteksine işlenmek üzere sinir akımları taşıyan bir şerit liftir. Temporal lobun üst kısmında bulunan birincil işitsel korteks, sinir akımlarını çeşitli perde ve yükseklikteki sesler gibi temel işitsel duyulara çevirir. İşitsel çağrışım bölgesi, bitişiğindeki işitsel alandan gelen sinir akımı şeklindeki anlamsız işitsel duyuları alır. İşitsel çağrışım bölgesi, anlamsız işitsel duyuları anlamlı melodi, şarkı, kelime veya cümle gibi algılara dönüştürür. Beyin, sesin yönünü ses dalgalarının birbirinden aşağı yukarı 16 cm. uzaklıkta olan iki kulağa ulaşma süresi arasındaki küçük zaman farkını hesaplayarak belirler. Sadece alçak perdedeki sesler için geçerli olan frekans teorisi, sinir akımlarının beyne ulaşma sıklığının sesin hangi alçaklıkta olduğunu belirlediğini söyler. Yer Teorisi Beynin bir sesin orta veya yüksek perdeden olduğunu belirlemek için, bu sesin zar üzerinde nereyi titreştirdiğine dikkat ettiğini ileri sürer. Beyin; sesin yüksekliğini, sinir akımlarının işitsel sinirden ne hızda veya hangi sıklıkta geldiğine göre hesaplar. İç kulakta salyangozun üstünde bulunan vestibüler sistem, farklı açılarda yerleştirilmiş kemikli kemerlere benzeyen üç tane yarı döngüsel kanaldan oluşur. Bu yarı döngüsel kanalların her biri, başımızın duruşuna uygun olarak hareket eden bir sıvı ile doludur. Kanalların içinde ayrıca sıvının hareketine tepki veren sensörler bulunur. Vestibüler sistemin başın duruşunu hissetmek, başı dik tutmak ve dengeyi sağlamak gibi fonksiyonları vardır. Meniere Hastalığı Vestibüler sistemdeki yarı döngüsel kanalların hatalı çalışmasından dolayı ortaya çıkar. Semptomların arasında ani baş dönmesi, mide bulantısı, kusma ve baş ağrısına sebep olan kulak uğultusu bulunur. Baş dönmesi ve mide bulantısı gibi semptomları olan vertigo, vestibüler sistemdeki yarı döngüsel kanalların hatalı çalışmasından dolayı ortaya çıkar.
129
PSİKOLOJİ SIRLARI
Duyma Kayıpları İletim tipi işitme kaybı, kulağın herhangi fiziksel hasardan dolayı dış kulaktan iç kulağa titreşim iletimindeki yeteneğinin azalmasıdır. Sensorinoral işitme kaybı ise, işitme sinirlerindeki hasar veya ciliadaki (tüyler) hasar nedeniyle oluşur. Bu ses kaybı çok yaygın değildir ama yaş ile ilintilidir. Altmış beş yaşına geldiğimizde çok hassas olan tüyleri (cilia) kaybederiz ve ancak yüksek perdeli sesleri duymaya başlarız. İletim Tipi Sağırlık Kulakta kir birikmesi, kulak zarının hasar görmesi veya kemikçiklerin çalışmaması yüzünden meydana gelebilir. Bütün bu durumlar kulak zarından gelen titreşimlerin salyangozdaki sıvıya aktarılmasına engel olarak çeşitli seviyelerde işitme kaybına yol açar. Nöral Sağırlık İşitme reseptörlerinin zarar görmesidir. Bu durumda sinir akımlarının üretilmesi engellenir. Nöral sağırlık, işitme sinirinin zarar görmesi durumunda ortaya çıkar ve bu durumda da sinir akımları beyne aktarılamaz. Salyangoz İmplantı Ameliyatla salyangozun içine takılan minyatür bir elektronik cihazdır. Salyangoz implantı ses dalgalarını elektrik sinyallerine çevirir ve bu sinyaller işlenmek üzere işitme siniri üzerinden beyne taşınır.
KİMYASAL DUYULAR; TAT VE KOKU ALMA Tat Uyarıcıları çeşitli kimyasal maddeler olduğu için tat alma duyusu, kimyasal bir duyu olarak adlandırılır. Dilin yüzeyinde tat tomurcuğu denilen reseptörler bulunur. Bu reseptörler dört temel tadı algılar: Tatlı, tuzlu, ekşi ve acı. Tat tomurcuklarının fonksiyonu iletim yapmaktır, yani kimyasal reaksiyonları sinir akımlarına çevirirler.
130
PSİKOLOJİ SIRLARI
Dil, ağızdaki kimyasalları algılamak için dizayn edilmiş tat tomurcukları ile kaplıdır. Birçok tat tomurcuğu dilin dış kenarlarında bulunurken; boğazın ve dilin arkasında, ağız duvarlarında da reseptörler vardır. Yiyecek; çiğnediğimiz sırada çözülür, tat tomurcuklarına giriş yapar ve böylece beyne uyarı gönderen sinirler tetiklenir. İnsan dilinde yaklaşık 2000 ile 10.000 arasında tat tomurcuğu vardır, Her bir tomurcuk ise 50 ile 100 arasında alıcı hücre ihtiva etmektedir. Tat tomurcukları, yenileri yerlerini alıncaya kadar ortalama 5 gün yaşarlar. Yaş ilerledikçe bu oluşum hızı düşer ve tat alma hassasiyeti azalır. Bu da, bazı yiyeceklerin neden çocuklukta
sevilmezken
yetişkinken
arandığını
anlatmaya
yetecektir.
Tat
alma;
yediklerimizden zevk alma duygusunu vermesinin yanında, hangi yiyeceklerden enerji alacağımızı ya da hangi yiyeceklerin zararlı olabileceği konusunda bize yön gösteren bir duyudur. Koku duyusu ile birlikte tat alma, bize iştahımızı korumada, potansiyel tehlikeleri (gaz kokusu, yanık kokusu vb.) değerlendirmede ve zehirli yiyeceklerden uzak durmada yardımcı olur. Koku Almak Koku almak, kimyasal bir duyu olarak adlandırılır çünkü uyarıcısı havada taşınan çeşitli kimyasallardır. Burnun üst kısmında koku alma ile ilgili reseptörlerin yer aldığı küçük bir bölge bulunur. Koku reseptörlerinin fonksiyonu iletim yapmak, yani kimyasal reaksiyonları elektrik akımlarına çevirmektir. Koku Hücreleri Koku hücreleri, koku reseptörleridir ve burun geçitlerinin en üst kısmında 2.5 santimetrekarelik iki doku bölgesinde bulunurlar. Koku hücreleri mukoza ile kaplıdır. Uçucu moleküller bu maddenin içinde çözülür ve altlarında bulunan koku hücrelerini uyarır. Koku hücreleri beyne giden sinir akımlarını tetikler. Bu akımlar, beyinde farklı kokular olarak yorumlanır.
131
PSİKOLOJİ SIRLARI
DOKUNMA Dokunma duyusu basınç, sıcaklık ve acı ile ilgilidir. Derinin dış yüzeyinin altında dokunma duyusuyla ilgili yarım düzine minyatür reseptör bulunur. Dokunma sensörlerinin fonksiyonu, mekanik basıncı veya sıcaklıktaki değişiklikleri işlenmek üzere beyne gönderilecek olan sinir akımlarına dönüştürmektir. Deri Vücudumuzun en büyük organı olan derinin üç farklı katmanı bulunur. Derimizin dış katmanı ölü hücrelerden oluşan ince bir tabakadır ve reseptör barındırmaz. Ölü tabakanın hemen altında ipliksi uzantılara benzeyen ilk reseptörler bulunur. Derinin orta ve yağlı tabakalarında farklı şekil ve fonksiyonda çeşitli reseptörler bulunur. Derinin orta katmanında bulunan önemli sensörlerden biri tüy reseptörleridir. Tüy Reseptörleri: Orta tabakada her bir tüy folikülünün etrafını çevreleyen serbest sinir uçları bulunur; bunlara tüy reseptör denir. Serbest Sinir Uçları Derinin dış tabakasının yüzeyine yakın olan yerde bir grup ipliksi uzantı bulunur; Bu uzantılar, bunları koruyan veya çevreleyen bir şey olmadığı için serbest sinir uçları olarak adlandırılırlar. Pacinian Corpuscle Derinin yağlı katmanında Pacinian Corpuscle denilen en büyük dokunma sensörü bulunur. Soğan dilimi gibi ayrı katmanları olan
bu
reseptör,
dokunmaya
aşırı
duyarlıdır; titremeye tepki veren tek reseptördür ve çok çabuk uyum sağlar. Bütün bu reseptörler elektrik sinyallerini beyne gönderir.
132
PSİKOLOJİ SIRLARI
AĞRI Ağrı; doku hasarı, kişinin düşünce ve inanışları ya da stres yaratıcı çevresel sebeplerden kaynaklanabilen rahatsızlık verici duygusal bir deneyimdir. Vücutta bulunan ağrı reseptörleri, beyinde bulunan beden duyuları bölgesine ve limbik bölgelere akımlar gönderir. Bu akımlar ağrı hissine dönüştürülür. Ağrı, hayatta kalmak için önemlidir. Tehlikeli durumlardan veya uyarıcılardan kaçınmamızı ve yaraların iyileşmesi için beklememizi sağlar. Ağrı Tedavisi Kapı Kontrol Teorisi; ağrı ile ilgisi olmayan sinir akımlarının beyne ulaşmaya çalışan ağrı akımları ile yarıştığını söyler. Bu yarışma, aktarılabilen akımların sayısını kısıtlayan bir darboğaz ya da nöral kapı oluşturur. Yani kişinin dikkatini başka bir yere odaklaması veya yaralı bir bölgeyi ovuşturması ağrı ile ilgili olmayan akımların sayısını arttırır ve ağrı ile ilgili akımların geçişini azaltır; sonuç olarak ağrı hissi azalır. Nöral kapı; fiziki bir yapı değildir, daha çok beyne ulaşmaya çalışan ağrıyla ilgili akımlar ile ağrıyla ilgili olmayan akımlar arasındaki yarışı tanımlar. Endorfin, beynin ürettiği ve yaralanmalarda veya ağır fiziksel ve psikolojik stres durumlarında salgılanan kimyasal bir maddedir. Endorfinin ağrı kesici özellikleri çok güçlü bir ağrı kesici olan morfin ile benzerlik gösterir. Akupunktur yönteminde ise, uzman bir pratisyen vücudun çeşitli noktalarına ince iğneler batırır ve eliyle çevirerek ya da elektrik vererek uyarır. On ile yirmi dakikalık iğne uyarımının ardından hastalar genellikle ağrılarında azalma olduğunu bildirirler.
ALGILAR Algı, beynimiz binlerce ayrı ve anlamsız duyuyu birleştirip anlamlı bir desen veya görüntüye dönüştürdükten sonra elde ettiğimiz deneyimdir. Ancak, algılarımız nadiren orijinal uyarıcının birebir kopyalarıdır.
133
PSİKOLOJİ SIRLARI
Algılarımız genellikle kendimize özgü deneyimlerimiz tarafından değiştirilir, çarpıtılır, renklendirilir veya bozulur. Yani, algılar gerçek dünyanın kişisel yorumlarıdır. Algı Eşikleri Eşik; bir uyarıcının algılanabilmesi ve algılanamaması ile ilgili bir sınırdır. Eşik, bir uyarıcının farkına ne zaman vardığımızı belirler. Mutlak Eşik; bir uyarıcının şiddet seviyesinin kişinin o uyarıcıyı algılama şansının %50 olduğu noktadadır. Bilinçdışı uyarıcının şiddeti, kişiye %50’nin altında fark etme şansı tanır. Weber Kanunu, uyarıcının şiddetindeki fark edilebilir farkın tespit edilebilmesi için gerekli şiddet artışının ilk uyarıcının şiddetinin büyüklüğü ile orantılı olduğunu söyler. McGurk Etkisi İşitme ve görme duyuları arasında bir uyumsuzluk olduğunda sesin algılanmasında meydana gelen hata McGurk etkisi olarak bilinir. Mide bulantısı tecrübesini içeren duyu etkileşimi, gözlerden ve vücuttan alınan algı ve bilgiler, vestibüler sistem ve synesthesia ile örtüşmediği zaman oluşur. (Synesthesia: Bir duyuyla oluşan deneyimin (ses duymak) başka birindeki deneyimi oluşturmasıdır.) Diğer bir önemli algısal süreç ise seçici dikkattir (diğerlerine ayarlama yaparken bazı duyusal verilere odaklanmak). Seçici Dikkat Bir parti sırasında diğerlerini göz ardı ederek sadece bir kişiye odaklanabilmek, seçici dikkat sayesindedir. Eğer otomatik seçici dikkat devreye girmezse odaklanmamız mümkün olamaz. Algının temel ikinci süreci duyusal adaptasyondur (uzun süre bir uyarıya maruz kaldığımız zaman duyarlılığın azalması). Örneğin; havuza ilk girdiğimizde suyu soğuk hisseder, fakat bir süre sonra soğuğu hissetmez hale geliriz. Çevremizdeki değişmeyen şeylere adapte olma kabiliyeti yaşamımızı sürdürmemiz için çok önemlidir.
134
PSİKOLOJİ SIRLARI
Çünkü böylece, çevremizdeki bilgi ihtiva eden önemli değişiklikleri belirleyecek duyu reseptörlerimiz serbest kalır ve uygun tepkiyi verir. Duyudaki değişikliğe rağmen uyarıcıyı sabit olarak algılama yeteneği asperseptual sabitlik olarak bilinir. Görselimizin açılıp kapanan bir kapı olduğunu düşünelim. Kapalıyken kapıyı bir dikdörtgen gibi görürüz. Ama açıkken sadece kenarını görürüz ki, bu da bir çizgi gibi algılanır. Fakat biz, kapı açılıp kapanırken hiçbir zaman değişir gibi algılamayız. Görsel sistem renk sabitliğini de düzeltir. Örneğin; bir blue-jean ve parlak bir beyaz gömlek giydiğinizi hayal edin. Dışarıya çıktığınızda iki renk de en parlak halinde olacaktır ama siz hâlâ gömleği en parlak, jeani ise daha koyu göreceksiniz. İçeri girdiğinizde elbiselerinizin üzerindeki ışık kararacaktır ama siz gömleği hala en parlak olarak görmeye devam edeceksiniz. Bunun nedeni, renkleri bir araya koyup baktığınızda beyaz gömleğin çevresindeki şeylere göre daha fazla ışık yansıtıyor olmasıdır. Algıda Beklentinin Önemli Rolü Duygularımız, beklentilerimiz ve duyularımızın oluştuğu şartlar algımız üzerinde derin bir etkiye sahiptir. Örneğin, insanlara yemek üzere oldukları yiyecekle ilgili olumsuz bir şey söylediğinizde aldıkları tat olumsuzdur. Hâlbuki, bu tip bir bildirimle karşılaşmamış olanlar yemeği çok kötü bulmazlar. Algılarımız, arzularımızdan ve ihtiraslarımızdan da etkilenir. Örneğin, açken yiyecekle ilgili kelimeler yiyecekle ilgili olmayanlara göre ilgimizi daha çok çeker. Kültür de algıyı etkiler. Chua, Boland ve Nisbett, bir çalışmada Amerikalı ve Asyalı lisansüstü öğrencilere karmaşık bir arka plana karşı olacak şekilde uçak, hayvan veya tren gibi farklı görüntüler gösterdi. Sonuç, Amerikalı öğrencilerin daha çok ön plandaki görüntüye odaklandıklarını, Asyalı öğrencilerin görüntünün kaynağına (durumuna) daha çok dikkat sarf ettiklerini ortaya koydu.
135
PSİKOLOJİ SIRLARI
Algı ve Yapısalcılar; Geştaltçılar Yapısalcılar, karmaşık algıları oluşturmak için yüzlerce temel parçayı birleştirdiğimize; ayrıca, geriye doğru giderek algıları daha küçük birim veya parçalara ayırabileceğimize inanıyorlardı. Geştalt psikologları, beynimizin ayrı ayrı parçaların anlamlı bir desen veya algı oluşturmak için ne şekilde organize edileceğini belirleyen bir dizi kurala uyduğuna inanıyordu. Şöyle ki: Şekil-Zemin: Şekil-zemin prensibi, uyarıcıları organize ederken otomatik olarak şekil ve zemini birbirinden ayırma eğilimi gösterdiğimizi söyler. Daha ayrıntılı olan şekil, daha az ayrıntılı olan zemin üstünde öne çıkar. Benzerlik: Benzerlik kuralı, uyarıcıları organize ettiğimiz zaman benzerlik gösteren uyarıcıları aynı grupta topladığımızı söyler. Tamamlama: Tamamlama kuralı, uyarıcıları organize ederken şeklin eksik olan parçalarını tamamlayıp şekli bir bütün olarak görme eğilimi gösterdiğimizi söyler. Yakınlık: Yakınlık kuralı, uyarıcıları organize ederken fiziksel olarak birbirine yakın olan nesneleri bir gruba dâhil ettiğimizi söyler. Basitlik: Basitlik kuralı, uyarıcıların mümkün olan en basit şekilde organize edildiğini söyler. Süreklilik: Süreklilik kuralı, uyarıcıları organize ederken dizi halindeki nokta veya çizgileri yorumlarken pürüzsüz veya sürekli yolları tercih ettiğimizi söyler. Algıda Değişmezlik Boyut Değişmezliği Nesnelerin retina üzerindeki görüntüleri sürekli olarak büyüyüp küçülmesine rağmen onları sürekli olarak aynı boyutta algılama eğilimimizi açıklar. Şekil Değişmezliği Bir nesneye farklı açılardan baktığımızda, retina üzerine yansıyan görüntüsü değişmesine rağmen bizim şekilde algılama eğilimimizi açıklar. 136
PSİKOLOJİ SIRLARI
Parlaklık ve Renk Değişmezliği Değişen ışıklandırmada parlaklığı aynı olarak algılama eğilimimizi açıklar. Renk değişmezliği, değişen ışıklandırmada renkleri aynı olarak algılama eğilimimizi açıklar. Derinlik Algısı Retinaya yansıyan görüntüler iki boyutlu; yani sadece yükseklik ve genişlikten ibaret olmasına rağmen, gözün ve beynin üçüncü bir boyut, yani derinliği ekleme becerisini açıklar. İki Göze Bağlı Derinlik: Her iki gözün hareket etmesine bağlıdır. Kavuşma: Gözleri hareket ettiren kasların gönderdiği sinyallere dayalı bir binoküler ipucudur. Yakındaki veya yaklaşmakta olan nesneleri görmek için bu kaslar gözlerimizi içeriye, burnumuza doğru döndürür. Beyin kaslardan gönderilen sinyali kullanarak nesnenin uzaklığını belirler. Retinal Ayrıklık: Gözlerin arasındaki mesafeye dayanan bir binoküler derinlik ipucudur. Konumlarının farklı olmasından dolayı her bir göz hafifçe farklı bir görüntü alır. Sağ göz ve sol göz arasındaki fark retinal ayrıklıktır. Beyin; büyük bir retinal ayrıklığı nesnenin yakında olduğu, küçük bir retinal ayrıklığı ise nesnenin uzakta olduğu şeklinde yorumlar. Doğrusal Perspektif: Birbirine paralel çizgiler uzak bir noktada birleştiğinde meydana gelen bir monoküler derinlik ipucudur. Göreli Büyüklük: İki nesnenin aynı büyüklükte olmasını beklediğimiz halde aynı büyüklükte olmadıkları zaman meydana gelen bir monoküler derinlik ipucudur. Bu durumda iki nesneden daha büyük olanı daha yakında gibi görünür, daha küçük olanı ise daha uzakta gibi görünür. Araya Girme: Nesneler üst üste bindiği zaman ortaya çıkan bir monoküler derinlik ipucudur. Üstte olan nesne daha yakında, altta olan nesne ise daha uzakta görünür. Işık ve Gölge: Aydınlatılan nesneler daha yakın görünürken gölgede kalan nesnelerin daha uzak görünmesini sağlar.
137
PSİKOLOJİ SIRLARI
Dokusal Gradyan: Keskin, ayrıntılı dokulu alanların daha yakında, daha az keskin ve daha az ayrıntılı dokulu alanların daha uzakta algılandığı bir monoküler derinlik ipucudur. Atmosferik Perspektif: Toz, sis, bulutlar ve su buharı yüzünden meydana gelen bir monoküler derinlik ipucudur. Daha net nesneleri daha yakında, flu nesneleri ise daha uzakta algılarız. Hareket Parlaksı: Hareket eden nesnelerin hızına dayanan bir monoküler derinlik ipucudur. Yüksek hızda hareket eden nesneleri, daha yavaş ve sabit görünen nesnelere göre, kendimize daha yakın olarak algılarız. İllüzyon Bir imgenin gerçekte olmadığı ve olamayacağı kadar çarpıtılmış şekilde algılanmasıdır. Beynin boyut, uzam ve derinlik gibi algısal ipuçlarını doğru olarak yorumlayamayacak şekilde yanlış yönlendirilmesidir. Bilinçdışı Algı - Bilinçdışı mesajları, mutlak eşiğin altında, yani algılama şansı %50’nin altında olan işitsel ve görsel mesajlardır. - Kendini doğrulayan kehanetler, bazı davranışların değişeceğine çok inanmak ve ardından farkında olmadan bu davranışı değiştirecek şekilde hareket etmekle ilgilidir. - Kültürel etkiler, belli bir topluluğun veya etnik grubun üyelerini ortak davranış, değer ve inanışları paylaşmaya yönlendiren ikna edici baskılardır. Duyum Ötesi Algı Normal duyu süreçleri veya kanalları dışında bilgi gönderip alma ile ilgili bir grup psişik deneyimdir. ESP dört genel beceriyi kapsar: Telepati, önsezi, dolaylı net görüş ve telekinezi. Telepati, kendi düşüncelerini bir başkasına gönderebilme veya başkalarının düşüncelerini okuyabilme becerisidir. Önsezi, olacak olayları önceden sezme becerisidir. Dolaylı net görüş, görüş alanının dışında bulunan olayları veya nesneleri algılama yeteneğidir. Telekinezi, zihnin maddeyi etkileme gücüdür. 138
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ganzfeld İşlemi Mesajı gönderen kişi ile mesajı alan kişi arasında gerçekleşen telepatik iletişimi kontrol ederken; hile, hata ve çarpıtmaları ortadan kaldırmak için kullanılan bir kontrol yöntemidir. Fi Hareketi Aslında sabit olan ışıkların hareket ettiği illüzyonunu tanımlamaktadır. Günümüzde görünürde hareket olarak adlandırılan bu hareket illüzyonu, birbirine yakın yerleştirilen sabit ışıkların belli bir aralıkla yanıp sönmesi ile elde edilir. Gerçek Hareket Gerçek hareket, boşlukta gerçekten hareket eden bir uyarıcı veya nesneyi algılamamızı tanımlar. Görünürde Hareket Görünürde hareket, uyarıcı ya da nesne gerçekte sabitken onun boşlukta hareket ettiği illüzyonudur. Görünürde hareket illüzyonu; her biri bir öncekinden biraz farklı bir pozisyon ya da duruşta olan bir dizi sabit görüntüyü hızlı bir şekilde göstererek elde edilir. Sanal Gerçeklik Sanal gerçeklik, bilgisayar tarafından yaratıldığı halde bir nesnenin içinde olduğunuz, bir çevrede dolaştığınız veya bir hareketi gerçekleştirdiğiniz algısal deneyimini yaşamamızı tanımlar.
139
PSİKOLOJİ SIRLARI
BÖLÜM IV BİLİNÇ
140
PSİKOLOJİ SIRLARI
141
PSİKOLOJİ SIRLARI
BİLİNÇ Bilinç, kendimizin ve çevremizin öznel farkındalığı olarak tanımlanır. Bilinç tecrübesi insan doğasının temelidir. Bilinç çalışmaları psikologlar için çok önemli olmuş ve birçok psikolojik teorinin oluşmasında rol oynamıştır. Örneğin Freud, kişilik teorileri çalışmasında davranışın bilinçli ve bilinçsiz yönlerinin farkıyla ilgilenirken; günümüz psikologları otomatik ve kontrollü davranışların arasındaki farkı tespit etmeye çalışmaktadırlar. Bazı din adamları ve dini uygulamalar, zihin (ruh) ile bedenin ayrı varlıklar olduğunu savunurlar. Örneğin, Fransız filozof Rene Descartes, bir düalizm savunucusudur. Düalizm, zihnin maddesel olmayan bir varlık olarak fiziksel bedenden ayrı olduğunu (bağlı olmasına rağmen) savunan bir fikirdir. Bilinç çalışması, özgür irade varlığıyla ilgili psikolojik sorunun temeli için de önemlidir. Bazı davranışlarımızı ve inanışlarınızın sebebinin bazı dış güçler olduğunu anlayabiliriz ama buna rağmen kontrolün bizde olduğuna ve davranışlarımızın çoğuna bağlandığımıza inanırız. Bilinç tecrübemiz işlevseldir ve biz onu davranışlarımızı kontrol etmek ve problemler hakkında mantıklı düşünmek için kullanırız. Bazı durumlarda bilinç caydırıcıdır da. Örneğin, amaçlarımıza uygun yaşamadığımızı düşünüyorsak ve diğer insanların bizi olumsuz algıladığı kanaatindeysek, bizi bilinçten uzaklaştıracak davranışlara yönelebiliriz (alkol ve psikoaktif ilaçlar vb). Bilinçlilik Sürekliliği Bilinçlilik hali, kişinin düşünce ve duyguları ile ilgili farklı farkındalık seviyesiyle ilgilidir. Bunların arasında zihinde görüntülerin oluşturulması, düşünce süreçlerini takip etmek veya benzer duygusal tecrübeler yaşamak bulunur. Bilinçlilik sürekliliği; hassas bir şekilde farkında olmak ve dikkatli olmak ile tamamen farkında olmamak ve tepkisizliğe kadar uzanan çeşitli durumları kapsar.
142
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kontrollü Süreçler Kontrollü süreçler hedefe ulaşmak için kesin farkındalık, dikkat ve konsantrasyon gerektiren faaliyetlerdir. Kontrollü süreçleri yerine getirmek için gerekli olan dikkat, genellikle diğer faaliyetlerin sürdürülmesine engel olur. Otomatik Süreçler Otomatik süreçler çok az farkındalık gerektiren, dikkatinizin çok azını kullanan ve diğer faaliyetlere engel olmayan hareketlerdir. Bilincin Psikoaktif İlaçlar ile Değiştirilmesi Psikoaktif ilaç, bilinç durumumuzu, algımızı ve ruh halimizi değiştiren bir kimyasaldır. Bu ilaçlar çikolata, kahve gibi hem günlük içecek ve yiyeceklerin hem de tezgâh üstü ilaçların (aspirin) vb. içinde bulunur. Psikoaktif ilaçlar genellikle uyku ilaçları, sakinleştiriciler ve antianksiyete ilaçları ile beraber reçete edilir. Psikoaktif ilaçların başlıca dört sınıfı vardır: Uyarıcılar, depresanlar, opioidler ve halüsinojenler. Uyarıcılar: Uyarıcı da bir psikoaktif ilaç olup, merkezi sinir sistemi sinapslarındaki dopaminin, norefinefrinin ve serotoninin tekrar alımını engeller. Kafein, bitkilerin meyvelerinde ve yapraklarında bulunan psikoaktif bir ilaç ve doğal bir böcek öldürücüdür. Nikotin de kafein gibi doğal bir böcek öldürücü olup itüzümü ailesine ait bitkilerde bulunur. Kokain, koka bitkisinin yapraklarından elde edilen bağımlılık yaratıcı bir uyuşturucudur. Amfetamin, azalan yorgunluk ve iştahla beraber uyanıklığı ve odaklanmayı arttırıcı etki üreten bir uyarıcıdır. Depresanlar: Depresanlar, merkezi sinir sistemi aktivitelerini azaltan psikoaktif ilaçlardır ve sinirsel aktiviteleri arttıran uyarıcıların aksine, bilinci yavaşlatacak şekilde hareket ederler. Depresanların arasında en genel kullanım alkolde yoğunlaşmıştır.
143
PSİKOLOJİ SIRLARI
Alkol, renksiz bir sıvı olup nişasta veya şekerin fermente edilmesiyle elde edilmektedir. Ilımlı dozlarda alkol sempatik sinir sistemini yavaşlatarak hareket ederken, yüksek dozlarda koordinasyonu ve dengeyi bozacak şekilde cerebellumda faaliyet gösterir. Alkol saldırganlığı arttırırken, saldırganlığını dindirmek için tüketildikçe yetenek ve odak kaybına neden olabilir. Barbitüratlar,
uyku ilacı ve ağrı kesici olarak reçete edilirler.
Ilımlı dozlarda
kullanıldığında rahatlama sağlarlar ve uyku verirler. Yüksek dozlarda ise düşünme zorluğu, konuşma yavaşlığı, yanlış muhakeme, koma ve ölümle noktalanabilecek sonuçlar doğurur. Benzodiazepin depresan ailesinden bir ilaç olup; anksiyete, insomnia ve kas spazmlarını tedavide kullanılır. Düşük dozlarda kullanıldığında anksiyeteyi azaltan bir etki gösterirken, yüksek dozlar aşırı uyku sebebidir. Zehirli uçucu maddeler olarak tutkal, benzin, propan, saç spreyi ve sprey boyalar sayılabilir ve solunduğunda bilinç kaybına neden olur. Opioidler: Solunum ve kardiyak depresyon da dâhil olmak üzere birçok vücut fonksiyonunu yavaşlatır (afyon, morfin, eroin). Opioidler, beyindeki opioid sinir reseptörlerindeki ve sindirim sistemindeki aktiviteyi arttırarak öfori, analjezi, yavaş soluma ve kabızlık üretirler. Kimyasal yapıları endorfine benzemektedir. Opioidler, kan basıncını ve kalp hızını arttırıcı etkiye sahipken tehlikeli seviyelerde kullanım halinde bu hız, kalp krizi veya felce sebep olur. Halüsinojenler: Halüsinojenler, duyumu ve algıyı değiştirerek halüsinasyon yaratan psikoaktif ilaçlar ya da uyuşturuculardır. Halüsinojenler hayal gördüren, sanrı yaratan olarak da bilinir. Halüsinojenler, algıda bir ya da iki duyu yoluyla kırılmalar yaratır. Bu ilaçlar kullanıldığında elde edilen tecrübe; günlük hayatta yaşananlardan çok, hayallerde yaşananlara benzemektedir. Marihuana ya da esrar en sık kullanılan halüsinojendir.
144
PSİKOLOJİ SIRLARI
Marihuana bir uyarıcı gibi hareket edip kıkırdama, kahkaha atma gibi davranışları tetiklemesinin yanı sıra hafif bir zehirlenme etkisi de yaratır. Halüsinojenler, bilinç değiştiren güçlü ilaçlar olmalarına rağmen fizyolojik ya da psikolojik tolerans ya da bağımlılık üretmezler. Psikoaktif ilaçların özellikle yasadışı kullanımı olumsuz yan etkilere sahiptir. Bu, hepsinin tehlikeli olduğu anlamına gelmese de uzun süreli kullanımların tehlikeli sonuçlar doğurma potansiyeli yüksektir. Zaten bu ilaçlar genellikle ilk anda değil, sürekli kullanımda artan dozlara bağlı olarak negatif yan etkiler doğururlar. Problem, ilaçların yarattığı tolerans düzeyindedir. Tolerans, aynı etkiyi sağlamak için dozdaki artışı ifade eder. Doz artıkça da kullanıcının bağımlılığı, yani düzenli şekilde kullanma ihtiyacı artar. Kullanıcılar ilaçları kullanmayı bırakmak istediklerinde, bırakmadan ya da dozajı azaltmadan doğan fiziksel acı ve semptom tecrübelerini yaşamaya başlarlar. Dolayısıyla, ilaca karşı tekrar bir açlık duyarlar ve malî ya da sosyal maliyeti ne olursa olsun bu ilaçların ve uyuşturucuların peşinden giderler. Rekreasyonel ilaçlar, bilinç durumunu değiştirerek (özellikle merkezi sinir sistemini etkileyerek) ruh halini tekrar canlandırmak için kullanılırlar. Bu ilaçlar ilk kullanımda bağımlılık yapmadıkları için tehlikesiz gibi düşünülseler de, bunları kullananların başarı oranları düşüktür. Rekreasyonel ilaçlara birkaç örnek olarak eroin, alkol, marihuana, prozac, kodein sayılabilir. Bilinci İlaçsız Değiştirmek Psikoaktif ilaçları kullanarak bilinç deneyimlerini değiştirmek mümkündür ama ilaç olmadan, televizyon seyretmek, egzersiz yapmak, uyumak gibi yöntemlerin yanında bizi ayıltan başka aktivitelerle de başarıya ulaşılabilir. Hipnoz, duyusal yoksunluk ya da meditasyon ile bilinçteki değişiklikleri görebiliriz.
145
PSİKOLOJİ SIRLARI
Telkin Sayesinde Davranış Değiştirmek Hipnoz, arttırılmış telkin ile derin gevşeme ve yoğun odaklanmayı içinde barındıran hipnotik indüksiyon süreci tarafından başlatılan trans benzeri bilinç durumudur. Hipnoz, telkin temelli bir güce dayandığından ve bazı insanlar telkine daha yatkın olduklarından bu kişiler kolayca hipnoza tâbi tutulabilirler. Hipnoz için en iyi katılımcılar, bu işe gönüllü olup fanteziye, yeni tecrübelere açık olan kişilerdir. Hipnotize edilmek isteyenler, hipnotize eden kişinin önerilerine açık olmalıdır. Hipnotize olmanın sonuçları uygunluk, gevşeme, itaat ve telkinin birlikteliğinden doğar. Hipnoz hakkındaki yanlış sanılardan biri,
hipnotize eden kişinin katılımcının
kontrolünü ele alarak ona istemediği şeyleri yaptıracağı düşüncesidir. Hipnotize edilen insanlar telkine açık olmalarına rağmen, davranışlarının kontrolünü ve farkındalığı ellerinde tutarlar ve hipnotize eden kişinin telkinlerine uymayı reddedebilirler. Diğer genel bir inanış ise, hipnotize eden kişilerin katılımcılara hipnotize haldeyken olup bitenleri unutturduğudur. Bu konu üzerinde yapılan araştırmalar, bu etkinin güçlü ve genel olmadığı sonucunu ortaya koymuştur. Bazı hipnotistler, çocukluk anılarını veya bir cinayet sahnesindeki detayları hatırlamaları için insanları hipnotize ederler. Ama hipnozun zihnin gerilerinde kalmış bazı olayları ortaya çıkarma fikri pek başarılı olamamış, yapılan çalışmalar hatırlanan şeylerin doğru olmadığını ortaya çıkarmıştır. Hipnoz, sıklıkla bazı istenmeyen davranışları-sigara içmek, alkol bağımlılığı ya da çok yemek vb. düzene koymak için de kullanılmaktadır. Bazı başarılı sonuçlar rapor edilse de hipnozun bu konudaki başarısı tartışmalıdır. Bilincin Değiştirmek için Duyumu Azaltmak Duyusal yoksunluk; beş duyudan bir veya daha fazlasını etkileyen uyarıcıyı, bilinçte değişiklikler yaratacak olasılıklar dâhilinde bilerek azaltmaktır.
146
PSİKOLOJİ SIRLARI
Duyusal yoksunluk, tıbbi nedenlerle ve akıl sağlığı tedavilerinde kullanılır. Kullanılma amacı ise bilinçte hoşa giden değişiklikler yaratmaktır. Ancak şu nokta unutulmamalıdır ki; göreceli olarak kısa süren duyusal yoksunluk seansları fiziksel ve mental açıdan yararlı olsalar da, süre uzadığında kafa karışıklığı, halüsinasyon gibi algı bozuklukları ile karşılaşmak olasıdır. Meditasyon Meditasyon, bireyin özel bir şeye, dış etkenleri göz ardı ederek ve iç dünyasına yönelerek odaklanıp (nesne, kelime) kendini iyi ve rahatlamış hissetme durumuna ulaşma çabasıdır. Yoga, Zen, Transdantal Meditasyon, doğu kökenli meditasyon tekniklerinin batı formunda icra edilen tekniklerinden birkaçıdır. Meditasyon, stres ve depresyon ile mücadelede önemli bir etkendir ve kan basıncını kontrol etmek için de iyi bir yardımcıdır. Bunun sebebi, meditasyon durumunda yayılan alfa ve beta dalgalarının oksijen tüketiminde ve kalp hızında yarattığı olumlu etkidir.
UYKU VE RÜYA UYKU Tüm insanları içine alacak şekilde tüm organizmalar, düzenli bir şekilde tekrar eden davranış döngülerinden yani biyolojik ritimlerden etkilenir. Biyolojik ritme örnek olarak kuşların göçü ve ayıların kış uykusu verilebilir. Birçok biyolojik ritim, çevre ışığının süresi ve seviyesindeki değişikliklerle (yazın kışa, gecenin gündüze dönmesi) koordinelidir. Kuşlarda hipofiz bezi, ışığa karşı doğrudan duyarlıdır ve bunun harekete geçmesi göç ya da çiftleşme gibi davranışları etkiler. Uyku da ortam ışığından etkilenir. Retinadaki ganglion hücreleri talamusun üstündeki alana -suprakiazmatik nukleus- sinyal gönderir. Suprakiazmatik nukleus, ışık uyarıcılarının gücünü ve süresini ölçüp ışığın az ya da çok olduğuna dair sinyalleri hipofiz bezine gönderir.
147
PSİKOLOJİ SIRLARI
Hipofiz bezi de tepki olarak uyku başlangıcını kolaylaştıran güçlü bir hormon olan melatonini salgılar. Uyku Aşamaları Gece Boyunca Hareket Uyku sırasında bilincimizi kaybetsek de, beyin aktif kalmaya devam eder. Uyku şekilleri, gecelerini araştırma laboratuvarlarında geçiren binlerce deneğin beyin dalgalarının elektroansefalogram ya da EEG yoluyla kaydedilmesiyle takip edilmiştir. Uyku araştırmacıları, uyuyan insanların her biri yaklaşık doksan dakika süren tutarlı uyku evreleri geçirdiğini tespit etmiştir. Bu aşamaların iki ana tipi vardır: REM (Hızlı Göz Hareketi) Bu aşama çok hızlı göz hareketleri ve rüya ile karakterize edilmiştir. REM uykusu sırasında dış olaylara karşı farkındalık dramatik olarak azalır. Bu aşama boyunca kaslarımız kendilerini kapatır. Bu da, uyku sırasında kendimize zarar vermememiz için iyi bir şeydir. Non-REM (Hızlı Olmayan Göz Hareketi) Bu aşamada uyku derindir ve çok yavaş beyin dalgaları ile karakterize edilmiştir. Bu aşama N1, N2 ve N3 olarak bilinen üç alt aşamaya bölünür. Her uyku aşamasının beyin dalgalarının şekillerine göre kendine has farkları vardır. Uykuya ilk daldığımızda dalgalar daha uzundur (alfa dalgaları). Sonraki aşama ise, uyuşukluk ya da uykulu olma hali olarak karakterize edilen N1 aşamasıdır. N1’de beyin daha kısa dalgalar üretmeye başlar (teta dalgaları). Bu aşamada bazı kaslar güç kaybeder ve çevre farkındalığı kaybolmaya başlar. Eğer uykuyu sürdürmeyi başarırsak N2 aşamasına geçeriz. Bu aşamada kas aktivitesi iyice düşer, çevre algısı ve bilinç kaybolur. N2 aşaması, uyku yoğunluğu diye bilinen hızlı beyin patlamalarının arasına serpiştirilmiş teta dalgaları ile karakterize edilir. Bu aşama, yetişkinlerin toplam uykusunun yarısını işgal eder.
148
PSİKOLOJİ SIRLARI
Üçüncü aşama olan N3, düşük dalga uykusu olarak bilinir ve uykunun en derin halidir. N3, çok yavaş delta dalgalarının oranının artışıyla karakterize edilir. Bu aşama; uykuda konuşma, uyurgezerlik ve yatak ıslatma gibi anormalliklerin görüldüğü aşamadır. Uyku Bozuklukları Yapılan bir araştırma, yetişkinlerin bir ayda sadece birkaç gece iyi bir uyku alabildiklerini göstermiştir. Bu insanlar; insomnia diye bilinen, uykuya dalmada ve uykuda kalmada yaşanan kalıcı zorluktan mustariptirler. İnsomnianın sebebi fiziksel rahatsızlıklar ve acılar olabileceği gibi psikolojik rahatsızlıklar da olabilir. Rahatsız ve dinlendirici bir uyku alamayan insomnialı insanlar, kaliteli uyku eksikliği yüzünden gün içinde de işlevsel sıkıntılar yaşarlar. Uykusuzluk problemi yaşayan insanlar, bu problemin üstesinden gelmek için barbiturat vb. ilaçlara yönelirler. Ancak, bu ilaçlar rahatlatıcı gibi görünse de uyku döngüsünün doğal aşamalarını bozarak yarardan çok zarar getirir. Çoğu zaman da bu ilaçlara bağımlılık artar. Başka bir uyku problemi ise uyku apnesi denen ve uyku sırasında en az 10 saniye nefes alıp vermenin kesintiye uğraması durumudur. Boğaz duvarlarındaki engeller dolayısıyla oluşan apne, uykuya dalındığı zaman ortaya çıkar. Narkolepsi de sık sık karşılaşılan bir uyku bozukluğudur. Narkolepsi, insanın istem dışı şekilde, yani elinde olmadan, olduğu yerde derin uykuya dalmasıdır. Bu sendroma; cataplexy denen ve bireylerin kısmî ya da tamamen çöküntüyle sonuçlanacak şekilde kas gücünü kaybetmesi durumu da eşlik eder. Narkolepsi, amfetamin gibi uyarıcılarla tedavi edilebilir. Diğer bir uyku bozukluğu uyurgezerliktir. Uyurgezer insanlar yataktan kalktıklarında, yürüdüklerinde hâlâ uyku halindedirler. Uyurgezerlik, genellikle çocukluk dönemlerinde ve sıklıkla 12 yaş civarlarında rastlanan bir uyku bozukluğudur. Uyku terörü, yıkıcı bir uyku bozukluğudur. Yüksek sesli çığlıklar ve yoğun panik içeren bu uyku bozukluğu, çok büyük bir sıklıkla çocukluk döneminde yaşanır.
149
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bruksizm, uyku sırasında dişleri gıcırdatma hali olan bir uyku bozukluğu olup; rahatsız bacak sendromu, uyku sırasında bacaklarda kaşınma, yanma ve rahatsızlık hissetme durumudur. Periyodik uzuv hareket bozukluğu ise, yatakta kendine ya da partnerine zarar verebilecek kadar ileri gidebilen istem dışı ve ani uzuv hareketleridir. REM uykusu davranış bozukluğu, genellikle orta yaşlı ve daha yaşlı insanlarda yoğun ve şiddet dolu rüyalara tepki olarak ortaya çıkan şiddetli ve yıkıcı aktivitelerdir. Uyku ve Uyanıklık Ritmi - Biyolojik Saat: Farklı zaman aralıklarının çeşitli fizyolojik tepkilerini düzenlemek üzere genetik olarak ayarlanmış içsel zamanlama aracıdır. - Günlük Ritim: Yirmi dört saatlik bir döngü içerisindeki fizyolojik tepkileri düzenlemek üzere genetik olarak ayarlanmış olan bir biyolojik saattir. - Suprakiazmatik Çekirdek: Beynin orta alt kısmında bulunan, hipotalamusu oluşturan hücre gruplarından bir tanesidir. Suprakiazmatik çekirdek, uyku-uyanıklık döngüsü de dâhil olmak üzere birçok günlük ritmi düzenleyen akıllı bir biyolojik saattir. Bu çekirdek, doğrudan gözlerden gelen verileri aldığı için suprakiazmatik hücreler ışıktaki değişikliklere karşı hassastır. - Jet Lag: Yolculuk yapan kişilerin biyolojik günlük saatlerinin, bulundukları bölgenin harici saati ile senkronizasyonu tutturamadığı zaman ortaya çıkan yorgunluk, konsantrasyon eksikliği ve düşük bilişsel beceri durumudur. - Işık Terapisi: Yapay ışık kullanarak günlük saatlerin sıfırlanması ve bu şekilde vardiya işçilerinin, jet lag hastalarının uykusuzluğunu ve yorgunluğunu tedavi etmek için kullanılan bir yöntemdir. - Melatonin: İnsan beyninin merkezinde bulunan oval şekilli bir hücre grubu olan beyin epifizi tarafından salgılanan bir hormondur.
150
PSİKOLOJİ SIRLARI
Melatonin salgılanması karanlık ile artarken, aydınlıkta azalır. Suprakiazmatik çekirdek, günlük ritmin düzenlenmesi ve uykunun gelmesini sağlayan melatoninin salgılanmasını düzenler. Uyumamanın Ağır Faturası Tercih ettiğimiz uyku zamanları ve uyku ihtiyacımız hayatımız boyunca çeşitlilik gösterir. Yeni doğanlar günün 16 ile 18 saatini, okul öncesi çocuklar 10 ile 12 saatini uyuyarak geçirirken; okul yaşındakiler gece en az 9 saat, yetişkinler ise 7-8 saat uyurlar. Tabii ki bu süreler kişilere göre değişkenlik gösterebilirler. Dinlenmek, yıllarca önce kurulan okul ve iş hayatının yoğunluğu içinde oldukça zordur. Akşam bir şey yapmak istenmesine rağmen, sabah erken kalkılacağı için erken yatmak hep zorlu bir tercih olmuştur. Ancak; uykunun yapıcı, yenileyici bir işlevi vardır. Uzayıp giden, düzelmeyen uyku eksikliği; artan anksiyete, düşen performans ve ölümle sonuçlanabilecek dikkatsizliklerin sebebidir. Uyku sağlık ve uzun yaşam için anahtar bir rol üstlenir. Hasta olduğumuz zaman daha fazla uyumamız tesadüf değildir. Çünkü uyku, enfeksiyon ile mücadele için çalışmaktadır. Uyku yoksunluğu, enfeksiyon ile mücadele eden bağışıklık sistemini etkisiz bırakırken, obezite, hipertansiyon ve hafıza bozukluklarına yol açar.
RÜYALAR VE RÜYA GÖRMEK Rüyalar, uyurken aklımızdan arka arkaya geçen görüntüler, düşünceler, sesler ve duygulardır. Rüyaların içeriği genel olarak gün içinde yaşananlara, endişelere, korkulara ve başarısızlıklara bağlı olarak oluşur. İnsan, REM uykusundan uyandığında nasıl bir rüya gördüğünü anlatabilir; ama gecenin belli zamanlarında görülen rüyalar uyanıldığı anda genel olarak unutulur. Birçok kültürde rüyalar, rüya görenin mevcut koşullar hakkında bir şeyler ortaya koymasına veya geleceği tahmin etmesine bağlı olarak değişir.
151
PSİKOLOJİ SIRLARI
Avusturyalı psikolog Sigmund Freud, hastalarının rüyalarını analiz ederek onların bilinçsiz ihtiyaçlarını, arzularını anlamaya çalışmıştır. Birçok psikolog hâlâ bu tekniği kullanmaktadır. Freud, psikoanaliz yöntemi yoluyla rüyaların gerçek anlamlarını ortaya çıkararak, insanların problemlerini anlamanın ve çözmenin çok daha kolay olacağına inanmıştır. Rüyanın aktivasyon-sentez teorisi, rüyanın anlamı üzerine bir başka teoridir. Bu teoriye göre rüyalar, beyin sapındaki nöronların rastlantısal bir şekilde hareketlenmesi sonucu ortaya çıkan beyin yorumlarıdır. Araştırmacılar türlü çalışmalarla rüyaların sebebini araştırsalar da, sadece bir tek şey nettir. Rüya görmeye ihtiyacımız vardır. Eğer REM uykusundan mahrum olursak, bir daha rüya görebilene kadar günlük hayatın önemli konularına bağlanmakta çok başarılı olamayız.
BELLEK Farklı türde düşünce ve hatıraları işlemek ve depolamakla ilgili olan farklı beyin bölgeleri vardır. Bunlar; - Korteks: Kısa süreli bellek ve uzun süreli bellek - Amygdala: Duyusal Bellek - Hippocampus: Belleğin Aktarılması 1- Duyusal Bellek Çevreden gelen bilgileri ham halleriyle, bir an ile birkaç saniye arasında değişen bir süre için tutan başlangıç sürecidir ve iki alt başlık altında incelenebilir: Görsel Bellek: Görsel bilgiyi otomatik olarak çeyrek saniye boyunca tutan bir duyusal bellektir. İşitsel Bellek: İşitsel bilgileri 1-2 saniye boyunca tutan bir tür duyusal bellektir. 2- Kısa Süreli Bellek Sadece kısıtlı miktarda bilgiyi kısa bir süre için tutabilen süreçtir. 152
PSİKOLOJİ SIRLARI
Çalışma Belleği: Sadece kısıtlı miktarda bilgiyi kısa bir süre için akılda tutan süreçtir. Üç önemli noktası vardır: Dikkat etmek, tekrarlama, depolama 3- Uzun Süreli Bellek Neredeyse sonsuz miktarda bilginin uzun zamanlı olarak depolanması sürecidir. İfade edilebilir bellek; manzara, hikâye, kelimeler, konuşmalar, yüzler, gündelik olaylar gibi durumlar ya da olaylarla ilgili hatıraları kapsar. Bu tür hatıraların farkındayız ve bunları geri çağırabiliriz ya da hatırlayabiliriz. Diğer bellek çeşitleri şöyle sıralanabilir: İşlemsel ya da İfade Edilemeyen Bellek: Motor beceriler, bazı bilişsel beceriler ve klasik koşullanma yoluyla öğrenilmiş duygusal davranışlarla ilgili hatıraları kapsar. İşlemsel hatıraları geri getiremeyiz ya da hatırlayamayız. Kodlama-Aktarma: Bilginin elde edilmesi veya bilginin nöral ya da bellek kodlarına dönüştürülmesi ile bellekte depolanmasıdır. Otomatik Kodlama: Bilgilerin herhangi bir özel çaba harcamadan ve genellikle biz farkında olmadan kısa süreli belleğe aktarılmasıdır. Çaba Harcayarak Kodlama: Kısa süreli bellekteki bilgilerin, tekrarlama yapmaya özel olarak çaba harcayarak ya da yeni bilgilerle eski bilgiler arasında çağrışım oluşturarak uzun süreli belleğe aktarılmasıdır. Bastırılmış Bellek: Zihnin tehdit edici ya da travmatik bir olayla ilgili hatıraları bilinçdışının derinliklerine itme sürecidir. İstemli olarak geri getirilemez. Bir şey tarafından serbest bırakılıp kişi hatırlayana kadar hatıralar orada kalır. Sıra dışı Bellekler-Fotoğrafsı Bellek: Bir resmi ya da sayfayı kısa süre inceledikten sonra keskin ve ayrıntılı görsel imgeler oluşturabilme ve imgenin tamamını daha sonra hatırlayabilme becerisidir. Flaş Bellek: Kişinin ilgisini çeken, dramatik ya da duygusal olayların genellikle çok ayrıntılı, canlı olarak hatırlanmalarıdır.
153
PSİKOLOJİ SIRLARI
Belleği Güçlendirme; Ezberleme Yöntemleri Yerleşim Yöntemi Hâlihazırda ezberlenmiş yerlerle ezberlenmesi gereken yeni modeller arasında görsel çağrışımlar oluşturan bir kodlama tekniğidir. Asma Yöntemi Rakam, kelime kafiyeleri ve ezberlenecek maddeler arasında çağrışım oluşturan bir kodlama tekniğidir.
ZEKÂ İki Faktör Teorisi 1904 yılında, Charles Spearman zekâyı objektif bir şekilde ölçümlendirdiğini bildirmiştir. Spearman, psikometrik yaklaşımı kullanan ilk kişilerden biridir. Spearman’ın iki faktör teorisi, zekânın iki faktörü olduğunu söyler: - Farklı bilişsel görevlerin ortak noktasını temsil eden genel bir zihinsel beceri faktörü, - Belirli zihinsel becerileri (matematik, mekanik ya da sözel) kapsayan spesifik faktörler. Modern zekâ testleri Spearman’ın g’sini objektif bir puana, bilinen şekliyle IQ puanına dönüştürmüştür. Avantajları ve Dezavantajları: g’nin avantajlarından bir tanesi, kişinin genel zekâsını yansıttığı kabul edilen tek bir IQ puanı veren bir IQ testi tarafından objektif bir şekilde tanımlanabilmesi ve ölçülebilmesidir. Bir diğer avantaj ise, g’nin akademik ortamdaki performans için iyi bir yordayıcı olması ve bazı mesleklerdeki performansı yordama konusundaki başarısıdır. Spearman’ın g’si ile ilgili dezavantaj ise, zekâyı ölçme konusundaki en iyi yöntem olup olmamasıyla ilgili tartışmalardır. g’nin bir diğer dezavantajı da, sadece bilişsel becerilere yoğunlaşması ve başkalarının farklı zekâ türleri olarak kabul ettiği motor, algısal, müzik, pratik ve yaratıcı becerileri göz ardı etmesidir. 154
PSİKOLOJİ SIRLARI
Üçüncü bir dezavantajı ise, g’nin ve bilişsel becerilere yoğunlaşmasının Batı kültürlerinde popüler olmasına rağmen Afrika ve Asya kültüründe popüler olmamasıdır. Çoklu Zekâ Teorisi - Farklı Zekâ Türleri Howard Gardner, zekânın tanımının farklı becerileri kapsayacak şekilde genişletilmesi gerektiğini savunur ki; bu fikre çoklu zekâ teorisi denir. Gardner’in çoklu zekâ teorisi; tek bir genel zekâ yerine sözel zekâ, müzik zekâsı, mantıksal-matematiksel zekâ, mekânsal zekâ, beden hareketi zekâsı, kişinin kendini anlama zekâsı ve başkalarını anlama zekâsı gibi en az yedi farklı zekâ türü bulunduğunu söyler. Avantajları ve Dezavantajları: Gardner’in çoklu zekâ teorisinin avantajlarından bir tanesi, zekâyı tek bir IQ puanına indirgememesi ve insanları farklı zekâ türlerine göre değerlendirmesidir. Bu teorinin dezavantajları ise, kaç farklı zekâ türünün bulunduğunun bilinmemesi ve farklı zekâ türlerinin değerlendirilebileceği standart testlerin bulunmamasıdır. Üçlü Zekâ -Üç Zekâ Türü Robert Strenberg zekâyı, insanların sorunları çözerken kullandığı üç mantık sürecini analiz ederek tanımlamıştır. Strenberg bu yaklaşımı üçlü zekâ teorisi olarak adlandırır. Sternberg’in üçlü zekâ teorisi, zekânın üç farklı mantık yürütme sürecine ayırabileceğini söyler. Birincisi; geleneksel zekâ testleriyle ölçülen, analitik ve mantıklı düşünme becerilerinin kullanılmasıdır. İkincisi; yaratıcı düşünmeyi ve deneyimlerden öğrenmeyi gerektiren problem çözme becerilerinin kullanılmasıdır. Üçüncüsü ise, kişinin kendi sosyo-kültürel ortamına uyum sağlamasına yardım eden pratik düşünme becerilerinin kullanılmasıdır. Avantajları ve Dezavantajları: Strenberg’in üçlü zekâ teorisinin avantajlarından bir tanesi, zekânın tanımını sadece bilişsel beceriler ile kısıtlamamasıdır. Dezavantajı ise, Strenberg’in araştırmalarının ve önerdiği üç mantık yürütme sürecinin ölçülmesine yönelik oluşturduğu testlerin, üçlü zekâ teorisini çok az destekliyor olmasıdır.
155
PSİKOLOJİ SIRLARI
Zekânın Ölçülmesi Zekânın ölçülmesiyle ilgili çalışmalar ciddi olarak 1800’lerin sonlarında başladı. O yıllarda Francis Galton, zeki insanların genellikle zeki akrabalara sahip olduğunu ve zekânın büyük oranda biyolojik ya da kalıtsal olduğunu tespit etti. Ancak, yaptığı ölçümlerin zekâ ya da akademik başarı ile bir ilgisi olmadığı ortaya çıktı. Galton bu sefer, kafa boyutları ile öğrencilerin not ortalaması arasında bir korelasyon oluşturmaya çalıştı. Beyin Boyutları ve Zekâ Zekânın ölçülmesine yönelik çabalar, 1800’lerin sonlarında da ünlü bir nörolog olan Paul Broca ile devam etti. Broca, beynin boyutları ve zekâ arasında bir ilişki olduğunu ve daha büyük beynin daha yüksek zekâya işaret ettiğini iddia ediyordu. Ancak Broca’nın elde ettiği veriler tekrar incelendiğinde, beynin ölçülmesinin güvenilir olmadığı ve zekâ ile çok düşük bir korelasyonu olduğunu gösterdi. Binet Zekâ Testi Binet, zekânın zihinsel becerilerin toplamından meydana geldiğine inanıyordu ve zekâya ulaşmanın en iyi yolunun, kişinin kelimelerin anlamını anlamak veya verilen yönlendirmeleri takip edebilmek gibi zihinsel görevleri yerine getirmedeki becerisinin ölçülmesi olduğunu düşünüyordu. Bu nedenle Binet ve psikiyatr Theodore Simon, dünyanın ilk standart zekâ testi olan Binet-Simon, zekâ testini geliştirdi. Binet-Simon Zekâ Testi, gittikçe artan zorlukta maddeler içeriyordu. Maddeler kelime bilgisini, belleği, genel bilgiyi ve diğer bilişsel becerileri ölçüyordu. Bu noktada Binet-Simon testi, sonuçlarını IQ puanı yerine zihinsel yaş olarak veriyordu. IQ puanının hesaplanması fikri birkaç yıl sonra bu test, L.M. Terman tarafından gözden geçirilene kadar ortaya atılmadı. Wechsler Zekâ Testi Wechsler Yetişkinler İçin Zekâ Testi (WAIS-III) ve Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Testleri (WISC-III), çeşitli alt testler altında organize edilmiş maddeler içerir. 156
PSİKOLOJİ SIRLARI
Örneğin; sözel bölüm, genel bilgi, kelime bilgisi gibi çeşitli alt testlerden oluşur. Uygulamalı bölüm resimlerin anlamlı bir düzene konulması, nesnelerin birleştirilmesi ve kodlarla ilgili birer bölüm içerir. Sözel ve uygulama bölümlerinin puanları birleştirilerek tek bir IQ puanı elde edilir. Testlerde Geçerlilik Geçerlilik, testin ölçmesi beklenen şeyi ölçtüğü anlamına gelir. Çok düşük ya da hiç geçerliliği olmayan bir testin ortaya çıkardığı sonuçlar, tahmin ederek veya şans eseri olarak elde edilmiştir. İyi bir zekâ testi, geçerliliğin yanı sıra, aynı zamanda güvenilir de olmalıdır. Güvenilirlik, tutarlılık anlamına gelir. Bir kişinin zekâ testinde aldığı puan, aynı kişinin daha ilerideki bir tarihte benzer bir testten aldığı puanla aynı olmalıdır. Binet, zekâ testlerinin doğuştan gelen becerileri ya da doğal zekâyı ölçmediğini, bunun yerine hem kalıtım hem de çevreden kaynaklanan, bireyin bilişsel becerilerini ölçtüğü ve zekâ testlerinin tek başına insanları etiketlemek için kullanılmaması gerektiği konusunda uyarılarda bulunmuştur. Zekâ Konusunda Araştırmalar İkiz Araştırmaları Çift yumurta ikizleri, tıpkı normal kardeşler gibi ayrı yumurtalardan gelişir ve genlerinin %’50’si ortaktır. Tek yumurta ikizleri tek bir yumurtadan gelişir ve birbirinin eşi genlere sahiptir, yani genlerinin %100’ü ortaktır. Yüzden fazla araştırmadan elde edilen bu bulgular, genetik faktörlerin zekânın gelişmesine % 50’den fazla katkıda bulunduğunu göstermektedir. Bazı araştırmacılar pratik, sosyal, yaratıcı, müzikal ve iç görü zekâsı gibi eşit derecede önemli zekâ türlerinin olduğunu savunur. Araştırmacılar, genetik faktörlerin zekâyı (IQ) etkilediğini söylediği zaman, genetik faktörlerin bilişsel becerileri, çevreye bağlı olarak çeşitli derecelerde etkilediğini söylemek istemektedirler.
157
PSİKOLOJİ SIRLARI
Araştırmacılar, uyarıcı arayışı konusunda yüksek olan çocukların daha meraklı ve çevrelerinden öğrenmeye daha açık olduklarını ve bu durumun sonuç olarak bilişsel becerilerini geliştirdiği ve IQ puanlarının yükselttiği sonucuna varır. Genetik faktörler kişinin zekâ (IQ) gelişimine % 50 oranında katkıda bulunmakta; diğer % 50 ise, çevresel faktörlerle girilen etkileşimden kaynaklanmaktadır. Evlât Edinme Araştırmaları Bir takip araştırmasında araştırmacılar, artık birer yetişkin olan evlatlık çocukların, kendi çevrelerinde yetişen Afro Amerikalı çocuklardan daha yüksek bir IQ’ya sahip olduğunu tespit etmiştir: etkileşim, kalıtım ve çevre. Kalıtımsalcılık, bir becerinin veya kişisel özelliğin genetik faktörlere (kalıtım) bağlanabilen oranını belirten sayıdır. Reaksiyon ranjı; kişisel özelliklerin, becerilerin ya da IQ puanlarının çevresel faktörlerle girilen etkileşime bağlı olarak yükselebileceği ya da düşebileceği mesafeyi gösterir. Kişinin IQ’su, kalıtımın farklı çevre faktörleri ile ne şekilde etkileşime girdiğine bağlı olarak 10-15 puan (IQ reaksiyon ranjı) değişebilir. Çan Eğrisini dikkatli bir şekilde inceleyen zekâ alanında önde gelen araştırmacılardan biri, Afro Amerikalılar ile Beyazlar arasındaki 15 puanlık farkın genetik faktörlerden kaynaklandığına dair herhangi bir kanıt sunmadığı sonucuna vardı. Ten renginin farklılığı önemsizdi ve IQ puanlarını karşılaştırırken insanları farklı ırklara ayırmak için ten rengi güvenilir bir yöntem değildi.
158
PSİKOLOJİ SIRLARI
BÖLÜM V BÜYÜME VE GELİŞME
159
PSİKOLOJİ SIRLARI
160
PSİKOLOJİ SIRLARI
BÜYÜMEK VE GELİŞMEK Gelişmek; çevresel etkiler ve genetik yatkınlıklar rehberliğinde tüm hayatımız boyunca oluşan davranışsal, bilişsel, psikolojik ve sosyal değişiklikleri içine alan bir kavramdır. Gelişim aşaması, doğumla başlayan, birinci yaşla ve çocuklukla devam eden, bebeklik ve ergenlik başlangıcı arasındaki süreyi kapsar. Sonraki aşamalar ise ergenlik başlangıcı ile yetişkinlik arası süre, yetişkinlik, orta yaş ve daha yaşlı yetişkinlik ve nihayetinde ölümdür. Gelişimin her aşamasının kendine has fiziksel, bilişsel ve duygusal farkları vardır. Erik Erikson’a göre, hayatın her aşaması ulaşıldığında insanı bazı zorluklarla yüz yüze bırakır ve başarılı bir gelişim bu aşamaların talepleriyle, amaçlarıyla ilgilenip sonuçlandırmakla mümkündür. Gebelik ve Doğum Öncesi Gelişim Gebelik, babadan gelen spermin annedeki yumurtayı döllemesiyle oluşur ve yumurtlamayla başlar. Yumurtlama, kadınların âdet döngüsünün yarı yolunda oluşur ve hormonların karmaşık kombinasyonunun serbest bırakılmasıyla da desteklenir. Fallop tüpü boyunca yol alan 500 milyon spermden biri, kadın yumurtlama dönemi içindeki 1 veya 2 gün içinde ilişkiye girmişse yumurtayı dölleyebilir. Sperm kaynaşmasından sonraki birkaç saat içinde, yumurtanın 23 kromozomunun yarısı ve spermin 23 kromozomunun yarısı zigotu ve döllenmiş yumurtayı yaratırlar. Zigot, fallop tüpünden rahime doğru yolculuğuna devam eder ve hâlâ yaşıyorsa kendini rahim duvarına yapıştırır; yaşamıyorsa kadının âdet akışıyla atılır. Zigotun rahme yapıştıktan sonraki durumu embriyo olarak bilinir. Embriyo aşaması sırasında (6 hafta sürer) ana iç ve dış organlar oluşur ki; bunlar mikroskobik küçüklükte ve birkaç küçük hücre ile başlar ve doğuma kadar embriyonun görünümündeki değişiklikler devam eder.
161
PSİKOLOJİ SIRLARI
İç tabaka embriyo hücresini oluşturmakla meşgulken, dış tabaka hamileliğin sürmesi için koruyucu bir çevre yaratmaktadır. Bu çevre üç ana yapıdan oluşmuştur. Amniyon kesesi (embriyonun doğuma kadar yaşadığı sıvı dolu hazne), plasenta (anne ile embriyo arasında besin alışverişine yardım eden organ) ve göbek bağı (embriyoyu direkt olarak plasentaya bağlar ve bütün malzemeyi fetusa iletir). Gebelikten sonra, dokuzuncu haftanın başında embriyo cenine dönüşür. Fetal evrenin özelliği, büyümesidir. Büyüyen organizmanın ana yönleri embriyonik aşamada oluşur. Cenin, hareket etmek, uyumak, yutma ve nefes almanın erken formları olmak üzere birçok özelliği almaya başlar. Ayrıca cenin, tatları ayırarak ve seslere tepki vererek duyularını geliştirmenin ilk adımlarını atar. Amniyon kesesi ve plasenta embriyoyu korumak için dizayn edilmişlerse de, teratojen diye bilinen bazı nedenler cenine zarar verebilir. Teratojenler; hava kirliliği, radyasyon ile annenin kullandığı sigara, alkol ya da uyuşturucu madde olarak nitelendirilebilir. Sigara, anne ve bebek için gerekli olan kandaki oksijen miktarını azaltır ve düşük kilolu doğumlara neden olabilir. Fetal alkol sendromu ise, annenin alkol tüketmesi sonucunda uzuvlarda, yüzde, genital bölgelerde ortaya çıkan anormallikler ve zihinsel yavaşlıklardır. Annenin yaşadığı çevre de bebeğin gelişiminde oldukça önemli etkiye sahiptir. Malî güçten yoksun ve evsiz ortamlarda süren yaşam, kötü beslenme, şiddet ve psikolojik sıkıntıları da beraberinde getirir. Bebeklik ve Çocukluk Her şey yolunda giderse, bebek hamileliğin 38.haftasında doğar. Kasılmalar önce 15 dakikada birdir ama sıklık 2-3 dakikaya düşerse annenin bebeği itmek için yardıma ihtiyaç zamanı gelmiştir. Bebekler, hepsi ayrı bir yetenek sağlayan reflekslerle donatılmıştır. Bu refleksler onların yeni tanıştıkları dünyada bir şeyler öğrenene kadar hayatta kalmalarını sağlayacaktır.
162
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yeni Doğanda Hayatta Kalma Refleksleri Köklü Refleks: Bebeğin yanağı okşandığında o yana döner ve ağzını açar. Bu refleks, beslenme alışkanlığına bir işarettir. Göz Kırpma Refleksi: Işık gelince bebek iki gözünü de kapar. Böylece güçlü ve tehlikeli ışıklardan kendini korur. Geri Çekilme Refleksi: Bebeği tehlikeli ve acı verici uyarıcılardan koruyan bir reflekstir. Tonik Boyun Refleksi: Çocuk sırtüstü yatırıldığında başını bir yöne çevirir ve kolunu da o yöne uzatır. Bu refleks, el ve göz koordinasyonun gelişmesine yardımcı olur. Kavrama Refleksi: Bebek, avucundaki nesneyi sıkar; hatta kısa bir süre sonra kaldırabilir ve böylece öğrenmeyi keşfeder. Moro Refleksi: Bebeği tutarken veya bebek yüksekten düşerken elleriyle ayaklarını açar ve bir şeyleri sıkıyormuş gibi tekrar hızlıca bir araya getirir. Bu, bebeği düşmelerden koruyan ya da seyahat sırasında annelerine sarılmalarını sağlayan bir reflekstir. Adım Atma Refleksi: Bebek, çıplak ayak üzerinde sallandırılır ve ileri taşınır gibi yapılınca yürüme çabasındaymış gibi adım atmaya çalışır. Bu refleks motor gelişime yardımcı olur. Bu reflekslerin yanında, çocukların bilgisi ve yetenekleri agulamayla, konuşmayla, sürünmeyle ve çevredeki nesneler ile ilişki kurarak artar.
ÇOCUKLUK SIRASINDA BİLİŞSEL GELİŞİM Çocukluk, değişimlerin çok çabuk olduğu bir dönemdir. Çocuk fiziksel olarak gelişirken bilişsel yetenekler de ona eşlik eder. Erik Erikson’a göre çocuğun, bu çağda inisiyatif gelişimi, rekabet ve özgürlük ile ilgili atlatması gereken zorluklar vardır. Çocuklar dünyayı keşfetmeye, kendine güvenmeye ve kendi yolunu çizmeye ihtiyaç duyarlar. Beceriler bir gecede gelmez. Çocukluk sırasındaki nörolojik değişimler, çocuğun belli yaşlarda kullanabileceklerini elde etmelerine yardımcı olur. 163
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu gerçek, İsviçreli Jean Piaget tarafından iyice görünür hale getirilmiştir. Piaget, çocuklara testler uygulamış, test sonrasında çocukların verdiği doğru cevaplar değil de yanlış cevaplar ilgisini çekmiştir. Ona göre verilen bu yanlış cevaplar, çocukların gelişim aşamalarına has düşünme tekniklerini temsil etmektedir.
Piaget,
bilişsel
yeteneğin
gelişimsel
düzen
içerisinde kazanıldığına inanmakta olup; çocukların yeni şeyleri deneyimlediğinde bu bilgileri var olan eski şemalar ile bağdaştırmaya çalıştığını tespit etmiştir. Çocuklar bunu yaparken iki metot uygulamaktadırlar: Asimilasyon ve uzlaştırma. Asimilasyon aşamasında, çocuklar yeni bilgileri anlamak için önceden geliştirilmiş şemaları kullanırlar. Uzlaştırma aşamasında ise, çocuklar yeni bilgiler öğrenirler ve yeni şema geliştirirler.
ÇOCUKLUK SIRASINDA SOSYAL GELİŞİM Çocuğun çevreyle iletişim kurması ve anlamasıyla oluşan bilişsel yetenek, sosyal manada büyük gelişimler için kaynak oluşturur. Bilişsel yetenekler, çocukluk sırasında oluşan değişikliklerin sadece bir parçasıdır. Çevreyi anlama, tahmin etme ve çevredeki diğer insanlarla bağ kurma da çocukların sosyal becerilerinin gelişmesinde önemlidir. Sosyalleşme sürecinin gerçekte doğumdan hemen sonra başlayıp bir insanın yaşamı boyunca sürmesine karşın, etkilediği davranışların çoğu özellikle ilk çocukluk döneminde belirgin hale gelir. Bunlar arasında, ana-baba-çocuk, çocuk-kardeşler, çocuk-yaşıtlar arası etkileşimler vardır. Çocukların içinde yetiştikleri aile tipi, onların yaşayacakları toplumsal ilişki türünü ve sayısını büyük ölçüde belirleyecektir. Anne babanın birey olarak kişilik özellikleriyle karışmış biçimde aile biriminin yapısı, bir ailenin çocuk yetiştirme yaklaşımını kısmen belirler. Gerçekten birkaç on yılın araştırmaları ana baba davranışının iki temel boyutunun süre giden varlığını desteklemektedir.
164
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bunlardan birincisi olan kabul-ret boyutu, sıcak (kabul edici ya da onaylayıcı) ya da düşmanca (reddedici ya da onaylamayan) olabilen ana baba davranışları üzerinde odaklanır. Sıcak bir ilişki çocukların sorumlu ve kendi kendini denetleyebilir bir kişilik geliştirmelerine yardım eder; düşmanca ilişki ise saldırganlığı destekleme eğilimindedir. İkinci boyut olan denetim-özerklik boyutu, ana babaların davranış kurallarını yürütmede ne kadar kısıtlayıcı ya da izin verici oldukları üzerine odaklanır. Sıkı denetim kullanan ana babalar genellikle iyi davranışlı, ama oldukça bağımlı çocuklar yetiştirirler. İzin verici ana babalar sokulgan ve atılgan, ama oldukça saldırgan çocuklara sahip olma eğilimindedirler. Diğer bir önemli noktada anne babanın kullandığı disiplin türünden çok, disiplininin tutarlı olup olmamasıdır. Disiplinde tutarlılık çocukların neyi yapıp neyi yapamayacaklarını öğrenmelerini sağlar ve böylece çocuklar daha az engellenme ve incinme duygusu yaşarlar. Ana babalar hangi davranışın kabul edilebilir ve kabul edilemez olduğu konusunda aralarında anlaşarak ve böylesi kurallara uyulup uyulmadığını gözleyerek, çocukların bu toplumsallaşma çabalarına katkıda bulunabilirler. Çocuğun davranışlarının tutarlı olması, anne babanın davranışlarının tutarlı ve kararlı olmasıyla oldukça yüksek düzeyde ilişkilidir. Bu konuda anne babanın çocuk eğitimi konusunda aynı fikirde olmaları ve ortak bir eğitim yöntemini birlikte uygulamaları, çocuğun değişen durumlara vereceği tepkilerin daha mantıklı ve istendik olmasını sağlayacaktır.
ÇOCUKTA BENLİK KAVRAMININ GELİŞMESİ İnsanın sosyal gelişiminin önemli kilometre taşlarından biri, kendi varlığını öğrenmesidir. Bu farkındalığa bilinç denir. Bilincin içeriği ise benlik olarak ifade edilir. Benlik, birey olarak varlığımızı sürdürdüğümüz bilgisiyle beraber; inançlarımızı, kişilik değerlerimizi, fiziksel özelliklerimizi, kabiliyetlerimizi, amaçlarımızı ve rollerimizi kapsayan detayların bir çeşit sunumu veya şemasıdır.
165
PSİKOLOJİ SIRLARI
Benlik kavramının ilk adımları çok erken dönemlerde başlar. Başta anne-baba ve temel bakıcı olmak üzere çocuğun yaşamındaki önemli insanların çocuğa yaklaşım ve davranışları benlik gelişiminde temel rolü oynar. Benlik gelişimi tamamen başarı odaklı değildir. Kendisi ve çevresiyle ilgili olumlu geri bildirimler alan çocuk kendini değerli görecek, kendisine saygı duyacaktır. Çocuğun benlik saygısı oluşumunda anne birinci derecede önemlidir. Doğumla başlayan bu ilişki, annesiyle girdiği ilişkilerde beğenildiği, kendine başarı saydığı şeyler annesince kabul edilip takdir edildiği ölçüde olumlu yönde ilerleyecektir. Öğrenilmiş bir yaşantı olan benlik saygısı, çocuğun en değerli varlığı olan anne babasının ona verdiği değerle sıkı sıkıya ilintili olup; kardeşler, arkadaşlar ve öğretmenleriyle olan ilişkileri, onlardan aldığı tepkilerle gelişen ve değişen bir süreçtir. Birey için önemli kişilerin bireyin yaptıklarına onay vermesi, yaptıklarını beğenmesi, onunla övünmeleri ya da ondan utanmaları, sürekli eleştiride bulunmaları, yaptıklarını beğenmemeleri, hoşnutluklarını göstermemeleri benlik saygısının düşük veya yüksek olmasını sağlayacaktır. Benlik saygısı gelişiminde anne babanın sağ olup olmamaları, üvey anne ya da üvey baba ile büyüme, aile yapısı, ailedeki kardeş sayısı, kaçıncı çocuk olunduğu, ailenin ekonomik durumu, anne babanın eğitim düzeyleri ve meslekleri; yanı sıra sosyal, çevresel ve kültürel faktörler ile fiziksel görünüşün de rolleri vardır. Çocuğa aşırı eleştirel yaklaşan ailelerde, cinsel ve fiziksel tacize uğrayan çocuklarda, ailede alkolizm ve madde kötüye kullanımı durumunda, ailede aşırı koruyucu ya da aşırı hoşgörülü davranıldığında düşük benlik saygısı gelişme olasılığı yüksektir. Benlik saygısı düşük olan çocuklar; - Başarısızlık kaygısı nedeniyle görev ve sorumluluk almaktan, yeni deneyimlerden kaçınırlar. - Bir oyun veya ödev yaparken çabuk sıkılır, oyun veya ödevi kısa sürede bırakırlar. Ufak bir zorlanma ya da hayal kırıklığı yaptığı işten vazgeçmesine neden olur.
166
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Bir oyunu kaybedeceğine veya herhangi bir konuda başarısız olacağına inanıyorsa, başkalarını suçlayarak ya da dış etkenleri ileri sürerek mazeretler yaratır, mızıkçılık yapar, bu durumu gizlemek için rahatlıkla yalan söyleyebilirler. - Okulda ve derslerde başarısız olma olasılığı yüksektir, sosyal aktivitelere ilgisi zayıftır. - Övgüye de eleştiriye de olumsuz karşılık verirler. - Diğer insanların ya da akranlarının kendisi hakkındaki düşüncelerinden aşırı derecede etkilenirler. - Kendilerine dönük yoğun eleştiride bulunur, kendilerini beğenmezler. “Herkes benden daha akıllı ve başarılı”, “Öğretmenim ve arkadaşlarım beni sevmiyor”, “Boyum çok kısa”, “Kilom çok fazla”, “Çirkinim” gibi düşüncelere sahiptirler. - Okul içinde saygısız davranışlar sergileyebilir, geçimsizlik gösterebilirler. - Hiç umursamaz, yardım etmez bir tavırları olabileceği gibi aşırı derecede yardımcı ve merhametli de görülebilirler. Yüksek benlik saygısına sahip çocuklar ise; - Sosyal olarak aktif ve yaratıcılık potansiyelleri yüksek çocuklardır. - Kişisel amaçları nettir, bu doğrultuda kararlı ve gerçekçi hareket ederler. - Fiziksel görünümleri konusunda endişeleri azdır. - Ders başarısı, sportif faaliyetler, akran ilişkileri gibi etkinlik alanlarında herkesin farklı olabileceğini kolaylıkla kabul ederler. - Şüphe, korku ve çelişkilerinin esiri olmazlar.
ÇOCUKTA BAĞLANMA DUYGUSU Çocukların öğrenmesi gereken en önemli davranışlardan biri diğerleri tarafından kabul edilmektir. Yani yakınlığın gelişmesini sağlamak ve anlamlı sosyal ilişkiler kurmaktır. Yakın hissettiklerimizle kurduğumuz duygusal ilişkiler ve bir bebeğin annesiyle ya da ona bakan biriyle yaşadığı yakınlık, bağlılık olarak ifade edilir. 167
PSİKOLOJİ SIRLARI
1930’lu yılların sonunda psikologlar; yeterli bakım alan, güzel yemek yiyen yetiştirme yurdu çocuklarının onlarla ilgilenen biri olmasa bile normal gelişeceğine inanıyorlardı. Fakat; yapılan testler bu çocukların hiç de beklendiği gibi sağlıklı olmadığını, duygusal manada aşağı seviyelerde yaşadıklarını ve motivasyon yoksunu olduklarını gösterdi. Normal bir gelişimin başarılı olabilmesi için, ilgilenen birinin bağlılığına gerek olduğu böylece anlaşılmış oldu. Maymunlar üzerinde yapılan bir çalışmada, yavru maymunların güvenli bir kucak veya yer sağlayan sıcakkanlı anneleri; onlardan uzak duran, ama yiyecek sağlayan annelere tercih ettikleri görülmüştür. Doğumdan sonra çocuğun ilk etkileşimde bulunduğu ve kendisine en yakın olan kişi annedir. Doğumdan sonra başlayan bu ilk etkileşim daha sonraki dönemlerde de devam eder. Bebek, ilk günden itibaren sıcaklık ve yakınlık hissetmek ister. Bu nedenle sevilmekten, kucaklanmaktan, okşanmaktan hoşlanır. Bebek ile anne, doğumdan sonraki 2-3 gün içinde birbirlerine uyum sağlayarak birbirlerinden haz duyan bir ikili oluştururlar. İlk günlerde beraberliğin en yoğun yaşandığı zaman beslenme zamanıdır. Bebeğin fizyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarının yerinde ve zamanında anne tarafından karşılanması, çocukta temel güven duygusunun gelişmesinde önemli rol oynar. Çocukta sosyal ilişkilerin gelişmesinde anne çocuk diyaloğunun önemli bir rolü vardır. Anne ile çocuk arasında kurulan sağlıklı iletişim, çocuğun sağlıklı bir kişilik geliştirmesini sağlar ve başkaları ile olumlu ilişkiler kurması için temel oluşturur. Davranışları temel alınarak, çocukları, kendileriyle ilgilenenler ile kurdukları bağların çeşitleri dört gruba ayrılabilir: Güvenli Bağlılık: Bu stilde, çocuk annesi var iken özgürce keşif yapar. Anne gidince üzülür gelince sevinir.
168
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kararsız Bağlılık: Çocuk yabancı durumla ilgili tedbirlidir. Ya duruma yakın durur ya da oyuncağı keşfetmektense anneye tutunur. Anne gidince strese boğulur ama dönünce de kararsız kalır. Çekingen Bağlılık: Anne geldiğinde ya da gittiğinde anneyi göz ardı eder. Dağınık Bağlılık: Stresle başa çıkmak için tutarlı bir yol bulunmaması durumudur. Ayrılık sırasında çocuk ağlayabilir ama anne döndüğünde onu göz ardı edebilir ya da çocuk anneye yanaşsa da donup kalabilir. Çocukların şimdiki bağlılık tiplerinin yıllar sonraki duyguları ve davranışları tahmin etmeye yardımcı olup olmayacağı çok fazla tartışma konusu olmuştur. Boylamsal araştırma modelinde, örneklenmiş bireyler uzun bir süre boyunca birden fazla gelişim aşamaları boyunca takip edilmiş ve temas kurulmuştur. Boylamsal araştırma modeli, bebekken elde edilen bağlılık sınıflarının çocukluk ve yetişkin dönem davranışlarını tahmin edebildiğini bulmuştur. Eğer örnek alan ve çerçeve zaman geniş ise, boylamsal araştırma önemli ve zengin bilgi sağlar. Ancak, maliyet yüksekliği ve takip edilebilecek büyük bir örnek içeren yaratma zorluğu ise önemli dezavantajlardır. Bir diğer bir araştırma olan kesitsel araştırma modeli, boylamsal araştırma modeline bir alternatif olarak kurulmuştur. Kesitsel araştırma modeli, belli bir zamanda farklı yaş gruplarına ait farklı insan örnekleri üzerinde yaş karşılaştırması yapmaktadır. Bu araştırmanın avantajı, araştırmacıların sonuçları görmek için yıllarca beklememeleridir. Bunun yanında dezavantajı ise, sonuç yorumlarının boylamsal araştırma modeli kadar açık olmamasıdır.
GENÇLİK Gençlik, ergenlik başlangıcı ile yetişkinlik başlangıcı arasındaki yıllar veya süre olarak ifade edilebilir. Gençlik sırasında çocuk fiziksel, duygusal ve bilişsel olarak gelişmeye devam eder. Bedenen gelişimin yanı sıra, üreme organları fonksiyonel hale gelir.
169
PSİKOLOJİ SIRLARI
Gençlik dönemi, aynı zamanda olup bitenin sebeplerinin araştırıldığı, kendi olma çabalarının arttığı, kimlik arayışıyla beraber aileden başka insanlarla yakınlaşma adımlarının atıldığı bir dönemdir. Gençlikte Fiziksel Değişim Ergenlik, kızlarda 8-13, erkeklerde 10-15 yaşlarında başlar. Ergenlik sürecine girişi başlatan, beyinde yer alan hipotalamustur. Vücut belirli bir olgunlaşma düzeyine geldiğinde; beyinden, yine beyinin bir parçası olan hipotalamusa sinirsel iletiler gider ve hipotalamus, hipofiz adı verilen salgı bezini uyarıcı bir hormon salgılar. Hipotalamus, tüm yaşam boyunca vücuttaki hormon üretimini yönetir. Kızlarda ve erkeklerde farklı hormonlar farklı miktarlarda üretilir. Bu dönemde oluşan değişiklikler sonucunda insan vücudu üreme yeteneği kazanır. Ergenin bu yaşta gördüğü değişikliklerin doğal olduğu kendisine anlatılmalıdır. İki ayrı cinsiyette olmanın ve dolayısıyla cinselliğin çok doğal bir gelişim olduğu, yaşamı anlamlandıran, haz veren ayrılmaz bir bütünün parçası olduğu açıklanmalıdır. Kızlarda Yaşanan Vücut Gelişim ve Değişim Süreci - Göğüslerde büyümenin başlaması - Genital bölgede kıllanma - Vücut ölçülerinde hızlı artış - Koltuk altında kıllanma - Adet görme - Kalçaların genişlemesi (Belin incelmeye başlaması ve leğen kemiklerinin şekillenmesi ve yağ birikimi) Adet Görme (Menstrüasyon, Regl Olma) Adet görme, uterustan (rahim) belirli aralıklarla kanama olmasıdır. Adet, doğurganlık özelliğinin ilk belirtisi olarak kabul edilir. 170
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bazı kız çocuklarında adet günleri yaklaştıkça karın ve sırt ağrıları olabilir. Adet, göğüslerin büyümeye başlamasından 1,5-2 yıl sonra, 12-13 yaşlarında başlar. Bu döngünün süresi ve adet görme aralıkları kişiden kişiye değişiklik gösterir. Bazı kızlar 21 günde bir, bazıları ise 35 günde bir adet görebilirler. Ancak, 9 yaşında adet görenler olabildiği gibi, 15 yaşında hâlâ adetleri başlamamış kızlar da vardır. Bu nedenle ergene, arkadaşlarından daha erken yaşta adet görmeye başlamışsa ya da henüz adet görmemişse kaygılanmaması gerektiği söylenmelidir. On altı yaşını tamamladığı halde adet görmeyen genç kızlar için hekime danışılmalıdır. Erkeklerde Yaşanan Vücut Gelişim ve Değişim Süreci Erkeklerde ergenliğin ilk belirtisi testislerin büyümesidir. Bu değişiklik genellikle 11,512 yaşlarında başlar. Bundan yaklaşık bir yıl sonra cinsel bölgede kıllanma, peniste büyüme fark edilir. Yine 13-13,5 yaşlarında ses kalınlaşır, gırtlaktaki kıkırdak dokuda bir çıkıntı oluşur. Aynı yaşlarda dudakların üzerinde, daha sonra yüzde, vücutta kıllanma başlar. Ayaklar büyür, bacaklar ve kollar, boy hızla uzar. Deri ve saçlar yağlanır, yüzünde sivilceler ve siyah noktalar oluşabilir. Kasları geliştiği için daha güçlü olduğunu hisseder. Ergenliğin başlama yaşı, kızlarda olduğu gibi erkeklerde de çok değişkendir. Ergenliğin gecikmesine erkeklerde oldukça sık rastlanır. On üç on dört yaşlarına kadar hiçbir ergenlik belirtisi ortaya çıkmayan, bu nedenle boyu yaşdaşlarına göre küçük ve görünüşü de çocuksu olan birçok sağlıklı erkek çocuk vardır. Arkadaşlarında ergenlik belirtileri başlamış, kendi vücudunda henüz bir değişiklik olmayan erkek çocuğun kaygılanmaması için gecikmenin doğal olduğu kendisine anlatılmalı; her bireyin farklı olduğu, vücudunun kendine en uygun bir zamanda olgunlaşacağı söylenmelidir. Ses Değişimi Erkek çocuklarda ergenlikle birlikte seste de değişimler görülür. Gırtlak kıkırdağı öne doğru çıkar, ses kalınlaşır.
171
PSİKOLOJİ SIRLARI
Önce ses çatallanır ve çatlar. Ses telleri de bedenin diğer bölümleri gibi gelişmektedir. Sesin tonu ses tellerinin uzunluğuna ve gırtlak yapısına bağlıdır. Bu nedenle büyüme süresince seste çatallanma görülebilmektedir. Kıllanma Koltuk altı, genital bölge, yüz, kol ve bacaklarda kıllanma başlar. Genellikle sakallar ergenliğin sonuna kadar belirmez. Başlangıçta tüy şeklinde olan sakallar zamanla ve tıraş edilmeyle sertleşir. Gençlikte Bilişsel Gelişim Gençlik döneminde, somut işlemsel düşünmeden soyut işlemsel düşünme dönemine geçilir. Ancak, bu geçişi gençlerin tamamı yapamaz ve bir kısmı somut işlemsel dönemde kalabilir. Genç insan, soyut çıkarsamalar yapabilme yeteneğini kazanmakla birlikte sadece gözlemlediği olayların sınırlılığından kurtulur, varsayımsal durumları da hesaba katmaya başlar. Yaratıcılık artar, din, ahlaki ve felsefi konular üzerine düşünceler geliştirilir. Bu dönemin kişisel gelişim açısından en önemli yanı kimliğin kazanılmasıdır. Bilişsel gelişim çocuklukta en hızlı noktasına ulaşsa da; beyin, gençlik boyunca hatta 20’li yaşlar içinde bile gelişmeye devam eder. Gençlik dönemi sırasında beyin, yeni sinirsel bağlantılar üretmeye devam ederken kullanılmayanları da atar. Gençler olgunlaşırken, beynin; neden arama, planlama ve problem çözmeden sorumlu parçası olan prefrontal korteks gelişmeye devam eder. Gençlerin düşünmeden tepkisel olarak hareket etmelerinin sebebi de prefrontal kortekstir. Ergenlik ile ortaya çıkan hormonal dalgalanma duygusal tepkileri etkilerken tepkisel davranışlara yol açar. Bu da, gençlerin uyuşturucu, alkol, tehlikeli araba kullanma gibi riskli davranışlarının sebebi olarak açıklanabilir.
172
PSİKOLOJİ SIRLARI
Gençlik sırasında ortaya çıkan yeni bilişsel yetenekler, ego merkezli duyguların kabarmasına ve her şeyi en iyi ben bilirim ya da her şeyi en iyi ben yaparım havasına girilmesine neden olur. Gençlikte Sosyal Gelişim Gençlik döneminde meydana gelen en büyük değişikliklerden ikisi benlik kavramındaki ve yeni ilişkilerdeki değişimdir. Çocukken aileyle bağlar çok kuvvetliyken, bu çağda eğilim artan bir hızla akranlara doğru kayar. Erik Erikson’a göre, ergen benzersiz bir kimlik arayışı içindedir ve ben kimim sorusunun cevabını aramaktadır. Bu dönemde yaşanan kafa karışıklıkları, kimlikler arasında denge kurmak ya da birini seçmek için uğraşan genci sıkıntıya sokabilir. Yanlış seçimler yapabilirler ve eğer işler yolunda gitmezse bu arayıştan vazgeçebilirler. Kimlik gelişimi değerlendirmesi ile ilgili olarak James Marcia bir araştırma yapmış, gençlere meslekler, politika, din ve seksüel davranışlar ile ilgili olarak fikirlerini sormuştur. Alınan cevaplar gençleri dört kimlik sınıfına ayırmaya yardımcı olmuştur. Kimlik Dağılması Durumu: Birey, konulara ait sorularla ilgili olarak kesin fikir beyan etmemekte ve bu konulara doğru bir ilerleme göstermemektedir. Rehine Durumu: Birey, herhangi bir kimlik tecrübesine angaje olmamıştır ve diğerlerinin tercih ve değerleri üzerine bir kimlik inşa etmiştir. Moratoryum Durumu: Birey, birçok tercihi araştırmış ama onlardan birisi hakkında net bir duruş sergilememiştir. Başarılı Kimlik Durumu: Birey, kişisel kararlarına dayanarak tutarlı bir kimlik kazanmıştır. Gençler, farklı sosyal gruplarda farklı kimlikleri deneyebilirler. Evde farklı, dışarıda arkadaşlarının arasında farklı kimliğe bürünebilirler ve sonunda farklı olasılıklar arasında bağ kurarak tek bir benliğe ve uygun bir kimlik duygusuna (başarılı kimlik durumu) kavuşabilirler. Arkadaş grupları (çeteler, klikler vb), farklı kimlikler deneyen gençlerin önemli tecrübeler elde ettiği önemli topluluklardır. Bu gruplar gence, aidiyet ve kabul görme duygusunu yaşatırlar.
173
PSİKOLOJİ SIRLARI
Gencin sosyal kimliğini öğrenmesindeki en büyük pay, grup üyeliğinden elde edilen benliğe aittir.
ERKEN VE ORTA YETİŞKİNLİK 1970’lere kadar psikologlar, yetişkinleri tek bir gelişim aşamasıyla; yani gençlikten ölüme kadar olan geriden bıraktığımız tek bir dönemle açıklama eğilimindeydiler. Ancak; günümüzde psikologlar fiziksel, bilişsel ve duygusal tepkilerin bütün hayatımız boyunca gelişim gösterdiğinin farkına varmışlardır. Erken, orta ve geç yetişkinlik dönemlerinin kendine has fiziksel, bilişsel ve sosyal zorluklarla karşılaştığı artık herkes tarafından kabul edilmektedir. Orta Yetişkinlikte Fiziksel ve Bilişsel Değişiklikler Fiziksel Değişiklikler Diğer aşamalarla karşılaştırıldığında bu dönemdeki fiziksel ve bilişsel değişiklikler daha az dramatiktir (etkileyicidir). Bireyler 30 ile 40 yaşlarına ulaştığı zaman, gençlik dönemlerine göre ağrılarından kurtulmaları daha uzun sürer ve/veya algı yetenekleri azalmaya başlar. Görme ve duyma kabiliyetleri de bu yaşlarda iniş gösteren diğer unsurlardır. Bunlara benzer fiziksel yetenek kayıplarına karşılık, çok belirgin olmasa da bilişsel ve algısal kabiliyetler de iniş gösterir. Menopoz Erken ve orta yetişkinlik dönemleri, özellikle kadınlarda doğurganlık özelliğinin kaybolmaya başladığı zamanlardır. Kadınlar âdet döngüsünün sonlandığı menopoz periyodunu 50’li yaşlar civarı tecrübe etmeye başlarlar. Menopoz, kadınların üreme hormonu olan östrojen ve progesterondaki kademeli azalmayla ortaya çıkar. Adet dönemi 12 ay boyunca durursa bu, menopoza
girildiğinin
göstergesi
olarak
kabul
edilir.
Bazı
kadınlar;
menopozu,
doğurganlıklarını kaybettikleri için negatif olarak algılarken, bazıları ise âdet dönemlerinin rahatsızlığından ve istenmeyen gebeliklerden kurtuldukları için olumlu karşılarlar.
174
PSİKOLOJİ SIRLARI
Sosyal Değişiklikler Yetişkin olmanın en belirgin özelliği etkileyici ve bağımsız bir hayat yaratma yeteneğidir. Çocuklar aileleri tarafından destek görürken, yetişkinler hayatlarını ve ailelerini kendileri kurmak zorundadırlar. Sonuç olarak, yetişkinlerin ihtiyaçları daha genç olanlardan farklıdır. Hayata dair zamanlamalar erken ve orta yaşlılıkta bireylere göre farklılıklar gösterse de, insanlar sosyal saat denen genel düzene uyma eğilimindedirler. Sosyal saat, çocukluğun geçtiği evden ayrılma, evlenme ve çocuk sahibi olma gibi hayati olaylar için tercih edilen doğru zamanı gösterdiği düşünülen bir terimdir. Sosyal saate uygun hareket etmeyen bireyler ve çiftler toplum tarafından yadırganırlar. Arada istisnalar olsa da, ortalama evlenme yaşı 20 ile 30 arasındadır. Araştırmalar, evliliğin bireylere zihni ve fiziksel olarak yararlı olduğu yönünde sonuçlar sunmuştur. Boşanma ise, elli yıl öncesine göre şimdilerde daha genel bir olgudur. Yapılan evliliklerin hemen hemen yarısı boşanma ile sonuçlanmaktadır. Erken yaşta yapılan evliliklere göre, daha ileri yaşlarda ve eğitim seviyesi yüksek insanlar arasında yapılan evlilikler daha uzun ömürlüdür. Ebeveynlik aşaması ise bireyler için hem finansal hem de mental açıdan en yorucu dönemlerdir. Bu dönemin yarattığı stres daha çok, birçok sorunu sırtlamak zorunda kalan kadınları etkilemektedir.
GEÇ YETİŞKİNLİK Altmışlı yaşlarla başlayan ve fiziksel, bilişsel, sosyal yapabilirliklerde keskin değişikliklerin yaşanarak doğal sona doğru gidişin hızlandığı döneme geç yetişkinlik denir. Bu dönemde vücut ve zihin yavaşlasa da, ailelerle ve arkadaşlarla sosyal bağlar daha bir değer kazanır ve bu sayede gençlik dönemlerine göre daha mutlu kalmak mümkün olabilir. Yapılan araştırmalar, ileri yaştaki insanların genç olanlara nazaran hayatlarıyla ilgili olaylara göre daha olumlu konuştuklarını ortaya koymuştur. 175
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yaşlanma Sırasında Bilişsel Değişiklikler Yaşlanmayla gelen değişiklikler herkesi aynı şekilde etkileyemeyeceği gibi, mutlaka sağlık sorunlarıyla karşı karşıya kalınacak diye bir kaide yoktur. Hayatın erken dönemlerinde değişen şartlara uyum sağlamayı başaran insanların, ileriki yaşlarda da bunu yapabildiği ve bu sayede mutlu olabildiği araştırmalar tarafından ortaya konmuştur. Bu dönemde algı da önemlidir. Kendini hasta, hassas veya huysuz hissedip yine böyle hareket eden insanlar hayatı olumlu algılayanlara oranla daha sağlıksız ve kısa yaşamaktadırlar. Bu dönemde diğer bir konu ise hafıza beklentileri üzerinedir. Bazı kültürlerde belleğin yaşla beraber düşüşe geçtiğine inanılsa da, Doğu kültürlerinde bu inanış tam tersi yöndedir. Amerikalı ve Çinli öğrenciler arasında yapılan bilişsel ve bellek konularını temel alan bir araştırmada Amerikalılar çok kötü bir performans gösterirken, Çinlilerin başarısı bu tespite iyi bir örnektir. Yaşlı yetişkinlerin genel bir bellek kaybından muzdarip olduğuna inanılsa da, araştırmalarda bunun sadece belli tipteki hafıza açıkları için geçerli olduğunu, bazı hafıza tiplerinin ise bozulmadan kalıp yaşla beraber geliştiği sonucuna ulaşılmıştır. Yaşlı yetişkinlerin bilgileri işlemden geçirirken yavaş olduğu görülmektedir. Bilgiyi değerlendirmek, dili anlamak gençlik zamanlarındaki performanslarına göre ortalama olarak daha uzun zaman almaktadır. Yaşlı yetişkinlerin bir sıkıntısı da, dikkat yoğunluğu konusundadır. Konuşulan konuyla ilgisi olmayan bir başka konu hakkında konuşmak bu duruma iyi bir örmek olabilir. Fakat hem dikkat hem de bilgi alırkenki yavaşlık kötü bir hafıza anlamına gelmez; çünkü çoğu yaşlı yetişkinin semantik bilgi, kelime ve dil açısından dünya hakkındaki genel bilgileri kristal bir zekâ belirtisidir. Yaşlı yetişkinler ilişkilerde daha tecrübeli oldukları için, sosyal temaslardaki ayrıntıları genç olanlara göre daha iyi kavrar ve anlarlar. Demans (Bunama) ve Alzheimer Demans, günlük işleri yapmaya engel olacak şekilde bilişsel yeteneklerde kayba neden olan ilerleme karakterli nörolojik bir hastalıktır.
176
PSİKOLOJİ SIRLARI
Alzheimer ise demansın başka bir formu olup, yıllar alan bir periyot içinde duygu, bilinç ve fiziksel kayba yol açan ölümcül bir rahatsızlıktır. Demans ve Alzheimer’in çoğunlukla 65 yaş ve üstü yaş gruplarında görüldüğü tespit edilmiştir. Alzheimer’ın 65 yaştan sonraki her 5 yıllık periyotta ortaya çıkma olasılığı ikiye katlanır. Seksen beş yaşından sonra ise, risk yüzde 8’e yaklaşır. Demans ve Alzheimer’ın her ikisi de sinir iletici asetilkolin üreten hücrelerin işlevlerini yitirmesiyle ortaya çıkar. Hem Demans hem Alzheimer bir bölümüyle kalıtsal olsa da, bu hastalıklarda çevrenin de etkin bir rolü olduğuna dair güçlü kanıtlar vardır. Yaşlı yetişkinler, bilişsel aktiviteler olan okumak, müzik aleti çalmak, derslere katılmak puzzle yapmak ve /veya diğer insanlarla sosyal temas kurmak gibi faaliyetlere katıldıkça hem fiziksel hem de mental açıdan güçlenecek, bu tip rahatsızlıklara yakalanma şansı azalacaktır. Yaşlanma Sırasında Sosyal Değişiklikler Artan yaşam beklentisi, 21.yy’da yaşlı insanların hayatlarının yaklaşık dörtte bir dönemini emeklilik ile geçirmelerini sağlamıştır. Emeklilik, kariyerini geride bırakmak, bazıları için stres ve depresyon sebebi iken; bazıları için ise aile ve dostlarla daha iyi ilişkiler ya da başka denemelere kapı açması nedeniyle daha olumludur. Özellikle sıkıcı ve fiziksel talep gerektiren işlerde çalışan emekliler için emeklilik, kimliklerini bulmaları için bir şanstır. Ölüm ve Matem Yaşam, hem kendimizin hem sevdiklerimizin ölümüyle ilgili olmayı gerektirir. Yapılan bir çalışma, kendileri ya da kendilerine yakın birileri ölürken insanların boğuşarak geçirdikleri beş aşamayı anlatır. - İnkâr: “İyi hissediyorum. Bu bana / bize olamaz.” - Kızgınlık: “Neden ben / biz? Bu adil değil.” - Pazarlık: “Çocuklarımın mezuniyetini göreyim. Yapacak çok şeyim var.” - Depresyon: “Öleceğim, ne anlamı var ki?”
177
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Kabul: “Zamanın geldiğini biliyorum.” Bu beş aşamaya artan sayıda eleştiri gelmiş, bu eleştirilerin temelini de kültürel farklar ve toplumsal bakış oluşturmuştur. Örneğin, Amerikalı Japonlar acılarını saklamak ve başkalarına acılarıyla yük olmamak gerektiğine inanmaktadırlar. Bunun tam tersi Yahudiler, yedi günlük bir süreyi kapsayan yas ilan ederler. Yaşamlarını sürdürenlerin sağlığı, hayatın son döneminde sevilen birinin kaybı ya da mücadele edilmesi gereken zorluklar gibi etraflarını saran birçok nedenden etkilenir. Eşleriyle ya da ailede rahatsız olan biriyle ilgilenen insanlar için ölüm süreci çok daha fazla stresli geçer. Bu travmaya rağmen insanlar hayatlarını etkin şekilde yaşayacak gücü kendilerinde bulabilirler.
178
PSİKOLOJİ SIRLARI
BÖLÜM VI ÇOCUK VE ERGEN PSİKOLOJİSİ
179
PSİKOLOJİ SIRLARI
180
PSİKOLOJİ SIRLARI
ÇOCUKLARDA FİZİKSEL GELİŞİM EVRELERİ Fiziksel gelişime etki eden iki önemli öğe olan motor ve algısal becerilerin geçirdiği aşamalar şu şekildedir: - 0 Aylık: Karın üstü yatarken başı bir tarafa çevirmek, karın üstü yerleştirildiğinde bacaklar vasıtasıyla sürünmek, uzaktaki nesnelere odaklanabilmek, annenin sesini ayırt edebilmek, tatlı, tuzlu ve ekşi tatlı ayırt edebilmek, destekle oturabilmek, karın üstü yattığında başı ve omuzları itmek. - 3 Aylık: Çıngırağı kavramak ve iki eliyle ulaşmak, meme ile beslenen bebeklerin annelerinin kokularını ayırt edebilmek, yüzlere ilgili göstermek/derinlik algısının ortaya çıkması. - 6 Aylık: Yardım almadan kısa oturuşlar, yuvarlanmak, küpü elden ele geçirmek. - 9 Aylık: Mobilyaya tutunarak yürümek, sürünmek, tek başına oturmak, baş ve işaret parmağı yardımıyla düğmeleri toplamak. - 12 Aylık: Yardımsız yürümek, resim kalemlerini tutmak ve işaretler yapmak. - 18 Aylık: Merdivenleri tırmanmak, kutuya top atmak, üç küpten kule yapmak. - 24 Aylık: Koşmak, geri geri yürümek, kare deliğe kare parçayı yerleştirmek, 6 küpten kule yapmak. - 3 Yaş: Bir ayağının üstünde 5 saniye durabilmek, daire çizebilmek, üç tekerlekli bisikletin pedallarını çevirmek. - 4 Yaş: Tek ayağının üzerinde sıçramak, elbiselerini iliklemek, kare çizmek. - 5 Yaş: Bir ayağının üstünde durmak, ayakkabısını bağlamak, üçgen çizmek - 6 Yaş: Baklava şeklini kopyalamak. - 7 Yaş: Fırlatmak ya da bisiklet sürmek gibi yeni motor beceriler öğrenebilmek. Fiziksel gelişim ile ilgili şu bilgileri de vermek yararlı olacaktır: Doğumdan, ergenliğin başlangıcına kadar gelişim hızı yavaşlar.
181
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ergenlikle beraber, ergenliğin bitişiyle sonlanacak büyük bir gelişim aşaması kaydedilir. Kızlar ergenlik aşamasına, erkeklere göre bir iki yıl önce girerler. Boy, kas ve omuz genişliğindeki artış erkek ergenliğindeki belirgin özellikler iken; kızlarda ergenlik gelişmesi, kendini kalça genişliğinde gösterir. Ergen gençler, birincil (kızlarda adet dönemi ve erkeklerde boşalma kapasitesi) ve ikincil (ses değişiklikleri vs.) cinsel özellikler gösterirler.
BİLİŞSEL GELİŞME Dil gelişimi ile zekâ gelişimi arasındaki ayrım, bilişsel gelişim alanındaki araştırmacılar tarafından yapılır. Bu ayrım, klinik psikoloji uygulamaları ile ilgili bulguların özetlenmesi için kullanılır. Klinik psikoloji ile ilgili zekâ araştırmalarının çoğu, üç gelenek içinde yönetilir. Bu gelenekler şu şekilde ifade edilebilir: Psikometrik Zekâ Testi Hareketi Binet önce, çocukların kabiliyetlerini ölçen bir metot geliştirerek durumlarına göre uygun eğitim alabilmelerini sağlamak istemiştir. Daha sonra Stern, çocukların zihinsel yaşı ile kronolojik yaşını oranlayarak klinik olarak yararlı bir yetenek endeksi oluşturmuştur. (IQ=Zihinsel Yaş/Kronolojik Yaş x100) Bu denklem çocuklar için yararlıdır, ancak yaş 18’in üzerine çıkınca verimliliği azalır. Stanford-Binet Zekâ Testi ve Wechsler Zekâ Ölçekleri gibi çalışmalar, özel ve genel öğrenme zorluklarını değerlendiren psikologlar tarafından klinik uygulamalarda kullanılır. Psikometrik hareket ve bu geleneğin içinde gelişen testler şu soruların peşinden gider: - Zekâ, tek bir kişisel özellik mi, çoklu bağımsız kişisel özellikler mi yoksa özelliklerle ilgili olarak organize edilmiş piramit olarak mı kavramsallaştırıldığında yararlıdır? - Zekâ zaman içinde sabit kalır mı? - Zekânın gelişmesine kalıtım ve çevre katkısı nedir? - Çevresel değişiklikler zekâyı geliştirir mi? 182
PSİKOLOJİ SIRLARI
Dil Gelişimi Dil gelişimi tamamıyla zekâ gelişimine bağlı değildir. Bu sebeple, dil gelişimi bilişsel gelişimden ayrı olarak göz önünde bulundurulmalıdır. Dil, çocuklar tarafından hem hareketlerini kontrol etmek hem de toplumsal dünyada diğerlerini etkileme maksatlı konuşma eylemleri şeklinde kullanılır. Vygotsky, özel konuşma ve iç konuşma arasındaki ayrıma dikkat çekmiştir. Buna göre özel konuşma, çocuğun kendi hareketini kontrol etmek için kullanılır ve yüksek seslidir (örneğin, top oynarken aşağı-yukarı demek). İç konuşma ya da kendi kendine konuşma da çocuğun kendi hareketlerini kontrol etmesi için kullanılır ama, özel konuşmanın aksine sessizdir. Bu konuşma türü 7 yaşından sonra görülür. Sosyal Gelişim Çocuğun sosyal gelişimi, duygusal gelişim, ahlaki (manevi) gelişim, kimlik gelişimi, cinsel rol gelişimi, arkadaşlık ve akran grubu ilişkileri gelişimini kapsar. Duygusal Gelişim Klinik psikologların özellikle üzerinde durduğu üç duygu; kızgınlık, korku ve üzüntüdür. Uzmanlar; kızgınlığın, davranış bozukluğu ile ilgili birincil duygu olduğu konusunda hem fikirdirler. Duygusal bozukluklar korku ve üzüntü ile karakterize edilir. Çocuklarda, nesnelerden ya da hayvanlardan korkunun hâkimiyet noktası 3 yaşında tepeye ulaşır. Her yaştan çocuk üzüntü yaşarken, depresif bilincin ve somatik özelliklerin eşlik ettiği ekstrem üzüntü ergenlikte keskin bir artış gösterir. Ahlaki (Manevi) Gelişim Çocuklar beş altı yaşına kadar, eylemlerinin yanlışlığını sebep oldukları zararın derecesine göre değerlendirirler. Yedi yaşlarında daha somut operasyonel bir döneme ilerleme kaydettiklerinde ise, eylemin yanlışlığını hem zararın miktarı hem de olay failinin (aktör) 183
PSİKOLOJİ SIRLARI
niyetine göre yargılamaya başlarlar. Eylemin ahlaki durumu, aktörün iyi bir davranışın kurallarına uyma derecesine göre yargılanır. Ahlaki davranış, iyi bir hareketin standartlarının içselleştirilmesine bağlıdır. Standartları içselleştirmek için en iyi ebeveynlik şartları ve gelişen ahlaki davranış şu bileşenleri içerir: - Ebeveyn ve çocuklar arasında sıcaklığı ve iletişimi içeren güvenli bağlılık - Ahlaki standartlara işlerlik kazandıracak net kurallar - Yaptırımların tutarlı kullanımı - Muhakeme ve açıklamayı kullanmak - Yaşa uygun sorumluluk vermek - Kendini ifade için hoşgörü Kimlik Gelişimi Harter;
kişisel kimliğe dair kompleks problemi öz-sistemin kendini tanıma, öz-
değerlendirme ve öz-düzenleme gibi üç temel bileşeni kavramsallaştırarak ele almıştır. Öz-düzenleme, kişisel standartlarımıza uyup uymadığına bağlı olarak, kendi davranışlarımızı bilişsel olarak pekiştirme veya cezalandırma sürecidir. Öz-değerlendirme, kişinin kendi kimliği, değeri, yetenekleri, değer yargıları gibi kendisi hakkında görüşlerinin, duygularının ve tutumlarının tamamıdır. Kendini tanıma ise; kişinin psikolojik ve fiziksel açıdan sahip olduklarını bilmesi, kendine olanların farkında olması ve bunları doğru değerlendirmesidir. Cinsiyet Rolü Gelişimi Kimliğimizin önemli yönlerinden biri cinsiyet rolüdür. Doğumdan beş yaşına kadar çocuk, cinsiyet kavramını öğrenme sürecinden geçer. İlk önce cinsiyetler arası ayrımı yaparlar ve kendilerini erkek ya da kız olarak kategorize ederler. Sonra, cinsiyetin kalıcı olduğunu ve günden güne değişmediğini idrak ederler. En sonunda da, cinsiyet üzerinde etkisi olmayan önemsiz farklılıkların da (giyim tarzı) olduğunu anlarlar.
184
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kapsamlı araştırmalar Batı kültüründe cinsiyet-rol odaklı oyuncak, oyun ve akran grup davranışları ile bilişsel gelişimin, erkek ve kızlar için farklı olduğunu göstermiştir. Bunun yanında, kız ve erkekler arasında cinsiyet farkları yetenek açısından da dikkate değer sonuçlar sağlamaktadır ki bunlar; kızların erkeklere göre daha hızlı dil gelişimi sağlamaları ve matematikte daha yeterli görünmeleriyken, erkeklerin de soyut (uzamsal) görevlerde kızlara göre daha iyi performans göstermeleridir. Arkadaşlık ve Akran-Grup İlişkileri Akranlar arası arkadaşlık önemlidir, çünkü sosyal destek için önemli bir kaynak sağlar. Orta çocukluk ve erken ergenlik döneminde arkadaşlık kurmak ve devam ettirmede başarısızlık, psikolojik zorlukların gelişmesi için risk oluşturur. Ailesiyle güvenli bağ kurabilen çocuklar, iyi arkadaşlık ilişkileri kurmaya da meyillidir.
PROBLEM GELİŞİMİ ÜZERİNDEKİ ETKİLER Çocuk ve ergenlerde psikolojik problemlerin gelişimi birçok etkinin altındadır. Bunlar; çocukları problemlere yatkın hale getiren risk faktörleri, psikolojik zorlukların başlamasını veya alevlenmesini tetikleyen hızlandırıcı faktörler, psikolojik problemler geliştiğinde bunları devam ettiren sürdürme faktörleri ile; daha fazla yıpranmayı engelleyip, prognoz (hastalık sonucunu tahmin) üzerine etki ve tedaviye tepki çalışmaları yapan koruyucu faktörler olarak gruplanabilir. Kişisel Yatkınlık Faktörleri - Genetik Faktörler: Birçok psikolojik özelliğe dair gelişimin (mizaç ve zekâ), yüzde 30 ile 60 arasında bir oranla genetik faktörlerden etkilendiği ikiz ve evlat edinme çalışmaları ile ortaya konmuştur. - Doğum Öncesi ve Doğum Sırasındaki Komplikasyonlar: Doğum öncesinde fetüsün gelişimini olumsuz etkileyen faktörler; annenin ileri yaşı, kan grubu uyuşmazlığı, yetersiz beslenme, sigara, alkol ve uyuşturucu kullanımıdır. 185
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu faktörlerin bebeğin, gününden önce ve düşük kilolu doğmasına etkisi büyüktür. Doğum sırasında yaşanan anoksi ve kortikal doku ile ilgili beyin hasarları ile maşa (forseps) yoluyla doğum, başın en son çıkması, doğum kanalında yaşanan zorluklarla ilgili nörolojik hasarlar, daha sonra bilişsel bozuklukların ortaya çıkmasına neden olabilir. - Fiziksel Sakatlıklar ve Hastalıklar: Çocuklukta maruz kalınan kafa yaralanmaları, bilişsel bozukluk ve davranış problemleri ile ilişkilendirilebilir. Bunun yanında astım, diyabet gibi kronik hastalıklarla hayatı tehdit eden kanser benzeri rahatsızlıklar psikoloji üzerinde ciddi derecede etkin olup, aile ve çocuk üzerinde kronik talep şeklinde yer eden biyopsikolojik sıkıntıların da sebebidir.
MİZAÇ Chess ve Thomas, 133 çocuğu kapsayan boylamsal araştırmaları sonucunda çocukları üç alt gruba ayırmışlardır. - Kolay Mizaçlı Çocuklar: Örneklemenin yüzde 40’ını oluşturan bu grup; beslenme, tuvalet ihtiyacını giderme ve uyuma için düzenli bir model kurmuş olmalarının yanı sıra, yeni durumlara ve çevresel değişikliklere kolayca uyum sağlarlarken olumlu ruh hali gösterirler. - Zor Mizaçlı Çocuklar: Çalışılan grubun yüzde 10’nunu oluşturan bu grup; yeme, tuvalet ihtiyacını giderme ve uyuma için bir düzen oluşturmada zorluk yaşarlar. Yeni durumlardan kaçınırlar ve değişimlere olumsuz tepki verirler. Bu gruptaki çocuklar psikolojik sıkıntılar geliştirme riski taşımaktadır. - Isınmak için Yavaş Davrananlar: Örneklemenin yüzde 15’ini oluşturur. Yeni durumlara ılımlı negatif tepkiler verirler; ancak, tekrarlanan temaslardan sonra uyum ortaya çıkar. Bu gruptaki çocuklar, yeme, tuvalet ve uyku konularında ılımlı bir seviyede düzen oluştururlar.
186
PSİKOLOJİ SIRLARI
ZEKÂ, BENLİK SAYGISI VE KONTROL ODAĞI IQ ile ölçülen düşük zekâ, belli davranış bozuklukları yaşanması için risk oluşturur. Düşük benlik saygısı, hem duygusal hem davranışsal bozuklukların sebebi olabilir. Sabit fikirler dış kontrol odağında yansıma bulurken, davranışsal ve duygusal bozukluklar için ortam yaratır.
KİŞİSEL SÜRDÜRME FAKTÖRLERİ Çocuklar bir görevi tamamladıklarında ve başarılarını yeteneklerine atfettiklerinde özyeterlik duygusu geliştirirler. Bu durum, gelecekte benzer durumlarda da etkili olabilecekleri düşüncesinin temelini atar. Yüksek derecede öz-yeterlik, görev veya ödevleri tamamlamadaki yukarı düzey etkinlikle sıkı bir ilişki halindedir. Düşük öz-yeterlik duygusu ise, problemleri çözmeyi denemede ısrar etmeme durumunu ortaya çıkarır ki; bu pozisyon psikolojik sıkıntıların sürmesi için önemli bir sebeptir. Akademik, toplumsal ve kronik hastalık yönetimiyle ilgili konularda başarısız olan gençler, aileden ve öğretmenlerinden başarısızlıklarının sebebiyle ilgili yetenek eksikliği veya kontrol edilemez hastalık süreci tarzı geri dönüşler aldıklarında öğrenilmiş çaresizlik duygusunu geliştirirler. Bu duygu, kişinin ne kadar çaba gösterirse göstersin başarılı olamayacağını düşünmesi ve başarısızlığını, kontrol edemediği psikolojik, iç ve küresel faktörlere atfetmesidir.
SAVUNMA MEKANİZMALARI Savunma mekanizmaları, çatışmaya eşlik eden olumsuz duygusal duyguları yola koymak için kullanılır. Çatışma; genellikle kişinin bir eylemin peşinden gitmek istemesi, ama sonuçlarından korkması durumunda ortaya çıkar. Bu sonuçlar, ebeveynlere karşı kızgınlık gibi olumsuz dış olaylar olabildiği gibi, suçluluk duygusu gibi iç olaylar şeklinde de ortaya çıkabilir. Savunma mekanizmaları, olgunluk seviyelerine göre şöyle gruplanabilir: 187
PSİKOLOJİ SIRLARI
Olgun Savunmalar Öz-Gözlem: Kişinin; kendini, kendi ruhsal, bedensel, zihinsel süreçlerini, duygularını güdülerini incelemesi. Espri Anlayışı: Çatışma veya olumsuz duyguyla ortaya çıkan durumu ironik bir şekilde yorumlama. Kendini Ortaya Koyma: Kişinin; kendi haklarını, duygularını, düşüncelerini başkalarını rahatsız etmeyecek ve zorlamayacak şekilde dışa vurabilme yetisi. Yüceltme: Çatışma yaratan arzulardan ortaya çıkan olumsuz duyguları toplumca kabul edilebilir eylemlere (iş, spor vb.) kanalize etme. Nevrotik Savunmalar Bastırma: İstenmeyen düşünceleri, duyguları ve arzuları bilinçten uzağa taşıma. İnkâr: Gayet açık olan acı dolu tecrübeleri ve durumları doğrulamayı reddetme. Tersine Davranış Oluşturma: Kişinin bilinçaltı, duygu, istek ve dürtülerini gözlemek için bu hissettiklerinin tersi durum sergilemesi. Yer Değiştirme: Bir kişinin diğeri hakkındaki olumsuz duygularını daha az tehditkâr birine yönlendirmesi. Rasyonalizm: Kabul edilemez eylem, duygu ve düşünceler için ayrıntılı ve kendini haklı görür açıklamalar sağlama. Olgunlaşmamış Savunmalar Bölünme: Kişinin, çatışmadan kaçınmak için kendini ve başkalarını tamamen iyi ya da tamamen kötü olarak değerlendirmesi, kendisinin ve başkalarının olumlu ve olumsuz özelliklerini tutarlı bir şekilde değerlendirmekten kaçınması. Yansıtma: Kişinin, bilincini zorlayan kendi yasak duygu ve eğilimlerini başkalarına yansıtması.
188
PSİKOLOJİ SIRLARI
Pasif Saldırganlık: Kişinin, duygusal çatışmalarda iç ve dış stres etkenleriyle başa çıkmanın bir yolu olarak başkalarına yönelik saldırganlığının dolaylı, açık olmayan yollardan dile getirmesi.
BAŞA ÇIKMA STRATEJİLERİ Başa çıkma stratejileri; savunma mekanizmalarının tersine, bilinçli olarak var olan kaynaklarla stresli talepler arasında algılanan tutarsızlıkla ilgili durumları yönetmek için kullanılırlar. İşlevsel problem odaklı başa çıkma stratejileri, problem hakkında doğru bilgiyi, gerçekçi eylem planlarını, diğerlerinden alınan destek ve tavsiyeyi, planı tek başına ya da diğerlerinin yardımıyla yürütmeyi içerir. İşlevsiz problem odaklı başa çıkma stratejileri ise, ilgisiz ve doğru olmayan bilgiyi arar, gerçekçi olmayan planlar geliştirir (loto kazanmak vs.), uygun olmayan kaynaklardan destek ve tavsiye arar. Stres yapıcılar kontrol edilemez olduğunda, duygu odaklı başa çıkma stratejileri (sosyal yönden destekleyici arkadaşlıklar kurmak ve bunları devam ettirmek vb.) devreye girer. Sosyal destek arama ile ilgili duygu odaklı başa çıkma stratejisi bir çeşit duygusal boşalmadır (katarsis). Yeniden çerçeveleme ve bilişsel yeniden yapılanma, amaçları stresli durumu başka şekilde düşünerek azaltmak olan başa çıkma stratejileridir. İşlevsiz duygu odaklı başa çıkma stratejileri ise; destekleyici ilişkilerden çok, yıkıcı olan ilişkiler kurmayı; duygusal boşalmadan çok inkârı; rahatlama rutinleri yerine alkol ve uyuşturucu alışkanlığını; fiziksel aktiviteden çok saldırganlığı içerir.
BİYOLOJİK SÜRDÜRME FAKTÖRLERİ Kişisel psikolojik özelliklerin yanı sıra, bazı biyolojik faktörler de psikolojik problemlerin sürmesini sağlayabilir. Anormal seviyelerde psikolojik uyarım, sinir iletim ve nöroendokrin sistemlerin düzensizliği, anormal sirkadyen (24 saatlik periyotlar) ritimler ve bedensel sistemlerdeki anormallikler, bazı psikolojik problemlerin sürmesinden sorumludur. 189
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bağlamsal Yatkınlık Faktörleri Kişisel özellikler, gençleri psikolojik problemler geliştirmeye yatkın hale getirip bu problemler ortaya çıktığında da sürmesini sağlarken; birçok bağlamsal faktör, gençleri psikolojik zorluklar geliştirmeye hassas hale getirir ve bu gibi problemlerin devam etmesinde önemli rol oynar (çevresel faktörler).
HAYATIN İLK DÖNEMLERİNDE EBEVEYN-ÇOCUK FAKTÖRLERİ Ebeveyn-çocuk bağının kalitesi, ebeveynlerin çocuklarına yaşlarına uygun entelektüel teşvikler sunma derecesi ve ebeveynlik tarzını oluşturmak için sıcaklığın / kontrolün birleştiği yol, çocuğun sonraki psikolojik durumunda önemli etkilere sahiptir. Bağ Kurma Klaus ve Kennell, yakın çocuk-anne ilişkisinin gelişmesi için doğumu takip eden kritik süre içinde anne ve çocuğun bedensel temasta bulunmasını gerekliliğine dikkat çekmişlerdir. Bağlanma teorisi, iyi düzenlenmiş araştırma çalışmaları sonuçları ile desteklenmemiştir. Çünkü güvenli anne-bebek ilişkileri doğum sorası vücut vücuda temas olmadan da gelişebilmektedir. Bunun yanında çocuk ve birincil bakıcılar (anne ve baba) arasında gelişen bağın kalitesi, hayatın ilk iki yılında sağlıklı psikolojik gelişime etki ediyor gibi gözükmektedir. Bağlanma Bağlanma, çocuğun ebeveynleriyle ya da bakıcılarıyla anlamlı duygusal bağlar kurabilme yeteneğidir. Bunun yanında bebeğin, ebeveynleriyle ya da bakıcılarıyla etkileşimde kullandığı ve yaşamının ilk dokuz ayında geliştirdiği yaklaşımlar bağlanma davranışları olarak adlandırılır (ağlama, sarılma, gülümseme, uzanma). Entelektüel Teşvik Ebeveynlerin bebekleri için sağladığı duyu motor ve entelektüel teşvik seviyesi entelektüel gelişim için önemlidir.
190
PSİKOLOJİ SIRLARI
Çocuğu entelektüel olarak teşvik etmek için kullanılan oyun materyallerinin çeşitliliği ve ebeveynler tarafından kullanılan sayısız fırsat, mevcut entelektüel seviye ve gelecekteki IQ ile ilişkilidir. Ebeveynlik Tarzları Genel anlamda dört adet ebeveynlik tarzından bahsedebiliriz: - Otoriter Ebeveynler: Sıcak ve çocuk merkezli yaklaşımı benimserler. - Hoşgörülü Ebeveynler: Çocuğa tam bir özgürlük tanırlar ve sıkı olmayan bir disiplin uygularlar. - Otorite Yanlısı Ebeveynler: Sıcaktırlar; ama çocuğu inisiyatif almaktan korkan utangaç yetişkinler haline getirme riskleri vardır. - İlgisiz Ebeveynlik: Çocuklara fiziksel yasaklar koyarak önce davranış problemleri yaşamasına, sonrasında ise zorbaca hareketler sergilemelerine neden olurlar. Ebeveyn Problemleri Depresyon, alkol kullanımı veya suç eğilimi gibi ebeveyn uyum problemleri, çocukları iki sebeple psikolojik zorluklara açık hale getirir. İlki; bu gibi problemlerin ebeveynleri, çocuklarına güvenli bir bağ, uygun entelektüel teşvik sağlamaktan ve otoriter ebeveynlik tarzı göstermekten ödün vermeye zorlamasıdır. İkinci neden ise, çocukların model alma yoluyla uyum problemleri yaşayan ebeveynlerinin düşünce sistemlerini, davranış modellerini, savunma mekanizmalarını ve başa çıkma stratejilerini benimsemesidir. Evlilik Anlaşmazlığı Evliliğe dair mutsuzluk ve anlaşmazlık yaşayan ailelerde, psikolojik zorluklar ve davranış problemleri oluşur. Evlilik anlaşmazlığına ve şiddete maruz kalmak, gençleri birçok şekilde psikolojik rahatsızlık yaşamaya yatkın hale getirebilir. Her şeyden önce, tartışmalara tanık olmak stres arttırıcı bir unsurdur. 191
PSİKOLOJİ SIRLARI
İkinci bir problem, çocukların ebeveynlerine olan bağlılığının bu tartışmalar sırasında bir testten geçmesi ve bir tarafa diğerine göre daha fazla bağlılık hissedilebilmesidir. Bu da, diğer ebeveyn tarafından tacize uğramak ya da göz ardı edilmek anlamına gelebilir. Üçüncüsü, çocuğun, kendini bu anlaşmazlıktan dolayı suçlu hissetmesi ve çözüm için sorumluluk almak zorunda olduğunu düşünmesidir. Dördüncü ve sonuncu unsur ise; anlaşmazlığın, ebeveynleri çocuklarına uygun bir çevre sağlamaktan konusunda ortaklaşa hareket etmekten alıkoymasıdır. Aile Düzensizliği Kaotik aile düzensizliği; tutarsız kurallar, net olmayan roller ve düzenli rutin yokluğu şeklinde karakterize edilir ve gençleri de psikolojik ve davranışsal problemlere yatkın hale getirir. Sapkın Kardeşler Sapkın ve büyük kardeşler (sapkın ebeveynler), uygun olmayan rol modeller olarak hareket edip küçük kardeşler üzerindeki davranış problemlerini şekillendirirler. Hayatın İlk Dönemlerindeki Sıkıntılar Yeterli desteğin yokluğu ve güvenlik ihtiyaçlarına, bakımına, kontrolüne veya entelektüel teşvike karşı ciddi tehditler, çocuğu hayatın sonraki dönemlerinde yaşanabilecek psikolojik problemlere yatkın hale getirir. Ayrılık ve Yas Ebeveynlerden ayrılık veya onları kaybetme ve benzeri tecrübeler, çocuğun çeşitli problemler; özellikle de depresyon tarzı sıkıntılar konusunda risk yaşamasına neden olur. Çocuk Tacizi Çocukluğun ilk dönemlerinde fiziksel, cinsel ve duygusal tacize maruz kalınması gençleri sonradan gelişebilecek duygusal davranış problemlerine karşı hassas hale getirir.
192
PSİKOLOJİ SIRLARI
Sosyal Dezavantaj Uygun olmayan fiziksel çevre ve yetersiz beslenme, çocukların sağlığını ters yönde etkiler ve bu da onların psikolojik olgunluğuna büyük bir darbe unsurudur. Kurumsal Yetiştirme Kurumlarda yetişen ve birden çok bakanı olan çocuklar, sonraki yaşamlarında psikolojik zorluklar yaşamak, arkadaşlık kurmak ve bunu sürdürmek konusunda risk altıdadırlar.
BAĞLAMSAL SÜRDÜRME FAKTÖRLERİ Çocuklara ait problemlerin; aile içindeki iletişim şekilleri, ebeveynlerin süregelen uyum problemleri ve okulu da kapsayacak şekilde daha geniş toplumsal ağlar içindeki faktörler tarafından sürdürülüyor olma ihtimali vardır. Aile Sistemi Faktörleri Aile içinde ebeveynler ve kardeşler, psikolojik problemi olan çocuk ile çeşitli etkileşim şekilleri içinde olmalarından dolayı psikolojik sıkıntılar yaşıyor olabilirler. Bu etkileşim şekilleri, güvensiz bağlanma, zorlama, geri çekilme ve dikkatsiz destek olabilir. Tutarsız Disiplin Çocuklar zaman zaman ebeveynlerin isteklerine uymayı reddederler; çünkü bu isteklere uymanın ya da karşı koymanın sonuçları net değildir. Bu gibi durumlarda çocuk, kabul edilebilir davranış için kuralları içselleştirmekte zorluk yaşayıp davranış problemleri göstermeye başlayabilir. Karışık İletişim Şekilleri Çocukların psikolojik problemlerinin sürmesine neden olabilecek karışık iletişim şekilleri, sorunlu ebeveynleri dinleme veya net olmayan, dolaylı mesajlar verme ile karakterize edilebilir.
193
PSİKOLOJİ SIRLARI
Nirengi (Üçgenleme) Çocukların psikolojik zorlukları, üç kişilik etkileşim şekli tarafından devam ettiriliyor olabilir. Bu şekil, babanın kenarda tutulduğu yakın anne-çocuk koalisyonunu içerir. Ayrılık endişesi veya davranış problemleriyle anne; problem davranışı yanlışlıkla destekleyebilir, ya isteyerek ya da istemeden çocuğun zorluklarının çözümüne katkıda bulunan babanın çabalarını baltalar. Baba Yokluğu Babanın yokluğu ya da baba ile ilgili zayıf bir tanımlama, özellikle erkek çocuklardaki davranış bozukluklarıyla ilişkilendirilebilir. Ebeveyn Faktörleri Düşük benlik saygısı, dış odak noktası, düşük öz-yeterlik, bilişsel bozukluklar, olgunlaşmamış savunmalar ve işlevsiz başa çıkma stratejileri, problemi sürdüren iletişim şekillerinde ebeveynlerin iştirakine neden olan özelliklerdir. Sosyal Ağ Faktörleri Ailelerin stres seviyeleri ve sosyal destek, çocukların okul değişiklikleri, akran (arkadaş) ilişkileri ve ailenin yaşadığı toplum tipi ailenin sosyal ağına ait belli özelliklerdir. Sosyal Destek Eksikliği Toplumsal olarak izole olmuş aileler, zayıf sosyal destek ağları oluştururlar. Sosyal destek yokluğunda ebeveynler ve çocuklar, problemlerle başa çıkmak için daha az kaynağa sahiptirler ve bu yüzden problemleri sürdüren iletişim şekillerine doğru kaymaya meyillidirler. Yüksek Aile Stresi Ebeveyn işsizliği, ciddi hastalıklar veya küçük streslerin birikimi (ağız dalaşları ve taşınma problemleri), ebeveynlerin ve çocukların başa çıkma gücünü yıpratır ve ailenin iletişimine dair problemi sürdürme şekillerini destekler.
194
PSİKOLOJİ SIRLARI
Eğitime Dair Uygun Olmayan Yerleşimler Destek sağlamayan, yetersiz personelli ve zayıf kaynaklı eğitim yerleşimleri veya psikolojik problemleri olan çocuklarla yetersiz ilgilenme, çocukların psikolojik problemlerinin sürmesine neden olur. Sapkın Arkadaş (Akran) Gruplarına Üyelik Davranış veya madde bağımlılığı problemi olan gençlerin üye oldukları arkadaş gruplarıyla olan etkileşim, gençlerin model alma yoluyla problem davranışlarını sürdürmelerine neden olur. Toplum Problemleri Çocukların davranış ve okul temelli psikolojik sıkıntıları; sosyal dezavantaj, yüksek suç oranlı bir yerde yaşamak, az sayıda iş bulma fırsatına sahip olmak ve toplum şiddetine maruz kalmak gibi çeşitli toplum problemleri ile varlığını sürdürebilmektir. Tetikleyici Faktörler Çocukların psikolojik problemleri, yaralanma veya hastalık, taciz, zorbalık, doğumlar veya yaslar gibi akut streslerle tetiklenir (hızlanır). Ergenliğe giriş, okul değiştirme, yakın arkadaşlıkları kaybetme ve ebeveyn ayrılıkları veya boşanma gibi yaşam döngüsü geçişleri de diğer tetikleyici faktörlerdir.
BEBEKLİKTE VE ERKEN ÇOCUKLUKTA UYKU PROBLEMLERİ Çocuklar uyku problemi yaşadıklarında (sakinleşme ve/veya gece uyanma problemleri) ebeveynler bu duruma çözüm bulmak için büyük çaba sarf ederler. İlerleyen zamanlarda ise bu tip zorluklar, uyku problemleri ile birlikte başka sıkıntılar da doğurabilir. Bu sıkıntılar; yorgunluk, ebeveyn depresyonu, evlilik için sıkıntılar, çocuk-ebeveyn ilişkisinde bozulmalar, sosyal yönden destekleyici aktivitelerin sayısında ve kalitesinde azalmalar olarak sıralanabilir.
195
PSİKOLOJİ SIRLARI
Klinik psikologlar referans alınarak ailelerin başvurdukları yöntemlerden bazıları ise şunlardır: Yatıştırma, gece beslenmesi, gece ağlamalarını dikkate almamak, çocuğu yalnız yatırmak, çocuğu ebeveynleriyle beraber yatırmak, yatma saati belirlemek, çeşitli yatma saatleri belirlemek, dua etmek vb. Sınıflandırma ve Epidemiyoloji Başlıca uyku bozuklukları DSM-IV içinde sınıflandırılmıştır ve şöyledir: A) Disomnia - Primer İnsomnia - Primer Hipersomnia - Narkolepsi - Nefes alma ile ilgili uyku bozuklukları - Sirkadyen ritim uyku bozuklukları B) Parasomnia - Uykuda yürüme bozukluğu - Kâbus bozukluğu - Uyku terörü bozukluğu Bu sınıflandırma sonucunda Disomnianın, uyku kalitesi ve zamanlama ile ilgili bir problem olduğunu söyleyebiliriz. Uyku sırasındaki davranışsal ve psikolojik anormallikler ise Parasomnia olarak karakterize edilir.
KLİNİK ÖZELLİKLER VE ETİYOLOJİK FAKTÖRLER Sakinleştirme ve Gece Uyanma Problemleri Uykuya dalmada zorluk ve ısrarlı gece uyanma sıkıntıları, okul öncesi çocuklarda çok sık rastlanan bir durumdur. Birçok anne baba, çocuğun uykuya dalması ve bunu sürdürememesiyle başa çıkmada büyük zorluklar yaşamaktadır.
196
PSİKOLOJİ SIRLARI
Gece uyanmaları ile ilgili iki farklı faktör grubundan söz edilebilir. Bunlar: biyolojik, bünyesel ve psikososyal, iletişimsel faktörlerdir. Bünyesel
faktörler,
alerji,
astım,
süt
toleranssızlığı,
doğum
sürecindeki
komplikasyonlar, dış uyarana karşı aşırı hassasiyet ya da düşük hassasiyet ve zor mizaç (yaradılış) olarak sayılabilir. Psikososyal faktörler ise; anne-çocuk bağında yaşanan zorluklar, anne depresyonu veya anksiyetesidir. Bu tip hızlandırıcı faktörler biyolojik veya psikososyal olabilir. Biyolojik faktörler, ciddi hastalıkları veya sakatlıkları kapsar. Kâbuslar Kâbuslar, REM uykusu sırasında ortaya çıkan canlı ve korkutucu rüyalardır. Kâbus gören çocuk canlı olarak hatırladığı korkutucu rüyadan anksiyete halinde ve aniden uyanır. Klinik uygulamada kâbusların ortaya çıkış sebebi; çocuğun, ailenin güvenliğine ve benlik saygısına dair genel bir tehdit algısına bağlanmıştır. Kâbusların ortaya çıkışının ve sürmesinin sebeplerinden biri de, çocukların korkularını açığa vurma çabasının destek içermeyen ebeveyn iletişimi nedeniyle başarısızlığa uğramasıdır. Gece Terörü ve Uyurgezerlik Gece terörü, REM dışı uyku aşamasında uykudan çığlık atarak uyanmak, anlamsız şeyler söylemek şeklinde tezahür eden bir uyku bozukluğudur. Uyurgezerlik, çocuğun uyurken kalkıp hareket ettiği uyku bozukluğudur. Yaklaşık 20 dakika içinde sonlanır. Çocuk genellikle yataktan kalkar, üstünü giyinir ve tepkisiz bir şekilde evi terk eder. Uyanmaya karşı ise direnç gösterir. Gündüz Uyuklaması Çocuklarda ve bebeklerde aşırı gündüz uyuklaması, gece uykusunun kesintiye uğramasından veya ısrarlı gece uyanışlarından kaynaklanıyor olabilir. Çocuk ve ergenlerde gündüz uyuklamasının bir sebebi de, gece boyunca yaşanan soluma problemleri olarak göze çarpmaktadır. 197
PSİKOLOJİ SIRLARI
Soluma problemleri, uyku apnesine ya da alveolar hipoventilasyona bağlı olabilir. Uyku apnesinde çocuk, 10 saniye veya daha fazla sürelerle soluk durma dönemleri yaşar. Alveolar hipoventilasyonda ise, soluk alma hipoventilasyonu uyku sırasında giderek zorlaşır. Uyku apnesi olan çocuklar, aşırı gündüz uyuklamaları yaşamalarının yanı sıra kötü okul performansı, sinirlilik ve hiperaktivite gibi kişisel sıkıntılarla da karşı karşıya kalırlar. Gençlerin yaşadığı gündüz uyuklamasının sebebi ise uyku apnesi, sirkadyen (24 saatlik düzen) ritim bozukluğu veya Narkolepsi dir. Narkolepsi, uyanık olunduğu halde kontrol edilemez şekilde ortaya çıkan uyku eğilimidir. Kas gücü kaybı, uyku hareketsizliği ve halüsinasyonlar eşliğinde kendini gösterir. Uyku Rutinleri Uyku rutinleri ve problemleri hakkındaki araştırma şu konulara odaklanır: - Yatma Saati Rutinleri: İyi uyku alışkanlıklarını destekleyen faktörleri tanımlamak önemlidir. Bunlar; en son beslenme ve alt değişme saatleri, bebeği kimin ve hangi saatte yatağa koyduğu gibi değişken faktörlerdir. - Gece Uyanma Rutinleri: Gece uyanma tecrübelerini hızlandıran soluk alma problemleri, uykuda konuşma, kâbus ve gece terörü gibi sıkıntılar açığa kavuşturulduktan sonra uyanışların hangi sıklıkla oluştuğu, ne kadar süre uyanık kalındığı ve uykuya dönüşün nasıl sağlandığı üzerine araştırma yapılır. - Gündüz Uykusu Rutinleri: Gündüz uykusu değerlendirmelerinde, gündüz uykusunun miktarı ve gündüz şekerlemelerinin hangi şartlarda oluştuğu araştırılmalıdır. Gün başına düşen uyuklama sayıları, bunların meydan çıktığı saatler, her uyuklamanın süresi gibi önemli unsurlar inceleme konusu olur. Uyku Günlükleri Değerlendirme görüşmelerinden elde edilen bilgi, uyku günlüğü kayıtları ile takviye edilebilir.
198
PSİKOLOJİ SIRLARI
Uyku günlükleri, uyku problemlerindeki iyileşme ve kötüleşmeleri sürekli olarak gözlemlemeye izin verdiğinden, ebeveynlerin bu günlükleri değerlendirme ve tedavi boyunca saklaması yararlıdır. Özel Değerlendirme Süreçleri Çocukların uyku problemlerini değerlendiren psikometrik araçlar şu şekildedir: - Uyku ile ilgili davranışlar için uyku anketi (Simmonds ve Parraga) - Gündüz uyuklaması için Epworth Uyuklama Ölçeği (Johns) - Gece terörü için gece terörü envanteri (Mooney) - Gece ile başa çıkmak için gece ile başa çıkma envanteri (Mooney) Faktörler Uyku probleminin başlangıcını hızlandıran biyolojik faktörler, hastalıklar, sakatlıklar veya alerji gelişimleri olarak sayılabilir. Okula başlamak, tacize uğramak ve kendine bakan insanlardan ayrılmak sıkıntılı yaşam içi olaylardır ve uyku problemlerini hızlandıran psikososyal faktörler olarak kategorize edilir. Sürdürme Faktörleri Çocuklar ve ebeveynler arasında tekrarlayan belli iletişim şekilleri, bazı uyku problemlerinin sürmesini sağlayabilir. Rahatlatma zorlukları ve gece uyanışları ile ebeveynlerin çocuklarına uzatılmış günlük uyuklama izni vermesi, yine ebeveynlerin çocuklarına rahatlatma periyotları veya gece uyanışları sırasında kendilerini yatıştırma fırsatı tanımamaları, önde gelen sürdürme faktörleri olarak göze çarpar. Korumacı Faktörler ve Aile Kaynakları Uyku yönetim programı, çocuk ve aile ile ilgili çeşitli koruma faktörleri ile etkili olabilir. Kolay mizaç ve uyku problemini çözme arzusu bir birey olarak çocukla ilgili iki önemli korumacı faktördür.
199
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu faktörlerin yanında, problemi çözmek için ebeveyn katkısı, güçlü ebeveyn öz-yeterlik inançları, güvenli ebeveyn-çocuk bağı, evlilikten duyulan memnuniyet ve sosyal desteğin varlığı bağlamsal korumacı faktörler olarak öne çıkar. Formülasyon Değerlendirme içinden seçilen belirgin özellikler, uyku problemlerinin merkezî özellikleri ile ilgili açıklamalarla başlayan ve bunlara yatkınlık kazandırıcı, hızlandırıcı ve sürdürme faktörlerine bağlayan formülasyonda bir araya getirilmelidir. Bu formülasyon kesin hedefler belirlemeli, tedaviyi veya vaka yönetim planını geliştirmek için bir temel sağlayabilmelidir. Tedavi Uyku problemlerini gidermek için uygulanan stratejilerden belli başlıları şöyledir: - Gündüz Uykusunu Azaltmak: Gündüz uykusu, gündüz uyuklamalarının sayısını veya şekerleme sürelerini düşürülerek azaltılabilir. - Uyku Öncesi Beslenmeyi Ortadan Kaldırmak: Uyku ile beslenme arasındaki zaman, kademeli olarak uzatılarak gece uyanmalarını da içine alan uyku bozukluklarına çözüm aranabilir. - Yatış Zamanı Rutinleri Geliştirmek: Yıkanma, üst değiştirme, rahatlama, özel bir bebek ya da oyuncak ayıya sarılma, masal anlatmak ve ninni söylemek gibi güzel yatış rutinleri geliştirilebilir ve standart hale getirilebilirse, çocuk yatma saatinden ne beklediğini öğrenebilir. - Kendini Yatıştırma Fırsatlarının Kademeli Olarak Sağlanması: Kucağa minderler koyularak çocuğun uykuya daha az bir fiziksel rahatlıkla dalması, kucaklama sıkılığını azaltarak çocuğu kanepeye yatay olarak uzanmaya cesaretlendirmek, ufak bir sallamadan sonra çocuğu yatağa koymak, çocuğu yatakta yatmaya cesaretlendirmek, çocuk uykuya dalarken yatağın kenarında oturarak ona hafifçe dokunmak, çocuğa dokunmadan yatağın yanında
200
PSİKOLOJİ SIRLARI
oturmak, yataktan iki adım uzaklaşıp çocuğun uykuya dalışını gözlemlemek, çocuk uykuya dalarken odanın diğer tarafına gitmek, çocuk uykuya dalarken kapının dışında durmak. - Gevşeme Becerileri Eğitimi: Elleri kenetlemek ve serbest bırakmak, ayak parmaklarını yukarı doğru çevirmek ve gevşetmek, omuzları kaldırmak ve serbest bırakmak, nefes alırken karın kaslarını germek ve nefes verirken gevşetmek. Ödül Eğitimi Ödül kutusundan çıkan küçük hediyeler ya da üzerinde gülen bir yüz olan bir kart kullanmak, uygun uyku ile ilgili davranışları (ayarlanmış saatteki yatma zamanına hazırlanmak, yatış saatinden bir saat önce günün son içeceğini içmek, gece uyanışını takiben anne ve babasının yatağına gitmektense kendini yatıştırma becerilerini kullanmak) desteklemek için kullanılabilir. Bu tip davranışları ödüllendirmek, çocuğun olumlu uyku alışkanlıkları geliştirmesine yardım eder. Sirkadyen Ritim Bozukluğunun Tedavisi Sirkadyen ritim bozukluğunda, sirkadyen ritim ile uyuma-uyanma zamanlaması arasında bir eşleşme problemi vardır. Bu eşleşme problemi, geç yatmaktan ve geç kalkmaktan kaynaklanır. Çözüm ise, yatak saatini her gün üç saat ileri almak ve gündüz uyuklamalarını ihtiyaç duyulan yatak saatine ulaşılıncaya kadar göz ardı etmekle çözülebilir. Gece Korkularının ve Kâbusların Tedavisi Gece korkuları ve kâbuslar, çocuğun güvenliğine ve benlik saygısına karşı gelişen tehditlere tepki olarak ortaya çıkar. Yatak odasının güvenli bir yer ve kâbusların ise sadece rüya olduğuna dair teminat, yatış zamanı korkularını hafifletmek için en uygun yoldur. Yiyecek Toleranssızlığını Yönetmek İnek sütüne olan toleranssızlıkla ilgili fiziksel huzursuzluk, uyku zorluğuna neden olan önemli bir faktördür. Bu vakalar, süt ürünleri çocuğun diyetinden çıkarıldığı andan beş hafta sonra normalleşebilir. 201
PSİKOLOJİ SIRLARI
Parasomnialar Tüm Parasomnialarda -özellikle de gece terörü ve uyurgezerlik için- ebeveyn ve çocukları Parasomniaların psikolojik uyum bozuklularını yansıtmadığına inandırmak önemlidir. Uyku terörleri ve uyurgezerlik, bazı durumlarda yatış zamanında dördüncü aşama aktivitesini azaltmak için Benzodiazepin uygulanması ile kontrol edilebilir. Aşırı Gündüz Uyuklaması Bozukluğunun Yönetilmesi Narkolepsi veya gündüz uyuklamasına neden olan obstrüktif uyku apnesinin ayırt edilebilir tanısı, en iyi şekilde uyku laboratuvarında yapılır. Uyku laboratuvarlarında çocuğun solumasının durduğu anlar tanımlanabilir veya bu durma anlarının varlığı reddedilebilir. Düzenli uyku ve düzenli egzersiz, bir tedavi aşaması olarak öne çıkarken; farmakolojik açıdan bakıldığında gündüz uyuklaması ile mücadelede en iyi yöntem Penolin Sodyum ve Metifenidat içeren uyarıcılar kullanmaktır.
TUVALET PROBLEMLERİ Birçok çocukta bağırsak ve mesane kontrolü gelişimi hayatlarının ilk beş yılında oluşur. İlk aylarda, çocuk idrarını tutamaz. Sonrasında, mesane kontrolü özellikle geceleri, yavaş yavaş gelişir. Bunu, gün içindeki bağırsak kontrolü takip eder. Bir sonraki aşama, mesaneyi gün içinde ve en sonunda da beş yaş civarlarında geceleri kontrol etmektir. Dört yaş civarında bağırsak ve beş yaş civarında ise mesane kontrolü sağlanmış olmalıdır. Bu yüzden dört ile beş yaş arası, ayrı ayrı idrar kaçırma (Enürezis) ve dışkı tutamama (Enkopresis) tanıları koymak için belirlenmiş belirli bir dönemi ifade eder. İdrar kaçırma (altını ıslatma) ve dışkı tutamama, klinik psikologların üzerinde durduğu ana tuvalet problemleridir. Tanı, Klinik Özellikler ve Sınıflandırma Eliminasyon problemleri, heterojen bozukluklardan oluşur. Bu doğrultuda sınıflandırma sistemi bir dizi önemli ayrımı dikkate almalıdır:
202
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Hem alt ıslatma hem idrar kaçırma sadece gün içinde oluşabilir. - Birincil idrar kaçırma ve dışkı tutamama ile ilgili olarak; idrar tutamama doğumdan beri mevcutken, ikincil idrar kaçırma ve dışkı tutamama ise, bağırsak ve mesane kontrolünün bir noktada kırılmasıyla ortaya çıkabilir. - İkincil idrar kaçırma ve dışkı tutamamayla ilgili olarak alt ıslatma veya dışkı tutamama vakaları arasında istemli ya da istemsiz gerçekleşme ayrımı yapılabilir. - Dışkı tutamama ile ilgili olarak; semptomatik seviyede, bunun kabızlık ya da mesanede aşırı idrar toplanması nedeniyle idrarın istem dışı şekilde damla damla şekilde ortaya çıkması olabilir. - Eliminasyon problemleri, ya monosemptomatik (belirtisi olan) ya da hem fasiyal hem de üriner idrar tutamama ile karakterize edilen vakalarla ortaya çıkabilir. - Eliminasyon problemleri; komplike olmayan bir iki semptomun temsiliyle; kaotik, sıkıntılı veya tacizkâr psikososyal çevreyle ilgili uyum problemlerinin geniş bir bölümüyle; veya gelişimsel sakatlıklarla kendini gösterebilir. ICD-10’da idrar kaçırma ve dışkı tutamama ayrımı yapılmış ama eliminasyon problemleri ile ilgili alt sınıflandırma çabasına girilmemiştir. DSM-IV’te ise dışkı tutamama, kabızlık ve mesanede aşırı idrar toplanması nedeniyle idrarın istem dışı şekilde damla damla akması alt kategorilere ayrılırken; idrar tutamama, alt ıslatmanın gerçekleştiği zamana bağlı şekilde gündüz, gece ve her iki zaman olmak üzere üç alt grupta ifade edilmiştir. Eliminasyon Bozuklukları ile İlgili Teoriler ve Tedaviler Biyolojik Teori ve Tedavi Yöntemi: Bu teori; genetik faktörlere, üriner ya da anorektal (anüs ve rektum ile ilgili) yapısal ve fonksiyonel anormalliklere bağlı eliminasyon bozukluklarının üzerinde durur. Anormallikleri düzeltmek için tedavi yöntemleri olarak ise; tıbbi cerrahi müdahale veya bu durumla nasıl başa çıkılacağı ile ilgili eğitim faaliyetleri benimsenir.
203
PSİKOLOJİ SIRLARI
Gelişimsel Teori ve Tedavi Yöntemi: Gelişimsel teori, eliminasyon bozukluklarının büyük ölçüde spesifik ya da genel gelişim gecikmelerinden kaynaklandığına inanır. Tedavi yöntemi güvence vermek ve davranışsal eğitimdir. Psikopatolojik Teori ve Tedavi Yöntemi: Bu teoriye göre eliminasyon bozukluklarının sebebi büyük bir oranda psikolojik problemlerdir. Psikopatoloji eliminasyon bozukluklarına neden olabildiği gibi, eliminasyon problemlerinden de doğabilir. Psikopatolojinin altında yatan sebepler, davranış problemleri ve eliminasyon bozuklarının her ikisi de olabilir. Bu teoriye dair tedavi yöntemi olarak psikolojik terapi benimsenmiştir. Psikoanalitik Teori ve Tedavi Yöntemi: Bu teoriye göre eliminasyon bozuklukları, gelişimin anal aşaması sırasında ilgisiz veya zorlayıcı ebeveyn tuvalet eğitimiyle ilgili olarak ortaya çıkan bilinçsiz çatışmaların ifadesidir. Eliminasyon problemlerini arttıran çatışmaları çözmek için psikodinamik oyun terapisi kullanılır. Davranışsal Teori ve Tedavi Yöntemi: Bu teori, uygun tuvalet yapma için olumlu destek eksikliği ve acı içinde tuvalet yapma ile ilgili tecrübelerin, uygun tuvalet yapma alışkanlıkları elde etmeyi engellediğini iddia eder. Uygun tuvalet yapma alışkanlıklarını öğrenmek için kullanılan tedavi yöntemi, davranışsal programlara katılmaktır. Aile sistemleri Teorisi ve Tedavi Yöntemi: İkincil eliminasyon problemleri, içinde akut stres barındıran olaylardan ve ailenin yaşam döngüsü geçişlerinden doğabilir. Bu konu; ikincil eliminasyon problemlerinin sürmesine, ebeveyn ya da bakıcılarla olan zorlayıcı, baskıcı ve üçgenleme tipi etkileşimlere sebep olabilir. Değerlendirme Eliminasyon bozukluklarını değerlendirmek için açığa kavuşturulması gereken konular şunlardır: - Eliminasyon problemlerinin sadece idrar kaçırma mı, yoksa sadece dışkı tutamama mı ya da her ikisini de mi içerdiği
204
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Problemlerin gündüz mü, gece mi yoksa her iki zamanda da mı yaşandığı - İdrarını tutamamanın birincil mi olduğu ve doğumdan beri mi sürdüğü, yoksa ikincil mi olduğu ve idrarını tutma döneminden sonra mı geliştiği, - İkincil idrar tutamamanın istemli mi istemsiz mi olduğu - Dışkı kaçırmanın kabızlıkla mı yoksa kabızlık olmadan mı ortaya çıktığı, - İdrar tutamamanın kaotik, stresli veya taciz içeren çevre ile ilgili uyum sorunlarının bir özelliği olup olmadığı -İdrar tutamamanın gelişimsel bir bozukluk ya da tıbbi bir durumdan kaynaklanıp kaynaklanmadığı İdrar Kaçırmayı Hazırlayan Faktörler Genetik hassasiyet, üriner sistem anormallikleri, düşük işlevli mesane hacmi gibi biyolojik faktörler yanında; gelişimsel gecikme, kritik 18 aylık yaştan önce tuvalet eğitimine başlamadaki başarısızlık ve kaotik aile çevresinde yaşamak gibi psikososyal faktörler de bu gruba dâhildir. İdrar Kaçırmayı Hızlandıran Faktörler Bu grup içindeki biyolojik faktörleri üriner sistem enfeksiyonları, mide-bağırsak hastalıkları veya kabızlık olarak sayarken; psikososyal faktörler ise, zorlayıcı tuvalet eğitimi ve cinsel taciz gibi stresli olaylardır. İdrar Kaçırmanın Sürmesine Neden Olan Faktörler Öğrenilmiş çaresizlik ve düşük öz etkinlik duygusuyla gelen durumu değiştirememe düşüncesi, idrar kaçırmanın devam etmesine etki eder. Baskıcı ebeveyn-çocuk ilişkisiyle ilişkili kızgınlık da gözden kaçırılmaması gereken bir faktördür. Bu grup içindeki biyolojik faktörler, üriner sistem enfeksiyonları-anormallikleri ve düşük işlevli mesane hacmidir.
205
PSİKOLOJİ SIRLARI
İdrar Kaçırma İçin Koruyucu Faktörler Tuvalet yapma sorununu çözmeye dair istek, tedavi ekibiyle birliktelik kurabilme yeteneği, olumlu çocuk ve ebeveyn uyumu, evlilik ve aile işleyişinin olumlu durumu idrar kaçırma konusunda koruyucu faktörler olarak göze çarpar. Dışkı Tutamamayı Hazırlayan Sebepler Bu grup içindeki biyolojik faktörler, genetik hassasiyet, anorectal (anüs ve rektum ile ilgili) anormallikler, doğuştan rektum genişliği (Congenital Megarectum) ve Hirschsprung hastalığıdır. Psikososyal faktörler ise, gelişimsel gecikme ve kaotik aile ortamında yaşamı içerir. Dışkı Tutamamayı Hızlandıran Sebepler Biyolojik faktörler olarak; kronik kabızlığı tetikleyen diyet değişikliklerinden kaynaklanan su eksikliği, düşük düzeydeki lif varlığı ile mide-bağırsak hastalıkları sayılabilir. Psikososyal faktörler ise, baskıcı tuvalet eğitimi ve anal cinsel taciz olarak dikkat çeker. Dışkı Tutamamanın Sürmesine Neden Olan Faktörler Dışkılamadan ve sonraki kronik kabızlıktan kaçınma, rektumun dolduğuna dair düşük duyu, sık müshil kullanımı ile aşırı boşaltım, dışkı tutamamanın sürmesine neden olan biyolojik faktörler iken; öğrenilmiş çaresizlik, düşük öz etkinlik inancı, olumsuz duygulanım, zorlayıcı ebeveyn-çocuk ilişkisi ile ilgili kızgınlık ya da anksiyete ise psikososyal faktör sınıfında yer alır. İsteğe Bağlı Bir Aile Çevresi Yaratmak Mesane ve bağırsak kontrol alışkanlıklarını öğrenme şansını maksimize etmek için, ebeveynler çocuğun eğitilebileceği kolaylaştırıcı bir çevre yaratmak maksadıyla psikologlarla beraber çalışmak zorundadırlar. Bu çevre ile ebeveynler çocuklarına; onları sevdikleri ve saygı duydukları, çocuğun kontrol edilemez ve istemsiz şekilde yaşadığı idrar kaçırma ve dışkı tutamamayı bir problem olarak gördükleri, bu eliminasyon problemleri ile başa çıkmak için 206
PSİKOLOJİ SIRLARI
cesarete ve psikolog eşliğinde ebeveynlerle beraber çalışarak mesane veya bağırsak kontrolünü öğrenme kabiliyetine sahip oldukları mesajı verilir. İdrar Kaçırma Tedavisi İdrar kaçırma tedavisi şu stratejileri kullanır: - Psiko Eğitim: Psiko eğitimin temel özelliği, ebeveynlere ve çocuklara idrar kaçırmayı bir gelişimsel gecikme olarak görmeleri konusunda yardım etmektir. - Tuvalet Yapma Provası: Çocuk yatağa gitmeden bir saat önce 50’ye kadar sayılır, tuvalete gidilir, çiş yapılmaya çalışır ve yatağa dönülür. Bu rutin ilk gece eğitiminde gerçekleştirilir ve bütün eğitim boyunca her alt ıslatma vakasının sonunda çarşaf değiştirilince tekrarlanır. Bu rutin, tuvalet ziyareti ve çiş yapma alışkanlığının gelişmesine yardımcı olur. - Temizlik Eğitimi ve Ödül Sistemleri: Çocuklardan, her alt ıslatma vakasını takiben pijamalarını ve çarşaflarını değiştirmesi istenir ve ödül olarak gülen yüz kartonu kullanılır. - Tutma Kontrol Eğitimi: Günün önceden ayarlanmış bir saatinde çocuğa içmesi için sıvı verilir ve ne zaman çiş yapmak istediğini ailesine söylemesi istenir. - Aşırı Öğrenme: Aşırı öğrenme, çocuklara uyudukları sırada işlevsel mesane kapasitesi arttırma konusunda yardım etmeyi amaçlar. - Kuru Yatak Eğitimi: Kuru yatak eğitimi provaları; tutma ve kontrol eğitimini, idrar kaçırma alarmı ile uyanmayı ve temizlik eğitimini çok kısa bir süre içinde yoğunlaştırmayı amaçlar. Dışkı Tutamama Eğitimi Dışkı tutamama eğitimi şu stratejileri içinde barındırır: - Psiko Eğitim: Psiko eğitimde, ebeveynlere ve çocuklara dışkı tutamamayı bir gelişimsel gecikme ya da fiziksel bir problem olarak görmeleri konusunda yardım etmek esastır. - Dışkı Kütlesini Temizlemek - Dışkı yumuşatıcılar kullanılabilir. - Dışkı yumuşamışsa ama hala tutuluyorsa, alt bağırsakları boşaltmak için picosülfat alınabilir.
207
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Düzenli ve günlük tek doz şeklinde müshil tabletleri verilebilir. - Bağırsakları Yeniden Eğitme Dışkı kütleri temizlenince, bağırsakları yeniden eğitme programı başlayabilir. Bu programda takip edilecek rutinler; müshil kullanımı, tuvalet yapma, kaza yönetimi (temiz iç çamaşırı, mendiller kirli çamaşır için torbadan oluşan bir set kullanımı), diyet ve egzersiz olarak belirlenmiştir.
ÖĞRENME VE İLETİŞİM ZORLUKLARI Öğrenme bozuklukları ve iletişim problemleri, DSM-IV ve ICD-10 vasıtasıyla sınıflandırılmıştır. Her iki sistem de bir yanda zekâ geriliği öbür yanda öğrenme ve iletişim problemleri arasındaki farklılıkları tanımlarken, spesifik iletişim problemleri ile akademik gelişim ve motor becerilerle ilgili olan belli öğrenme zorlukları arasında da ayrım yapmayı ihmal etmemiştir. Doğuştan gelen öğrenme problemleri ve kafa yaralanmaları ile baş gösteren sonradan edinilmiş öğrenme bozuklukları arasındaki ayrım da, bu sınıflandırma sisteminin üzerinde durduğu karşılaştırmalardan biridir. Entelektüel Yetersizlik (Zekâ Geriliği) Hem DSM-IV hem AAMR (Amerikan Zekâ Geriliği Birliği) entelektüel yetersizliğe, tıbbi ya da psikopatolojik olması yerine işlevsel bir tanım vermeyi uygun görmüştür. Buna göre, entelektüel yetersizlikler belli çevrelerde (okul, ev, toplum) ortaya çıkan sınırlamalardır (zekâ ve uyum becerileri) ve bu bağlamlar içinde normal bir yaşam sürmek için yardıma ihtiyaç duyulur. Etiyoloji Entelektüel yetersizliğin etiyolojisi (nedeni) organik, poligenetik (çok kaynaklı) ve sosyokültürel faktörleri içinde barındırmaktadır.
208
PSİKOLOJİ SIRLARI
Organik faktörler, Down Sendromu gibi kromozom bozukluklarını, Fenilketonüri gibi doğuştan gelen genetik metabolizma hatalarını, Rubella gibi rahim boşluğu enfeksiyonlarını içerir. Poligenetik faktörlerle ilgili olarak elde olan veriler, zekâdaki varyasyonların yüzde ellisinin genetik olarak geçtiğini tespit etmiştir. Sosyokültürel faktörler ise, sosyal dezavantaj ile düşük zekâ arasındaki bağın geniş araştırmalarla desteklendiğini göstermiştir. Değerlendirme Entelektüel yetersizliğin değerlendirilmesinde önce tanı, sonra ise karar için atılacak adımlar ortaya konur. Adımların bir kısmı beceri eğitimi, bir kısmı ise davranış kontrol programları üzerinedir. Dört boyutlu AAMR sistemi ilk tanısal değerlendirme için yararlıdır. Bu sistemin ilk boyutunda (boyut 1), entelektüel işleyiş ve uyum becerileri incelenir. İkinci boyutta (boyut 2) ise, psikolojik ve duygusal durumlardaki güçlü ve zayıf yanlar ortaya konulur (konmalıdır). Üçüncü boyut (boyut 3) fizik, sağlık ve etiyolojik faktörleri içerir ve bu boyutta çocuğun fiziksel sağlığındaki işleyiş, pediatrik tıbbi muayene ile belirlenebilir. Dördüncü boyut (boyut 4), çevresel faktörler bağlamında çocuğun ev ve okul çevresine dair reel değerlendirmeler üzerinde durur. Bu dört boyut üzerinden çocuğun durumu ile ilgili kapsamlı değerlendirme, karşılanması gereken spesifik ihtiyaçların (periyodik gözden geçirme için günleri belirleyen bir zaman çizelgesi ve işin içinde olan profesyonellerin açık ve net görev sorumluluklarının tanımlanması) desteklenmesine yönelik planların oluşumuna da yardım eder. Müdahale Entelektüel yetersizliği olan çocuklara sahip ailelerle çalışan klinik psikologlardan değerlendirme ve müdahale hizmetleri sunması istenir. Müdahale şekilleri şu şekilde sıralanabilir:
209
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Psikoeğitim: Amaç, entelektüel yetersizlik vakalarında ebeveynlere ve ailenin diğer üyelerine çocuğun gelişimi açısından konulan tanı ve tanının içeriği hakkında bilgi vermek, yardım etmektir. - Uygun Destek Organizasyonu ve Periyodik Gözden Geçirme: Klinik psikologlar, entelektüel yetersizlik gösteren çocuklara sahip aileler için uygun desteğin düzenlenmesi ve dağıtılmasında rol üstlenebilirler. Bu desteklerin uygunluk durumu çocuğun ihtiyaçlarına göre değişir ve bu bakım yükünü omuzlayan aile, zaman zaman periyodik gözden geçirmelere, revizyonlara ihtiyaç duyar. - Çocuk İçin Hayat Becerileri Eğitimi Sunmak: Portage programı, ebeveynlere çocuklarının sistematik anlamda hayat becerilerini geliştirmelerini yönlendirecek şekilde hem güç hem de yetki verir. - Zorlu Davranışları Yönetmek için Danışmanlık Sağlamak: Zorlu davranışların sıklığını azaltmak için yapılan müdahaleler, bu tip davranışların sürmesine neden olabilecek öncül belirti ve sonuçları temel alan işlevsel analizleri temel alarak yapılmalıdır. Hayat Döngüsü Geçişleri Sırasında Danışmanlık ve Keder Süreciyle İlgilenirken Aileye Destek Vermek: Ebeveynlere, kardeşlere ve diğer aile üyelerine entelektüel yetersizlik tanısı konması süreci (şok, inkâr, duygusal çöküntü, kızgınlık, suçluluk ve kabul), okul değişimleri, okuldan ayrılma, evden ayrılma, ebeveynlerde çökmenin başlaması ve onların kaybı gibi hayat döngüsü geçişlerinde danışmanlık verilmesi gerekmektedir. Spesifik Dil Gecikmesi İkincil dil gecikmesi ile spesifik dil gecikmesi arasında bir ayrım yapmak mümkündür. İkincil dil gecikmesi; entelektüel yetersizliğe, otizme, duyma kaybına ve bu benzer durumlara bağlı olarak gelişir.
210
PSİKOLOJİ SIRLARI
Spesifik dil gecikmeleri ise, genel olan ifade gecikmeleri olarak bir alt sınıflandırmaya tabi tutabilir. Bu farklılıklara ek olarak; dil sıkıntılarını fonoloji, semantik (anlambilim), sentaks (söz dizimi), pragmatik ve akıcılık açısından incelemek yararlı olacaktır. Fonoloji: Fonolojik sıkıntı; belli seslerle, ünlülerden çok ünsüzlerin yanlış telaffuzu bağlamında kendini gösterir. Semantik: Semantik sıkıntılarda, çocuk sınırlı bir kelime haznesine sahiptir, çok az sayıda kelimenin anlamını kavrayabilir ve diğerleriyle iletişimde sınırlı sayıda kelime kullanabilir. Sentaks: Gramer ya da sentaks (söz dizimi) ile ilgili sıkıntılar, kısıtlı uzunlukta ifade (konuşma) ve ifade çeşitliliğini içerir. Pragmatik: Pragmatik ile ilgili zorluklar, çocuklar belli ilişkiler veya bağlamlar içinde ihtiyaçlarını karşılamak veya belli iletişim amaçlarına ulaşmak için dil ve jest kullanamadıkları zaman ortaya çıkar. Akıcılık: Kekemelik ve konuşmayı toparlayamama (dağınıklık) net şekilde fark edilebilir akıcılık problemleridir. Epidemiyoloji İki yaşındakilerin yüzde 17’si; üç yaşındakilerin yüzde 8’i; beş yaşındakilerin yüzde 3’ü ifadeyle ilgili dil gecikmesi sorunu yaşamaktadırlar. Erkek- kız oranı ise, 3:1 ile 5:1 arasındadır. Beş yaş civarlarında spesifik dil gecikmesinden kurtulan çocuklar, ilerde az da olsa uyum sorunları yaşayabilmektedirler. Etiyoloji Mevcut boylamsal araştırmalar, spesifik dil gecikmesi vakalarını etkileyen dil bileşenlerinin arasında bir hassasiyet hiyerarşisi olduğunu ortaya koymuştur. Bu hiyerarşi, en hassas bileşenden en zayıf hassasiyet gösteren bileşene doğru şöyle sıralanabilir: - İfade fonolojisi - İfade sentaks ve morfolojisi
211
PSİKOLOJİ SIRLARI
- İfade semantiği - Çabuk kavranan dil Değerlendirme ve Müdahale Dil problemlerinin psikolojik değerlendirilmesi birden çok disiplini içinde barındıran bir takım ile gerçekleştirilmelidir. Çocuklar tam bir pediatrik muayeneden geçirilmeli, orta kulak iltihabı gibi problemlerin varlığı araştırılmalı ve bu muayene Duchenne kas distropisi gibi nörolojik/tıbbi durumları incelemek için genişletilmelidir. Duyma bozukluğunun
var
olup
olmadığını anlamak için işitsel
muayene
gerçekleştirilmelidir. Rutin görüşmelerin yanı sıra gözlem ve davranış kontrol listeleri, adaptif davranış ölçekleri ve değerlendirme, standartlaştırılmış reseptif ve ifade dil testleriyle beraber, sözel olmayan zekâ ölçümleri de dikkate alınmalıdır. Spesifik Öğrenme Bozuklukları DSM-IV ve ICD-10 sınıflandırma sistemleri, spesifik öğrenme bozukluklarını entelektüel yetersizlik, spesifik dil gecikmesi ve travmatik beyin hasarı ile ilgili edinilmiş öğrenme problemlerinden ayırmıştır. Her iki sistem de okuma, heceleme ve aritmetik konularındaki beceri bozukluklarını referans alarak spesifik eğitimsel (skolastik) engellerle ilgili alt sınıflandırmalar sunmuştur. Epidemiyoloji Dokuz-on yaşlarında 1200 çocuk üzerinde yapılan epidemiyolojik araştırma; bu örneklemenin yüzde 3.9’unda spesifik okuma problemleri veya disleksi; yüzde 1.3‘ünde spesifik aritmetik zorlukları ve yüzde 2.3’ünde hem aritmetik hem okuma problemleri tespit etmiştir. Erkek-kadın oranlaması, okuma zorluklarında 3:1, okuma ve aritmetik zorlukların kombine edilmesi durumunda ise 1:1 olmuştur.
212
PSİKOLOJİ SIRLARI
Spesifik Okuma Bozukluğu Üç öğrenme zorluğu içinden en önemlisi, klinik perspektiften bakıldığında spesifik okuma bozukluğu ya da disleksi olarak gözükmektedir. Bunun nedeni, okuryazarlığın sosyal bir beceri olarak algılanması ve okuma problemleri ile uygulama problemleri arasındaki açık bağın varlığıdır. Etiyoloji Spesifik okuma geriliğinin ya da disleksinin etiyolojisi, okuma becerilerinin gelişimi hakkındaki teoriler bağlamında anlaşılabilir. Bu teorilerden biri ses teorisidir. Bu teori; okuyabilmek için, çocukların öncelikle harflerle ilişkili sesleri öğrenmeleri ve bunları kelimelerin tümünü okumak/hecelemek için sesin yapı taşları kullanmaları gerektiğini iddia eder. Diğer yaklaşım ise bütüncül dil teorisidir. Bu teori, ses teorisinin tersine çocukların kelimeleri, harflere ya da seslere bölmek yerine bütün halinde öğrenmesi gerektiğini iddia eder. Değerlendirme Okuma zorlukları ve diğer öğrenme problemlerinin değerlendirilmesi ile ilgili olarak yapılması gereken şey; klinik psikolog, çocuğun öğretmeni, ebeveynler, çocuk ve diğer ilgili uzmanlar arasında yakın irtibat kurmaktır. Ebeveyn ve öğretmenlerle olan rutin görüşmeler gerçekleştirilmeli ve davranış kontrol listesi hem ebeveyn hem de öğretmenler tarafından tamamlanmalıdır. Görsel ve işitsel bozukluklara dair rutin gözlemler yapılmalı ve değerlendirme yapmak için psikometrik araçlar kullanılmalıdır.
OTİZM VE YAYGIN GELİŞİMSEL BOZUKLUKLAR Otizm ve diğer yaygın gelişimsel bozukluklar; önemli sosyal, iletişimsel ve davranışsal problemlere neden olur. Bu problemleri yaşayan çocukların erken ve doğru tanımlanması, değerlendirilmesi ve yönetilmesi gereklidir. Bu alanda ebeveynler ve öğretmenler ile beraber birliktelik içinde çalışmak önemlidir.
213
PSİKOLOJİ SIRLARI
Sınıflandırma ve Epidemiyoloji Karşılıklı sosyal etkileşimde, iletişimde, dil ve sembolik oyun gelişiminde ve bunlara ek olarak bebeklikten beri tekrarlayan eylemlerde belirgin anormallikler gösteren çocuklar, DSM-IV ve ICD-10’da belirtildiği üzere yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireyler olarak sınıflandırılırlar. Otizm, ilk kez 1943 yılında Leo Kramer tarafından tanımlanmış olup; yaygınlık oranı on binde 2-5 arasındadır. Kadın-erkek oranlaması ise 3:1 ile 4:1 değerleri arasında değişmektedir. Yaygın gelişimsel bozukluklar, şu şekilde sınıflandırılmıştır: DSM-IV ‘e göre Yaygın Gelişimsel Bozukluk Sınıflandırması: - Otizm Bozukluğu - Ret Sendromu - Çocukluk Dezintegratif Bozukluğu - Asperger Sendromu - Başka türlü belirlenmemiş yaygın gelişimsel bozukluk ICD-10’a Göre Yaygın Gelişimsel Bozukluk Sınıflandırması: - Çocukluk Otizmi -Atipik Otizm -Ret Sendromu -Diğer Çocukluk Dezintegratif Bozukluk -Zekâ Geriliği ve Stereotipik Hareketler Aktif Bozukluk - Asperger Sendromu - Diğer Gelişimsel Bozukluk - Belirlenmemiş Yaygın Gelişimsel Bozukluk
214
PSİKOLOJİ SIRLARI
Tanı ve Klinik Özellikler Otistik çocuklar, üçlü bozukluk ile simgelenmektedirler. Üçlü bozukluk ile kastedilen; sosyal, dilsel ve davranışsal gelişimde yaşanan sıkıntılardır. Sosyal gelişimde yaşanan anormallikler ilk kez bebeklikte görülmeye başlar ve bunlardan bazıları şöyledir: - Göz göze gelme problemi - Sosyal ve duygusal jest kullanımı yokluğu - Karşılıklı sosyal ilişki yokluğu - Bağlanma problemi (ebeveyni güvenli bir yer olarak kullanamama yetersizliği) - Akran ve arkadaş ilişkilerine az ilgi - Empati eksikliği - Diğerleriyle gurur ya da zevk gibi olumlu duyguları paylaşımda eksiklik Otistik çocuklarda dil gelişimi genellikle gecikmelidir ve otistik çocukların dili, çeşitli pragmatik anormallikler olan; - Zamiri tersine çevirme (Ben zamiri yerine Sen zamirini kullanma) - Ekolali; anlamsız sözleri üst üste tekrarlama - Neolojizm; değişik sözcükler uydurma - Kişiye özgü konuşma ile karakterize edilir. Otizmin davranış gelişimi aşamasına gelindiği zaman, otistik çocukların stereotipik tekrarlayan ve sınırlı ilgi alanlarına hapsedilmiş hareketleri görülür. Ayrıca; rutinleri ve aynılığı devam ettirmek için güçlü bir arzu, değişime direnç de başlıca davranış özellikleridir. Üçlü bozukluk dışında bilişsel saha incelendiğinde otistik çocukların yüzde 75’inin 70 puan altında IQ’ ya sahip olduğunu görmek mümkündür. Fiziksel gelişim açısından bakıldığında ise; otistik çocukların üçte birinin epilepsi hastası olduğu, çoğunun idrar kaçırma ve dışkı tutamama gibi eliminasyon problemleri yaşadığı, kafa vurma veya ısırma gibi eylemlerle kendilerine zarar verdiği tespit edilmiştir.
215
PSİKOLOJİ SIRLARI
Etiyolojik Teoriler Otizmle ilgili teoriler üç geniş kategoriye ayrılmıştır. Bunlar; psikojenik, biyojenik ve bilişsel sınıflandırmalardır. Psikojenik teori, psikososyal süreçlerin otizm etiyolojisinin merkezini oluşturduğunu savunurken; biyojenik teori, duruma temel oluşturacak biyolojik faktörlerin arayışı içindedir. Bilişsel teoriler ise otizmin başlıca sebepleriyle ilgilenmek yerine, semptomların altında yatan spesifik bilişsel bozuklukları açıklamaya çalışır. Psikodinamik teorinin prensibi; otistik geri çekilme ve yetersiz ebeveynliğe tepki olarak oluşur. Ekolali ve aynılıkta ısrar, karşılanmayan ihtiyaçlarla ilgili saldırganlığın ifadeleridir. Uzun dönem doğrusal olmayan psikoterapi yetersiz ebeveyn çocuk ilişkisine bir alternatif sunarken, geri çekilme ve saldırganlık ifadelerini azaltır. Biyolojik teorilerin prensibi; Otizmin klinik özellikleri, genetik ve doğum sürecindeki faktörlere bağlı sinir gelişimi bozukluklarının altındaki sebepler şeklinde yansır. Dar-bant bilişsel teorilerin prensibi; otistik çocuklar, gecikmiş dil gelişiminin açıklaması olan kodlama, sıralama ve soyutlama bozukluklarına (açıklıklarına) sahiptirler. Sosyal anlayış açısından bakıldığında, otistik çocukların insanlar arası ilişki beceri noksanlığı yaşadığı görülür. Otizmin sosyal ve iletişimsel özellikleri, diğerlerinin zihinsel durumlarının bilişsel temsilini oluşturma yetersizliğine bağlıdır. Geniş-bant bilişsel teorilerin prensibi; zayıf merkezi uyum teorisine göre, otistik çocuklar bilgi verisini yönetirken alt-üst değil; üst-alt yaklaşımını benimserler. Değerlendirme Otizm değerlendirmesi, öncelikle çoklu disiplin ve çoklu aracı takımlar tarafından, uzun bir süre ve ebeveynlerle işbirliği içinde gerçekleştirilmesi gereken bir süreçtir. Bu takımların içinde yer alabilecek disiplinler arasında klinik psikoloji, eğitsel psikoloji, pediatrik tıp, konuşma ve dil terapisi, özel eğitim, mesleki terapi ve çocuk psikiyatrisi sayılabilir.
216
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ebeveyn Görüşmeleri Ebeveynlerle; gelişim, aile geçmişi, rutin çocuk ve aile değerlendirmesi kurallar çerçevesinde tamamlanmalıdır. Sosyal etkileşim, iletişim ve sınırlı eylem alanlarındaki otistik benzeri davranışlarla ilgili ebeveyn raporu, standartlaştırılmış görüşme ve davranış kontrol listeleri vasıtasıyla elde edilebilir. Öğretmen Görüşmeleri Çocukların eğitime devam ettikleri okuldaki öğretmenlere, görüşme bilgilerini tamamlamaları için uygun şekilde standartlaştırılmış değerlendirme ölçekleri ve Adaptif Davranış Ölçeği’nin okul baskısı verilebilir. Yetenek ve Becerinin Psikometrik Değerlendirmesi Eğitim ve tedaviyi planlamak için kullanılabilecek olan psiko eğitimsel profillerin zayıf ve kuvvetli yanları, Psiko Eğitimsel Profil gibi araçlardan sağlanabilir. Tanı için ise, Çocukluk Otizm Değerlendirme Ölçeği kullanılarak, çocuğun süreç içindeki psikometrik değerlendirme ve gözlemine dair bilgi edinmek mümkündür. Uzman Değerlendirmesi Öğretmen, ebeveyn görüşmeleri ile psikometrik yaklaşımlar dışında uzman değerlendirmeleri de önemlidir. Bu değerlendirmeler, çocuğun sese karşı sınırlı tepkisi üzerinde duran işitsel bazda olabileceği gibi; eğer mümkünse çocuğun kendi doğal çevresi içinde davranışlarının takibi amacıyla ev gözlemi şeklinde de gerçekleştirilebilir. Ayrımsal (Diferansiyel) Tanılar Otizmi diğer yaygın gelişimsel bozukluklardan ayıran durumlar şu şekilde sıralanabilir: - Ciddi duyma bozukluğu - Entelektüel yetersizlik - Gelişimsel dil bozuklukları - Seçilmiş sessizlik 217
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Tepkisel bağ bozukluğu - Çocukluk şizofrenisi Profilleme Otizm ya da diğer yaygın gelişimsel problemlerden mustarip gençlerin zayıf ve güçlü yönlerinin profilini çıkarırken, bunları tedavi planlaması için belli başlıklar altında sınıflandırmak yararlı olacaktır: - Sözel ve sözel olmayan problem çözme yetenekleri; yaşam becerisi gelişimi - İletişim becerileri ve dil gelişimi - Kendini yaralama ve saldırganlık gibi zorlu davranışlar - Ailenin mücadele kaynakları Tedavi Otizmin bir tedavisi yoktur. Bu durum içindeki gençlerin iletişim, biliş ve davranış eksikliklerini dengelemek için becerileri geliştirilebilir ve aileye çocuklarıyla daha etkin ilgilenebilmeleri için yardım edilebilir. Bu yardımlara dair kapsamlı programlar şu bileşenleri kapsar: - Ebeveynlere; çocuklarına konan tanı, prognoz (rahatsızlığının sonucunu tahmin) ve mevcut hizmetlerle ilgili bilgi verilen psikoeğitim - Eğitimsel yerleşimi düzenlemede tavsiye ve destek (özel okul ya da genel akım içindeki okullarda ek destek) - Uzun dönemli yönetime aile temelli yaklaşım (uzmanlardan ve otistik çocuğu olan diğer ailelerden yardım) - Öğrenme faaliyetlerini tasarlamak için ana metot olarak yapılandırılmış öğretimin benimsenmesi (TEACHH yaklaşımı ile bozukluğu kabul ederek ve öğrenim faaliyetlerini yapılandırarak dünyayı, otizmli çocuklar için anlaşılır hale getirmek).
218
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Zorlu davranışlarla ilgilenmek ve beceri öğretmek için ana yaklaşım olarak davranış modifikasyonunun benimsenmesi - Kişisel Bakım ve Eğitimsel Beceri Eğitimi - İletişim Becerileri Eğitimi: Konuşma ve dil müfredatını çocuğun gelişimsel düzeyine uyarlamak - Zorlu Davranış Yönetimi: Fonksiyonel analiz gerçekleştirimi ve bu analiz sonrasında otistik davranışların oluşumuna neden olan tanımlanabilir çevresel uyarımların kaldırılması
DİKKAT VE AŞIRI AKTİVİTE PROBLEMİ Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), dikkat eksikliği bozukluğu, hiperkinetik bozukluk, hiperkinezi ve minimal beyin işlevsizliği, aşırı aktivite, dürtüsellik ve dikkati sürdürmedeki zorluklar tarafından karakterize edilen sendrom için kullanılan bazı terimlerdir. Dikkat bozuklukları, okuldaki akademik başarısızlığın sebeplerinden biri olurken, dürtüsellik ve saldırganlık uygun yakın arkadaş ilişkileri kurup, devam ettirmede sıkıntılar yaşanmasına yol açabilir. Tanı ve Klinik Özellikler Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu için Tanı Kriterleri (DSM-IV): 1- Aşağıda sıralanan dikkatsizlik semptomlarından altı ya da daha fazlası, gelişimsel seviye ile tutarsız ve uyumsuz bir noktaya kadar gelip en az altı ay kadar sürerse ADHD tanısı konulabilir: - Detaylara yakın ilgi gösterme konusunda başarısızlık göstermek veya okul çalışmalarında dikkatsiz hatalar yapmak - Görevler ya da oyun aktiviteleri üzerinde dikkati sürdürme konusunda sık sık yaşanan zorluk - Doğrudan konuşulduğunda dinliyormuş gibi gözükmemek - Yönergeleri takip etmemek ve okul çalışmalarını, görevlerini bitirmede başarısızlık - Görev ya da aktiviteleri organize etmede zorluk - Zihinsel çabayı sürdürme gerekliliği gösteren görevleri sevmemek ve/veya onlardan kaçınmak 219
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Faaliyetler ya da görevleri gerekli malzemeleri sık sık kaybetmek - Dışsal bir uyarıcı tarafından sık sık dikkatin dağılması - Günlük işlerde sık sık görülen unutkanlık 2- Aşağıda sıralanan hiperaktivite-dürtüsellik semptomlarından altı ya da daha fazlası, gelişimsel seviye ile tutarsız ve uyumsuz bir noktaya kadar gelip en az altı ay kadar sürerse tanı konabilir. - Elleri-ayakları sürekli kıpırdatmak ya da otururken huzursuzca kıvranmak - Sınıfta ya da oturur halde kalmasının beklendiği durumlarda oturduğu yeri sık sık terk etmek - Uygun olmayan zamanlarda aşırı derecede koşuşturmak ve tırmanmak - Aşırı konuşmak - Boş zaman aktivitelerine sessiz şekilde katılma konusunda zorluk yaşamak - Soruların tamamlanmadan bulanık cevaplar vermek - Bekleme sırasında zorluk - Sık sık başkalarının sözünü kesmek DEHB klinik özellikleri; biliş, duygu, davranış, fiziksel durum ve insanlar arası uyum başlıkları altında incelenebilir. - Biliş: Kısa dikkat süresi, dikkat dağılması, davranışın sonuçlarını görme problemi, olgunlaşmamış içsel dil, düşük benlik saygısı, bilinç eksikliği, öğrenme zorlukları, düşük okul performansı - Duygu: Dürtü kontrolü eksikliği, heyecanlılık, hayal kırıklığını tolere etme düşüklüğü, düşük ruh hali - Davranış: Motor gelişimde gecikme ve zayıf koordinasyon, yüksek derecede risk içeren davranışlar - Fiziksel Durum: Küçük fiziksel anormallikler, alerjiler-solunum yolları enfeksiyonu ve orta kulak iltihabı
220
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Kişiler Arası Uyum: Ebeveyn, öğretmen ve arkadaşlarla problemli ilişkiler Epidemiyoloji DEHB’ye ait epidemiyolojik çalışmalar gözden geçirildiğinde; yaygınlık oranının başvurulan tanı kriteri ve üzerinde çalışılan nüfusun demografik yapısının özelliklerine göre yüzde 1 ile 19 arasında değiştiğini, erkek çocuklarda görülme sıklığının kız çocuklara göre daha fazla olduğunu söylemek mümkündür. DEHB ile İlgili Teoriler Biyolojik Teoriler - Genetik Hipotez: DEHB’den mustarip çocukların, durumu oluşturmak için çevresel faktörlerle etkileşim içinde olan mizaç özellikleri kalıtsaldır. - Organik Bozukluk Teorisi: DEHB, büyük ihtimalle doğum öncesi dönemde rahimle ilgili faktörlerin neden olduğu minimal beyin hasarı (MBD) sebebiyle oluşan yapısal nörolojik bozukluğa bağlıdır. - Sinir İleticileri İşlevsizliği Hipotezi: DEHB, beynin ventral tegmental bölgesindeki (ön tavan bölgesi) dopaminerjik işlevin ve locus coeruleus’taki (mavi yer) noradrenalin ve adrenalinin düzensizliğine bağlıdır. - Alerji Hipotezi: DEHB, gıda duyarlılığına davranışsal ve bilişsel tepkidir. - Düşük Uyarım Teorisi: DEHB’den mustarip çocuklar, uyarıcılara işaret vermek konusunda psikolojik olarak daha az tepkiseldirler. Bu durum dikkat probleminin artmasına neden olur ve konuya-göreve odaklanmak için daha büyük bir uyarıcıya ihtiyaç duyulur ki; DEHB’de rastlanan hiperaktivite, uyarıcı arayan davranışın bir yansıması olabilir. İntrapsişik (Zihinde Oluşan) Teoriler - Dikkatsizlik Hipotezi: Dikkati sürdürmedeki zorluk DEHB’ye ait aşırı aktivite ve dürtüsellikle ilgili tüm özellikleri kuvvetlendirir. 221
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Aşırı Hareketlilik Hipotezi: Motor aktivite düzeyini dengelemede yaşanan zorluk, DEHB’ye ait dürtüsellikle ve dikkatsizlikle ilgili tüm özellikleri kuvvetlendirir. - Dürtüsellik Hipotezi: Uyarıcılara verilen tepkilerin zamanlamasının düzenlenmesinde yaşanan zorluk, DEHB’ye ait dürtüsellikle ve dikkatsizlikle ilgili tüm özellikleri kuvvetlendirir. - Kurala Uyma Bozukluğu Hipotezi: Dikkatsizliğin, dürtüselliğin ve aşırı hareketliliğin kuvvetli olması, kurala uyma davranışlarında bir bozukluğun varlığına işarettir. DEHB’de ana zorluk, iç ve dış dili akademik ve sosyal davranış için ayrımcı bir uyarı olarak kullanmaktır. Bu sebeple davranış, çocuğun eylemlerine ait sonuçlar ve anlık yükümlülüklerle şekillendirilerek yönetilecek bir kural değildir. Sistem Teorileri Çatışmacı ebeveyn-çocuk ve çatışmacı evlilik ilişkileri, daha büyük ailevi çatışmalar, ebeveynlerin psikolojik problemleri ve toplumsal dezavantaj, DEHB’nin gelişimine ve sürmesine katkıda bulunur. DEHB Değerlendirmesi için Psikometrik Araçlar DEHB semptomolojisi için; - DEHB Testi: DSM-IV kriterlerine dayanan ve içinde hiperaktivite, dürtüsellik, dikkatsizliğin her birine alt ölçek puanlarıyla toplam puanı barındıran 36 unsurlu bir testtir. - Conners Ebeveyn Değerlendirme Ölçeği: İçinde öğretmen ve ebeveyn ölçeklerinin uzun ve kısa versiyonlarını barındırır; maksimum 93 unsur içerir. Ebeveyn ölçeğinin uzun versiyonu şu faktörleri dikkate alarak bir puan elde eder; hiperaktivitedürtüsellik, tavır problemleri, psikosomatik, anksiyete, öğrenme problemleri. Öğretmen ölçeğinin uzun versiyonu ise, belirtilen faktörleri dikkate alarak bir puan elde eder; hiperaktivite, tavır problemleri, duygusal, aşırı müsamahakârlık, asosyallik, gündüz hayalleri ve devamlılık.
222
PSİKOLOJİ SIRLARI
DEHB Semptomik Tepki Eğitimi - Conners Kısaltılmış Semptom Anketi: Tek bir hiperaktivite puanıdır ve semptomatik eğitim tepkisini ölçmek için yararlıdır. DEHB Semptomlarının Oluştuğu Durumlar İçin - Ev Durumu Anketi (HSQ): Ebeveynler, 16 unsur üzerinden çocuklarının ev ve topluluk içinde davranış problemleri gösterip göstermediğini ve eğer böyle bir durum varsa davranışın ciddiyetini ifade ederler. - Okul Durumu Anketi (SSQ): Ebeveynler, 12 unsur üzerinden çocuklarının okul hayatında davranış problemi yaşayıp yaşamadığını ve eğer böyle bir davranış bozukluğu varsa ciddiyetini ifade ederler. Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler DEHB’yi hazırlayan ve kişiyi DEHB’ye yatkın hale getiren faktörler, kişisel ve bağlamsal olarak şu şekilde sıralanabilir; genetik hassasiyet, doğum öncesi zorluklar, hamilelik sırasında sigara içilmesi, hamilelik sırasında alkol kullanımı, doğum sırasında ceninin düşük kalp atım hızı, düşük doğum kilosu, kurşun zehirlenmesi, ebeveyn psikopatolojisi, saldırgan bakıcı davranışları, evlilik içi anlaşmazlığa maruz kalmak, aile düzensizliği. Sürdürme Faktörleri DEHB’ye dair kişisel sürdürme faktörleri; iç konuşmanın zayıf gelişimi, dil gelişimin gecikmesiyle ilgili olarak dikkatsizlik, aşırı hareket ve dürtüsel durumun devam etmesi olarak sayılabilir. DEHB ile ilgili bağlamsal seviyedeki sürdürme faktörleri; tutarsız aile disiplini, ilgisiz ya da saldırgan ebeveyn-çocuk ilişkileri, düşük benlik saygısı, düşük öz-yeterlik, bilişsel bozukluklar ve olgunlaşmamış savunma eğilimleri olarak ifade edilebilir.
223
PSİKOLOJİ SIRLARI
Koruyucu Faktörler DEHB ile koruyucu faktörler; iyi sağlık, yüksek IQ, kolay mizaç, yüksek benlik saygısı ve öz-yeterlik, olgunlaşmış savunma mekanizmaları, işlevsel başa çıkma stratejileri, iyi problem çözme becerileri, arkadaşlık kurma ve sürdürme kapasitesi olarak sayılabilir. Formülasyon DEHB ile ilgili formülasyonun içine; ebeveyn, çocuk, okul çalışanları ile yapılan görüşmelerin belirli noktaları ile davranış kontrol listesi, psikometrik değerlendirme, pediatrik tıbbi değerlendirme, konuşma ve dil değerlendirmesi, çoklu disiplin verilerinin anahtar neticeleri dikkatlice entegre edilmelidir. Tedavi DEHB’den mustarip çocukların multisistemik tedavi programı şu unsurları kapsamaktadır: - Psikoeğitim (ebeveynlere; dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik hakkında yetkin bilgi verilmesi) - Evde kurallara uymayı desteklemek için aile müdahalesi - Okul bazlı öğrenme zorluklarının ve tavır problemlerinin yönetimine okul odaklı müdahale - Kişisel standartlarımıza uyup uymadığına bağlı olarak, kendi davranışlarımızı bilişsel olarak pekiştirme ya da cezalandırma (öz-düzenleme) becerisini öğretmek için çocuk odaklı çalışma - Beslenme kuralları ile ilgili değerlendirme ve müdahale (besin alerjisi testleri) - Psikositumulan İlaç Tedavisi
KORKU VE ANKSİYETE PROBLEMLERİ Korku; güvenliğe ve esenliğe karşı gelişen tehdit şeklindeki uyarıcıya verilen doğal bir tepkidir. Bu tepki; bilişsel, duygusal, psikolojik ve davranışsal ve ilişkisel unsurlar içerir.
224
PSİKOLOJİ SIRLARI
Uyarıcı ya da durum; bilişsel seviyede tehditkâr ve tehlikeli, duygusal seviyede endişeli ve gergin, psikolojik seviyede kaçarak ya da savaşarak tehdidi nötralize etme ve davranış boyutunda ise tehlikeyle yüzleşme şeklinde yorumlanabilir. Sonuç olarak; korku, tehlikeye karşı adaptif bir tepkidir ki bu; evrimsel bakış açısından bireyin hayatta kalma ve soyunu sürdürme çabası anlamına gelir. Korkuların ve Anksiyetenin Gelişimi Korkunun farklı aşamalarda gelişimini şu şekilde ortaya konabilir: - Erken Bebeklik (0-6 Ay): Motor kabiliyetlerin bebeklerin uyum kabiliyetine hâkim olduğu bu dönemde başlıca korku kaynakları yoğun duyu uyarımı, destek yokluğu ve yüksek seslerdir. - Geç Bebeklik (6-12 Ay): Duyu motor şemaları, sebep ve etki, nesne bağlılığı, korku, fobi ve anksiyete ile ilgili psikososyal ve sosyal yeterlilik-yetersizlik bu aşamadaki endişe unsurlarıdır. Bu dönemin başlıca korku kaynakları yabancılar ve ayrılıktır. - Yürümeye Başlama Yılları (2-4 Yaş): Bu aşamada hayal etme kapasitesi vardır ama gerçeklikle fantezi ayrımı sorunludur. Bu dönemin başlıca korku kaynakları; hayali yaratıklar, potansiyel soyguncular ve karanlık olup ayrılık anksiyetesi gelişmesi ihtimali vardır. - Erken Çocukluk (5-7 Yaş):Bu dönemde somut operasyonel düşünce ve mantıklı şekilde düşünme kapasitesi söz konusudur. Bu aşamanın başlıca korkuları; doğal afetler, yaralanma, hayvanlar ve medya bazlı endişeler olup hayvan ve kan fobisi gelişmesinin ihtimal dâhilinde olduğu bir dönemdir. - Orta Çocukluk (8-11 Yaş): Okulda akademik ve atletik performans konusunda saygı merkezi olma ve formel operasyonel düşüncenin kendini gösterdiği bu dönemin korkuları düşük akademik ve sportif performanstır. Yine bu dönem gelişebilecek bozukluklar ise, test anksiyetesi ve okul fobisi olabilir. - Ergenlik (12-18 yaş) : Gelecek tehlikeleri kavrama kapasitesi ve arkadaş ilişkilerinden elden edilen saygı bu aşamanın kazanımlarıyken; arkadaşlar tarafından reddedilme bu döneme damga
225
PSİKOLOJİ SIRLARI
vuran korkuların başında gelmektedir. Sosyal fobi, agorafobi ve panik bozukluk ergenlik döneminde karşılaşılabilecek bozuklukların başında gelmektedir. Sınıflandırma Anksiyetenin Ana Özellik Olduğu Bozuklukların Sınıflandırılması: Bebeklik, Çocukluk ve Ergenlik Dönemi Bozuklukları -Ayrılık Anksiyete Bozukluğu Anksiyete Bozukluğu - Panik bozukluk - Genelleştirilmiş anksiyete bozukluğu - Spesifik fobi(hayvan, kan, yaralanma, iğne, doğal çevre) - Agora fobi - Sosyal fobi - Akut stres bozukluğu - Genel sağlık durumuna bağlı anksiyete bozukluğu - Maddenin neden olduğu anksiyete bozukluğu - Obsesif kompülsif bozukluk Anksiyetenin Ana Özellik Olduğu Diğer Bozukluklar - Anksiyete ile ilgili uyum bozukluğu Epidemiyoloji Anksiyete bozukluklarının çocuklar ve ergenler üzerindeki yaygınlık oranı yüzde 2 ile yüzde 9 arasında değişmektedir. Kızlar; ayrılık anksiyetesi, fobi, genelleştirilmiş anksiyete bozukluğu ve panik atak gibi anksiyete bozukluklarını erkeklere göre daha çok yaşarlar.
226
PSİKOLOJİ SIRLARI
Tanılar ve Klinik Özellikler Ayrılık anksiyetesi, bağ figüründen ayrılma durumunda ortaya çıkan yersiz korkudur. Fobik anksiyete, bilinçdışı kaynaklardan gelen ama gerçek korkuyu temsil etmesine rağmen, kendi içinde gerçek bir tehlike içermeyen nesnelere veya durumlara karşı kaygı durumudur. Genelleştirilmiş anksiyete, çeşitli türden talihsizliklerin oluşacağına dair devam eden endişelere sahip olma durumudur. Panik bozuklukta, tekrar eden ve beklenmeyen panik ataklar söz konusudur. Travma sonrası stres bozukluğu ise; çocukların, kendi ya da başkalarının yaşamlarını tehdit eder şekilde algıladıkları yıkıcı bir travma sonrası ortaya çıkar. Ayrılık Anksiyetesi Tanı Kriterleri (DSM-IV) - Ana bağlılık figürünü kaybetme ya da başına bir şey gelmesi durumu ile ilgili tekrarlayan yoğun ve ısrarcı stres - Evden ayrılma, ana bağlılık figürünün ayrılması ya da ayrılıkla ilgili beklenti üzerinden tekrarlayan yoğun stres - Yersiz bir şekil ya da olay sonucunda ana bağlılık figüründen ayrı kalmakla ilgili ısrarcı ve yoğun endişe - Ayrılık korkusu yüzünden okula veya başka bir yere gitmeyi reddetme - Evde yalnız ve ana bağlılık figürü olmadan kalmakta isteksizlik ve aşırı korku - Ana bağlılık figürü olmadan uykuya gitmekte isteksizlik veya yatmayı reddetme - Ayrılıkla ilgili tekrarlayan kâbuslar - Ana bağlılık figüründen ayrılma gerçekleşince fiziksel belirtilerle ilgili tekrarlayan şikâyetler (baş ağrısı, karın ağrısı vb.) Fobilerle İlgili Tanı Kriterleri - Spesifik Fobi: Spesifik bir nesne ya da durumun varlığından sebeplenen yersiz ve mantıksız yoğun korku ve fobik uyarıcıya maruz kalınınca üretilen anksiyete tepkisi; çocuklarda kendini panik atak, ağlama krizleri ve donakalma şeklinde gösterir.
227
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Sosyal Fobi: Kişinin tanımadığı insanlarla veya diğerlerinin dikkatli incelemesiyle baş başa kalacağı performans ve sosyalleşme içerikli durumlara dair hissettiği ısrarcı, yoğun korkudur. Korkutucu sosyal duruma maruz kalma endişesi; çocuklarda panik atak, ağlama krizleri, donakalma ve tanımadığı insanların olduğu sosyal ortamlardan geri çekilme şeklinde anksiyete tepkileri yaratabilir. Genelleştirilmiş Anksiyeteye Dair Tanı Kriterleri (DSM-IV); - Huzursuzluk, bıçak sırtındaymış hissi - Hemen yorulma - Konsantrasyonda veya aklı boşaltmada zorluk - Sinirlilik - Kas gerginliği - Uyku bozukluğu Panik Bozukluğa ve Agora Fobi Dair Tanı Kriteri (DSM-IV) - Panik Bozukluk: Beklenmedik ve tekrarlayan panik ataklar, yeni atakların geleceğine dair ısrarlı endişe, atağın etkileri ve sonuçları hakkında endişe, ataklarla ilgili davranışlarda önemli değişiklikler, terleme, titreme, nefesin kesilmesi hissi, göğüs ağrısı, mide bulantısı, sersemlemiş gibi hissetme, durumu olandan farklı algılama ve duyarsızlaşma, kontrolü kaybetme korkusu, ölüm korkusu, parastesiz (hissizlik) - Agorafobi: Kaçmanın zor ya da ihtiyaç halinde yardım almanın imkânsız gibi gözüktüğü durum ya da yerlerde yalnız olma konusunda hissedilen belirgin bir anksiyete bozukluğu olan agorafobiden mustarip bireyler; kalabalıkta, köprüde durmakta, otobüs, tren veya arabada yolculuk etmede korku özellikleri gösterirler. Travma Sonrası Stres Bozukluğuna Dair Tanı Kriterleri (DSM-IV) - Travma ile ilgili sohbet, duygu ve düşüncelerden kaçınma - Travmanın hatırlanmasına neden olacak insan, yer ve eylemlerden kaçınma 228
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Travmanın önemli yönlerini hatırlama yetersizliği - Önemli eylemlere katılım veya ilgide belirgin azalma - Uyku zorlukları - Sinirlilik - Konsantrasyonda zorluk - Tetikte olma - Abartılı irkilme tepkisi Anksiyete ile İlgili Teoriler Biyolojik Teori - Genetik Teori: Kalıtsal hassasiyete sahip bireylerde Anksiyete; kritik gelişimsel aşamalarda tehdit edici çevresel uyarıcılara maruz kaldığında ortaya çıkar. - GABA Düzensizlik Teorisi: Fobik ve genelleştirilmiş anksiyete bozukluğunun her ikisinde de, GABA sisteminin düzensizliği yüzünden anksiyete gelişir. - Adrenerjik Ve Noraenerjik Sistemin Düzensizliği: Panik ataklara, Locus Coeruleus’taki (mavi alan) Adrenerjik ve Noradrenerjik sistemlerin düzensizliği sebep olur. Psikolojik Teori - Psikoanalitik Teoriler: Anksiyete bozukluklarında savunma mekanizmaları, kabul edilemez etkileri tutmak için kullanılır. Genelleştirilmiş anksiyete bozukluklarında savunmalar bozulur ve kişi; kabul edilemez etkiler var olan nesnelerin yerine geçtiği için anksiyeteye boğulur. Bilişsel Teoriler Anksiyete bozuklukları ve anksiyete; tehdit içeren yaşam olayları, erken çocukluk zamanında ve tehdit edici-stresli bir tecrübe sırasında oluşmuş tehdit odaklı bilişsel şemaları tekrar aktif hale getirir. - Kuluçka Teorisi: Nevrotik ve içe dönük insanlar, kuluçka sürecinde fobik anksiyete geliştirmeye daha eğilimlidirler. 229
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Sistem Teorisi: Ebeveynler, modelleme ve destek yoluyla tehdit edici manada belirgin durumları yorumlamak ve bunlarla başa çıkmak için çocuklarını sosyalleştirirler. Ailenin yaşam döngüsü geçişleri ve aile içindeki stresli olaylar, klinik olarak önemli anksiyete problemlerinin başlanmasını hızlandırabilir. Anksiyeteyi Değerlendirmek için Kullanılan Araçlar Genel Anksiyete için; - Revize edilmiş Çocuk Manifesto Anksiyete Ölçeği: Otuz yedi unsur içerir ve yetişkin ölçeğini temel alarak anksiyete puanı sağlar. - Durum Özelliği Anksiyete Envanteri: Kırk unsur içerir ve yetişkin ölçeğini temel alarak anksiyete dair özellik ve spesifik durum puanı sağlar. - Hamilton Anksiyete Değerlendirme Ölçeği: Bu ölçekteki unsurlar 0-4 arasında puanlanır. Bu araç; global anksiyete, psişik anksiyete ve somatik anksiyete puanlarını sağlar. Ayrılık Anksiyetesi için; - Okulu Reddetme Değerlendirme Ölçeği: Okulun reddini içeren faktörleri değerlendirmeye yönelik kontrol listesidir. Spesifik Korkular İçin; - Revize edilmiş Korku Anketi Takvimi: Yetmiş beş unsur içerir ve yetişkin aracı temel alır. Spesifik korkular, dört ölçekteki faktör puanları ve genel puan ile ilgili bilgi sağlar. Sosyal Anksiyete için; - Sosyal Fobi Anksiyete Envanteri: Yirmi beş unsurlu bu envanter; hem kendine güven, sohbet, fiziksel ve bilişsel semptomlar, kaçınma ve kamu performansı faktörleri puanı ve hem de toplam puanı sağlar. - Çocuklar için Sosyal Anksiyete Ölçeği: Bu öz-raporlama envanteri, negatif değerlendirme korkusu, sosyal kaçınma ve stres için puan sağlar.
230
PSİKOLOJİ SIRLARI
Panikle ilgili Semptomlar ve İnançlar için; - Çocukluk Anksiyetesi Hassasiyet Endeksi: On sekiz unsur içeren bu endeks, anksiyetenin bedensel işaretlerinin neden olduğu korkunun derecesini değerlendirir. - Panik Semptomları Bilişleri Anketi: Bu öz-raporlama anketi, panik atakla ilgili semptom ve uyumsuz biliş bilgisi sağlar. Agorafobi İçin; - Agorafobi Ölçeği: Bu öz-raporlama anketi, agorafobik semptomatolojiyi değerlendirir. - Agorafobi Biliş Anketi: Bu öz-raporlama anketi, agorafobik biliş ve endişeleri değerlendirir. Travma Sonrası Stresle İlgili Anksiyete için; - Olayların Etki Ölçeği: Saldırı ve kaçınma alt ölçekleriyle beraber genel puan sağlayan 15 ögelik ölçüdür. - Çocukların Travma Sonrası Stres Bozukluğu Endeksi: İçinde 17 unsur barındıran, yapılandırılmış görüşme DSM kriterini temel alan tanı konmasını sağlar. - Çocukların Travma Sonrası Stres Bozukluğu Reaksiyon Endeksi: Bu araç, DSM semptomatolojisini kapsar. - Çocuk Travma Sonrası Stres Bozukluğu Görüşmesi: Yarı yapılandırılmış klinik görüşme için kurallar kümesidir ve diğer görüşme tekniklerinin kullanımıyla ilgili bilgi sağlar Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler Anksiyete için yatkınlık kazandırıcı faktörler; kişisel genetik faktörler, düşük benlik saygısı, çekingen mizaç ve bağlamsal (ebeveynlere kaygılı bağlılık, ebeveyn endişesine maruz kalmak, kaygı merkezli aile kültürü) bazda incelenebilir. Hızlandırıcı Faktörler Anksiyeteyi körükleyen faktörler; kişisel-ailevi hastalık, yaralanma, hayat döngüsü geçişleri, okula başlama, okul değiştirme, evden ayrılan bir kardeşe sahip olma, ebeveyn ayrılığı, taşınma, arkadaş kayıpları ve aile içinde yaşanan finansal zorluk olarak sayılabilir.
231
PSİKOLOJİ SIRLARI
Sürdürme Faktörleri Anksiyetenin sürmesine neden olan faktörler, kişisel (korku veren uyarıcıdan süregelen kaçış, GABA sistemi düzensizliği, Adrenerjik veya Noradrenerjik sistem düzensizliği) ve bağlamsal temelde (aşırı katılım ya da karışık iletişim içeren ebeveyn-çocuk etkileşimleri) ele alınır. Koruyucu Faktörler Anksiyeteden korunma faktörleri de diğerleri gibi kişisel (iyi sağlık, yüksek IQ, kolay mizaç, yüksek benlik saygısı ve yüksek öz-yeterlik) bağlamsal bazda (olgunlaşmış savunma mekanizmaları, işlevsel mücadele teknikleri, yerinde problem çözme becerileri, arkadaşlık kurma ve devam ettirme becerisi) incelenir. Genel Tedavi İlkeleri - Anksiyetenin doğası ve tedavisi ile ilgili psikoeğitim - Semptomalojiyi gözlemleme eğitimi - Alışma gerçekleşinceye kadar korkulan uyarıcıya maruz kalmak - Rahatlama becerileri eğitimi - Bilişsel yeniden yapılanma - Motivasyonu arttırmak için ödül sistemleri - Tedaviye aile katılımı - Kaçınmanın okul bazlı olduğu yerde tedaviye okulun katılımı - Bireysel keşif çalışması - Eğer anksiyete bazlı somatik semptomlar varsa diğer uzmanlarla, özellikle ilaç tedavisi konusunda, bağlantı kurmak Spesifik anksiyete bozuklukları ve ilgili tedaviler ise şu şekilde özetlenebilir: - Okulu Reddetmek: Ebeveyn, öğretmen ve arkadaşlar olmak üzere çocuğun sosyal ağındaki tüm önemli üyeleri kapsayan davranışsal problem çözme yaklaşımı
232
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Fobiler: Bireyin, korkulan ancak zararsız olan kaygı uyandırıcı duruma doğrudan doğruya maruz bırakılması ve bunun kişide kaygı yaratmayacak hale gelinceye kadar devam etmesi yöntemi (taşırma) veya sistematik duyarsızlaştırma - Sosyal Fobiler: Eş zamanlı aile ve grup temelli tedavi seansları -Seçici Dilsizlik: Çocuğun sosyal ortamlarda konuşmayı reddetmesi durumu olan bu rahatsızlık için aile temelli davranış tedavileri Genelleştirilmiş Anksiyete Bozukluğu: Çekirdek aile temelli tedavi seansları başta olmak üzere birey ve grup terapileri - Panik Bozukluk: Rahatlama ve öz-öğretim başa çıkma becerileri geliştirmek - Travma Sonrası Stres Bozukluğu: Aile, okul ve arkadaş desteğini maksimize edip travma ile ilgili iç ve dış uyarıcılar yoluyla çocuğa travmayı duygusal olarak işleme fırsatı sağlamak
YİNELEME BOZUKLUKLARI Obsesif kompülsif bozukluk, Tourette sendromu, saç çekme, tırnak yeme, basit motor ve vokal tikler gibi problemler yineleme bozuklukları adı altında toplanabilir. Obsesif Kompülsif Bozukluk Obsesif Kompülsif Bozukluk; bunaltı yaratacak ve kişinin normal işleyişini, çalışma hayatını ve ilişkilerini bozacak şekilde tekrarlanan saplantı ve zorlanımlar ile karakterize edilen; kirlilik, cinsellik, saldırganlık, düzen ve din gibi konuların etrafında yoğunlaşan bir kaygı bozukluğudur. Obsesif Kompülsif Bozukluk için Tanı Kriterleri - Kaygı ve stres ile belirgin hale gelen uygunsuz, saldırgan, tekrarlayan ve ısrarcı düşünce, dürtü veya hayaller - Gerçek hayat problemleri hakkındaki düşünce, hayal veya dürtüler - Bireyin bu düşünce, dürtü veya hayalleri göz ardı etmeye, ya da başka eylem / düşüncelerle baskılamaya çalışması 233
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Bireyin, düşüncelerin, dürtülerin ve hayallerin kendi aklının ürünleri olduğunu biliyor olması - Tekrarlayan davranışlar (el yıkama, düzenleme, kontrol etme vb.) - Stresi azaltmak ya da stresten korunmayı, kötü bir durumdan kaçınmayı amaçlayan davranışlar veya zihinsel eylemler Tik Bozuklukları Hareket veya ses tikleriyle tanımlanan ve genellikle çocukluk ya da ergenlik döneminde ortaya çıkan bir rahatsızlıktır. Basit motor tikleri; göz kırpmak, omuz silkmek, başkalarının hareketlerini taklit etmek ve diz kırmak gibi eylemleri içerir. Kompleks ses tikleri ise; müstehcen kelimeleri yüksek sesle hatta bağırarak söylemek, karşısındakinin son sözcüğünü ya da kendinin son sözcüğünü tekrarlamak şeklinde kendilerini gösterirler. Tik bozukluklarına dair yapılan araştırma, çocukların yüzde 12’sinde çeşitli tiklerin varlığını tespit etmiştir. Tourette sendromunun yaygınlığı on binde 4-5 civarındadır. Stereotipik Hareket Rahatsızlıkları İşlevsiz, anlamsız stereotipik eylemlerle tanımlanan ve özellikle ağır zekâ geriliği ve otistik rahatsızlıklarda sık sık rastlanan hareket bozukluklarıdır. Trikotillomani: Saç ve kıl koparma hastalığıdır. Trikotillomani, kişiyi saçların ya da kılların yüzey derisinden ayıracak şekilde çekmeye zorlayan bir saplantı ya da karşı konulamaz bir dürtü ile karakterize edilen dürtü kontrol bozukluğudur. Tourette Sendromu: Tourette sendromu, motor ve vokal tiklerle kendini gösteren otozomal baskın, kalıtsal ve nörolojik bir hareket hastalığıdır. Tourette Sendromuna Dair Tanısal Kriterler Hastalık sırasında hem motor hem de vokal tikler, eş zamanlı olmasa da herhangi bir zamanda varlıklarını gösterirler.
234
PSİKOLOJİ SIRLARI
Tikler, günün birçok zamanında ve neredeyse her gün ya da aralıklı olarak bir yıldan uzun bir zaman boyunca oluşurlar ve bu zaman dilimi sırasında üç aydan fazla tik olmayan bir dönem geçmez. Rahatsızlık, bireylerin sosyal ve akademik hayatlarında dikkate değer stres ve önemli bir bozukluk yaratır. On sekiz yaşından önce ortaya çıkar. Bu bozukluk tıbbi bir duruma ya da herhangi bir uyuşturucu etkisine bağlı değildir. Tourette Sendromunu Değerlendirmek için Kullanılan Psikometrik Araçlar - Yale Global Tik Ciddiyet (Şiddet) Ölçeği: Kırk adet motor ve vokal tik; sayı, frekans, yoğunluk, karmaşıklık ve müdahaleden oluşan beş noktalı ölçek üzerinden; toplam bozukluk elli noktalı ölçek ile değerlendirilir. Global ciddiyet puanı tüm değerlendirmelerin birleştirilmesi ile elde edilir. - Shapiro Tourette Sendromu Ciddiyet Ölçeği: Tourette sendromuyla ilgili sosyal bozukluklar beş ölçek üzerinden değerlendirilir. - Tourette Sendromu Global Ölçeği: Basit ve kompleks motor tiklerin sıklığı ve bozulmaları; davranış, motor huzursuzluk, okul ve iş problemleri ile birlikte beş nokta ölçeği üzerinden değerlendirilir. - Tourette Sendromu Anketi: Öz-raporlama ve ebeveyn raporlaması anketleri, tiklerin gelişimsel geçmişi, gidişatı ve Tourette sendromunun çocuğun hayatı üzerindeki etkileri hakkında bilgi sağlar. - Tourette Sendromu Semptom Listesi: Öz-raporlama veya ebeveyn raporlaması anketi semptomatolojiye odaklanır. Tedavi Tik bozukluklarının multisistemik yönetimi aşağıdaki bileşenlerden birkaçını ya da hepsini içerebilir: - Psikoeğitim: Amaç; tiklerin, net bir şekilde sinir gelişimsel bozukluğun bir tezahürü olduğunu ortaya koymaktır.
235
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Çevresel Manipülasyon: Çocuğun tik bozukluğunu kontrol edilebilir hale getirmek için çevresel değişikler oluşturmaktır. - İkincil Durumlar Yönetimi: Eş anlı depresyon, anksiyete, tavır problemleri, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, obsesif kompülsif bozukluk ve okul temelli öğrenme bozukluklarının belli kurallar için yönetilebilmesidir. - Alışkanlık Dönüşümü: Alışkanlık dönüşümü; farkındalık, rahatlama, rekabet-tepki ve olasılık eğitimlerini içinde barındırarak Tourette sendromundaki tik sıklığını azaltmaya amaçlar. - İlaçla Tedavi: Antipsikotik ilaçlar ile Tourette sendromuna dair semptomların azaltılması amaçlanır.
SOMATİK PROBLEMLER Çocuklar ve ergenler, somatik şikâyetler ile ilgili olarak psikolojik danışmaya yönlendirilebilirler. Somatizasyon veya dönüşme semptomları; acı, kronik hastalığa uyum ve anksiyeteyi tetikleyici tıbbi etken ve süreçler için hazırlanma bu yönlendirmeyi gerekli kılan en genel sebeplerdir. Hastalık Kavramının Gelişimi Çocukta hastalık kavramının gelişimi, hem bilişsel olgunlaşma hem de hastalığı tecrübe etme ya da maruz kalma durumuyla belirlenir. Çocuğun, hastalığın sebeplerini kavramasındaki ilerleyiş Piaget Teorisi’nin de katkısıyla şu şekilde kademelendirilebilir: - Üç Yaşa Kadar: Çocuklar hastalığı tek bir semptomla tanımlar. - Üç-Beş Yaş Arası: Çocuk hastalığı hâlâ tek bir semptomla anlatır, ama hastalığın etiyolojisini anlatmak için bulaşma kavramını kullanır. - Beş-Yedi Yaş Arası: Bu yaşlar arasında gelişen somut operasyonel düşünme, çoğu çocuğun hastalığın etiyoloji ve epidemiyolojisi hakkında daha sofistike fikirler geliştirmesine yardımcı 236
PSİKOLOJİ SIRLARI
olur. Çocukların bu aşamada, yemekten önce el yıkama gibi sağlıkla ilgili davranışlar edindiğini unutmamak gerekir. Acı Kavramının Gelişimi Çocuklarda acı kavramının gelişimi, hem bilişsel olgunlaşmadan hem acı tecrübesinden etkilenir. - On Sekiz Aya Kadar: Çocuklar acı içinde olduklarını ağlayarak ya da basit sözlü ifadelerle anlatmaya çalışırlar;
çünkü acının yoğunluğunu kavramsallaştırma becerisi
henüz
gelişmemiştir. - On sekiz Ay -İki Yaş: Çocuklar bu aşamada acıyı dillendirebilir, acının yerini anlayabilir ve acıyı tanımlandırabilir. - İki Yaş: Oluşan acıyla ilgili detaylı tanımlar ortaya çıkar ve acı dış sebeplere daha net şekilde atfedilebilir. - İki-Dört Yaş: Çocuk, acının özellikleri ve yoğunluğu hakkında ayrım yapabilir ve bunları ifade edebilir. - Beş-Yedi Yaş: Çocuk, acının yoğunluğu arasında ayrım yapma konusunda daha da uzmanlaşır ve acı tecrübesindeki dalgalanmaları ifade etmek için yüz ölçekleri bile kullanabilir. - Yedi-On Yaş: Çocuklar bu aşamada acının neden can yaktığını açıklayabilirler. - Ergenliğe ulaşıldığında ise çocuklar (ergenler), insanları zarardan korumak için acının adaptif değeri üzerinde yorum yapabilir hale gelirler. Sınıflandırma DSM-IV’te Somatizasyon bozukluğu için konan tanı kriterinin (dört acı semptomu, iki mide bağırsak semptomu, bir cinsel semptom ve bir pseudonörolojik semptom) yetişkinlere göre daha basit belirtiler göstermeye eğimli çocuklar ile bağlantısı azdır.
237
PSİKOLOJİ SIRLARI
Örneğin ICD-10 ve DSM-IV’te polisomatik bozukluk, monosomatik bozukluktan ayrılmıştır ve tekrarlayan karın ağrısı ve ısrarlı baş ağrıları çeken birçok çocuk, monosomatik acı bozukluğuna sahip olarak kategorize edilecektir. Epidemiyoloji Somatizasyon bozukluğunun
çocukların arasındaki yaygınlık oranı, vakaları
tanımlamak için kullanılan metotlara ve çalışan nüfusa bağlı olarak yüzde 2-10 arasında değişmektedir. Somatizasyon Problemlerine Dair Teoriler Biyolojik Teori - Biyolojik Hassasiyet Teorisi: Çocuklar kalıtsal yapıları veya gelişimsel geçmişleri gereği, işlevsiz olmaya yatkın biyolojik sistemlere ya da spesifik organlara sahip olabilirler. Bu yüzden, strese ya da enfeksiyona maruz kalındığında bu biyolojik hassasiyetleriyle ilgili semptomlar geliştirebilirler. - Genel Uyum Sendromu Teorisi: Stresin oluşumu, tipe bağlı olmadan genelleştirilmiş stres tepkisi sendromuna yol açabilir. Bu sendrom, otonomik uyarım ile karakterize edilen alarm aşaması ile başlar, bunu psikolojik aşırı uyarılmanın muhafaza edildiği direnç aşaması takip eder ve vücudun bağışıklık sisteminin strese karşı aşırı hassas hale geldiği ve enfeksiyonların arttığı bitkinlik aşaması ile sonuçlanır. İçruhsal Teori - Psikoanalitik Teoriler: Bilinçsiz çatışmadan doğan anksiyete; anksiyeteden daha fazla tolere edilebilir fiziksel semptomlara dönüşür. Dönüşüm semptomlarından elden edilen ana kazanım anksiyetenin azaltılması iken; ikinci kazanım, çocuğa sevimsiz eylemlerden kaçınma fırsatı tanımasıdır. - Psikomatik Teori: Dönüşüm semptomları ve kronik acı, çocukların sıkıntı yaratan duygularını diğerlerine iletme imkânı verir. 238
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kişilerarası Teori - Davranışsal Teori: Kronik hastalıkla ilişkili dönüşüm semptomları, kronik acı ve uyum problemleri, bu hastalık davranışları ile ilgili ödüller tarafından desteklenir. - Bilişsel Teori: Acı; birbirleriyle farklı yollarla ilişki içinde olan biyolojik, duyusal, bilişsel, davranışsal, duygusal veya kişiler arası boyutlara sahiptir. - Stres ve Başa Çıkma: Hastalık ile ortaya çıkan kronik gerginliklere uyum, risk (hastalıkla ilgili parametreler, işlevsel bağımsızlık, psikososyal stres unsurları) ve direnç faktörlerinin (kişilerarası faktörler, sosyo ekolojik faktörler, stresi işleyen faktörler) dengesine bağlıdır. - Aile Sistemleri Teorisi: Spesifik uyumsuz aile süreçleri; çocuğun yaşadığı somatizasyon, dönüşüm semptomlarının veya kronik hastalıklara dair uyum problemlerinin büyüklüğünü belirler. Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler - Kişisel Faktörler: Genetik temelli psikolojik hassasiyet, psikopsikolojik reaktivite, yüksek derecede etki altına alınabilirlik, zor mizaç, düşük benlik saygısı, dış kontrol odağı - Bağlamsal Faktörler: Diğer aile üyelerinin hasta rolü davranışlarının aşırı dikkat ve endişe ortaya çıkarması, somatik şikâyetler yoluyla duygusal ifadenin engellenmesi, stresin işe nakledilebilir olması Hızlandırıcı Faktörler Hızlandırıcı faktörleri, kişisel hastalık-yaralanma ya da diğer aile üyesinin yaralanması ya da hastalığını kapsamına alan biyolojik faktörlerle ve taciz, kayıp gibi büyük stres kaynağı olan yaşam olayları ile açıklayabiliriz. Sürdürme Faktörleri - Kişisel Faktörler: Dış sağlık kontrol odağı, önerilen rolün inkârı, işlevi olmayan mücadele stratejileri, bilişsel bozulmalar
239
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Bağlamsal Faktörler: Aile üyelerinin, okulun, arkadaşların ve sağlık sisteminin; çocuğa istemeden, somatizasyon semptomları ile ilgili destek ve ikincil kazanımlar sağlaması. Koruyucu Faktörler - Kişisel Faktörler: Fiziksel formdalık, düşük psikopsikolojik reaktivite, yüksek IQ, kolay mizaç, iç kontrol odağı, yüksek öz-yeterlik, iyimser stil, olgunlaşmış savunma mekanizmaları, işlevsel başa çıkma teknikleri, etkili problem çözme becerisi, arkadaşlık kurma ve devam ettirme kapasitesi - Bağlamsal Faktörler: Güvenli ebeveyn-çocuk bağı, otoriter ebeveynlik, evlilik ile ilgili yüksek memnuniyet Formülasyon Somatizasyon sıkıntılarını veya uyum problemlerini spesifik yatkınlık kazandırma, hızlandırma ve sürdürme faktörleri referansı ile açıklayan formülasyona, geçmiş ve şimdiki zaman ile ilgili belirgin noktaları yerleştirmek değerlendirme sonucu açısından yararlı olacaktır. Tedavi Somatik şikâyetler ile ilgili psikolojik yaklaşım şu bileşenlerden bir veya birkaçını içerebilir: - Hekim ile Yakın İrtibat: Başvurulan hekim ve tıbbi takımın diğer üyeleri olan pediatrist, hemşire, fizyoterapist vs. ile yakın temas - Değerlendirme için Dikkatli Bir Anlaşma: Ailelerin; psikolojik ve fizyolojik etkilerin semptomların gelişimine, semptom algısına ve yönetim planına bağlılığa etki ettiğine dair bakış açısını kabul etmeleri - Eksiksiz Çocuk ve Aile Değerlendirmesi: Değerlendirmenin; öğrenme zorluğu, ruh durum bozukluğu, kendine zarar verme riski, çocuk tacizi olasılığı gibi sıkıntılar üzerinde yapılması - Tedavi için Dikkatli Bir Anlaşma: Çocuk, aile, psikolog ve çoklu disiplin takımıyla iyi bir birliktelik tedavinin daha az problemli olmasını sağlayabilir. 240
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Aile Bazlı Yaklaşım: Aile üyelerinin hastalık semptomları ve ilgili konular hakkında açık ve net iletişim kurması - Psikoeğitim: Ebeveynlere ve kardeşlere, belli semptomatik çocuk hastalıkları için genel ve özel bilgi verilmesi - Semptomları Gözlemek: Önceden olan iç ruhsal ve kişilerarası olayları ve semptom öncesisonrasını takip etmek - Rahatlama Becerileri Eğitimi: Kas gevşetme hareketler, nefes egzersizleri - Bilişsel Yeniden Yapılanma ve Kendi Kendine Öğretim Becerileri Eğitimi: Çocuklara semptomlara olan ilgilerini dağıtmayı veya başka bir şeye odaklanmayı öğretmek - Beklenmedik Olay Yönetiminde Ailelere Danışmanlık: Ev ve hastane temelli programlarla semptom yönetim becerilerini ve ödül sistemlerini kullanma konusunda ailelere yardım - Tekrarlama Yönetimi Eğitimi: Zaman sınırlı psikolojik müdahalenin sonundaki son seanslar nüksetme durumlarını yönetme şekillerini içermelidir. - Destek Grubunun Aile Üyeliği Düzenlemesi: Benzer rahatsızlıkları çeken çocukların ailelerinden oluşan destek grupları, mevcut durumlarına dair sosyal destek ve ilgili bilgi almalarının yanı sıra, yönetim becerileri konusunda da paylaşım içinde olurlar. Somatik Şikâyetleri Değerlendirmek için Psikometrik Araçlar Acı Hissi: - Varni-Thompson Pediatrik Acı Anketi: Acı yoğunluğunu, acının yerini değerlendirmek için beden durumunu, duyuyu değerlendirmek için kullanılan sıfatları ve acının diğer yönlerini değerlemek için görsel analog ölçekleri kullanır. - Süreç Davranış Kontrol Listesi: Çocukların bakış açısından acıyı değerlendirmek için basit sayısal ve yüz ölçekleri içerir. - Yüzdeki Acı İfadesi Ölçekleri: Çizilen yüzlerden hangisinin çocuğun hissettiklerini yansıttığı üzerine çalışır.
241
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Acı Merdiveni ve Poker-Chip Aracı: Beş yaş altındaki çocuklar için kaç parça acı olduğunu değerlendirmek için kullanılan semboller topluluğu - Çocuk Hastanesi Doğu Ontario Acı Ölçeği: Altı unsurlu zaman örneklemeli ölçek; ağlama, yüzle ilgili davranışlar, sözel davranışlar, bacak hareketi, gövde hareketi ve etkilenmiş bölgeye dokunma ölçümü yapar. Baş Ağrıları: - Çocukluk Bağ Ağrıları Anketi: Migren semptomatolojisini değerlendirmek için 35 unsurlu öz-değerlendirme anketi - Baş Ağrısı Semptom Anketi: Yirmi unsurlu öz-değerlendirme anketi Somatizasyon: - Somatik Semptom Kontrol Listesi: Somatizasyon bozukluğunu karakterize eden 37 unsurlu öz-raporlama kontrol listesi - Hastalık Tutumları Ölçeği: Hastalık, hastalık hakkında endişe, sağlık alışkanlıkları, hipokondriak inançlardan oluşan alt ölçekler için puan sağlayan 31 unsurlu ölçek Hipnozabilite: - Çocuklar için Stanford Hipnotik Ölçek: Altı-on altı yaş arası çocuklara uygulanabilen 7 unsurlu hipnotik-indüksiyon ölçeği Astım: - Çocukluk Astımı Anketi: Pediatrik astımda stres semptomunu ve hayat kalitesini değerlendiren öz-raporlama ölçümleri - Çocukluk Astımı için Yaşam Aktiviteleri Anketi: Kronik astımda eylem kısıtlılığını değerlendiren öz-raporlama anketi - Astımda Öz-Yeterlik: Problem çözme becerileri, çevre ve ilaç tedavisini içeren etkinlik beklentilerini ölçen 22 unsurlu öz-raporlama ölçeği
242
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Astım Öz-Yönetim Görüşmesi: Bu yapılandırılmış aile görüşmesinde, katılımcılar üç astım yönetim senaryosuna nasıl tepki vereceklerini belirtirler ve bu tepkiler kodlama sistemi kullanılarak değerlendirilir. Diyabet: - Diyabet Bilgisi Ölçeği: 15 unsurlu bilgi testi - Diyabet için Kendine Dikkat Eylemleri Anketi Özeti: On iki unsurlu envanter; diyet, glikoz testi ve ilaç kullanımını kapsar. - Diyabet Kendine Dikkat Ölçeği Bataryaları: Otuz bir unsurlu bu öz-raporlama enstrümanı; diyet, egzersiz, glikoz testi ve ilaç kullanımı alanlarındaki sınırlara dair, bariyer ve alt ölçek puanları sağlar. - Diyabete Uyum Ölçeği: Otuz dokuz unsurlu öz-raporlama aracı, diyabete uyum gösteren toplam puanıyla beraber stres, mücadele, suçluluk, yabancılaşma, hastalığa mahkûmiyet alt ölçekleri puanlarının elde edilmesini sağlar. - Diyabetin Algılanan Kontrolü Ölçeği: Bu araç, diyabet kontrol problemleri hakkında sekiz senaryoyu içinde barındırır. Katılımcı, kontrol probleminin sebebini ve bu problemin yedi boyutun üzerinden ne derece kontrol edildiğini işaret eder. - Yaşamın Diyabet Kalitesi Ölçümü: Altmış unsurlu anket hayat kalitesi için toplam puanla beraber; memnuniyet, etki, diyabetle ilgili endişe ve mesleki kaygı alt ölçeklerinin puanlarını elde eder. - Diyabet Aile Davranış Kontrol Listesi: On altı unsurlu öz-raporlama, ailelerin diyabet rejimi bağlılıklarını destekleme algısının derecesini değerlendirir. Kronik Hastalıklara Uyum - Çocuğun Hastalığa Karşı Tutumu Ölçeği: Bu öz-raporlama aracı, çocukların kronik hastalıklara gösterdikleri olumlu veya olumsuz tutumlarının derecesini değerlendirir.
243
PSİKOLOJİ SIRLARI
ÇOCUKLARDA ACILI TIBBİ MÜDAHALE Dişle İlgili Süreçlere Hazırlık Çocuklarda dişle veya tıbbi müdahale ile ilgili süreçleri yönetmek ve acı kontrol sağlamak için kullanılan teknikler şunlardır: - Hazırlayıcı psikoeğitim - Modelleme - Süreç üzerinde kontrolü belli bir noktaya kadar çocuğa verme - Çocuğa ağlama ve stresini ifade etme şansı verme - Oyalama - Duyarsızlaştırma - Ödül sistemleri - Ebeveyn katılımı - Otohipnoz Astım Astım, tersine çevrilebilir reaktif bir havayolu hastalığıdır. Çocukların yüzde 3’ünde görülmekle beraber; çocukluğun ilk bölümünde astım özellikleri görülme oranı yüzde 80’lere kadar çıkar. Astım atağının en önemli özelliği bronşial daralmadır. Astımı tetikleyen unsurlar hem psikolojik hem de psikososyal olabilir. Psikolojik seviyede, çocuklar astım gelişimine genetik olarak yatkın olabilirler. Astım semptomatolojisini değerlendirmede birçok araç yararlı olabilir ki; bunlar, hayat kalitesi ve astımı yönetmeyle ilgili öz-yeterlik ve aile uyumu üzerinde etkilidirler. Tedavi yöntemleri ise şunlardır: - Psikoeğitim - Rahatlama becerileri eğitimini içeren öz-yönetim becerileri 244
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Bağlılığı geliştirmek için ödül programı - Durumun devamını etkileşim şekillerini durdurmak için aile çalışması Nöbet Bozukluğu (Epilepsi) Epilepsi, cerebral korteksteki elektropsikolojik rahatsızlıklar sonucu ortaya çıkan, tekrarlayan nöbetler olarak tanımlanabilir. Epileptik nöbet bozuklukları çeşitli şekillerde alt sınıflara bölünmüş, geleneksel olarak Grand Mal ve Petit Mal nöbetleri arasında ayrım yapılmıştır. Grand Mal nöbeti, bilinç kaybı ve yere düşmeyle başlar. Arkasından, on beş yirmi saniyelik bir kas sertliği, daha sonra ise bir iki dakikalık ritmik konvülsiyonlar gelir. Nöbet, bilincin yerine gelmesinden önce kısa süreli derin, rahat bir uyku ve nöbet hiç olmamış gibi uyanma ile sona erer. Petit Mal nöbetinde ise, bilinçteki azalmayı içeren anlık bir yokluk vardır. Bu sırada hiçbir hareket olmaz ya da hafif bir yüz seğirmesi görülebilir. Ataktan sonra çocuk, daha önce ne yapıyorsa onu yapmaya devam eder ve çoğunlukla “yok olduğu” dönemi fark etmez. Nöbet bozuklukları yaşayan çocuklar, sözde nöbetlerle nöbet tanısı arasındaki farklılığı anlamak, epilepsi ile ilgili bilişsel bozukluğu değerlendirmek, gençlere ve ailelerine nöbet bozukluğuna uyum sağlamada yardım etmek, nöbetleri tetikleyecek durumlardan kaçınmak ve tedavi sistemlerine bağlı kalmak için psikolojik danışmaya yönlendirilmelidir. Epilepsi ile ilgili tedavinin ana bileşenleri; psikoeğitim, hastalık yönetimi, destek grubu üyeliği ayarlamak ve destek sağlamaktır. Şeker Hastalığı Çocuklukta başlayan insülin bağımlı şeker hastalığı, okul yaşındaki çocukların ve ergenlerin yüzde 0.2’sini etkilemektedir. Diyabetin rutin tedavisi; düzenli kan-şekeri testlerini, tablet veya enjeksiyonla düzenli şeker alımını, düşük şeker, düşük yağ, yüksek lif diyeti ve ılımlı miktarda günlük egzersizi içerir.
245
PSİKOLOJİ SIRLARI
Diyabetli gençlere ve ailelerine psikolojik danışmanlık psikososyal, bilişsel ve akademik işleyiş değerlendirmeleri eşliğinde verilmelidir. Diyabetle ilgili hayat kalitesi, diyabet hakkında bilgi, diyabetin kontrol edilebilirliği ve ailenin diyabetle ilgili davranışları gibi araçlar değerlendirme için kullanılırlar. Diyabetle ilgili tedavi yöntemleri ise; çocuk ve aile için psikoeğitim, kendini gözlem eğitimi ve stres yönetimi eğitimi olarak ifade edilebilir. Kanser Lösemi ve beyin tümörleri pediatrik kanserin en çok görülen tipleridir. Lösemi, kötü beyaz kan hücrelerinin hızla çoğalması ile karakterize edilen kemik iliği tümörüdür. En belirgin işaretleri yorgunluk, ateş, kemik ağrıları ve morarmalardır. Beyin tümörlerinin prognozu lösemi için olan kadar iyi değildir. İlk semptomlar baş ağrıları, mide bulantısı ve kusmadır. Sonraki belirtiler ise tümörün bulunduğu yere göre değişir. Pediatrik kanserle ilgili tedavi programları psikoeğitim, çocuk ve aile desteği, çocuk için acı yönetim becerileri eğitimi, ebeveynler ve çocuklar için destek grubu üyeliği şeklinde sıralanabilir.
ERGENLİK PROBLEMLERİ Uyuşturucu Kullanımı Alışkanlık yapıcı şekilde uyuşturucu kullanımı, klinik psikologların üzerinde durduğu ana konulardan biridir. Çünkü bu tür bir kullanımın hem ergenler hem daha sonra kuşaklararası geçiş ile bu gençlerin çocukları üzerinde uzun dönemli negatif etkisi vardır. Ergenler için uyuşturucu kullanımının zihinsel ve fiziksel etkileri dışında, suç ve eğitim durumu, aileden ayrı özerk bir yaşam kurma, uzun dönem samimi ilişkilerin gelişimi üzerinde de kayda değer dokunuşları vardır. Uyuşturucu kullanımının iki farklı tipinden söz edilebilir. Bunlardan ilki, kronik ve kompleks çoklu uyuşturucu kullanımıyken; diğeri eğlence veya denemek için uyuşturucu 246
PSİKOLOJİ SIRLARI
tecrübe etmektir. Bu iki tip birbirinden; kullanılan uyuşturucunun tipine, etkisine, gencin kişisel uyumuna, kişisel ve ailevi diğer sorunların varlığına göre ayrılır. Sınıflandırma Uyuşturucu problemleri, DSM-IV ve ICD-10’da Eksen 1’de şu parametrelere göre sınıflandırılır: - Kullanım davranışı - Uyuşturucunun alındığında veya var olmadığındaki etkileri - Kullanılan uyuşturucunun tipi Epidemiyoloji Amerika ve İngiltere’de yapılan anketlere göre; 19 yaş civarlarındaki gençlerin yüzde 90’ının alkol aldığını, yüzde 60’ının sigarayı denediğini ve kullandığını göstermektedir. Uyuşturucu Kullanımı ve Bağımlılığının Tanısal Kriterleri Madde Kullanımı - Okulda veya işte başarısızlıkla sonuçlanan önemli görevleri yerine getirmek için tekrarlayan madde kullanımı - Fiziksel tehlikenin var olduğu durumlarda tekrarlayan madde kullanımı - Tekrarlayan madde kullanımı ile ilgili yasal problemler - Sosyal ve kişiler arası problemlere rağmen madde kullanımının devamı. Madde Bağımlılığı - Sarhoşluğu (kafayı bulma) elde etmek için artan oranlarda madde kullanım ihtiyacı - Madde aynı miktarda kullanıldığında belirgin oranda azalan etki - Bırakma istenildiğinde karşılaşılan bırakma sendromu - Bırakma sendromundan kaçınmak ve rahatlamak için aynı maddenin tekrar kullanımı - Uzun zaman zarfında istenildiğinden daha fazla madde alımı
247
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Madde kullanımını kesmek ya da kontrol altına almak için ısrarlı istek veya başarısız denemeler - Maddeyi elde etmek, kullanmak ve etkilerinden kurtulmak için harcanan büyük zaman - Önemli sosyal, mesleki ve eğlenceli aktiviteleri bırakmak ya da madde kullanımı nedeniyle azaltmak - Maddenin yarattığı tekrarlayan fiziksel veya psikolojik etkilerle ilgili bilgiye sahip olunmasına rağmen kullanıma devam etmek Uyuşturucu Kullanımından Doğan Klinik Durumlar - Sarhoşluk: Maddenin sindirimine bağlı olarak maddeye özel sendromun gelişimi, maddeye bağlı olarak klinik olarak uyumsuz psikolojik değişimler - Bırakma: Klinik olarak stres yaratan uzun dönem kullanımın bırakılmasına bağlı olarak maddeye özel sendrom gelişimi, sosyal ve mesleki işlev bozukluğu - Geçmişe Dönüşler: Kullanımın bırakılmasını takiben, halüsinasyon, yoğunlaşmış renkler, hareket eden nesnelerin bıraktığı izler, olduğundan daha büyük ya da küçük görünen nesneleri de kapsayan tekrar deneyimleme - Sarhoşluk Hezeyanı: Odaklanma sorunu, dikkati kaydırma veya sürdürme zorluğu, bellek boşlukları, dil bozuklukları, kaybolmuşluk hissi - Bırakma Hezeyanı: Odaklanma sorunu, dikkati kaydırma veya sürdürme zorluğu, bellek boşlukları, dil bozuklukları, kaybolmuşluk hissi - Demans (Bunaklık): Yeni bilgiyi öğrenme, eski bilgiyi hatırlama sorunları, afazi (dil bozukluğu), apraksi (motor işlevi devam ettirme zorluğu), aşina nesneleri tanıma başarısızlığı, yönetimsel işleyişte bozukluklar (planlama, organize etme, sıralama) - Amnezi Bozukluğu: Yeni şeyleri öğrenme ve eskileri hatırlayamamanın sosyal veya mesleki işleyişte düşüş yaratması - Psikotik Bozukluk: Halüsinasyonlar veya sanrılar
248
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Ruh Durum Bozuklukları: Depresif ruh hali; tüm aktivitelere karşı ilgide azalma; saldırgan, yükselen ve inen ruh hali - Anksiyete Bozuklukları: Belirgin kaygı, panik atak veya klinik resmi domine eden saplantılar ve zorlamalar - Cinsel İşlev Bozuklukları: Azalan istek, azalan uyarılma, cinsel acı veya orgazm problemleri - Uyku Bozuklukları: İnsomnia, hipersomnia, parasomnia veya karışık tipte uyku problemleri Maddelerin Sarhoşluk ve Bırakma Sendromları Alkol Sarhoşluk Sendromları: Zarar görmüş muhakeme, bozulmuş mesleki ve sosyal işleyiş, bozulmuş dikkat ve bellek, kelimeleri ağızda yuvarlama Bırakma Sendromları: Otonomik hiperaktivite, el titremesi, uykusuzluk, mide bulantısı ve kusma Amfetamin Sarhoşluk Sendromları: İnen veya çıkan kan basıncı, öfori, taşikardi, kas güçsüzlüğü Bırakma Sendromları: Yorgunluk, canlı tatsız rüyalar, depresyon, anksiyete, uyku bozukluğu Kafein Sarhoşluk Sendromları: Heyecan, sinirlilik, huzursuzluk, mide bağırsak rahatsızlıkları, kas seğirmeleri Bırakma Sendromları: Anksiyete, uyku bozuklukları Kokain Sarhoşluk Sendromları: Zarar görmüş muhakeme, taşikardi, inen ve çıkan kan basıncı Bırakma Sendromları: Yorgunluk, disforik ruh hali, insomnia ya da hipersomnia, psikomotor gerilik
249
PSİKOLOJİ SIRLARI
Halüsinojenler Sarhoşluk Sendromları: Halüsinasyonlar, illüzyonlar, paranoid düşünce, terleme, taşikardi, titreme Bırakma Sendromları: Geçmişse dönüşler, hezeyanlar, psikoz, depresyon, anksiyete Uçucu Maddeler Sarhoşluk Sendromları: Öfori, kavgacılık, kas güçsüzlüğü, uyuşukluk, dengesiz yürüyüş Bırakma Sendromları: Demans, hezeyan, psikoz, depresyon, anksiyete Nikotin Sarhoşluk Sendromları: Nikotinin sarhoşluk sendromu yoktur. Bırakma Sendromları: Depresif ruh durumu, odaklanma problemleri, huzursuzluk, kilo alımı, düşen kalp ritmi Opioidler Sarhoşluk Sendromları: İlgisizlik, rahatsızlık, iş veya sosyal işleyişte bozukluk, zarar görmüş muhakeme Bırakma Sendromları: Rahatsız ruh hali, mide bulantısı ve kusma, terleme, esneme, ishal Sedatifler, Hipnotikler ve Ansiyotikler Sarhoşluk Sendromları: Kelimeleri yuvarlama, dengesiz yürüme, dikkat ve hafıza bozukluğu, zarar görmüş muhakeme Bırakma Sendromları: Otonomik hiperaktivite, el titremesi, işitsel halüsinasyonlar, grand mal nöbetleri Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler - Kişisel Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler: Daha önceden var olan tavır problemleri ya da duygusal problemler, spesifik öğrenme zorlukları, dikkat problemleri, akademik zorluklar
250
PSİKOLOJİ SIRLARI
-Bağlamsal Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler: Ebeveynlerle zayıf ilişki, bağ problemleri, problemli ebeveynlik stili, tutarsız disiplin ve zayıf ebeveyn kontrolü, ebeveynlerin uyuşturucu kullanımı, net olmayan kurallar, ebeveynlerin psikolojik problemleri Hızlandırıcı Faktörler Uyuşturucu kullanımını arttırıcı faktörler olarak; erken yaşta başlanılan sigara, içki, halüsinojenik uyuşturucular ile taciz, okul değişimleri, yakın arkadaşların kaybı, hastalık, yaralanma, ebeveyn ayrılığı, ebeveyn işsizliği gibi erken yaş stres unsurlarını sayabiliriz. Sürdürme Faktörleri - Kişisel Sürdürme Faktörleri: Ekonomik, fiziksel ve psikososyal olumsuzluklardan kaynaklanan negatif ruh durumunu düzenlemek için kullanılan uyuşturucunun yarattığı fiziksel ve psikolojik bağımlılık, depresif ruh hali, anksiyete, akademik ve mesleki problemler, ilişkilerde yaşanan problemler, başarısız mücadele teknikleri - Bağlamsal Sürdürme Faktörleri: Ebeveyn ile çocuk arasında bağ eksikliği, evlilik içi anlaşmazlıklar, tutarsız disiplin, rutin bakım işlerinde babanın sınırlı rol alması, düşük benlik saygısı, olgunlaşmamış savunma mekanizmaları Koruyucu Faktörler - Kişisel Koruyucu Faktörler: Yüksek IQ, fiziksel sağlık, kolay mizaç, yüksek benlik saygısı, iyimser bakış açısı, yerinde problem çözme becerileri, olgun savunma mekanizmaları - Bağlamsal Faktörler: Güvenli ebeveyn-çocuk bağı, otoriter ebeveynlik, evlilik ile ilgili yüksek memnuniyet, işbirliği içindeki çalışma ilişkileri Tedavi Çoklu aile temelli yaklaşımlar, uyuşturucu kullanıcıları üzerindeki en etkili tedavi yöntemleri olarak öngörülmektedir. Buna göre etkin aile temelli yaklaşım, şu aşamalarla kavramsallaştırılabilir: - Katılım, problem tanımlanması ve anlaşma 251
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Uyuşturucusuz olmak - İnkârla yüzleşmek ve uyuşturucu olmadan yaşam için şartları yaratmak - Ailenin tekrar organize olması - Ayrılık
RUH HALİ PROBLEMLERİ Majör Depresyon Majör (ağır) depresyon, kişinin bir veya daha fazla ağır depresif vaka yaşadığı ağır duygusal bir rahatsızlıktır. Majör Depresyon ile İlgili Tanı Kriterleri: - Depresif ruh hali; çocuklarda ve ergenlerde sinirli ruh hali olabilir - Günlük faaliyetlere olan ilgi ve bunlardan alınan zevkte belirgin azalma - Önemli kilo alımları ya da kayıpları; iştahta artış ya da azalış - İnsomnia ya da hipersomnia - Psikomotor heyecan ya da yavaşlama - Yorgunluk veya enerji kaybı - Değersizlik ve fazlasıyla suçluluk hissi - Zayıf konsantrasyon ve kararsızlık - Ölümle, intihar eğilimi ve denemesiyle ilgili tekrarlayan düşünceler Epidemiyoloji Çocuklar ve ergenler üzerinde yapılan epidemiyolojik çalışmalar, depresyon oranının 0.36 ile 0.9 arasında değiştiğini göstermektedir. Depresyonun Klinik Özellikleri Algı - Olumsuz olaylara karşı algısal önyargılar
252
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Ruh durumuna eşlik eden halüsinasyonlar - Dünyaya, kendine ve geleceğe dair olumsuz bakış açısı Biliş - Yoğun suçluluk duygusu - İntihar düşüncesi - Ruh durumuna eşlik eden sanrılar - Bilişsel bozukluklar - Konsantrasyon zorluğu Duygu - Depresif ruh hali - Zevk alma zorluğu - Asabi ruh hali - Anksiyete ve endişe Davranış - Psikomotor gerilik ya da heyecan - Depresif uyuşukluk - Yorgunluk - Uyku rahatsızlığı - Ağrılar ve acılar Somatik Durum - İştah kaybı ya da aşırı yemek - Kiloda değişim - Ruh halinin gün gün değişimi(sabahları daha kötü) - Cinselliğe olan ilginin azalması
253
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kişilerarası Uyum - Aile ilişkilerinde bozulmalar - Arkadaş ilişkilerinden çekilme - Kötü okul performansı Depresyonla İlgili Teoriler Biyolojik -Genetik Teoriler: Ruh hali bozukluğundaki nöropsikolojik ve endokrin sistem anormalliklerine karşı olan hassasiyetler kalıtsaldır. - Amin Düzensizlik Teorileri: Depresyon, beynin ödül ve ceza ile ilgili tecrübelere hizmet eden merkezi olan amin sistemdeki düzensizlikten doğar. - Endokrin Düzensizlik Teorileri: Depresyon, hipotalamik hipofiz-tiroit ekseniyle ilgili tiroksin seviyelerinde düşüşe ve stresi takip eden hipotalamik hipofiz-adrenal eksen ile ilgili yükselen kortizol seviyelerine bağlıdır. - Bağışıklık Sistemi İşlevsizlik Teorileri: Kronik stres veya akut kaybın her ikisi de bağışıklık sisteminin işleyişini bozar ve depresyon semptomlarını ortaya çıkarır. - Sirkadyen Ritim Senkronsuzluğu Teorileri: Depresyon, uyku-uyanma düzenini idare eden sirkadyen ritimde senkronsuzluk olduğunda oluşur. - Mevsimsel Ritim Düzensizliği: Kış ayında azalan gün ışığı sebebiyle epifiz bezi tarafından salgılanan melatonin artar, bu da yorgunluk, aşırı uyku, iştahta artış ve kilo alımı gibi özellikler gösterir ki bu durum depresyonun oluştuğunun göstergesidir. Psikoanalitik - Freud’un İçe Yansıtılan Kızgınlık Teorisi: Depresyon, kızgınlığımızı kendimize yönelttiğimizde ortaya çıkar. - Bibring’in Düşük Benlik Saygısı Teorisi: Depresyon, gerçek benlik ile ideal benlik arasında algılanan boşluk sonucunda gelişen düşük benlik saygısı nedeniyle oluşur. 254
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Blatt’ın Bağ ve Otonomi Teorisi: Erken ebeveyn-çocuk ilişkileri ile ilgili depresyonu açıklamak için iki yol vardır: - Bağ nesnesinin kaybı ki bu depresyonun hızlandırır. - Otonomi kaybı ki bu da depresyona yol açabilir. Davranışsal - Lewinsohn’un Davranışsal Teorisi: Depresyondaki insanlar, olası pozitif tepki-destek alacakları durumlardan kaçınırlar; çünkü diğerlerinden gelen ödüllendirici etkileşimleri ortaya çıkaracak sosyal becerilerden yoksundurlar. - Rehn’in Öz-Kontrol Teorisi: Depresyon, kişi özellikle, olumlu olayları dışarda bırakıp olumsuz olayların oluşumunu gözlemlediğinde ortaya çıkar. Bilişsel - Beck’in Bilişsel Teorisi: Depresyon, kayıpları içinde barındıran yaşam olayları oluştuğunda ve bu kaybın erken çocuklukta yaşanması durumunda meydana gelen olumsuz biliş şemaların tekrar aktive olmasıyla ortaya çıkar. - Tekrar Formüle Edilen Öğrenilmiş Çaresizlik Teorisi: Depresyon, caydırıcı uyarıcının kontrolünü tekrar tekrar eline alamadığında ve bu başarısızlıklara içsel, global ve sabit özellikler atfettiğinde ortaya çıkar. - Aile Sistemleri: Depresyon, aile işleyişi ve yapısının, çocuğu yaşa uygun gelişim aşamalarını tamamlamaktan alıkoyması durumunda ortaya çıkar. Depresyonu Değerlendirmek için Kullanılan Psikometrik Araçlar Çocuk Tarafından Rapor Edilen Depresyon - Çocukluk Depresyon Envanteri:
Yirmi yedi unsurlu öz-raporlama, semptom
yoğunluğundaki değişimi değerlendirme ve gözlemleme için yararlıdır. - Depresyon Öz-değerlendirme Ölçeği: Tek bir depresyon skoru elde etmek için kullanılan on sekiz unsurlu öz-raporlamadır. 255
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ebeveynler Tarafından Rapor Edilen Depresyon - Çocukların Depresyon Değerlendirme Ölçeği: Semptom yoğunluğundaki değişimi değerlendirmede yararlıdır. Bilişsel Bozulmalar - Çocukların Olumsuz Bilişsel Hata Anketi: Çocuklardaki bilişsel bozulmayı, Beck modeli temelinde değerlendiren öz-raporlama aracıdır. Depresif Niteleyici Stil - Çocukların Niteleyici Stiller Anketi: Bu öz-raporlama ölçüsü, tekrar formüle edilmiş çaresizlik modelini temel alır. Benlik Saygısı - Benlik Saygısı Envanteri: Benlik saygısının çok boyutlu ölçümüdür. Akademik, sosyal, ebeveynsel ve genel benlik saygısı skorları sağlar. Umutsuzluk - Çocuklar için umutsuzluk ölçeği: On yedi unsurlu öz-raporlamadır. Sosyal Beceriler - Matson’un Gençlik için Sosyal Beceri Değerlemesi: Altmış dört unsurlu sosyal yeterlik ve davranış problemlerini ölçen öğretmen raporlamasıdır. İntihar Düşüncesi - Beck İntihar Düşüncesi Ölçeği: Yetişkinler ve dikkatli bir şekilde ergenler için kullanılan psikometrik ölçümdür. İntihar Niyeti - İntihar Görüşme Takvimi: İntihar riskini değerlendiren yarı yapılandırılmış görüşmedir.
256
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler Ruh hali bozukluklarına, aile geçmişinden gelen genetik hassasiyet başta olmak üzere önemli figürlerin erken kaybı, optimal olmayan ebeveynlik şekillerine maruz kalmak, ebeveyn depresyonu gibi faktörler hazırlayıcı sebep olarak etki eder. Hızlandırıcı Faktörler Önemli ilişkilerin kesintiye uğraması ya da bozulmasıyla ilgili kayıp tecrübeleri (hastalık ebeveyn-çocuk ayrılıkları, boşanma, taşınma) ve hedeflenen amaçlara ulaşmada başarısızlıklar (akademik ve sportif başarısızlıklar) ilgili tecrübeler depresyonu tetikleyen ve hızlandıran faktörlerdir. Sürdürme Faktörleri Otomatik olarak olumsuz düşünmeyi içeren düşük ruh hali ve bağ figürlerinde; otonomiye tehditle baş gösteren bilişsel bozukluklar, karışık aile içi iletişim, aile düzensizliği, düşük sosyal destek, fiziksel hastalık ve babanın aile içi işleyişe düşük katılımı gibi unsurlar depresyonun devamında etkindirler. Koruyucu Faktörler Depresyondan koruyucu faktörler, kişisel alanda iyi sağlık, yüksek IQ, kolay mizaç, yüksek benlik saygısı ve öz-yeterlik ile anlam bulurken; bağlamsal açıdan bakıldığında güvenli ebeveyn-çocuk ilişkisi, otoriter ebeveynlik, yüksek derecede evlilik memnuniyeti, esnek aile yapısıyla bağlantılı iyi aile uyumu gibi unsurlarla karşılaşırız. Tedavi Ruh hali bozukluklarında tedavi için kullanılan, bilişsel-davranışsal literatürü dikkate alarak iyi kurulmuş kişiler arası ilişki ve sosyal öğrenme temelli yaklaşım şu öğeleri içerir: - Psikoeğitim - Kendi kendini izleme (öz-izleme) - Faaliyet odaklanma girişimleri 257
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Aile ilişkilerini değiştirmeye odaklı girişimler - Bilişe odaklanan girişimler - Sosyal beceri ve sosyal problem çözme eğitimi - Okul içerikli müdahaleler - İlaçla tedavi - Ebeveynlere ait ruh hali problemlerinin yönetimi - Nüksetme yönetimi
ANOREKSİYA ve BLUMİA NERVOSA Anoreksia nervosa, yoğun ve akıldışı şişmanlama korkusu yüzünden yemek yiyememe veya yemeyi reddetme ve gerçekçi olmayan bir beden hayali nedeniyle mevcut kilonun azlığının ciddiyetini dikkate almama durumlarını içeren yemek bozukluğudur. Blumia nervozada ise kişi, anormal olduğunu bilmesine rağmen tıkanırcasına yemek yer ve bunu kendini kendinin gerçekleştirdiği kusma veya aşırı laksatif kullanımlı boşaltma eğilimi izler. Kişide yemek yemeyi istemli olarak durduramama korkusu vardır. Anoreksia Nervosanın Tanı Kriterleri - Vücut ağırlığını korumayı ya da yaşa ve boya göre belirlenen normal ağırlığın biraz üstünde olmayı reddetme - Yoğun derecede kilo alma veya çok zayıf olsa bile şişmanlama korkusu - İçinde bulunduğu bedenin ağırlığından veya şeklinden rahatsızlık duymak - Mevcut düşük kilonun ciddiyetini inkâr etmek Blumia Nervosanın Tanı Kriterleri - Farklı zaman dilimlerinde, birçok insanın aynı zaman diliminde ve aynı koşullar altında yediğinden çok daha fazlasını yemek - Aşırı yemeği durdurmada yetersizlik hissi
258
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Tekrarlayan kusma ve laksatif ilaçların uygunsuz kullanımı gibi telafi edici davranışlarla kilo alımından kurtulmak - Bu davranışların en azından üç ay ve haftada iki kez tekrar etmesi Yeme Bozukluklarının Klinik Özellikleri Algı - Vücut imajının bozulması Düşünce - Yiyeceklerle aşırı meşguliyet - Blumiada, yemek yeme üzerinde kontrol eksikliği olduğu inancı - Bireyselleşme hakkında çatışma - Mükemmeliyetçilik - Düşük benlik saygısı ve düşük öz-yeterlik Duygu - Şişman olmaya dair yoğun korku - Depresif duygu Davranış - Blumiada, kilo almaktan korunmak için kusmak, laksatif kullanmak ve aşırı egzersiz yapmak - Blumiada, kendine zarar vermek veya madde kullanımı Kişilerarası Uyum - Kötü okul performansı - Aile ilişkilerinde bozulma - Arkadaş ilişkilerinden çekilme Fiziksel Komplikasyonlar - Açlık semptomatolojisi - Gecikmeli mide boşaltımı 259
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Sırtta görülen ince tüyler - Elektrolit anormallikler, - Çinko eksikliği - Böbrek yetmezliği - Blumiada, kusmaya bağlı olarak diş minesi erozyonu ve kusmayı başlatan elin üstünde lezyonlar Yeme Bozuklukları Teorileri - Genetik Teori: Genetik faktörler, anoreksia nervozayla ilgili belli bir yatkınlığa destek verir. Genetik faktörlerin blumia üzerindeki etkisi ise madde kullanımı, obezite ve duygu bozukluklarıyla bağlantılı genel yatkınlığa destekle olur. - Açlık Teorisi: Anoreksia ve blumia, açlıktan kaynaklanan nöroendokrin ve gastrik değişiklikler ile sürdürülür. - Sosyokültürel Teori: Zayıflığa değer veren ve diyeti destekleyen toplumlardaki kültürel normlar, insanları yeme bozukluklarına yatkın hale getirir. - Yaşam Döngüsü Geçişleri ve Stres Teorisi: Bireysel ve aile yaşam döngüsü geçişleri sırasında oluşan stresli hayat, anoreksia ve blumiayı tetikler. - Psikoanalitik Teori: Yeme bozukluğu olan çocuklar, içsel psikolojik durumlarla ilgili ihtiyaçları yorumlamakta ve kendileri ile ilgili tutarlı bir duygu hissetmekte zorlanırlar. - Bilişsel-Davranışsal Teori: Otonomi kurmakta zorlanan, arkadaş ilişkilerinde sosyal anksiyete yaşayan, akademik başarısızlık gibi stresli olaylara maruz kalan mükemmeliyetçi gençler, diğerlerinden gelecek kritik yorumlara tepki olarak diyet davranışlarına yönelebilirler. - Aile Sistemleri: Çocukların biyolojik hassasiyetlerinin olduğu ve diyet yapmanın gerçekleştiği yerlerde, ailenin örgütsel yapısı (katılık, tartışmadan kaçınma, kargaşa) yeme bozukluklarının sürmesine neden olabilir.
260
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yeme Bozukluklarının Değerlendirilmesinde Kullanılan Psikometrik Araçlar Vücut Ağırlığı - Vücut Kitle Endeks Tabloları: Çocuklar için vücut kitle endeks ve derecelendirme dilimleri verir. Yeme Bozuklukları için Gözlemleme Araçları - Anoreksia Nervosa İçin Şartları Düzenleme Ölçeği: Yirmi iki unsurlu bu araç, yeme bozukluğu riski taşıyan çocuk ve ergenleri gözlemek için kullanılır. - Yeme Tutumları Testinin Çocuk Versiyonu: Sekiz ile on üç yaş arasında anoreksia ya da blumia olabilecek çocukları öneren ve 20’in üzerinde puan alan 26 unsuru gözlemeyi içeren özraporlama aracıdır. - Yeme Tutumları Testi: On üç yaş ve üstünde anoreksia veya blumia olabilecek gençleri öneren ve 40 puan üzeri 26 unsuru gözlemeyi içeren öz-raporlama aracıdır. Yeme Tutumları, Davranış ve İlgili Kişilik Boyutları - Yeme Bozukluğu Envanteri 2: On bir alt ölçeğe ait skorları sağlayan 91 unsurlu envanterdir. Yeme Bozuklukları - Klinik Yeme Bozukluğu Değerlendirme Aracı: Yetişkin ve ergenler ile kullanmak için görüşme takvimi - Anoreksia ve Blumia Nervosa için Yapılandırılmış Görüşme: Yetişkin ve ergenler ile kullanmak için görüşme takvimi Yeme Bozuklukları Sonuçları - Morgan-Russell Sonuç Değerlendirme Takvimi: Beş ölçeğin durumuna bağlı olarak sonuçları iyi, orta ve zayıf şekilde değerlendirmek için takvimdir. (Beş ölçek; beslenme durumu, adet işleyişi, zihinsel durum, psikoseksüel ve sosyoekonomik durum)
261
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler Anoreksia ve blumia nervosaya yatkınlık kazandırıcı faktörler; düşük benlik saygısı, düşük öz-yeterlik, mükemmeliyetçi çabalar, erken dönem travmaları, stresli yaşam olayları, ailenin anoreksia ve blumia geçmişi, madde kullanımı ve alkol problemleri olarak sayılabilir. Hızlandırıcı Faktörler Çocukluktan ergenliğe ve ergenlikten yetişkinliğe geçişte ortaya çıkan sıkıntılar, arkadaşlarla yaşanan sorunlar, akademik başarısızlık, önemli figürlerin kaybı, hastalık ve yaralanmalar anoreksia ve blumia nervozanın tetiklenmesine ve hızlanmasına neden olur. Sürdürme Faktörleri Biyolojik açıdan bakıldığında; gecikmiş mide boşaltımı ve açlıkla ilgili nöroendokrin değişimleri anormal yeme problemlerinin sürmesine neden olabilir. Psikolojik açıdan bakıldığında ise, bozulmuş beden imajının yeme bozukluğu şekillerinin sürmesine yardım ettiği görülür. Bunun yanında, düşük benlik saygısı ve öz-yeterlik ile mükemmeliyetçi standartlar da yeme bozukluklarının sürmesinde etkendir. Koruma Faktörleri Diğer bozukluklarda olduğu gibi yeme bozukluklarında da koruyucu faktörler, yüksek IQ, kolay mizaç, yüksek benlik saygısı, iç kontrol odağı, yüksek öz-yeterlik iyimser duruş, olgunlaşmış savunma mekanizmaları, başarılı problem çözme teknikleri ve arkadaşlık kurup bunu devam ettirebilme kapasitesidir. Diğer bozukluklarla yeme bozuklukları arasında bağlamsal yönden de benzerlik vardır. Şöyle ki; güvenli ebeveyn-çocuk bağı, otoriter ebeveynlik bağlamsal koruma faktörleri arasında baş sıraya yerleşir. Tedavi Ergenlerde yeme bozuklukları tedavi planı şu bileşenleri içerir: - Hastaneye kaldırılmayı gerektirecek ciddi vakalarda fiziksel komplikasyonlara dair yatılı hastayı ilaçla tedavi yönetimi 262
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Psiko eğitime ve tedaviye, aile ve ergen katılımı - Ebeveynleri ve hemşireleri, kilo aldırıcı iyileştirme programlarında otoriteyi ellerine alacak şekilde ayarlamak - Kilo iyileştirmesi gerçekleştiğinde ebeveynlere ve ergenlere yaşa uygun aile hiyerarşisi geliştirmelerinde yardım olmak - Kilo iyileştirmesi gerçekleştiğinde, ergenlere yaşa uygun otonomi geliştirmelerinde yardım etmek - Nüksetme yönetimi planı geliştirmek - Genişletilmiş yatılı hasta bakımı gerektiren ciddi vakalarda alternatif eğitim ayarlamaları yapmak
ŞİZOFRENİ Kökeni Yunancadaki bölünme ve akıl kelimelerinden gelen şizofreni, insanı ciddi şekilde güçten düşürücü bir rahatsızlıktır. Şizofreni hakkındaki araştırma iki ana geleneği takip etmektedir. Bunlardan biri, Kraepilin’in durumu, gözlenebilir semptomlarla (sanrı, halüsinasyon, düşünce bozukluğu vs.) ve kronik süreç ile karakterize ettiği gelenek iken; diğeri Bleuler’in, vaziyeti ortaya çıkan psikolojik süreçlerin sınırlı yapısındaki rahatsızlık şeklinde tanımladığı yaklaşımdır. Şizofreninin Tanı Kriterleri Bir aylık sürecin önemli bir zaman diliminde aşağıdaki sayılan durumlardan ikisi veya daha fazlası gerçekleştiği takdirde şizofreni tanısı konabilir: - Sanrı - Halüsinasyon - Dağınık konuşma(sık sık raydan çıkma veya tutarsızlık) - Katatonik davranış - Olumsuz semptomlar, duygusal dalgalanma, istemsizlik 263
PSİKOLOJİ SIRLARI
Klinik uygulamada, şizofrenik bozukluklarla diğer durumlar arasındaki bağları net olarak tanımlamak zordur. Bahse konu durumlar şunlardır: - Ruh hali bozuklukları - Kişilik bozuklukları - Otizm gibi yaygın gelişimsel bozukluklar - İlaç kaynaklı psikoz Şizofreninin 18 yaş üzeri nüfustaki yaygınlık oranı yüzde bir olarak tahmin edilmektedir. Şizofreninin Klinik Özellikleri Algı - Algısal seçicilikte parçalanma - Halüsinasyon Düşünce - Düzgün düşünme yetersizlikleri - Sanrılar - Zarar görmüş muhakeme ve gerçeklik testi - Kendiyle ilgili karışık duygular Duygu - Prodromal (ön belirtilerle ilgili) uyku rahatsızlığı - Prodromal dürtüsellik - Prodromal tekrarlayan zorlayıcı davranış - Zarar görmüş amaç-odaklı davranış - Katatoni, olumsuzluk ve sessizlik Kişilerarası Uyum - Kötü okul performansı - Arkadaş ilişkilerinden geri çekilme 264
PSİKOLOJİ SIRLARI
- Aile ilişkilerinde bozulma Şizofreni ile İlgili Teoriler Biyolojik - Genetik Hipotez: Genetik yatkınlık, gençleri şizofreniye hassas hale getirir. - Dopamin Hipotezi: Mezolimbik dopaminerjik sistemdeki fazla faaliyet, Tip 1 şizofreni süreci ile ilgilidir. - Sinir Gelişimsel Hipotez: Doğum öncesi ve doğum sürecinde nöroanatomik anormalliklere neden olan olumsuzluklar şizofreniyi desteklemektedir. - İki Sendrom Hipotezi: Tip 1, genetik olarak belirlenir ve dopamin sisteminin düzensizliği ile ilgili pozitif semptomlara neden olur. Tip 2; şizofreni, doğum öncesi ve doğum sürecindeki olası beyin zararına bağlıdır ve olumsuz semptomlara neden olur. Psikososyal - Bilişsel Bozukluk Hipotezi: Şizofreninin birçok semptomu, çekirdek bilişsel bozukluklardan doğar. -Bilişsel Önyargı Hipotezi: Sanrı ve halüsinasyon gibi olumlu semptomların olumlu eşlenikleri, bilgi işlemedeki bozukluklar ve bilişsel önyargılara dair sürece yansır. - Prodromal Hipotez: Psikoz döneminin başlaması, net şekilde tanımlanmış prodromal disforik sendrom tarafından işaret edilir. - Sosyal Sınıf Hipotezi: Düşük ekonomik sınıfa dair sıkıntılar şizofreniye katkıda bulunur fakat şizofreni de sosyal mobilitenin aşağı doğru ivmelenmesine sebep olur. - Stresli Yaşam Olayları Hipotezi: Hayata dair stresli olaylar, psikotik stresi tetikler ve hızlandırır. - Aile Çevresi Hipotezi: İfade edilen duygu, duygulanım stili ve iletişim bozukluğu şizofreni sürecini özellikle de nüksetme oranını etkiler.
265
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bütünleştirici Teoriler - Yatkınlık Stres Modeli: Genetik olarak hassas olan ya da hassasiyetleri rahim içi sorunlardan kaynaklanan bireyler, stresli bir olayla karşılaştıklarında aile üyeleri ile stresli ilişki üretme semptomatolojisi geliştirirler. Bu bireyler, problemli bilgi işleme seçiciliği bozukluğu ve önyargılar yüzünden çevresel uyarımlara karşı hassastırlar. Psikoz ve İlgili Yapıları Değerlendirme için Psikometrik Araçlar Genel Psikotik Semptomatoloji - Kısa Psikiyatrik Değerlendirme Ölçeği: Yirmi dört tane 7 nokta ölçeği üzerindeki psikotik semptomatolojiyi değerlendirir ve psikopatolojinin toplam endeksini elde eder. - Psikiyatrik Değerlendirme Ölçeği: Depresyonu, anksiyeteyi, halüsinasyonu, sanrıyı, düzleşmiş yersiz duygulanımı, psikomotor geriliği ve ilgisiz konuşmayı değerlendirir. - Çocukluk Bozuklukları ve Şizofreni için Görüşme: Çocukların psikotik semptomatolojisini değerlendirmesi için yapılandırılmış görüşme Çocuklarda Düzgün Düşünme Bozukluğu - Kiddie Düzgün Düşünme Bozukluğu Değerlendirme Ölçeği: Çocuklarda düşünce bozukluğunu ölçmek için değerlendirme ölçeği Çocuklarda Olumlu ve Olumsuz Semptomlar - Çocuk ve Ergenler için Olumlu ve Olumsuz Sendrom Ölçeği: Çocuklardaki olumlu ve olumsuz semptomları ölçmek için değerlendirme ölçekleri. Psikiyatrik Semptomatolojide Değişim - Mevcut Durum Değişim İnceleme Değerlendirme Ölçeği: Semptomatolojideki kısa dönem değişiklikleri değerlendirir.
266
PSİKOLOJİ SIRLARI
Psikiyatrik Semptomatolojideki Değişiklik Ergen ve Yetişkinlerde Sanrı Tecrübeleri - Boyutsal Değerlendirmeler: İnançlar ortaya konur ve hastalar bunları, kanaat ve kafalarını meşgul etme derecelerine göre değerlendirirler. Ergen ve Yetişkinlerde Halüsinasyonlar - Görsel Analog Ölçeği: Görsel analog ölçeği; gürültüyü, netliği, sıkıntıyı ve dikkat dağınıklığını değerlendirir. Ergen ve Yetişkinlerde Kavrama - Kavrama Ölçeği: Ölçekteki sekiz durum, sıfırla iki arasında puanlanır. Hakkında bilgi istenen öğeler, ilaçla tedavi, doktor ya da hastanede yatma ihtiyacı, hastalığın doğrulanması, psikotik tecrübeleri tekrar etiketlemektir. Ebeveynlerin Şizofreni Bilgisi - Şizofreni Hakkında Bilgi Görüşmesi: Akrabaların, tanı, semptomatoloji, etiyoloji, ilaçla tedavi, prognoz ve yönetim hakkındaki bilgilerini değerlendirir. Ebeveynlerin Bakım Yükü - Ebeveyn Stresi: Şizofreninin bakıcılar üzerindeki etkisini değerlendirir. Ergenler ve Yetişkinler İçin Aile Problemleri - Aile Anketi: Psikotik üyesi olan ailelerde karşılaşılan problemlerin 50 unsurlu kontrol listesidir. Yatkınlık Kazandırıcı Faktörler Aile geçmişindeki bozuklukların psikotik veya şizofrenik spektrumundan kaynaklanan genetik hassasiyet, rahim içi sorunlar, hamilelik sırasındaki viral enfeksiyon, nöroanatomik anormallikler ve dopaminerjik mezolimbik sistemdeki düzensizlik yatkınlık kazandırıcı faktörlerin önde gelenleridir.
267
PSİKOLOJİ SIRLARI
Hızlandırıcı Faktörler Şizofreniyi hızlandıran faktörler; stresli hayat olaylarının ve hayat döngüsü geçişlerinin oluşumu, kişisel ve ailevi rahatsızlıklar, çocuk tacizi ve kabadayılığa maruz kalmak, yeni doğan ve evden ayrılan bir kardeşe sahip olmak, okul değiştirmek, taşınmak ve ebeveyn ayrılıkları olarak sayılabilir. Sürdürme Faktörleri İşlevsiz başa çıkma teknikleri, karışık iletişim, eleştiriye maruz kalma veya aşırı şekilde işin içinde olma şizofreninin sürmesine neden olan faktörlerdir. Koruyucu Faktörler Yüksek IQ, kolay mizaç, yüksek benlik saygısı, iç kontrol odağı, yüksek öz-yeterlik, iyimser duruş, olgunlaşmış savunma mekanizmaları, başarılı problem çözme teknikleri ve arkadaşlık kurup bunu devam ettirebilme kapasitesi, koruyucu faktörler arasında kendilerine yer bulan unsurlardır. Tedavi Şizofreni tanısı konan genç yetişkinler ve ergenler için tedavi multisistemik olmalı ve şu bileşenleri içermelidir: - Sanrı ve halüsinasyonları içeren pozitif semptomları kontrol etmek için farmakolojik terapi - Ailelere şizofreni kavramını anlamaları konusunda yardımcı olmak için aile müdahalesi - Ergene; bozukluğu anlama, semptomlarla başa çıkma ve çevresel stres seviyelerini anlama konusunda yardım etmeye odaklanan bireysel veya grup temelli bilişsel davranışsal terapi - Olumsuz semptomları hedefleyen beklenmedik olay yönetimi - Ebeveynlere eğitim ve destek sağlamak için grup çalışması
268
PSİKOLOJİ SIRLARI
Organik Olmayan Gelişme Geriliğiyle İlgili Klinik Özellikler Büyüme Geriliği - Organik Olmayan Gelişme Geriliği: Çocuk, kiloda ve boyda üçüncü persentilin (bebeğin ya da çocuğun, boy ve kiloya göre yaşıtları arasında 100 kişi içindeki yeri) altına düşer. - Psikososyal Cücelik: Çocuğun; kilo, boy ve baş çevresi beklenen normların altına düşer Yeme Şekli - Organik Olmayan Gelişme Geriliği: Beslenmeyi reddetme, kusma, ishal - Psikososyal Cücelik: Aşırı yemek, tıka basa yemek ve kusmak, çöp kutularındaki yiyecekleri yemek ve yabancılardan yiyecek dilenmek, yiyeceği stoklamak ve geceleri gizlice bu yiyeceği aramak, yiyecek özelliği olmayan şeyleri yemek Gelişimsel Gerilik - Organik Olmayan Gelişme Geriliği: Motor gelişimin dönüm noktalarını elde etmede başarısızlık, dil ve entelektüel dönüm noktalarına ulaşmada başarısızlık, sosyal ve duygusal olgunlaşmamışlık - Psikososyal Cücelik: Motor gelişimin dönüm noktalarını elde etmede başarısızlık, dil ve entelektüel dönüm noktalarına ulaşmada başarısızlık, sosyal ve duygusal olgunlaşmamışlık Bağlanma Problemleri - Organik Olmayan Gelişme Geriliği: Güvensiz bağ - Psikososyal Cücelik: Güvensiz bağ, anneyi reddetme, yabancı anksiyetesi eksikliği Fiziksel Özellikler - Organik Olmayan Gelişme Geriliği: Bitik görünen vücut, ince kol ve bacaklar, geniş karın, kırmızı, soğuk, nemli el ve ayaklar, dökülen soğuk ve incecik saçlar, gözlerin etrafında koyu halkalar, sık sık üşütme ve enfeksiyon yaşama - Psikososyal Cücelik: Genişlemiş karın ve kısa bacaklarla orantısız beden yapısı, kısa ve zayıf olma, azalmış büyüme hormonu seviyeleri 269
PSİKOLOJİ SIRLARI
Psikolojik Özellikler - Organik Olmayan Gelişme Geriliği: Uyuşukluk ve pasiflik, sesin az çıkması (düşük vokalizasyon), boş boş bakma ve araştırıcı davranış eksikliği gösterme, üzüntülü ve ağlamaklı olma, sık sık sızlanma ve çok az gülme, sosyal tepki eksikliği, geri çekilme ve ayrı durma - Psikososyal Cücelik: Sessizlik, dışkı kaçırma, alt ıslatma, saldırganlık ve meydan okuma, kendine zarar verme davranışı, insomnia, kısa dikkat süresi
270
PSİKOLOJİ SIRLARI
BÖLÜM VII KADIN PSİKOLOJİSİ
271
PSİKOLOJİ SIRLARI
272
PSİKOLOJİ SIRLARI
KADIN PSİKOLOJİSİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ Psikoloji tarihi incelendiğinde, diğer disiplinlerde de olduğu gibi, yapılan önemli işlerin çoğunun erkekler tarafından ve erkekler için olduğu görülür. Erkeklerin lehine olan sosyal yapı ve cinsiyetçilikten dolayı kadın ve psikoloji kavramları birbirinden ayrı tutulmuş ve psikoloji, kadınlar için uygun bir alan olarak görülmemiştir. Önceleri kadınların alana yaptıkları önemli katkılar göz ardı edilmişse de; son dönemlerde kadınlar, verdikleri uğraşlar ve mücadele sayesinde psikoloji disiplininin önemli bir parçası olmayı başarmışlardır. Tarihte Kadınlar Kadın psikolojisinin tarihine bakmadan önce, tarihte kadının genel olarak nasıl nitelendirildiğine bakmak gerekir. Geleneksel yaklaşıma göre kadın tarihi sadece başarılı ve kayda değer kadınların yer aldığı, “dengeleyici tarih” olarak görülmektedir. Bu yaklaşım Mary Calkins, Margaret Floy Washburn ve Christine Ladd-Franklin gibi en eski kadın psikologların da incelenmesini gerektirir. Kadın tarihinin bir sonraki aşaması “katkı tarihi” olarak görülebilir. Buna göre, kadınların önemli olarak kayda geçmelerinin önkoşulu, alana yaptıkları katkılardır. Örneğin, bir kadının süregelen psikoloji alanına nasıl bir katkıda bulunduğu incelenebilir. Ancak Lerner; tarih boyunca kadınların katkılarını incelemek için belirli zaman kalıpları ve sınırlarla örülü tek yönlü parametrelerin ötesinde, çok yönlü bir “geçişken kadın tarihi” önermektedir. Bu sistem; kadının belirli kategorilerle olan ilişkisini ve bu kategorilere nasıl katkıda bulunduğunu, onları nasıl geliştirdiğini ve onlara nasıl tepki verdiğini kapsamaktadır. Dolayısıyla, kadınların psikolojideki yerini tarihsel olarak incelerken; cinsellik, üreme, annelik ve çocuk yetiştirme, etnik köken, ırk ve din gibi birçok psikolojik konu çok yönlü bir tabana toplanabilir.
273
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kadın Psikolojisini Tanımlamak Kadın psikolojisi, cinsiyet farklılarını baz alan ve sadece kadınlara özgü hamilelik, emzirme ve adet görme gibi deneyimleri inceleyen bir alandır. Mednick, kadın psikolojisini grup içindeki çeşitliliğin ve zaman boyunca kadın deneyimlerinin çalışılması olarak tanımlamıştır. Russo ise, kadın davranışlarının incelenmesi tanımını kullanmıştır. Dolayısıyla, kadın psikolojisi kadınlarla ve kadınların deneyimleriyle ilgili olan tüm psikolojik konuları içerir. Psikolojik Araştırmalarda Kadınlar Kadınların psikolojiye katkılarını anlamadan önce, kadının psikolojideki statüsünü anlamak gerekir. Cinsiyet değişkeninin araştırmalara dâhil edilmesi üç farklı zaman dilimi ve kavramsallaştırmayla incelenebilir. - Problem olarak kadın - Kadın-erkek farklılıkları ve benzerlikleri - Feminist çalışmayla kadınların yaşamı Eski zamanlardan günümüze kadar psikoloji araştırmalarına bakıldığında, psikolojinin özellikle erkek davranışlarına ve erkek hayvanlara odaklandığı görülmektedir. Kadın denekleri içeren en eski araştırmalar, kadınların daha alt derecede olduğu sonucuna varmıştır. Ayrıca, kadınların dâhil edildiği deney gruplarında cinsiyet farklılıkları rapor edilmemiş, erkekler ölçü olarak alınmış ve kadınlar yine daha aşağı seviyede görülmüştür. Örneğin, Sir Francis Galton’un 19. yüzyıldaki çalışması bireysel farklılıklara odaklanmış ve kadınların bütün kapasitelerinin erkeklerden daha az olduğunu belirtmiştir. Bunların dışında, ilk çalışmaların %95’i kadın-erkek karşılaştırmasını hiç yapmamış; dolayısıyla cinsiyet kaynaklı olası farklılıkları göz ardı etmiştir. Feminizmin ikinci dalgasının yayıldığı yıllarda, birçok psikolojik araştırma kadın erkek farklılıklarını incelemeye başlamıştır.
274
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ancak, bu inceleme de erkek üstünlüğünü desteklemiş ve kadının daha aşağıda olduğunu işaret etmiştir. 1944 yılında, Freud’un öğrencilerinden Helene Deutsch, “Kadın Psikolojisi” başlıklı ilk kitabı yazarak kadınların erkeklerden daha hassas bir psikolojisi olduğu görüşünü desteklerken, aynı zamanda anneliğin önemini ve erotizmi tartışmıştır. Psikoloji, sıklıkla davranış bilimi olarak tanımlanmaktadır. Ancak, araştırmacıların yaygın bir uygulaması, erkekleri ya da erkek hayvanları araştırma grubuna dâhil etmektir. Bir araştırma grubunun genellenebilir ve toplumun tümünü temsil eden nitelikte olması gerektiği düşünülürse, sadece erkek deneklerin incelenmesi psikolojiyi davranış bilimi olmaktan çıkarıp, erkeklerin davranış bilimi haline getirmektedir. Cinsiyet araştırmaları için üçüncü bir yöntem de, tarihe bağlamsal ve cinsiyete ile kültüre duyarlı olarak bakmaktır. Feminist araştırmacılar özelikle kadınların neden ve nasıl hissettikleri, düşündükleri ve davrandıklarıyla ilgilenmektedir.
KADIN PSİKOLOJİSİNDE FREUD VE DİĞER PSİKOANALİTİK ETKİLER Sosyal Darwinizm’e ek olarak, kadın psikolojisinin gelişimindeki diğer bir konu başlığı Sigmund Freud’a olan tepkilerdir. Psikoanalitik yaklaşımın kurucusu olan Freud, kişilik teorisini bizzat kendisini incelemesine ve diğer bireysel vaka çalışmalarına dayandırmaktadır. Dolayısıyla, Freud’un bulguları değerlendirilirken geçerlilik ve genellenebilirlik konusundaki limitleri dikkate alınmalıdır. Freud, hem kadın hem de erkek için cinsel dürtülerin kişilik gelişiminde çok önemli bir yeri olduğunu savunmaktadır. Freud’un psikoseksüel gelişim kuramına göre, doğduktan hemen sonra kadın ve erkek arasında çok az bir psikolojik farklılık vardır. Freud’un teorisinin en önemli köşe taşlarından olan Oedipus kompleksine göre, erkek çocuğu annesine duyduğu istekten dolayı babasına düşmanlık beslemeye başlar.
275
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ancak; babası tarafından hadım edilme korkusundan dolayı, annesine olan dürtülerinden vazgeçerek kendisini babasıyla özdeşleştirir. Dolayısıyla, erkek çocuğu babasının ahlaksal değerlerini kabul eder ve erkeklerin ahlaksal kurallarına olan bu kabul ediş süperegonun oluşmasını sağlar. Diğer taraftan, kız çocukları penisleri olmadığını fark ettiklerinde erkek çocuklarını kıskanırlar ve bu eksiklerinden dolayı annelerini suçlarlar. Daha sonra, bir penis elde etmeyi umarak duygusal yüklemelerini annelerinden babalarına geçirirler; ama burada ebeveynin ahlak değerlerinin içselleştirmesi yoktur. Yani, Freud’a göre kadınlarda süperego gelişimi eksik kalır. Freud, anatomik farklılıkların psikolojik ve sosyal farklılıklara da neden olduğu görüşündedir. Sağlıklı bir kadının asıl motivasyonu bir bebeğe sahip olmak olduğu için, sosyal olarak girişken ve başarı odaklı davranışlarda bulunmaz. Yani, kadınlar ahlaki normları ve kültürel idealleri erkeklere göre daha az içselleştirirler. Freud’un teorisine göre kadınlar ahlaki olarak daha az gelişmiş ve kültürden daha uzak kalmış olmaya mahkûmdurlar. Aynı zamanda, kadınlar erkeklere göre yetersiz kişilik özellikleri göstermeye de mahkûmdur. Dolayısıyla Freud, “biyoloji kaderdir” görüşünden yola çıkarak, biyolojik farklılıkların psikolojik farklılıklara neden olduğunu savunmakta ve böylelikle sosyal davranışları açıklayarak, erkek egemen mevcut durumun devamını desteklemektedir.
FREUD’UN TEORİSİNİN ÇÜRÜTÜLMESİ Alfred Adler - Carl Jung Adler, psikolojik gelişimde sosyokültürel faktörlerin ve kültürel kısıtlamaların önemini göstermiştir. Ona göre kültür, kadınları feminen özellikleri edinmeleri konusunda teşvik ederken, maskülen özelliklere daha fazla değer vermektedir. Adler, sosyal çevrenin bir davranışın altında yatan temel belirleyici olduğunu düşünmüştür.
276
PSİKOLOJİ SIRLARI
Jung ise Freud’un cinsel motivasyonlara verdiği önem yerine, her bireyin psikolojik ahenge ulaşmak amacıyla feminen ve maskülen taraflarının uzlaşısı için mücadele ettiğini belirtmiştir. Jung, her bireyin kişisel deneyimlerinin, tüm insanlığın deneyimlerinden etkilendiğine inanmış ve bunu “toplu bilinçaltı” terimiyle ifade etmiştir. Bu tüm insanlığa ait deneyimler, Jung’un arketip dediği şekli alarak her bireyin bilinçaltını etkiler. Jung’un erkeklik ve kadınlık için kullandığı iki arketip ise animus ve animadır. Animus, kadınların bilinçaltında bulunan erkeklik arketipi iken; anima, erkeklerin bilinçaltında bulunan kadınlık arketipidir. Jung’a göre ideal psikolojik denge, bireyin kadınsal ve erkeksel özelliklerinin harmanlanmasıyla elde edilir. Ancak, Jung yine de bireyin bu kişisel deneyiminin ötesinde değiştirilemez bir toplu tarihsel deneyimin olduğuna inanır ve buna göre, cinsiyet rolü ayrımı cinsiyete bağlı kadın-erkek kutupsallaşmasının kaçınılmaz bir sonucudur. Karen Horney Kadın ve erkek hastalarını yıllarca inceledikten sonra Horney; erkeklerin hamilelik, doğum, annelik ve emzirmeye karşı bir kıskançlık duyduğunu ileri sürmüştür. Horney’e göre Pre-Oedipal dönemdeki hasarlar, temel olarak kişinin kendini düşman bir dünyada çaresiz hissetmesinden kaynaklanmaktadır. Çocuk, bu düşman çevrede kendini güvende hissetmek ister ve bunun için insanlara yaklaşma, insanlara başkaldırma ya da yalnızlık yollarından birini seçer. Horney’in Freud’un teorisine reaksiyonları daha sonraları kadın psikolojinin konusu olmuştur. Horney, erkek merkezciliği ve cinsiyetçi önyargıları çürütecek incelemeler yapmayı başarmıştır. Mazoşizm tanımında da Deutsch’un biyolojik ve uyumsal bir davranış görüşünden farklı bir yorum yaparak, mazoşizmi ekonomik kökenli, sosyal bir davranış olarak görmüştür. Toplum, anne olan bir kadını başkalarının ihtiyaçlarını kendi ihtiyaçlarının önüne koyan bir insan olarak idealleştirmeye meyillidir. Dolayısıyla, kadın psikolojisinin belirleyicileri biyolojik faktörlerden çok sosyal ve kültürel faktörlerdir.
277
PSİKOLOJİ SIRLARI
Clara Thompson Tıpkı Horney gibi Thompson da deneyimlerin, çevrenin ve sosyal etkilerin önemini belirtmiştir. Thompson’ın Freud’un teorisine alternatif teorisi de kişilik gelişiminde sosyal ve kültürel etkilerin önemini göstermektedir. Thompson, önemli olanın penis kıskançlığı değil, vajinaya sahip olmanın yani kadınlığın toplumda hem sosyal hem de ekonomik olarak erkeklerden daha aşağı bir statüyle bağdaştırılması olduğunu varsayar. Thompson’a göre anneler de kız ve erkek çocuklarına farklı davranırlar. Kız çocukları dışadönük olmaları ve özgürlüklerini ifade etmeleri için cesaretlendirilmez ve özellikle ergenlikten sonra evlilik ve annelik için teşvik edilir. Thompson, kadın psikolojisini kadınların sosyal gerçeklere uyum sağlaması için bir teşebbüs olarak görmüştür. Kadın ve erkek arasındaki gerçek farklılık sahip oldukları güç ve statü olduğundan, davranışsal farklılıklar Freud’un görüşlerinden daha sadedir.
KADINLARDA CİNSİYET ÖNYARGISI Cinsiyet önyargısı; cinsiyetin önemsenmediği durumlarda olduğu gibi, cinsiyetin farkında olunmasına rağmen karar vermede etkili olmadığı durumlarda da ortaya çıkabilir. Erkeklerin boy standartları dişilerinkinden farklı olduğundan, bir çocuğun normal olarak büyüyüp büyümediğini anlamak için cinsiyete başvurulur. Kadınların erkeklere göre daha küçük vücut yapıları olduğu için, ilaç tedavilerinde yine kişilerin öncelikle cinsiyetlerine bakılır, ilaçların dozajı ona göre ayarlanır. Değerlendirme yöneticileri veya tasarımcılarının cinsiyet rolleri üzerinde belirli beklentileri olduğunda ise, cinsiyet önyargısı daha da artar. Değerlendirmeler, bir cinsi açık bir şekilde veya elde olmayan nedenlerle diğerinin üstünde tutabilir. Örneğin, geçmişte yapılan araştırmalarda kadınların erkeklere göre kalp hastalıklarına daha çok yakalanmasına rağmen, kalp hastalıklarıyla ilgili yapılan deneylerde erkeklerin seçilmesi, bu önyargının kanıtı olarak görülebilir. 278
PSİKOLOJİ SIRLARI
Elbette ki buna, son otuz yılda kalp hastalıklarına yakalanan kadınların sayısının inanılmaz derecede artması da neden olmuş olabilir. Önyargılı teşhislerin bir başka sebebi de, kadınların kalp rahatsızlıkları belirtileri erkeklerde olduğu gibi göğüs sıkışması değil; aşırı yorgunluk olabilir. Erkeklerin göğüs kanserine yakalanma oranı kadınlara göre çok düşük olmasına rağmen, erkeklerde ve kadınlarda göğüs kanseri bulgusu birbirine paralel değildir. Erkeklerdeki bu düşük oran, onları göğüs kanseri taramasından uzak tutar; böylece göğüs kanserinin tespit edilmesi kadınlara göre daha az mümkün hale gelir. Depresyonun tayini de yine cinsiyetle etkileşim halindedir. Ergenlik çağındaki kızları da sayarsak, depresyon teşhisi konulan kadınların sayısı erkeklerden daha fazladır, ama kadınlarda depresyonun semptomları genellikle gözden kaçar. Yoksulluk, taciz, tek başına çocuk bakma gibi hayat şartları, kadınlarda erkeklere oranla daha çok görülür. Depresyonun şiddeti ve sıklığı doğru tanı ile engellenebilir. Depresyonun yanlış teşhisi de bazen semptomları küçümsemekle mümkün hale gelir. Bu durumlarda hastalığın doğru teşhis edilmesi kadın veya erkek hastalara bağlıdır.
HAYAT BOYU RUHSAL DURUM BOZUKLUKLARI En çok rapor edilen ruhsal durum bozukluğu olan depresyon, duygusal acıların soğuk algınlığı olarak bilinir. Üzüntü; insanoğlunun kayıp, başarısızlık, reddedilme ya da hayal kırıklığı gibi durumlarda verdiği doğal bir tepkidir. Yakın birini kaybetme gibi durumlarda bu üzüntü çok şiddetli olabilir. Yine de üzüntü, geleceğimiz ve kendimizle ilgili negatif düşüncelerle karıştırılmadığı müddetçe depresyona dönüşmez. Depresyona girmiş insanlar kendilerini sevmezler, hayatlarında kötü giden şeyler için kendilerini suçlarlar ve daha iyi bir gelecek hayal etmede sorun yaşarlar.
279
PSİKOLOJİ SIRLARI
Depresyonun semptomları arasında iştahsızlık, uyku düzeninin bozulması ve enerji düzeyinin azalması gibi fiziksel olanları da vardır. Depresyon, genelde biten bir ilişki, iş veya okulda başarısızlık gibi oldukça stresli hayat koşulları sonrasında oluşur. Depresyonu tetikleyen en önemli faktörlerden biri de yoksulluktur. Yoksul ailelerde yaşayan çocukların depresyon semptomlarına zemin hazırlayan diğer durumlarla karşılaşması, diğerlerine göre daha muhtemeldir. Örneğin; yoksulluk içinde yaşayan çocuklar sosyal problemleri olan mahallelerde yaşarlar, okul sonrası aktivitelere katılamazlar, yoksulluk yüzünden depresif ve çocuklarını disipline sokmak için fiziksel cezalardan kaçınmayacak bir anneye sahip olmaları daha olasıdır. Yetişkinler arasında ise depresyon, evli olmama ve güvenliği düşük çevrelerde yaşama gibi etkenlere bağlıdır. Depresyonla ilgili en kafa karıştıran gerçeklerden biri, kadınların depresyona girme olasılıklarının erkeklere göre iki kat daha fazla olmasıdır. Hayat boyu depresyona girme olasılığı kadınlar için % 25 iken, erkeklerde bu oranın yüzde % 7 ile 12’ye kadar düştüğü görülür. Oranlar yalnızca 10 yaşından önce ve 80 yaşından sonra birbiriyle aynıdır. Buna göre hayat boyu kadınlar, erkeklere göre duygusal konularda daha hassastır. Biyolojik Açıklamalar; Hormonlar ve Genler Cinsiyetler arasındaki boşluğun ilk olarak ergenlikte görülmesi gerçeği, birçok araştırmacıyı hormon kökenlerini araştırmaya yönlendirmiştir. Son yapılan araştırmalar, cinsiyet farklılıklarının ergenlikte ortaya çıktığını göstermiştir. Kızların ergenlikte depresyona girme oranları büyük artış gösterirken, erkeklerinki düşüşe geçer. Ama kızların ergenlikte depresyona girme oranlarının artması, bu artışa hormonların neden olduğu anlamına gelmez. Araştırmacılar; uzun süredir kadınların depresyonuna ergenlik, menopoz, çocuk doğurma gibi hormonal olayların neden olduğunu iddia etseler de, bunlara neden olan herhangi bir hormona rastlanmamıştır. Menopoz olan kadınların depresyona gireceklerine dair herhangi bir kanıt yoktur.
280
PSİKOLOJİ SIRLARI
Üreme hormonlarının depresyona neden oldukları iddia edilen nörotransmitterler üzerinde etkileri olması muhtemeldir. Nörotransmitterler; beyin ve sinir sisteminde bulunan, ruhsal durumu etkileyen kimyasallardır. Dişi hormonları, nörotransmitterlerin sinir sisteminde nasıl yapıldıkları ve nerelerde kullanıldıkları üzerinde büyük paya sahiptir. Yine de, depresyonu direkt olarak dişi hormonlarına bağlayan bir kanıt yoktur. Buna ek olarak, kortizol gibi depresyona sebebiyet verdikleri bilinen hormonlar cinsiyete göre değişmez. Psikolojik ve Toplumsal Faktörler Depresyon, uzuvların görevlerini yerine getirememesi inancı, sürekli aynı şeylerle uğraşma, umutsuz hissetmeye eğilim, başkalarına bağımlılık veya kendini eleştirme gibi bir grup psikolojik ve sosyal faktörle ilişkilendirilir. Bütün depresyon modelleri “diyatez-stres” modelleridir. Bu modellere göre; biyolojik veya psikososyal hangi nedenle olursa olsun, depresyonun altında yatan neden ve depresif ruh halinin gelişimini tetikleyen, travmatik bir olay veya strestir. Cinsiyetin Rolü Cinsiyetin rolü kavramı çok geniştir ve cinsiyet tipli kişilik özelliklerinin toplumsallaştırılması, bir cinsiyetle diğerine göre daha fazla ilişkilendirilen toplumsal koşullar veya bakım hizmetleri gibi bir cinsiyete mal edilen davranışların yasalaştırılmasından bahsedebilir. Kişilik Özellikleri Erkeklerin sosyalleştirilmesi kararlılık ve bağımsızlık gibi faydalı kişilik özelliklerinin gelişimini teşvik ederken, kızların sosyalleştirilmesi, empati kurma ve muhtaçlara bakım gibi kişilerarası ve anlamlı kişilik özelliklerinin gelişimini özendirir. Ergenlik çağına geldiklerinde, kızlar erkeklere göre daha az yararlı kişilik özellik sahibidir. Araştırmacılara göre bu eksiklikler, kızların yetişkinlikte karşılaştıkları biyolojik ve toplumsal zorlukların üstesinden gelmesini engeller. 281
PSİKOLOJİ SIRLARI
Beden Memnuniyetsizliği Ergenlikte görülen beden değişiklikleri, kızların kalça ve göğüs bölgesinde yağ oranın yükselmesi; erkeklerin ise boylarının uzayarak daha kaslı bir görünüm almasıdır. Böylece; kızlar toplumsal idolleri gibi daha zayıf olmayı, erkekler ise ideal erkek vücuduna sahip olmayı hedefler. Sonuç olarak, beden memnuniyetsizliğinin kızlar arasında görülme oranı yükselirken, erkekler arasında düşer. Ergenlik çağının birinci bileşeni fiziksel çekim olduğu için, bu durum kızlar için özgüven kaybına neden olur. Çekicilik her iki cinste de popülariteyi belirlediği için, zekâ ve beceri gibi daha çok öneme sahip karakteristiklerin gelişimini engeller veya yavaşlatır. Bu nedenle, beden memnuniyetsizliğinin her iki cins için de depresyon semptomlarıyla ilişkilendirilmesi hiç de şaşırtıcı değildir. Bireylerarası Şiddet Özellikle yakın ilişkilerde kızların ve kadınların şiddete maruz kalma oranı erkeklere göre daha fazladır. Cinsel saldırılar ve tacizin de içinde bulunduğu her türlü şiddet, kadınlarda depresyonla sonuçlanır. Araştırmacılar, özellikle çocukken cinsel saldırıya maruz kalan bireyler üzerinde durmuştur ve bu saldırılara maruz kalan kadınların depresyonlarının nedeninin bu saldırılar olduğu büyük oranda kanıtlanmıştır. Ev Dışı Çalışma Yuva kurmanın toplumsal olarak büyük değerler taşıdığı kültürler ve ülkeler hariç, küçük çocuklu ve evli kadınların büyük çoğunluğunun depresyona girdikleri yapılan araştırmalarla sabittir. Bunun tam tersi olarak; hem çalışıp hem çocuk yetiştiren annelerin büyük çoğunluğu yüksek seviyede strese maruz kalmalarına rağmen, yine de ev dışında çalışmak kadınlar için koruyucu bir faktördür.
282
PSİKOLOJİ SIRLARI
Evde kalan annelere göre çalışan anneler yüksek özgüvene sahiptirler ve çocuklarına bakma konusunda kendilerini daha yeterli görürler. Ev dışında çalışmak annelerin bağımsızlık, problem çözme gibi olaylar karşısında işlerine yarayacak kişilik özellikleri geliştirmelerine yardımcı olur. Sorunlu İlişkiler Erkekler bağımsızlık ve rekabetle sosyalleşirken, kadınlar aileleri ve eşleriyle yakın ilişkiler kurarak sosyalleşir. Bunun sonucu olarak, kadınlar özgüvenlerini diğerleriyle ilişkiler kurup bunları geliştirerek sağlarlar. Sorunlu ilişkilerin kadınlarda depresyonu tetiklediği sağlam kanıtlarla belgelenmiştir. Aile İlişkileri Ergenlik çağındaki kızların depresyona girme sebepleri, genellikle aile içi bozuk ilişkilerle ilgilidir. Depresif olmayan gençlere nazaran depresif gençler, aile içi uyumun ve yakınlığın düşüklüğü, anne babayla anlaşamama, aile içi zıtlaşmalar, ebeveynlerin aşırı kontrolü ve negatif ev atmosferinden şikâyet ederler. Kızlar, ergenliğe geçerken kişisel ilişkilere erkeklerden daha fazla önem verirler. Evlilik problemleri gibi kendilerini içine almayan durumlar, kızların ruhsal durumları üzerinde önemli etkiler yapabilir. Ergenlik çağındakiler ebeveynleriyle daha az zaman harcamasına rağmen, anne babalarını geçim ve destek kaynakları olarak görmeye devam ederler. Özellikle anneler, ergenlik çağındaki kızlar için önemli destekçilerdir. Annelerin sıcak ve destek verici yaklaşımları, ergenlik çağındaki kızların depresyonunun yıkıcı etkilerini hafifletebilir. Flört İlişkileri Kızların büyük bölümü, depresyonun erkek arkadaşları ile olan ilişkileri gibi önemli ilişkilerinde kopukluk yaşadıklarında ortaya çıktığını düşünmektedir. Bu algıyla paralel düşünürsek romantik ilişkileri biterse, ergenlik çağındaki kızlar depresyona girebilir.
283
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ergenliğin sonlarına doğru, kızlar ailelerinden aldıkları duygusal desteği erkek arkadaşlarından almaya başlarlar. Yakın ilişkide oldukları partnerlerinden alacakları olumlu bir değerlendirme negatif ruhsal durumlarını düzeltmeye yardımcı olabileceği gibi, bu tür bir yakınlığın eksikliği depresyona neden olabilir. Bununla birlikte, romantik ilişkiler iki ucu sivri bıçak gibidir. Uzun süreli devam ettirilen bir araştırmaya göre, romantik ilişkileri olan ergenlik çağındaki kızlar bu ilişkileri nedeniyle aileleriyle sorunlar yaşar ve bunun sonucunda ruhsal durumları bozulur. Depresyona meyilli genç kadınlar, farkında olmadan depresyona girme ihtimallerini yükselten duygusal partnerler seçebilirler. Evlilik İlişkileri Depresyon, romantik ilişkilerde kendine güvenememe ve evlilikte ortaya çıkan sorunlar ile ilişkilendirilir. Evlilik problemleri ve depresyona, insanlarla ilişkilerinde daha önceleri de problemleri olan kişilerde daha çok rastlanır. Kadınlar, erkeklere göre evlilikte ortaya çıkan zıtlıklara ve destek eksikliğine daha çok duyarlılık gösterirler. Partnerlerden biri stresliyse diğeri -ki bu karı-koca hangisi olursa olsun- daha düşmanca ve zıt etkileşimlerde bulunur. Yine de, eğer depresyona giren kadınsa, onların davranışları erkeğe göre daha çok negatifleşir ve karşı taraftan gelen düşmanca tavırlar, onların streslerinin daha da derinleşmesine neden olur. Erkeklere zıt olarak, kadınlar depresyona girdikten sonra durumun kötüleşmemesi için ellerinden gelen herşeyi yaparlar. Çünkü, kadınlar mutlu olmak için erkeklerden daha fazla desteğe ihtiyaç duyarlar.
KADINLARDA ANKSİYETE BOZUKLUKLARI Kadınlarda Korku ve Endişe Tanımları farklı yapılsa da, korku (anlık tehlikelere verilen tepki), endişe (ileride olacak tehlikelere hazırlık) ve kaygı (gerçekleşeceğini bilerek korkma), aynı yolları izleyen tepkilerle
284
PSİKOLOJİ SIRLARI
anksiyete bozukluklarına neden olurlar. Bu tepkiler genellikle üç farklı, ama birbiriyle ilişkili ögeyle açıklanabilir: - Kavramsal Tepkiler (Örneğin, “parmağımı kaldırırsam diğerleri bana güler”) - Psikolojik Tepkiler (Örneğin, kalp atışlarının hızlanması ve terleme) - Davranışsal Tepkiler (Örneğin, sosyal aktivitelerden kaçış) Çocukluk ve Ergenlik Bugüne kadar yapılan uzun soluklu araştırmalar, kızların erkeklere göre hem daha fazla (18’e 10), hem daha yoğun korkuları olduğunu göstermiştir. Ayrıca, kızların korkuları erkeklere göre çok farklıdır. Örneğin, kızların tanımadıkları bir yerde kaybolma, kaçırılma, yılanlar, yanma, karanlık gibi korkuları varken; erkeklerin hastalanma, sınavlardan kötü notlar alma, saldırıya uğrama veya yaralanma gibi korkuları vardır. Cinsiyet ayrılıkları üzerine yapılan anket odaklı araştırmalara göre, laboratuvarlarda bu konu hakkında daha az araştırma yapılmaktadır. Az sayıdaki araştırmalardan birine göre, anksiyete bozukluğuna rastlanmış gençlerde cinsiyet, ayırt edici bir faktör değildir. Yetişkinlik ve Yaşlılık Anket sonuçlarına göre, kadınlar yolda tek başına yürümek, kalabalık alışveriş mağazaları, hayvanlar gibi korkulara sahip iken; erkeklerin daha çok, herhangi bir hastalığa yakalanmak, işini kaybetmek ya da kalp krizi geçirmek gibi sosyal korkuları vardır. Endişe hakkında yapılan araştırmalar, cinsiyet farklılıklarının endişe üzerindeki etkilerini ortaya çıkaracak kadar ayrıntılı değildir. Röportaj veya anket gibi yollarla elde edilen mevcut araştırmalar endişenin nedenini ve süresini inceler. Buna göre, kadınlar erkeklerden hem daha fazla hem daha çeşitli endişe türü bildirmiştir. Özellikle, kadınlar erkeklere göre sosyal değerlendirme gerektiren olaylar hakkında daha endişeli düşüncelere sahiptir ve yine erkeklere göre kendilerine güvenleri daha azdır.
285
PSİKOLOJİ SIRLARI
VÜCUT GÖRÜNTÜSÜ Selülit azaltma kremi, kilo vermeye yarayan sütlü karışımlar, olduğundan daha ince gösteren korseler ve bunun gibi ürünler kadınların vücutlarının görüntüsünden rahatsız olmasıyla ortaya çıkmıştır. Vücut memnuniyetsizliği; eğitim, politik nüfuz, sağlık sigortası gibi yatırım yapıldığında işe yarayacak yöntemler yerine, yararlı olmayı bırakın bazen büyük zararları olan bu tür ürünlere para harcamaya sebep olan büyük bir sorundur. Daha da önemlisi vücut memnuniyetsizliği, bazen bireylerin yemek yeme bozukluklarına neden olan tehlikeli kilo verme tekniklerine başvurmasıyla sonuçlanabilir. Vücut memnuniyetsizliği, ergenlik çağında cinsiyet farklılığıyla ortaya çıkıp, depresyonun gelişimine de katkıda bulunabilir. Kızlar, vücutlarının daha ince olması için özen gösterirken; erkekler daha kaslı vücutlara sahip olmak ister. Vücut memnuniyetsizliği sadece verdiği rahatsızlık için değil, aynı zamanda yemek yeme bozuklukları ve obezite gibi hastalıklara yol açtığı için dikkate alınması gereken ciddi bir problemdir. Çok küçük yaştaki çocuklar bile şişman olmanın kötü bir şey olduğunu anlayabilir. Üç yaşına geldiklerinde şişman çocuklara karşı negatif davranışlar sergilemeye başlarlar. Anaokuluna giden kızlardan bile ince olması ya da en azından şişman olmaması beklenirken, erkeklerden ergenlik çağına girene kadar kaslı ideal vücut yapısına ulaşmaları beklenmez. Buna göre, kadınlar için görünüş erkeklere göre daha önemlidir ve kültürel beklentileri karşılamak için oluşturulan baskı, yine erkeklere göre çok erken yaşlarda başlar. Bu yüzden, ergenlik çağına girmemiş kızlar da bile vücut memnuniyetsizliği görülür. Araştırmalara göre, ergenlik çağındaki kızların % 60’lık kısmı bedenlerinden hoşnut değildir ve buna ek olarak bu kızların hemen hemen yarıya yakını, yemek yedikten sonra yediğini çıkarma, laksatif istismarı gibi yemek yeme bozukluklarından muzdariptir.
286
PSİKOLOJİ SIRLARI
Risk Faktörleri Vücut memnuniyetsizliğinin, yemek yeme bozuklukları ve plastik cerrahi ameliyatlar gibi ölümcül sonlara neden olabilecek risk faktörleri vardır. Vücut memnuniyetsizliği, üç temel kültürel mesaj nedeniyle ortaya çıkar. Bunlar: - Kadınlar iş hayatları ve ilişkilerinde başarılı olmak için çekici olmak zorundadır. - Kadınlar çekici olmak için ince bedenli olmak zorundadır. - Deneyen her kadın ince bedenli, dolayısıyla çekici olabilir. Bu mesajları reddeden kadınların kiloları ve vücut şekillerinden dolayı memnun olmamaları kaçınılmazdır. Mesajların Çıkış Noktaları Kadınlar, çeşitli kaynaklardan nasıl görünmeleri gerektiği ile ilgili telkinler alırlar. Bu kaynaklar akranlar, aile ve medya olarak üçe ayrılır. Akranlar Akran etkisi birçok şekilde karşımıza çıkar. Bazen; bireyin kendini ideal vücut sahiplerini rol modeli seçmesiyle dolaylı yoldan, bazen de akranlarının vücudu hakkında yaptığı yorumlar ve hatta vücut şekilleriyle dalga geçilmesi gibi doğrudan yollarla etkileyebilirler. Aile Etkisi Bu alanda yapılan araştırmalar, aile yapısı ve işleyişinin etkileri ve aile üyelerinin beslenme şekilleri ve vücutları ile gönderdikleri mesajlar olarak iki kısıma ayrılmıştır. Bunlardan ikincisinin daha etkili olduğu kanıtlanmıştır. Bu araştırmalara göre, vücut memnuniyetsizliğinin ebeveynlerin kızlarının bedenleri hakkında yaptığı yorumlarla karşılıklı ilişkisi vardır. Ayrıca, annelerin kendi kiloları ve vücut yapılarıyla ilgili yaptığı yorumların da, kızlarını yetişkin oldukları halde etkilediğini ve vücut memnuniyetsizliğine yol açtığı görülmüştür. 287
PSİKOLOJİ SIRLARI
Medyanın Etkisi Yapılan bir araştırmaya göre, ergenlik çağındaki kızların yarısından fazlası ayda en az iki magazin dergisi okumaktadır ve yine aynı araştırmanın sonuçlarına göre, ergenlik çağındaki kızların üçte biri haftada 21 saatten fazla televizyon izlemektedir. Sadece televizyon ile dergilerde ince bedenli vücutları görmek, vücut problemlerine neden olmaz; ama bu problemlerin oluşmasında dolaylı yollardan roller oynar. Bunlar, ünlülerle medya aracığıyla tanışıp onları idolleştirme, kendini onlarla kıyaslama veya vücut şekli ve görünüşüyle ilgili bilgiler alma gibi yollarla gerçekleşebilir. Vücut Memnuniyetsizliğinin Ortaya Çıkmasındaki Dinamikler Sosyokültürel etkilerin ve cinsiyetin vücut görüntüsü ve yemek yeme bozukluklarının gelişimi ve sürdürülmesindeki katkısı yadsınamaz boyuttadır. Nesnelleştirme Teorisi Nesnelleştirme teorisi (Fredrickson & Roberts), kadın ve erkek bedenlerinin Amerikan kültüründe farklı anlamlara geldiğini belirterek başlar. Erkek vücudu işlevselliğin temsilcisi olarak görülürken; kadın bedeni, bakılmak ve eğlenmek amacı taşıyan nesneler olarak görülür. Bu varsayıma göre kadın bedeni erkeklerin cinsel keyfi içindir. Bu mesaj o kadar yaygındır ki, ilkokula giden kızlar bile bunun farkındadır. Kadınların işleri ve ilişkilerinde başarılı olması, ancak bu rolü anlaması ve işbirliği yapmasıyla mümkün olabilir. Deneylerle Destekleme Yapılan deneyler bu teorinin ergenlik çağındaki kızlar ile yetişkin kadınlar için geçerli olduğunu göstermiştir. Bu deneylerde kadınlar ve erkekler, diğerlerinin onları izlediğinden haberdar olarak banyo kıyafetlerini giymiş ve daha sonra matematik problemleri çözmeye çalışmışlardır. Sadece kadınlar bu kıyafetler içinde utanç duymuş ve sürekli kendini kontrol etme girişiminde bulunmuştur.
288
PSİKOLOJİ SIRLARI
Cinsel Terörizm Kendilerini özne yerine nesne olarak gören kadınlar, kendi fiziksel görünüşlerine önem vermezler ve diğerlerinin isteklerini ve ilgilerini kendilerininkilerin önüne koyarlar. Bu duruma “kendini sessizleştirme” denir. Şişman kadınların televizyon programlarında şakaların ve kışkırtmaların kaynağı olduğu durumlardaki gibi, bu kendini sessizleştirme ve nesnelleştirme hemen göze çarpmayabilir. Bazı durumlarda ise, kadının vücudunun erkek için zevk aracı olması durumu daha belirgindir. Yapılan araştırmalara göre tecavüz, erkeğin kadınlar üzerinde dominantlığını göstermek için kullandığı bir yöntemdir. Bu cinsel terör; taciz, ev içi şiddet ve tecavüz gibi sürekli bir devinim içinde kalarak, kadınlara her an bu terörle karşılaşabileceklerini hatırlatır. Vücut Görüntüsü Problemlerinin Engellenmesi Son 20 yılda ortaya çıkan bu problemleri engelleme amacı taşıyan programların temel gayesi bireyi değiştirmekten geçer. Örneğin, medyadaki ince bedenli ünlülerin görüntülerini reddetmelerini sağlayarak, bireylerin bedenlerine olan güvenlerini arttırmak bunun için etkili bir yol olabilir. Bu programların işe yaraması kaçınılmazdır, çünkü hiçbir kız durduk yere kendi bedenini şişman olarak görmeye başlamaz. Bunun sebebi, kendisine medya aracılığıyla durmaksızın gösterilen ince bedenli kadın vücutlarıdır. Bireyler, kendilerini değiştirmeye çalışmak yerine çevrelerini veya çevresindekilere bakış açılarını değiştirmelidir. Bunu değiştirmek için birçok zorlukla karşılaşılacaktır, ama uzun vadede amaç; vücut görüntüsü problemlerinin sayısının ve neden olduğu hastalıkların azaltılmasıdır.
289
PSİKOLOJİ SIRLARI
CİDDİ DUYGUSAL RAHATSIZLIKLAR VE CİDDİ AKIL HASTALIKLARI Cinsiyet ve Mental Hastalıklar Mental hastalıklara yakalanan insanlar cinsiyetsiz olarak algılanırlar. İtibarları ve insanlıklarından cinsiyetleriyle birlikte arınmış bu bireyler, ‘akıl hastası’ kimliğinden farklı bir kimlik oluşturmaya çabalarlar. Bu cinsiyet yoksunluğu kadınlar için olumsuz sonuçlar doğurur. Geleneksel akıl hastalıkları servisleri erkeklere göre düzenlenmiştir. Sonuç olarak, bu hizmetler kadınların özel ihtiyaçlarını karşılayamamakla kalmaz, ayrıca kadınların işleyişine sağlıksız ve önyargılı bir yaklaşım getirebilir. Kadınların Özel Sorunları Araştırmacılar, kadınların deneyimlerinin ve ihtiyaçlarının erkeklere oranla çok farklı olduğunu tanımlamaya başlamışlardır. En çok karşılaştıkları bulgu ise, kadınların birçok çekincesinin kaynağı olan ilişki bağlamlarıdır. Bir araştırmaya göre kadınlar; ilişki içerisinde duygusal istismar, cinsel tacizin farklı türleri, gebelikten korunma ile ilgili bilgilere erişim, gebelik, cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve çocuk velayet sorunları gibi konular hakkında yardım istediklerini bildirmişlerdir. Bakıcılık Yükü Tarih boyunca mental hastalığı olan insanlara bakma yükü çoğunlukla kadınların sırtındadır. Yapılan araştırmalara göre, babalara oranla bakıcı anneler daha fazla duygusal rahatsızlık (endişe, depresyon, korku, duygusal tükenme gibi) yaşarlar ve yalnız bakıcı anneler depresyona, umutsuzluğa ve aşırı yorgunluğa meyillidirler. Hastanelerden taburcu edilen hastaların üçte birlik kesimi eşleriyle yaşarlar ve bu durum aileleri üzerinde büyük etkilere yol açar. Bu eşlerden biri bu durumu şöyle açıklamıştır: “Kocamın şizofrenisi evliliğimizdeki üçüncü üye gibi, her zaman yanımızda.
290
PSİKOLOJİ SIRLARI
İlaçlarla tedaviye rağmen, tüm gün boyunca bütün dikkatimi onun üzerinde toplayarak paranoyası ve kendini yalnızlaştırmasıyla uğraşmak zorundayım.” Eşler tarafından deneyimlenen bu sosyal, ekonomik ve duygusal kayıplar eşlerini kaybedenlerle hemen hemen aynıdır. Bu durumdaki kadınlar, artık aynı bireyle evli olmadıklarını ve çocuk bakımı gibi aile içi işlerde sorumluluklarının arttığı hissine kapılırlar.
KADINLARA YÖNELİK ŞİDDET Kadınlara yönelik şiddet, korkutma ve kontrol altına alma amacıyla fiziksel ve psikolojik olarak iki şekilde meydana gelir. Cinsel şiddet, istenmeyen temas ve tecavüz gibi şekiller alabilir. Tecavüz, yabancı biri tarafından cinsel saldırıya uğramak olarak bilinse de, daha sık olarak kurbanın bir yakını tarafından gerçekleştirilir. Yapılan araştırmalara göre tecavüz; cinsel kontakt gerektiren kültürel ritüeller, önceden ayarlanmış evlilikler, jinekolojik yöntemler (kızlık zarının yırtılması, genital kesim, bilerek çocuk düşürme), zorla fahişelik ve cinsel kölelik gibi durumlarda da ortaya çıkabilmektedir. Mültecilere ve savaş zamanı yapılan diğer tecavüzler de belgelenmiştir. White ve Kowalski modeline göre, ataerkil toplumlar erkeğe kadından daha fazla değer verir ve erkeklerin politikada, ekonomide, aileyi de içine alan toplumsal hayatta ve kişilerarası ilişkilerde erkeğin dominant rol alması beklenir. Tarihsel ve sosyokültürel faktörlerin oluşturduğu çevrelerde çocuklar ilk başta aile içinde, sonraları akranları ve okul ve iş hayatlarındaki ilişkilerle kuralları ve kendilerinden beklentileri öğrenirler. Güç dinamikleri kişilerarası seviyede yasalaşır ve cinsiyetlere göre değerlerin, beklentilerin ve davranışların oluşmasıyla sonuçlanır.
291
PSİKOLOJİ SIRLARI
ÇOCUKLUKTAKİ CİNSİYETE BAĞLI ŞİDDET Ataerkilliğin en önemli dersi çocuklukta öğrenilir; kuvvetli olanlar güçsüzleri kontrol eder ve güç, cinsiyete bağlıdır. Güç ve hâkimiyetin erkeklere özgü olduğunu ve kurban olmanın cinsiyete bağlı olduğunu da, erkeklerin kızlara zarar verebilecekleri gerçeğiyle öğrenirler. Çocuklar, çok erken yaşta erkeklerin kızlardan daha güçlü olması gerektiğini ve kızların erkeklere itaat etmeleri gerektiğini öğrenirler. Erkekler, kızları kendilerinden farklı ve aşağı nitelikte olanlar olarak görür ve onları oyunlarının dışında bırakırlar. Aile içi şiddetin olduğu evlerde yetişen çocuklar, şiddeti güçlünün zayıf üzerinde otorite kurma aracı olarak görebilir ve bunu başarılı bir şekilde yetişkinliklerinde kullanabilirler. Amerikalı ebeveynlerin büyük çoğunluğu sözlü ve fiziksel saldırganlığı disiplin taktikleri olarak görürler. Cinsel istismara uğrayan çocukların %90’ı bu saldırılara tanıdıkları ve güvendikleri insanlar tarafından uğramıştır. Cinsel saldırılarla karşılaşma 3 yaşına kadar düşebilir ve herhangi bir etnik azınlıkta farklılık göstermeden kızların erkeklere oranla cinsel istismara uğrama olasılığı üç kat daha fazladır. Bu saldırıların üçte birini öz anne babalar (%89 babalar) gerçekleştirmektedir ve bu saldırıların büyük bölümü ciddi yaralanmalara neden olmaktadır.
ERGENLİKTE CİNSİYETE BAĞLI ŞİDDET Ergenlik çağında, genç kızlar ve erkekler geleneksel cinsiyet rollerine uymak konusunda büyük baskı altındadır. Akranlarının ve medyanın etkisi oldukça kuvvetlidir. Erkekler, kadınları -cinsel ilişki dışarda tutulduğunda- kendilerinden uzak tutmaya çalışırlar. Kendini sosyal, psikolojik ve feminen olarak herşeyden uzak tutmak, erkek kimliği oluşturmanın en önemli parçalarından biridir. Medya da buna, kadın vücudunu objeleştirerek katkıda bulunur. Sürekli olarak pornografiye maruz kalan gençler, kadın vücudunu değersiz görüp, her kadının tecavüz fantezisi olduğu efsanesini kabul edecek noktaya gelip, cinsel ilişkilerde kadınlara yönelik agresif davranışlar sergilerler.
292
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kadın vücudunun cinsel objeye dönüştürülmesi, sadece pornografik yayınlarla sınırlı kalmamakta, artık herkesin izlediği filmlerde ve televizyon dizilerinde de yaygın olarak uygulanmaktadır. Kadınlar, erkeklerin gözlerini dikip baktıkları ve değerlendikleri nesnelere dönüşmüştür. Batı kültürü, kızları kendilerini diğerleri tarafından değerlendirilen ve onaylanan nesneler olarak görerek sosyalleştirir. Daha da kötüsü, kızlar da bunu içselleştirerek, kendi değerlerini diğer insanlardan aldıkları tepkiler ve değerlendirmelere göre belirlerler. Ergenlik çağındaki şiddeti engellemek için atılması gereken ilk adım; okulları ve kamuoyunu bilinçlendirerek ve kriminal adalet sistemini düzenleyerek bunu gerçekleştirenlere caydırıcı cezalar vermektir. Ne yazık ki, bugüne kadar bu hususta herhangi bir adım atılmamıştır. Bunun nedenlerinin başında, birbirini tanıyan gençlerin olayları rapor etmemesi gelir; bunun sonucu olarak bireylerarası şiddette olan toplumsal bakış değişmemiştir. Daha sonra yapılması gereken, uzmanların flört sürecindeki şiddeti kınamaları, şiddet önleyici programları, rehberlik hizmetlerini desteklemeleri ve bunları teşvik etmeleridir.
EVLİLİK VE DİĞER YAKIN İLİŞKİLERDEKİ ŞİDDET Ergenlik çağında temelleri atılan bireylerarası şiddet biçimleri yetişkinlik çağında da sürebilir. Kadınlara yönelik en büyük şiddet tehditleri, yine onlara en yakın partnerlerinden gelir. Birleşik Devletler’de her yıl, üçte biri yetişkin olan yaklaşık 2 ila 3 milyon arasında kadın erkek partnerleri tarafından saldırıya uğramaktadır. Bu kadınların da yarısı yumruklanma, tekmelenme, boğazının sıkılması, silah ya da bıçakla tehdit veya saldırı gibi ciddi biçimde saldırılara uğramıştır. Dahası, bu saldırılara uğrayan kadınların hemen hemen yarısına partnerleri tarafından tecavüz edildikleri de bildirilmiştir. Yapılan araştırmalara göre, sağlık hizmetlerine başvuran kadınların % 22 ile % 40’ının fiziksel saldırı mağduru oldukları saptanmıştır. Partnerleri tarafından saldırıya uğrama, bazen cinayetle sonuçlanabilir.
293
PSİKOLOJİ SIRLARI
Aile içi cinayetlerin yaklaşık olarak üçte ikilik kısmı, kadınların erkek partnerleri tarafından öldürülmesiyle meydana gelir. Bütün kadın cinayetlerinin yarısı, kurbanların şimdiki veya eski partnerleri tarafından işlenmektedir.
LEZBİYEN İLİŞKİLERDE ŞİDDET İlişkilerde şiddet sadece heteroseksüel ilişkilere özgü değildir. Bu konuda herhangi yaygın bir araştırma olmamasına rağmen, küçük çaplı araştırmalarda şiddetin lezbiyen ilişkilerde de bir problem olduğu gözlenmiştir. Lezbiyen ilişkilerde saldırıların nedenleri arasında güç ve bağımlılık sorunları vardır. Ayrıca toplumun gösterdiği homofobik tutum, lezbiyenlerin partnerlerine karşı agresif saldırılarda bulunmasına yol açabilir.
KADINA YÖNELİK ŞİDDETİN SONUÇLARI Çocukluktan itibaren başlayan şiddetin kurbanı olmak; psikolojik, sosyal ve duygusal gelişimi etkiler. Cinsel saldırılara uğramış kızlar, özgüvenlerini kaybetme, ihanete uğrama hissiyatı, güven eksikliği, yaşına uygun olmayan cinsel davranışlar gibi birçok problemden dolayı acı çeker. Bu faktörlerin, yetişkinlikte de tekrar bu saldırılara maruz kalmalarına katkıda bulunma olasılığı çok yüksektir. Bu tarz saldırılara maruz kalmış kadınların intihar ve madde kullanımı gibi tepkiler vermesi olasılıklar arasındadır. Şiddeti uygulayan kişi, kadının ev işleriyle ilgili karar verme ve kaynaklara erişim gibi durumlarını kısıtlayabilir ve bunun gibi kararlarla kadının ekonomik ve sosyal alanlardaki özgürlüğüne darbe vurabilir.
FİZİKSEL VE SİSTEMİK SAKATLIKLAR Cinsiyeti de içine alan kişisel özelliklere ve sakatlıklara dikkatin verilmesi epey zaman almıştır. Engelli kadınlarla ilgili sorunlara odaklanınca, iki sorun göze çarpmaktadır: - Engelli kadınların sorunlarıyla, engelli erkeklerin sorunları birbirinden farklı mıdır? - Engelli kadınların sorunları ile engelli olmayan kadınların sorunları birbirinden farklı mıdır? 294
PSİKOLOJİ SIRLARI
Cevap, “evet” tir. Hem cinsiyet hem de sakatlık, kişinin ana karakteristikleri arasında yer alır. Ama sakatlığın daha esas bir karakteristik olması, cinsiyeti ve diğer karakteristikleri gölgede bırakmaktadır. Bu yüzden sakatlık üzerine yapılan araştırmalar, ancak son zamanlarda cinsiyet farklılıkları üzerine yoğunlaşmıştır. Engelli kadınlar ve yaşlı kadınların sosyal görünmezlik ve stigma gibi bazı ortak özellikleri vardır. Bu ortak özelliklere rağmen iki grup birbirlerinden uzak durmaya çalışırlar. Yaşlı kadınlar sakatlıktan korkarlar; çünkü kadınlar erkeklere göre daha fazla yaşamaktadır, bu da onların dul veya bekâr kalma ihtimallerini arttırır. Bunların sonucunda, kendilerine bakamayan kadınlar bakım evlerinde yaşamlarını sürdürmek zorunda kalırlar. Engelli genç kadınlar da, yaşlı kadınlarla aynı kategoriye sokulup, onlarla aynı bakım evlerine konulmaktan korkarlar. Bu bağlamda, engelli yaşlı kadınlar oldukça büyük zorluklarla karşılaşırlar. Diğer akranlarına göre daha fazla sosyal tecrit çekerler. Demografiler ve Dezavantajlar Nüfusun %15-20’sini bulan engelli insan sayısı Birleşik Devletler’de en büyük azınlık grubunu oluşturur. Engelli kadınların sayısı (28 milyondan fazla), engelli erkeklerin sayısından (25 milyondan fazla) fazladır. Bu engelli kadınların dörtte biri evlidir, diğer dörtte birlik kesimi de çocuğu olmayan bekârlardan oluşur. Engelli kadınlarla ilgili araştırmalar yapmak için en büyük sebep, dezavantajlı olmalarına rağmen gözardı edilmeleridir. Kadınlar ile erkeklerin sakatlıkla ilgili oluşan problemlerini kıyaslamak uygun değildir. Ne kadar farklı olduklarını değil, hangi yollardan farklı olduklarını incelemek daha uygundur. Deneysel araştırmaların çoğunda erkekler baz alınmıştır; dolayısıyla yapılan araştırmaların büyük kısmı savaşta ortaya çıkan beyin travmaları, bir uzvun kesilmesi, omurilik sakatlanması gibi sakatlıklar üzerinedir. Engelli kadınlar üzerine yapılan araştırmalar ise; genelde, üreme, gebelik, gebelik öncesi ve sonrası ortaya çıkan sakatlıklar üzerinedir.
295
PSİKOLOJİ SIRLARI
Genel sağlık, refah düzeyi, engelli kadınların işlevlerini yerine getirmesi gibi engelli kadınları ilgilendiren araştırmalar, ancak son 10 yılda mümkün olmuştur. Bunları başarmak için üstesinden gelinmesi gereken iki adet varsayım vardır. Bunlardan birincisi, sağlık ile sakatlığın spektrumunun karşıt yönlerde olduğu varsayımı iken; ikinci varsayım ise, cinsiyetin sakatlıktan daha az öneme sahip olması, hatta sakatlığın diğer kişisel özelliklerden de bağımsız olarak araştırılabileceğidir. Sakatlığı cinsiyetle birlikte düşünmek, birçok kimliğe yeni kapılar açar. Sağlık sorunları da engelli kadınlarla erkeklerde cinsiyete göre farklılık gösterir. Örneğin; en çok sakatlığa sebep olan (sırt hastalıkları, mafsal iltihabı, kardiyovasküler hastalıklar, astım, eller ve ayakların ortopedik olarak zayıflaması, akıl hastalıkları, öğrenme maluliyeti, zekâ özürleri) yedi durum her iki cinsiyet için aynı olsa da, bunların yaygınlık sırası cinsiyetlere göre değişir. Sakatlıkla Büyüme ve Özdeşlik Bireyin sakatlığının başlangıç yaşı; sakatlığın tipi, ciddiyeti ve görünürlüğü gibi ayrıntılarıyla etkileşim içindedir. Kişinin cinsiyetinden beklenenleri yerine getirmesi, sakatlığın başlangıç yaşına göre değişiklik gösterir. Küçük yaşta oluşan sakatlıklarda, sakatlığın diğer bütün karakteristikleri gölge altında bırakmasıyla cinsiyetten beklenen karakteristikler askıya alınır. Küçük yaşta sakat kalan çocuklar hem dezavantajlara hem de avantajlara sahiptir. İşitme veya görme engelli çocuklar üzerinde yapılan bir araştırma, bu çocukların toplumsal engellerle karşılaşmasına ve bazı durumlarda daha az arkadaş sahibi olmasına rağmen; sakatlığı olmayan akranlarına göre çevre koşullarına daha çabuk adapte olduklarına ve zorluklar karşısında direnç gösterdiklerine dikkat çekmiştir.
296
PSİKOLOJİ SIRLARI
Depresyon Kadınların erkeklere göre depresyona girme olasılığı iki kat daha fazladır. Engelli kadınlarda bu olasılık katsayısı üçe çıkar. Engelli kadınlarda, depresyonun iki özelliği göze çarpar. İlk özellik, depresyon oranının sakatlığın türüne göre değişmesidir. Örneğin, kadınlarda daha sık görülen çoklu sklerozu olan bireylerin depresyona girme olasılığı, diğer bütün sakatlıklara göre %50 daha fazladır. İkinci özellik ise, depresyonun sakatlığa verilen model tepki olmamasıdır. Stres Sakatlıkla yaşamak, sakatlığı olan kişinin değerinin düşürüldüğü ve haksız bir şekilde kendisinden utanç duymasına neden olan bir toplumda yaşamak anlamına gelir ve bunun sonucunda bireyde psikolojik stres oluşur. Bu değersizleştirme, sakatlığın ve engelli insanların yok sayılması durumu kronik stresi tetikler. Engelli kadınlar yine erkeklere göre daha fazla stres içindedirler. Erkek akranlarına göre engelli kadınlar daha fazla finansal sorun yaşar, eğitim, iş fırsatları ve engellilere sağlanan kolaylıklara daha az erişir. Yoksulluk içinde yaşamaları, toplumsal olarak tecrit edilmeleri ve kronik sağlık problemleri yaşamaları oldukça muhtemeldir. Özgüven Engelli kadınların düşük özgüvene sahip olması kaçınılmazdır, düşük özgüvenin işsizlik; işsizlik de ekonomik kaynaklara erişimin engellenmesi anlamına geldiği için, özgüven bu sorunlara müdahale etmede kritik öneme sahiptir. Sosyal Bağ Tecrit, birçok engelli kadın için sorunların başlangıcıdır. Bu tecrit, sadece çevreye ve taşıma araçlarına olan erişilmezlik değildir, ayrıca sosyal tecriti de kapsar. Evlendikten sonra sakatlık geçiren kadınların aynı durumda olan erkeklere göre boşanma olasılığı dört kat daha fazladır. 297
PSİKOLOJİ SIRLARI
Engelli kadınların evlenme olasılığı erkeklere göre üç kat daha azdır ve evlenen engelli kadınlar da bunu ancak geç yaşlarda başarabilirler. Bekâr yaşayan engelli kadınların bu yüksek yüzdesi, onları yoksulluk sınırında yaşama, sosyal sigortalardan yararlanamama gibi ekonomik risklere atar. Kötü Davranma Sakatlık, kadına yönelik kötü davranmalar için koruyucu faktör değil, aksine bir risk faktörüdür. Bazen, şiddet ve kötü davranmalar sakatlığın ortaya çıkmasındaki sebeptir. Bunların sonucunda ortaya çıkan intihar girişimleri bazı sakatlıklara neden olabilir. Yapılan araştırmalara göre omurilik sakatlıklarının %5’i, başarısızlıkla sonuçlanan intihar girişimleri sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu %5’lik kısmın cinsiyet dağılımı aynı olmasına rağmen, bunların çok büyük kısmının evli, işsiz veya ebeveyn oldukları saptanmıştır. Sağlık ve Refah Engelli kadınların refah düzeyleri davranışsal, toplumsal ve psikososyal mutluluklarını engelleyen ekonomik sorunlarla kompleks ve geçirgen bir yapı içindedir. Fiziksel çekicilik, sosyal ve cinsel olarak arzulanmak demektir. Sakatlık, çekici olmanın zıttı olarak görülür; bu da sakatlığı olanların eş bulması, evlenip çocuk sahibi olmasına engel teşkil eder. Sakatlığı bulunan kadınlar, toplumda ekonomik yükümlülüklerini veya üreme ve çocuk yetiştirme gibi işlevlerini yerine getiremeyen varlıklar olarak görülür. Toplumda bilinen engelli kadın şablonu pasif ve ilgiyi veren değil, isteyendir. Bu şablonla tutarlı olarak işçi, romantik partner, bakıcı veya anne olmaları beklenmez. Ne yazık ki, birçok insan sakatlığı olan biriyle evlenmeyeceğini söyler. Çok ihtiyaçları olmasına rağmen, sakatlığı bulunan kadınlar uygun medikal hizmetlere erişimde zorluk çekerler.
298
PSİKOLOJİ SIRLARI
Engelli kadınların yaklaşık olarak üçte birlik kesimi aldıkları sağlık hizmetlerini zayıf olarak niteler. Stres, hipertansiyon, depresyon, sigara kullanımı ve kilo gibi tipik sağlık problemleri sakatlıkla birleştiğinde kadınlar için daha sorunlu bir hal alır. Müdahale Etme Yöntemleri Bu yöntemler üçe ayrılabilir: - Süreç (Sakatlık müdahalenin sürecini nasıl etkiler?) - İçerik (Tedavinin odak noktası ne olmalıdır?) -Terapistin rolü (Sakatlık terapistin rolünü nasıl etkiler?) Bu yönteme göre, sağlık profesyonellerinin sakatlığı benimsemeleri esastır. Sağlık profesyonellerinin engelli hastalarla karşılaştıklarında irkilmemeleri bu duruma yardımcı olacaktır. Psikoterapist, sakatlık konusunu hasta konuşmak istemese de diyaloğa dâhil etmek konusunda çekinmemeli ve saygı kuralları çerçevesinde konuyla ilgili konuşmalıdır.
KADINLARIN HAYATLARINDAKİ TRAVMALAR Travmatik olaylar olağandır ve hepimizin başına gelebilir. Birleşik Devletler’de yaşayan insanların %70 ila 90’ı hayatları boyunca en az bir travmatik olayla karşılaşmış ve bu insanların yarısı da ikinci bir travma yaşamıştır. Bireyin yaşam stili, geçmişi, huyu ve direnme gücü gibi birçok etmen travmaların ortaya çıkmasına neden olabilir. Yapılan araştırmalara göre, psikiyatri hastanelerindeki kadınların yarısı fiziksel veya cinsel olarak kötü muameleye maruz kalmıştır. Travma geçiren kadınların, erkeklere oranla intihar gibi kendilerine zarar verici davranışlarda bulunma olasılığı daha fazladır. Travmaya maruz kalan bazı bireylerin, kendilerini alkol ve uyuşturucularla tedavi etmeye çalışması sebebiyle uzmanlar bu hastaları tedavi imkânı bulamazlar. Tedavi isteyen diğer bireyler ise birinci sınıf yöntemlerle hastalıklarına tanı konulup tedavi edilirler.
299
PSİKOLOJİ SIRLARI
Araştırmacılar ve uzmanlar, kadınların günden güne değişen deneyimlerine ayak uydurarak, bunlara uygun yeni travma konseptleri geliştirmektedirler. I ve II Numaralı Travma Türleri Terr; olayları, kronik ve sürekli tekrar eden ile ani-beklenmedik olarak ikiye ayırır ve bunları I ve II numaralı travmalar olarak adlandırır. I numaralı travmalar, uzun süreli cinsel saldırılar, kötü muamele, ensest, tecavüzü kapsar; daha uzun süreli yıkıcı etkilere sahiptir ve iyileşme ihtimali zayıftır. I numaralı travmaların semptomları arasında; uyuşukluk, toplumdan ayrılmak, insanlardan kopmak ve duygusal zorluklar yaşamak vardır. II numaralı travma ise doğal afetler, kazalar ve tek seferlik tecavüzü kapsar. İhanete Uğrama Travması Yakın ilişkilerde güvenin ihlali sonucu ortaya çıkan travmalar, Freyd tarafından ihanete uğrama travması olarak adlandırılmıştır. Bu ilişkiler, sıklıkla taraflardan birinin diğerine bağımlı olması veya kuvvetin dengesizliği sonucu oluşur. İhanet genellikle; ebeveynler veya ebeveyn figürleri, akrabalar, öğretmenler, terapistler veya aile içi diğer güçlü kişiler tarafından cinsel, fiziksel veya duygusal istismarlarla gerçekleşir. Sinsi Travmalar ve Aile içi Esaret Sinsi travmalar sürekli, tekrar eden ve biriken travmalar içine girer. Ama burada travmanın hareketleri, en güçlü tarafından sistematik olarak yavaş yavaş en güçsüz üzerinde uygulanır. Bu travmalara örnek olarak cinsiyetçilik, ırkçılık, homofobi ve dinsel sömürme verilebilir. Diğer örnekler ise kadınlara yönelik aile içi şiddet ve tecavüzdür. Root; aile içi esareti, kadınların partnerleri, tanıdıkları veya yabancılar tarafından şiddete maruz kaldıkları toplumlarda “kronik tetikte kalma durumu” olarak tanımlar. Birçok kadın yalnız seyahat etmekten, gece dışarı çıkmaktan ve kendi mahallelerinde yürümekten korkar. 300
PSİKOLOJİ SIRLARI
Travmanın Ortaya Çıkmasındaki Cinsiyet Farklılıkları Kadınlar; tecavüz, küçük yaşta cinsel ve fiziksel istismar, ihmalkarlık gibi travmalarla, travma sonrası stres bozukluğunda erkeklerden iki kat daha fazla etkilenirler. Tecavüz ve Cinsel Taciz Dişilerin partnerleri veya tanıdıkları tarafından tecavüz, cinsel taciz veya ihmale uğrama olasılıkları erkeklere göre daha yüksektir. Tecavüz mağdurlarının %94’ünün kadın olması adeta bunu kanıtlar niteliktedir. Son yapılan bir araştırmaya göre ise, kadınların %18’lik bir kısmı hayatları boyunca en az bir defa tecavüze veya tecavüz girişimine maruz kaldıklarını bildirmişlerdir. Kızların biyolojik babaları tarafından cinsel tacize uğrama olasılığı (%13’e % 4) yine erkeklere oranla daha fazladır. Kızlar aile üyeleri tarafından cinsel tacize uğrarken, erkeklerin yabancılar ve arkadaşları tarafından cinsel tacize uğrama riski daha fazladır. Semptom Dışavurumu Araştırmalara göre, dişiler genellikle travmatik bir olay sonrası ortaya çıkan semptomların hemen hemen hepsini göstermektedir. Travma sonrası stres bozukluğunu daha iyi tedavi etmek için yapılması gereken, bu alandaki araştırmaları dış etkiler gösteren erkekler yerine, iç etkiler gösteren kadınlar üzerine yapmaktır. Bunun nedeni, erkeklerin duygularını dışa vurmaması, kadınların ise duygularını ifade etmekten kaçınmamasıdır. Bu yüzden, kadınlar daha fazla travma sonrası stres bozukluğu semptomu bildirirler. Travma Çeşitleri Medikal Travma Amerikan Psikiyatri Derneği 1994 yılında, kanser gibi ölümcül hastalıkların da travma sonrası stres bozukluğuna yol açtığını rapor etmiştir. Kanser gibi hastalıkları olanların korku, çaresizlik, insanlardan koparak uzaklaşma gibi aynı zamanda travma sonrası stres bozukluğunun da semptomları arasında yer alan belirtileri gösterdikleri saptanmıştır. 301
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ayrıca, çocukları kansere yakalanan ebeveynlerde de travma sonrası stres bozukluğu semptomlarına rastlanmıştır. Cinayet Cinayet kurbanlarının büyük çoğunluğunun erkeklerden oluşmasına rağmen, kadınların eşleri tarafından öldürülme riskleri çok fazladır. Yapılan araştırmalara göre partnerlerini öldüren kadınların büyük bir kısmı, partnerlerinden uzun süreli tehditler almışlar ve kötü muamelelere maruz kalmışlardır. Ayrıca, bu kadınlar sosyal servislerden koruma ve yardım alamamışlardır. Partner İstismarı Yakın veya aynı çatı altında yaşayan kişilerin ilişkilerinde meydana gelen şiddet, “aile içi şiddet” olarak adlandırılır. Bu şiddet fiziksel ve psikolojik olabildiği gibi duygusal olarak da uygulanabilir. Aile içi şiddet, hemen hemen bütün kültürlerde, etnik azınlıklarda ve toplumsal sınıflarda görülür; ama finansal durumu iyi olan ve yüksel toplumsal sınıflardakiler aile içi şiddeti saklamada daha başarılıdır. Aile içi şiddet, kadınların yaralanma nedenlerinin başında gelir. Kadınlar da şiddete başvurabilir, ama erkeklerin aile içi şiddet nedeniyle tutuklanması daha fazla görülür. Buna ek olarak kadına yönelik şiddet, erkeğe olana göre daha ciddi, sürekli ve uzun sürelidir. İnsanlar, saldırıya uğrayan kadınların neden saldırıyı gerçekleştirenden ayrılmadığını merak eder. Bunun sebebi, kadınların saldırganından kaçmaya çalışırken öldürülme olasılığının çok yüksek olmasıdır. Savaş, İşkence, Terörizm, Mültecilik Durumu Savaş, insanoğlunun şiddetinin en sürekli örneği olmasına rağmen, savaşta kadınların ve erkeklerin karşılaştıkları deneyimler birbirinden farklıdır. Erkeklerin aksine; kadınlar savaş başlatmaz, muharebelerde öncülük etmez veya müzakerelere davet edilmez ama yine de aktif rol oynarlar. 302
PSİKOLOJİ SIRLARI
Orduda hizmet eden kadınlar, birçok savaş enstantanesine, yaralılara ve ölülere tanıklık ederler. Bunların yanında cinsel tacizler ve tecavüzle de uğraşmak zorunda kalırlar. Kadınlar ve çocukların, öncelikle sivil olmak üzere savaşçı olarak da savaşta ölme ve yaralanma oranı gittikçe artmaktadır. UNICEF, uluslararası savaşlarda ölen ya da yaralananların %80’inin kadın veya çocuklar olduğunu tahmin etmektedir. Kadınlara saldırının, savaşın evrensel bir unsuru olduğu bilinmektedir. Kadınlar ve kızlar savaşın gizli kurbanları arasındadır; çünkü onları şiddet kullanarak yıldırmak ve yaralamak, erkeklerin savaşa bağlılıklarını zayıflatır ve morallerini bozar. Kadınlara yönelik günlük tecavüz, işkence, esaret ve alıkoyma gibi iğrençlikler genellikle rapor edilmemektedir. Bu kadınların büyük çoğunluğu, gebelik, cinsel yolla bulaşan hastalıklar, cinsel yaralanmalar ve işlevlerini yerine getirememelerle mücadele etmek zorunda kalırlar. İşkence İşkencenin tanımları arasında, bireylere uygulanan fiziksel ve psikolojik kötülükler veya baskı vardır. Birleşmiş Milletler işkenceyi; cezalandırma, korkutma, bilgi veya itiraf alma amaçlı kişiler üzerinde uygulan sert mental ve fiziksel eylemler olarak tanımlamıştır. Terörizm ve Mülteci Olma Durumu Terörizmi benzersiz yapan, askeri hedefler yerine siviller üzerine yöneltilmesidir. Kadınlar cinsel saldırılar, gelişigüzel intihar bombalama eylemleri, psikolojik korkutmalar ve istismarlara maruz kalabilir. Evlerini terk edip yeni ülkelere yerleşmek isteyen kadınların şiddete ve kötü muameleye maruz kalma olasılıkları oldukça yüksektir. Özellikle namuslu olmanın yüceltildiği kültürlerdeki kadın mülteciler, cinsel ihlallerle korkutulurlar. Tedavi Travmanın değerlendirilmesi; duygusal, davranışsal ve kavramsal statüleri inceleyen, semptomları ve gelişim tarihini sorgulayan çok boyutlu bir yaklaşımı gerektirir.
303
PSİKOLOJİ SIRLARI
Travmaya maruz kalanlara yapılacak ilk müdahale; güvenliklerini sağlama, stabilizasyon ve duygusal destek, tipik stres reaksiyonları hakkında eğitim ve kişinin ihtiyaçları ile isteklerine cevap vermeden oluşan psikolojik ilk yardımı içine alır. Tedavinin bir diğer ana elementi tedavi edici ilişkidir; çünkü travma geçiren bireyler sık sık güven, ihanet, bağımlılık, sevgi ve nefret ile ilgili sorunlar yaşarlar. Bu duygular genelde şiddetli biçimdedir ve terapi ilişkilerinin stabilitesini, özellikle kompleks travma sonrası stres bozukluğu yaşayan bireylerde zorlar. Tedavi seçenekleri; kişilerin ihtiyaçlarıyla, travmanın aşamasıyla, şiddetiyle, semptomların şekilleriyle ve müdahalelere verdikleri tepkilerle eşleşmelidir. Tedaviler genellikle; bireylere güvenlik duygusunu vermek, olumsuz etkileri azaltmak ve travma düşüncelerini, davranışları ve ilişkileri yeniden düzenleyerek travmayı iyileştirmeyi amaçlar. Grup tedavisi de, travma geçirmiş diğer bireylerle etkileşim içine girerek, normalleşerek ve diğer kurbanlarla bağlar kurarak, yararlı bir tedavi şekli olabilir. İlaçla tedavi de psikoterapiye ilave olarak anksiyete ve depresyonun semptomlarını azaltmak için kullanılabilir. Travma geçiren insanlar kendilerini suçlama, suçluluk ve gerçeklerin sınırlarını kavrayabilmek için uzun süreli psikoterapiye ihtiyaç duyarlar.
KADINLARDA İLAÇ VE MADDE KULLANIMI Kadınlarda İlaç Kullanımının Epidemiyolojisi Kadınlarda ve erkeklerde madde kullanımı 1970’lerden günümüze değin büyük ölçüde düşmüştür. Erkeklerin kadınlardan daha fazla legal (alkol, nikotin) ve illegal (kokain, eroin) maddeler kullandıklarını bildirmesine rağmen, cinsiyetler arasındaki fark zamanla gittikçe kapanmaktadır. 1990’lardan başlayarak erkekler ve kızlarda sigara, alkol ve özellikle illegal uyuşturucu kullanımı artmıştır. Yapılan son araştırmalara göre, erkeklerin uyuşturucuya erişim imkânları daha fazladır. Şartların her iki cins için eşit olduğu durumlarda, kızların ve erkeklerin uyuşturucu kullanma olasılıkları eşittir.
304
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kadın kullanıcıların, erkeklere göre madde kullanımı farklıdır. Örneğin, tedaviye başvuranlar arasında kadınların, erkeklere göre günlük kokain, eroin ve yatıştırıcı kullanma olasılığı ve miktarı daha fazladır. Madde kullanımında etnik/ırk da başka bir değişkendir. Örneğin, Asya-Amerikalı kadınlar arasında, Japon kadınların Koreli ve Çinli kadınlara oranla daha fazla sigara içtikleri; Latin kadınlar arasında ise, ülkelerinde doğan Latin Amerikalı kadınların, Birleşik Devletler’de doğan Latin Amerikalı kadınlardan daha fazla sigara içtikleri tespit edilmiştir. HIV/AIDS ve Madde Kullanımının Diğer Sonuçları Madde kullanımı, Birleşik Devletler’de sosyal ve medikal hastalıkların ana veya derinlerinde yatan sebebidir. Yaklaşık olarak 300 milyar dolarlık bir bütçe, madde kullanımının neden olduğu sağlık bakım hizmetleri ve ceza hukuk programlarına harcanır. Bu paranın kadınlara düşen miktarı belli değildir, ancak kadınların erkeklere göre madde kullanımının ortaya çıkardığı problemler çok daha fazladır. Aynı maddeyi kullansalar bile kadınlarda madde kullanımının duygusal ve psikolojik sonuçları erkeklere oranla çok daha etkilidir. Ayrıca, madde kullanan kadınlara depresyon, kişilik ve endişe bozuklukları tanısı konulması muhtemeldir. Bu konuda tartışmalar olsa da; kadınlar da madde kullanımının, travma sonrası stres bozukluğu, depresyon, anksiyete bozuklukları ve yemek yeme bozukluklarının ardından gelişmeye başladığı görülür. Madde kullanımının diğer sonuçları arasında vücut ve beyin işlevlerindeki bozukluk sayılabilir. Örneğin; uzun süreli metamfetamin kullanımı, kardiyak ritim bozukluğu, titreme, mide krampları, uykusuzluk, paranoya ve beyinde yapısal değişikliklere yol açabilir. Uzun süreli alkol kullanımı ise, bazı beyin bölgelerinin körelmesine, ön lobların ve limbik yapıların hassaslaşmasına yol açabilmektedir.
305
PSİKOLOJİ SIRLARI
Gebelikte Madde Kullanımının Etkileri Gebelikte madde kullanımı bebeğin kilosunun az, kafasının küçük olmasına yol açabildiği gibi; bazen bebeğin erken doğumuna da sebebiyet verebilir. Yine, gebelikte aşırı alkol tüketimi bebekte doğuştan sakatlıklara veya zihinsel engellere sebep olabilir. Tütün kullanımının ise ölü doğuma bile neden olabileceği saptanmıştır. Madde Kullanımının Belirtileri ve Kadınlarda Bağımlılık Madde bağımlılığı hem psikolojik hem de nörobiyolojik bir fenomendir ve bağımlılık, artık bir beyin hastalığı olarak tanımlanmaktadır. Yapılan
araştırmalara
göre,
uyuşturucu
maddelerin
içindeki
mekanizmalar
bunu,
nörotransmitter aktiviteleri (özellikle mezolimbik dopamin sistemini) etkileyerek ve bazen beynin yapısını ve fonksiyonlarını değiştirerek yapmaktadır. Beyindeki bu değişiklikler; bağımlıların şiddetli arzu, geri çekilme (maddeye bağlı) ve madde arama gibi davranışlar göstermesine neden olur. Kadınların biyolojik maddelere verdikleri tepkiler erkeklere göre farklılık gösterir. Hayvanlar üzerinde yapılan deneylere göre, dişiler erkeklere oranla daha fazla miktarda eroin ve kokain kullanmaktadır. Son yapılan araştırmalar, maddelerin farmakolojik ve davranışsal eylemlerinin menstrüel siklustan etkilendiğini göstermiştir. Kadınların sigara içmelerinin de menstrüel siklustan etkilendiği görülmüştür. Tedavi Madde bağımlılığı; davranışsal, kavramsal, farmakolojik tedavi yöntemleriyle ve genelde birlikte kullanılarak başarılı bir şekilde tedavi edilebilir. Tedavide başarı şansını etkileyen faktörler, servislerin ve tedavilerin elde edilebilirliği ve erişimi, tedaviyi gerçekleştirenin yetkinliği (bağımlılık hakkında bilgi, terapi becerileri gibi), tedavi programının uygunluğu ve bağımlının karakteristikleridir (motivasyon, tedavi sürecine odaklanma).
306
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yürürlükte olan tedavi modelleri genellikle erkekler için başarılı sonuçlar verirken, aynı modeller kadınlar için daha az efektif sonuçlar vermektedir. Bunun, aile ve ebeveynlik gibi iki ana nedeni olabilir. Kadınlar tedavi almayı, çocuklarının velayetlerini kaybedebilecekleri veya tedavi alırken onlara bakacak kimsenin olmaması korkusuyla erteleyebilir veya almayabilirler.
KADIN VE İNTİHAR İntihar, hem erkekler hem de kadınlar için büyük bir problemdir. İntihar düşünceleri ve girişimlerine bakıldığında bu sayılar daha yukarılara çıkmaktadır. Beş bin Amerikan vatandaşı ile yapılan ankete göre, vatandaşların %5.6’sı intihar düşüncelerine sahiptir, %2.7’si intihar etmeyi planlamıştır, %7’si ise intihar girişiminde bulunmuştur. Kadınların ve erkeklerin intihar sonucu ölme oranı aynı değildir. Birleşik Devletler’de intihar sonucu ölme oranı % 4.10 iken, erkeklerdeki oran %18.10’dur. Cinsiyetler arasındaki bu boşluk, Çin ve Hindistan gibi, evli genç kadınların intihar ölüm oranlarının en yüksek olduğu istisnalar hariç birçok gelişmiş ülkede aynıdır. İntihar girişimlerinde ise oranlar farklıdır; kadınlar erkeklerden çok daha fazla intihar girişiminde bulunurlar. Ergenlik çağındaki kızlar, intihar girişimlerinde erkeklerin dört katı daha fazladır. İntihar oranları, kültürler arası farklılıklar da gösterebilir. Örneğin, Birleşik Devletler’de Latin Amerikalıların intihar etme oranları çok düşükken, Yerli Amerikalıların intihar etme oranları bütün nüfustan %50 daha fazladır. Paradoksal olarak, kadınların intihar girişiminde bulunmaları daha olasıdır, erkeklerin ise intihar sonucu ölmeleri daha olasıdır. Güçlerini ve risk faktörlerini bilmek, intihar düşüncesi olanlara uygun müdahalelerde bulunulmasına yardımcı olabilir. Riskler Depresyon her beş kadından birini olumsuz olarak etkiler, bu sayı erkeklerdeki oranın iki katıdır.
307
PSİKOLOJİ SIRLARI
Yolunda gitmeyen ve bozuk ilişkilerin intihar düşüncelerine sebep olması, yine kadınlarda erkeklere göre daha yaygındır. Bunun nedeni ise Amerikan toplumunun kadına, kendi değer ve anlamlarının ortak bakım ve sorumluluk almaktan geçtiğini öğretmesidir. Böylelikle, ilişkilerin bozulması intihar düşünceleriyle doğru orantılıdır. Cinsiyet rollerinin sosyalleştirilmesi, özellikle çok ince beden idealleri vücut memnuniyeti ile yemek yeme alışkanlıkları üzerinde toksik etkilere sahiptir. Özellikle bulumia (doymazlık) ve anoreksia (iştah yitimi) intiharla ilişkilendirilen rahatsızlıkların başında gelir. Bir araştırmaya göre, yemek yeme bozukluklarından muzdarip her dört kadından birinin intihar girişiminde bulunduğu saptanmıştır. Eğitim Eğitim, özellikle gençler için intihar oranını düşürücü etkenler arasında yer alabilir. Gençleri, kendilerini medya idolleriyle karşılaştırmamaları ve kıyaslamamaları konusunda eğitmek önemlidir. Ergenlik çağındaki kızlar arasında intihar girişimlerini azaltmak için, kadınlara özgü özellikleri yeniden tanımlamak, ince ve çekici olmaları için üzerlerinde oluşturulan baskıyı azaltmak ve çeşitli hilelerle gösterilen medya görüntülerini reddetmeyi teşvik etmek gibi yollara başvurulabilir. Medya Aktivistliği Medya, intiharla ilgili mesajları protesto ederek ve sağlıklı yaşamı özendirerek, intihar etmeyi engelleyici yayınlar yapabilir. Örneğin, müzisyen Kurt Cobain intihar ettikten sonra, psikologlar ve profesyoneller birlikte çalışmışlar; intiharın diğerleri üzerindeki yıkıcı etkilerini medya yoluyla anlatarak, intiharın herkese bulaşarak yaygınlaşmasını engelleyici mesajlar vermişlerdir. Krizlere Müdahale Krizlere müdahale, bireyin aile ve arkadaşlarını, iş çevresini dâhil ederek duygusal karışıklığı önlemeyi gerektirir. 308
PSİKOLOJİ SIRLARI
Odaklanma; uzun süreli kişilik bozuklukları ve mental hastalıklar yerine, keskin psikolojik rahatsızlıkları azaltma üzerinedir. Psikologlar veya diğer mental hastalıklar pratisyenleri, akıl durumunu inceleyen muayeneler yapabilir, hastanın intihar etme olasılığına göre hastaneye yatırılmasının gerekli olup olmadığına karar verebilirler. Diyalektik Davranış Terapisi Diyalektik davranış terapisi; uç kişilik bozukluğu olan, kronik olarak intihara meyilli yetişkinler için geliştirilmiş bir psikoterapi yaklaşımıdır. İntihara meyilli bireylerin birçoğunda uç kişilik bozukluğu vardır; diğerlerinde ise depresyon, bipolar, travma sonrası stres bozukluğu gibi rahatsızlıklar mevcuttur. Bu terapiye göre, intihara meyilli bireyler kişilerarası otokontrol, üzüntülere karşı dayanıklılık becerilerinden yoksundur ve sahip oldukları becerileri kullanmalarını engelleyen kişisel ve çevresel faktörler, onların intihara meyilli davranışlar sergilemesine katkı sağlar. Multi Sistemik Terapi Multi sistemik terapi, evde yapılan aile merkezli bir terapi türüdür. Terapiler aile düzeyinde yapılır, bakımı yapacaklar için gerekli kaynaklar tedarik edilir, çocukları gözetleyip denetleme, efektif bir şekilde disipline koyma gibi beceriler de eğitim yoluyla öğretilir. Terapistler, bakıcı ailelere prososyal aktivitelerle ilgilenmeleri ve kötü alışkanlıkları olan arkadaşlarıyla ilişkilerini kesmeleri konularında yardımcı olurlar.
KİŞİSEL BAKIM İLE DENGELİ YAŞAM Kişisel bakım, kadınların psikolojik ve fiziksel sağlıklarını iyileştirmek, yenilemek veya devam ettirmek amacıyla giriştiği aktiviteleri; hastalıkları, yaralanmaları ve travmaları engellemek, yönetmek ve iyileştirmek veya refah düzeyini yükseltmek için yaptıklarını içine alır. Kişisel bakım, psikolojik ve fiziksel refahın birbirinden bağımsız, birleştiğinde ise hayat standardını yükselten ve içindeki potansiyeli iyi kullanmaktan doğan memnuniyet hissinin ortaya çıkmasına sebep olan çok boyutlu bir konsepttir. 309
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kişisel bakımın aktiviteleri bireysel olarak saptanmalı ve keşfedilmelidir. Bir kadına göre kişisel bakım olan bir aktivite, başka bir kadına göre stres kaynağı olabilir. Örneğin, spor yapmak bazı kadınlar için rahatlatıcı olabilirken, bazı kadınlar için rekabetçi ortamlarda olmak streslidir. Fiziksel Kişisel Bakım Üzerine en çok araştırma yapılan konulardan biri olan fiziksel kişisel bakım, fitness, engelleyici medikal bakım, beslenme, erken müdahale ve tedaviyi kapsar. Fitness, fiziksel aktivitelerin tamamını kapsar ve düşünüldüğü gibi kişinin hayatında engelleyici bir faktör değildir, ama fiziksel olarak aktif birçok kadın bunun öyle olacağını düşünür. Fiziksel aktivite ile duygusal refahın arasındaki olumlu ilişki; kızlar, genç kadınlar ve yaşlı kadınlar arasında belgelerle kanıtlanmıştır. Düzenli egzersiz depresyonu azaltır, yaşlanmayı geciktirmeye katkı sağlar, vücut görüntüsünü geliştirir, hayat standardını yükseltir ve kronik hastalıklarla baş etmeye yardım eder. Kişisel bakımın beslenme yönü ise; şeker ve yağın sınırlı miktarda olduğu sebze ve meyveler, proteinler ve tahılları; tütün ürünleri ve aşırı alkol tüketiminden sakınmayı içine alır. Duygusal Kişisel Bakım Duygusal kişisel bakım; özdeşleşme, kabullenme ve dışa vurma gibi duyguları ele alır. Kadınlar, duygusal tecrübeleri yönetme ve yorumlama konusunda erkeklerden farklılıklar gösterirler. Kadınlar kendilerinin de aynı duyguları hissettiklerini iddia etmelerine rağmen, aslında aynı şeyi hissetmezler veya aynı tepkileri vermezler. Kişisel Bakımı Takip Günlük tutmak ya da yazmak, davranışları değiştirmek veya takip etmek için yaygın yöntemlerden biridir. Duygular ve tecrübeler için tutulan günlükler, yemek günlükleri, egzersiz takvimleri ve sağlık günlükleri tedavileri düzene koyup izleme için kullanılmıştır.
310
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu yöntem birçok sağlık bakım uzmanı tarafından önerilmiş ve birçok hasta üzerinde olumlu sonuçlar vermiştir. Bütün bu etkenleri bir sağlık bakım günlüğünde birleştirmek, belki de kişisel bakım aktivitelerini takip etmenin en basit yoludur. Dengeli Yaşamın Prensipleri Aşağıdaki prensipler, kadınların, işle ev arasında yıpranmalarını engelleyebilir, daha tatmin edici dengeli bir yaşam biçimine sahip olmalarına ve kişisel bakım aktivitelerine zaman ayırmalarına katkı sağlayabilir. Odaklanmak: Herhangi bir göreve ara vermeden belirli bir süre boyunca odaklanma becerisi hayati öneme sahiptir. Havale Etmek: Zaman ve enerji kazanmak için bazı sorumluluklar terk edilebilir ve başkalarına devredilebilir. Sorumlulukları terk etmek ve hayır diyebilmek, kadınlar için hayati öneme sahiptir. Birleşme: Kadınlar yardım yeterliliği için bir destek grubu kurmalı ve ona güvenmelidir. Teknoloji: Yeni makineler ve yöntemler, takvim üzerinde esneklik ve kontrol kazanma amacıyla kullanılıp yönetilebilir. Basitleştirme: Kadınlar çok gerekli olmayan aktiviteleri ve alışkanlıkları azaltmalıdır.
KADINLAR VE İLİŞKİLER İlişkileri sürdürmek, insan olmanın kritik öneme sahip özelliklerinden birisidir. Arkadaş olmak, yakın ilişkilerde bulunmak, diğerleri için veya diğerleri hakkında kaygılanmak, ilişki kapasitelerimizin özelliklerindendir. Bütün insanların çocukken ilk ilişki kurdukları kişi anneleridir. Freud bu gözlemi yaptığından beri, anne bebek arasındaki ilişki üzerine birçok psikodinamik görüş bildirilmiştir. Psikodinamik teorisyenler, anne ile kurulan bu ilişkinin diğer insanlarla kurulan ilişkileri doğrudan etkilediğini iddia etmişlerdir. Birçok bebek için baba, anneden çok daha sonraları psikolojik dünyalarına girer; bu yüzden babalar, bebek gelişiminin ilkel duygusal aşamalarında yer almazlar. 311
PSİKOLOJİ SIRLARI
Birçok psikodinamik teorisyene göre, anne-kız ile anne-oğul arasındaki ilişki de birbirinden farklıdır. Bunun sonucu olarak, kızlar ilk olarak anneleriyle olan ilişkilerinde, daha sonraları da genel ilişkilerinde erkeklerden farklı olurlar. Kadının İlişkilerdeki Rolünün Toplumsal Yapı Üzerindeki Etkisi İlişkilerde cinsiyet farklılıklarının yerleşmiş bir kaç tane fikir vardır. Orta gelirli ailelerin kızları ve kadınlarının özellikle yetiştirici, besleyici, duygu sezisi güçlü, özgeci olmaları toplum tarafından beklenir; kızlar ve kadınlar bunları birbirilerinden de beklerler. Kadınların, hemşirecilik ve sosyal işler gibi diğerlerine yardım etme durumunda oldukları işlere yönelmesi muhtemeldir. Kızlar ve kadınlar hem erkeklerden hem de dişilerden duygusal yardım isterler ve öğretmenler, akranlar ve ebeveynler arasında erkeklere oranla daha yardımcı ve empatik olmalarıyla bilinirler. Kadınların Yaşam Boyu İlişkileri Aile İçi İlişkiler Belki de bir kadın için hayatının en önemli ilişkisi, kendisi ile çocuğu arasında olan ilişkidir. Annelikle beraber şiddetli, bazen de çelişkili duygular gelir; yeni anne olan biri sevgi ve bağlanma eksikliği ile başka birisinin hayatından sorumlu olmayı aynı anda tecrübe eder. Annelik, kadınların hayatlarına çok güzel eklemeler yaparken, kayda değer kayıplara da neden olabilir. Kadınların Arkadaşlıkları Her yaştan kadının yakın arkadaşlara ve geniş arkadaş çevresine sahip olması ve bu arkadaşlarıyla sırlarını paylaşması erkeklere oranla daha muhtemeldir. Erkeklerin ve kadınların yakın ilişkilerinde cinsiyet farklılıkları fazla değildir ve her iki cins de hemcinsleri ile olan arkadaşlıklarından eşit seviyede memnuniyet göstermektedirler. Her iki cins de; arkadaşlığın elementleri arasında güven, sadakat ve diyalogları gösterirler.
312
PSİKOLOJİ SIRLARI
Her iki cinste de arkadaşlıktaki samimiyet, kendini açma, duygusal dışavurum, iletişim becerileri, koşulsuz destek ve güven yer alır; buna ek olarak kadınlar arkadaşlarıyla fiziksel temasa da önem verirler. Romantik İlişkiler ve Evlilik Ne yazık ki, kızlar romantik ilişkilerde nasıl davranmaları gerektiğini, medyanın cinsiyetçi stereotip görüntüleri aracılığıyla öğrenirler. Kadın ve kız dergileri bir erkek arkadaş sahibi olmanın gerekliliğini vurgularlar ve kendilerini değiştirmeleri için onlara beslenme diyetleri, saç stilleri, giysiler ve davranış şekilleri önerilerinde bulunurlar. Hayat partnerlerini seçerken erkekler ve kadınların dürüstlük, iyi kişilik ve zekâ gibi kriterler tercih ettikleri görülmektedir. Yetişkin erkekler için fiziksel çekicilik, gençlik ve sağlıklı olma ön plandayken; kadınlar güvenilirlik, özgecil, dominantlık ve güçlülük gibi özellikleri ararlar.
KADINLAR İÇİN PSİKOTERAPİ Psikoterapi, esas olarak psikolojik prensiplere dayanan kişilerarası gizli bir tedavi biçimdir. Psikoterapi, profesyonel bir şekilde eğitilmiş bir psikoterapist ile mental veya fiziksel bir rahatsızlık yaşayan ya da yaşamış olan tedaviye muhtaç bireye ihtiyaç duyar; bireylerle, çiftlerle, ailelerle ya da aynı endişeleri paylaşan gruplara uygulanabilir. Psikoterapi ile kadınlar ve kızlar yeni davranışlar öğrenebilir, problemlerini çözebilir, travmaların üstüne gidebilir, kendilerini endişeli ve belirsiz durumlarla karşı karşıya bırakan olaylarla yaşamayı öğrenebilirler. Bireylerin Endişelerini Sosyokültürel Bağlamlarıyla Birleştirme Kadınların psikolojik sağlıkları ve rahatsızlıkları, özellikle kadınların başkalarının emirlerinde oldukları yaşamlarının sosyal bağlamlarıyla ilişkilendirilir. Toplumsal eşitsizlik, sosyal kimlik ve duygusal süreç üzerinde etkilere sahiptir. Örneğin, cinsiyete bağlı ayrımcılık, kadınlarda depresyonun oluşuma önemli derecede katkılar sağlar. 313
PSİKOLOJİ SIRLARI
CİNSİYET ROLÜ VE CİNSEL KİMLİK GELİŞİM Bebeğin doğum anında en çok konuşulan iki üç kelimenin, “kız oldu” veya “erkek oldu” olma olasılığı çok yüksektir. Bu kelimeler, tipik olarak iki farklı beklenti, muamele ve davranış yolunun oluşmasına sebep olur; örneğin, yeni doğan bebeğin battaniyesinin mavi ya da pembe olması veya spor temalı ya da çiçek temalı olması gibi. Böylece, cinsiyet gelişimi doğumla beraber başlar. Çok Boyutlu Yapıcı olarak Cinsiyet Cinsiyet için oluşturulan ikili konseptler, erkek/kadın, maskülen/dişil oldukça kusurludur. Sadece kişiliklerine ve davranışlarına bakarak bütün insanları iki gruba (dişil kadınlar ve maskülen erkekler) ayırmak yanlıştır; çünkü bunun yerine insanlar daha karışık özellikler, davranışlar ve cinsel kimlikler geliştirirler. Bazı teorisyenlere göre cinsiyet, sahip olduğumuz bir özellik değil de, diğer insanlarla belirli bir toplumsal bağlamda ‘yaptığımız’ şeylerden oluşur. Cinsiyet sürekli olarak, giysilerle, davranışlarla, yürüyüşle inşa edilir ve bir kimlik ya da gösteri olarak gelişir ve zamanla değişir. Cinsiyet Gelişiminin Yolları Cinsiyet Bilgisi Yeni doğan bebeğin cinsiyet farklılıklarını öğrenmesi; renkler, diğerlerinin ona karşı davranışları ve konuşmaları aracılığıyla çok erken yaşlarda başlar. İlk yıllarında bebekler, erkeklerle dişileri ayırabilir, ikinci yıllarında cinsiyetleriyle alakalı davranışlar (oyuncak seçimi gibi) göstermeye başlarlar. Dil, -özellikle cinsiyet etiketlemesi- çocukların hangi ilgi, aktivite, davranış, giysi ve uğraşların hangi cinsiyete ait olduğunu anlamalarına yardımcı olur. Cinsel Kimlik İlk beş yıl boyunca çocuklar, erkeklerin ve kızların ne yapıp yapamayacakları hakkında birçok şey öğrenir. Bununla birlikte; düşünce yapıları nedeniyle çocuklar, cinsiyetin yetişkinlerin üretici rolü hakkındaki işlevini kavrayamazlar. 314
PSİKOLOJİ SIRLARI
Örneğin; bir çocuk erkek bir çocuğun saç tokası takarsa kız olacağını iddia edebilir, ya da bir kızın büyüyüp baba olabileceğini düşünebilir. Cinsel kimlik üzerine birçok araştırma yapılmıştır, ama genel kanı cinsel kimlik için kritik yaş aralığının 5-7 olduğu yönündedir. Bu alanda ortaya atılan en kapsamlı teori olan toplumsal-bilişsel teoriye göre; cinsiyet gelişimi kişisel, davranışsal ve çevresel faktörlerin birbirileriyle etkileşimiyle oluşmaktadır. Cinsiyete Bağlı Özellikler ve Davranışlar Çocuklar, cinsiyete bağlı özellik ve davranışları doğdukları dakikadan itibaren öğrenirler; ama bireysel farklılıklarını, karşılaştıkları rol modelleri, erkekler ve kızların davranış modelleriyle ilgili doğrudan aldıkları mesajlar ve davranışlarına karşı aldıkları tepkilerle göstermeye başlarlar. Yedi yaşından ergenlik çağına kadar olan dönemdeki çocuklar, cinsiyete bağlı davranışlar (hemcinsleriyle oynamak, hemcinsleriyle daha yakın arkadaşlıklar kurmak gibi) sergilemeye meyillidir. Ergenlik çağı ise cinsiyete bağlı özelliklerin ve davranışların şiddetlendiği dönemdir. Bu dönemde, kızlar ve erkekler yetişkinliğin cinsiyet normlarına uyum sağlamaya çalışırlar. Cinsel istekler çoğaldıkça cinsiyet yeni anlamlar kazanır. Birçok genç, karşı cinse çekici görünmeye ve yetişkinliğe hazırlanmaya başlar. Cinsiyet Rolü ve Cinsel Kimlik Gelişiminin Psikolojik Etkileri Geleneksel olarak, kızlar ve erkeklerin kültürel normları doğrulayarak heteroseksüel olmak gibi belirli bir cinsel kimliğe sahip olması önerilirken; yapılan araştırmalar farklı bir resim çizmektedir. Genel olarak bakıldığında, maskülen özellikler olan kendini hissettirme ve faydacı olma ile dişil özellikler olan dışavurumculuk ile yetiştiricilik özelliklerine sahip bireylerin iş ve kişilerarası ilişkilerde esneklik gösterebildiği ve diğerlerine göre daha başarılı olduğu
315
PSİKOLOJİ SIRLARI
görülmüştür. Ayrıca, siyasal ve sosyal eşitliğe inanan kişilerin cinsiyet konusunda geleneksel davranışlar gösteren bireylere oranla daha yüksek özgüvene, daha iyi ruhsal sağlığa ve ilişkilere sahip oldukları gözlenmiştir. Psikolojik Sağlık için Öneriler Duygusal Yakınlık ve Bağımlılık Elli yıldır yapılan araştırmaların sağladığı kanıtlara göre, annelerin destekçilikleri ve sıcaklıkları, çocuklarda ve gençlerde toplumsal yeterliliğin artmasına ve psikolojik olarak pozitif bir şekilde işlevselliğe kavuşmasına doğrudan katkı yapar. Annelerin kızlarına olan yakınlıkları ve bağları, kızların otonomi geliştirmesini kısıtlar. Bunun kısa vadede etkileri, yüksek miktarda pasiflik ve başkalarına bağımlılıktır. Uzun vadedeki negatif etkileri ise kendine faydacılık, kendine değer verme, kişisel hedefler, hayattan beklentiler ve başarılar üzerinde görülebilir.
KADINLARIN KARİYER GELİŞİMLERİ Kadınların kariyerleri, hayatlarında uzun süreleri kapsamadığı ve erkeklerinki kadar önemli olmadığı varsayılmasına rağmen, son 40-50 yılda meydana gelen toplumsal değişikliklerle kadınların ev dışında istihdamını oldukça yükseltmiştir. Bunun sonucu olarak, kariyerleri kadınların hayatlarının önemli bir parçası haline gelmiştir ve iş hayatları kadınların mental sağlıkları üzerinde kritik öneme sahiptir. Birleşik Devletler’de iş gücünün önemli bir kısmını kadınlar oluşturmaktadır ve bunların çok büyük kısmı ev dışında çalışmaktadır. Yirmi beş-kırk dört yaş arası çalışan kadınların oranı %75 iken, yetişkin bir kadının hayatı boyunca en az bir defa çalışma olasılığı %90’nın üzerindedir. En yaygın aile biçiminin karı-kocanın çalıştığı aile olması şaşırtıcı değildir.
316
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kariyer Kadınlar için Neden Önemlidir? Freud’un da bir zamanlar belirttiği gibi, kadınlar da erkekler gibi hayatlarından tatmin olmak için birkaç tane kaynağa ihtiyaç duyar. Psikolojik olarak topluma uyum sağlamış insanlar efektif olarak hem sevebilir hem de çalışabilir. Erkekler de kadınlar da aile ve arkadaş ilişkilerinden hoşnutluk, iş hayatlarından da başarı isterler. Yapılan araştırmalara göre; hayatlarından en çok memnun olan kadınların çalışan kadınlar olduğu, en az tatmin olanların ise bütün yetişkin hayatları boyunca ev kadını olanlar olduğu görülmüştür. Kadınların Kariyer Seçimlerindeki Engeller Matematik Matematik alanında başarılı olabilmek ve kariyer opsiyonlarına erişmek için lisede 4 yıl boyunca hazırlanmak şarttır. Matematik geçmişi gerektirmeyen üniversite bölümü, konusu insan olan bilimler ve sanat okulları dışında yok gibidir. İş yönetimi, ekonomi, tarım, mühendislik, ormancılık, sağlık bilimleri, beslenme, yiyecek ve tüketici bilimleri, fiziksel bilimler ve bilgisayar gibi bölümlerin hepsi adaylardan matematik geçmişine sahip olmalarını ister. Kendini Yeterli Görme Beklentileri Kendini yeterli görme, belirli görev ve davranışların başarılı bir şekilde yerine getirilebilmesi inancına denir. Örneğin; bir kişi kendini matematiksel denklemleri çözebilecek, patlak bir tekeri değiştirebilecek ya da bebeğe bakabilecek kapasitede görebilir. Kendini yeterli görmek bireylerin performansını, yükselmesini engelleyebilir; başarısızlık veya cesaret kırılmasıyla karşılaşıldığında vazgeçme eğilimine itebilir. Kariyer bağlamında yaklaşım davranışı neler deneyeceğimizi tanımlarken, sakınma davranışı neler deneyemeyeceğimizi ele alır.
317
PSİKOLOJİ SIRLARI
Eğitim Sistemindeki Engeller Kariyer gelişimi ve başarılarında eğitimin önemini abartmak zordur. Elde edilen eğitimin düzeyi ve doğası, kariyer başarıları ve yetişkin sosyoekonomik hayat stili ile statüleri doğrudan etkiler. Eğitim düzeyi arttıkça, kadınlar ve erkekler için gelir düzeyi de doğru orantılı olarak artar. Kariyer Seçimlerine Destekler Destek vermeyen çevrelerin kadınlar için engeller teşkil etmesi gibi, destekleyici çevreler de kadınlar için yardımcı faktörler olabilir. Hayati önem taşıyan destek formu, aileler özellikle ebeveynler ile bireylerden yaşça büyük akrabalar tarafından verilendir ve bu durum her etnik kültürden bütün kadınlar için geçerlidir. Eşitliği Etkileyen Diğer Engeller Kadınların, iş yerlerinde eşitliği sağlamak amacıyla ayrımcılık ve cinsel taciz engellerini kaldırmanın hayati öneme sahip olduğu uzun süredir tartışılmaktadır. Açıkça ayrımcılık yapmak kanunen yasak olmasına rağmen, resmi olmayan yollarla yapılan ayrımcılık varlığını sürdürmeye devam etmektedir. Örneğin; kadınların, erkeklerin hâkim olduğu iş alanlarına girmelerine izin verilmesine rağmen, orada bulunmalarının hoş karşılanmadığı, açık veya dolaylı yollardan kendilerine bildirilir. Sözlü taciz ile görmezden gelme arasında değişen davranış türleri, çalışma alanlarını katlanılmaz hale getirebilir. Bunlara; yüksek miktardaki maaşlar, terfilerdeki ayrımcılıklar da eklenebilir.
AŞK, SAMİMİYET VE PARTNERLER Bağlanmaya duyulan ihtiyaç, samimiyete olan çekim, bir ya da daha fazla ait olma farkındalığı, insan olmanın mihenk taşıdır. İnsanoğlu kısa da olsa, pozitif, anlamlı ilişkiler kurmaya ve sürdürmeye sürekli bir ihtiyaç duyar.
318
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu ait olma hipotezi erkekler ve kadınların ikisi için de geçerli olsa da; özellikle kadınlar, bağlantıyı kurmaya ve ayakta tutmaya istek duyan taraftır. Çekim ve İlişki Gelişimi Çekim Teorileri Operant koşullanma teorisi (bir tepki/davranışın bir kuvvet tarafından takip edildiği yöntem) ile klasik koşullanma teorisini (uyarıcı unsurun bir tepki tarafından takip edildiği yöntem) içine alan genel teoriler, kişilerarası ilişkilere adapte edilmiş piyasa teorisi olan değişim teorisinin temelini oluşturur. Değişim teorisinin birkaç prensibi, ödüller (bir destek veya memnuniyet), bedeller (ceza veya önceden kaybedilen ödüller) ve sonuçları (ödüller eksi bedeller) kapsar. Bir başka kişiye karşı duyulan çekim, bu kişiden gelen göreceli sonuçlardır. Genel kanı, birbirine zıt olan kişilerin birbirini çektiğini iddia etse de; yapılan araştırmalar benzerlik gösterenleri, birbirlerini tamamlayanları desteklemiştir. Yakın çevrelerde olma, bireylerin çekimini etkileyen çevresel etkilerin başında gelir. Aile veya arkadaşlar aracılığıyla ya da aynı mekânda bulunan (okul, iş, mahalle) insanların daha sık etkileşim içine girmesi ve birbirlerini çekmesi daha muhtemeldir. Partnerlik Partnerler flört dönemini geçip uzun süreli ilişkilere geçtiklerinde ilişkileri birkaç duruma dönüşebilir. En yaygın durum heteroseksüel evliliktir ve insanların büyük çoğunluğu hayatlarının belirli bir döneminde evlenirler. Gittikçe yaygınlaşan aynı evde yaşama da, uzun süreli ilişki türüne verilebilecek başka bir örnektir. Bu durum, bazı çiftler için evliliğin habercisi niteliğinde olup, bazıları için ilişki türüdür. Hem genç çiftler hem de yaşlı çiftler için aynı evde yaşama oranı giderek artmaktadır. Yaşlı çiftlerde bunun nedeni, emeklilikte bazı haklardan yararlanmak ve yasal formalitelerden uzak durmak olarak görülebilir.
319
PSİKOLOJİ SIRLARI
Aşk Aşk, romantik ilişkilerin merkezindedir. Burada odaklanan romantik sevgi olmasına rağmen; ebeveynler ve diğer aile bireylerine sevgi, arkadaş sevgisi gibi sevginin diğer formları da gözardı edilmemelidir. Romantik aşkın çiftlerin hayatta kalması ve ilişki kurması, toplumsal ve kültürel inşa ve kişisel gelişim için dizayn edilmiş evrimsel bir mekanizma olduğu görüşü oldukça yaygındır. Cinsellik Her romantik sevgi cinsellik içermese de, her cinsellik romantik sevgi ile alakalı olmasa da, ikisi sıklıkla bir aradadır. Kadınlar, sosyal etkileşimleri erkekler kadar cinsel açıdan görmeye meyilli değildirler ve bu yüzden erkekler tarafından sıklıkla yanlış yorumlanırlar. Samimiyet Samimiyet, kuvvetli bir şekilde yakınlık ve güven hislerini duyma olarak kavramlaştırılabilir. Ama samimiyet hakkında uzun araştırmalar yapan Prager; samimiyeti, “etkileşimsel ve davranışsal çerçevede samimi davranışların samimi deneyimlere yol açması” olarak nitelendirmiştir. Prager’e göre romantik partnerler, diğer partner tarafından anlaşılan kendini açığa vuran pozitif duygulardan oluşan ve partnerleri daha da yakınlaştıran yasalaşmış davranışlar sergilerler. Zamanla, samimi deneyimlemeler gerçek samimi bir ilişkiye dönüşür. İlişkinin Kaybedilmesi Ayrılık Bir ilişkinin kaybedilmesi, ayrılma veya boşanma olarak gerçekleşebilir. Ayrılığın etkisi çiftler arasında resmi bağlar olmadığı için göz ardı edilebilmesine rağmen, derin acılara sebep olabilir. Ayrılığa neden olan birçok neden vardır ama Duck bunları; önceden belli olanlar (partnerlerin ilişkinin başından itibaren birbirlerine uymaması), mekanik hata/ süreç kaybı
320
PSİKOLOJİ SIRLARI
(partnerlerin birbirlerine karşı negatif davranışlar sergilemesi veya aldırmaması) ve ani ölüm olarak üç gruba ayırmıştır. Boşanma Araştırmalar, boşanmanın en geçerli sebebinin çiftler arası iletişimde, çatışma çözümlemede, cinsellik ve yakınlıktaki bozulmalar olarak göstermektedir. Bu yaygın görüşlerin bir kısmı hiçbir gerçeklik taşımazken, bir kısmı da gerçeklik içerir. Kısaca; evlilikte eşitlik ilkesi, “Sen bunu benim için yap ben de senin için bunu yapacağım”dır. Yani davranış alışverişi, “eğer eşiniz sizin için yeterli miktarda iyi şey yaptıysa, onun için aynı sayıda iyi şey yapabilirsiniz” esasına dayanır. Düşük veya Yüksek Beklentiler Araştırmalar, mutlu çiftlerin ilişkilerinde beklentilerini yüksek, mutsuz çiftlerin ise düşük tuttuklarını göstermekte; ancak, mutlu çiftlerin % 69’unun önemli olarak gördükleri sorunlarına bir çözüm bulamadıklarını ve bu problemlerle karşılaştıklarında uzlaşmaya ve uyumlu kalmaya çalıştıklarını söylemektedir. Aldatma, gerçekten de önemli bir boşanma sebebidir. Ama aldatmanın kendisinden çok, sonucunda oluşan ve evliliğin temel taşlarını yerinden oynatan güven, yakınlık azalması ve çatışmanın artması gibi nedenler boşanmaya sebep olmaktadır.
KADINLARIN ÜREME SAĞLIKLARI: SORUNLAR, ÇÖZÜMLER, ANLAŞMAZLIKLAR Hamilelik Döneminde Anne Adayının Psikolojisi Hamilelik dönemi birçok kadın için mutluluk ve üzüntü, cesaret ve kaygı, yalnızlık ve birliktelik gibi zıt duyguların bir arada olduğu bir duygusal dalgalanma dönemidir. Anne adayı bir yandan heyecanlı bir bekleyiş yaşar, ama bu heyecana kaygılar da eşlik eder.
321
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bebeğin sağlığı, doğum, bebeğin bakımı, emzirme gibi birçok konuda yaşanan bu kaygılarla baş edebildiği ölçüde stressiz bir hamilelik geçirecektir. Bu durum, henüz anne karnındayken bebeğin de ruhsal sağlığını yakından ilgilendirecektir. Bu dönemde yaşanan korkuların ve kaygıların çoğu son derece olağandır. Bu kaygıların bir kısmı vücuttaki fiziksel değişikliklere bağlı, bir kısmı da yaşantılarla ilgilidir. Bu dönem aslında anne adayının kendini, kadınlığını, değişkenliklerini, duygulanımlarını keşfetmesi için ideal bir dönemdir. Yepyeni, farklı bir beni keşfetmek ve içinizde daha önce tanımadığınız duygularla tanışmak bu dönemi aslında benzersiz bir dönem yapar. Hamilelik dönemi kısa süren, ama kadının kendisi için değerli bir dönemdir. Annenin yapması gereken, kaygıları ve korkuları bu dönemin doğal bir parçası olarak kabullenip, arkasına yaslanıp hamileliğin keyfini çıkartmak olmalıdır. Çocuk yetiştirmek hamilelik döneminde başlayan bir süreçtir. Anne adayı kendi duygularını doğru tanıdıkça, tanımladıkça bebeğine daha sağlıklı bir anne modeli oluşturacaktır. Eğer duygularını tanımaktan kaçınır, onları görmezden gelir, destek almaz ise gerginlik ve stres dolu bir dönem yaşanması ve bunun bebeği de etkilemesi kaçınılmaz olacaktır. Hamilelik döneminde oluşan kaygılarla başa çıkabilmek için: - Eş desteği - Aile bireylerinin desteği - Hamilelik dönemi, doğum ve sonrası hakkında bilgilenme - Gevşeme egzersizleri - Psikolojik destek gereklidir. Doğum Sonrası Annenin Psikolojik Durumu Doğum sonrası dönemde de, tıpkı hamileliğin ilk döneminde olduğu gibi fizyolojik değişiklikler çok hızlı gerçekleşmektedir.
322
PSİKOLOJİ SIRLARI
Hormon seviyelerindeki hızlı düşüş, duygu durum değişikliklerini de beraberinde getirmektedir. Bununla birlikte başka faktörler de annenin doğum sonrası psikolojik sorunlar yaşamasına neden olacaktır: - Eş ve aileden yeteri kadar destek görmemek - Maddi sorunlar - İstenmeyen gebelik - Evlilik problemleri - Doğum sırasında yaşanan zorluklar - Bebeğin sağlık durumu - Eski depresyonlar - Kalıtımsal yatkınlık, doğum sonrasında annenin kendini kötü hissetmesine neden olacaktır. Annenin gerek bebek ile gerek ailenin gelecek yaşantısı ve düzeni ile gerekse kendisi ile ilgili pek çok kaygısı olacaktır. Bebeğin sağlıklı olup olmayacağı, bebeğe yeterince iyi bakıp bakamayacağı, maddi olarak bebeğe yeterli olup olamayacağı, bebeği emzirip emziremeyeceği, varsa diğer çocuk ile bebeğin birbirleri ile uyumu, eş ile iletişim, fiziksel olarak doğum öncesi haline dönememe, işe geri dönecekse bebeğin bakımı gibi birçok konu, annenin zihnini kurcalar ve kaygılanmasına neden olur. Bu kaygılar, sık ağlama, yorgunluk, duyguların kısa süre içinde mutluluk-mutsuzluk arasında değişmesi, öfke krizleri, iştah kaybı, uykusuzluk gibi belirtiler şeklinde açığa çıkabilir. Ancak bu durum kısa sürelidir. Her annenin doğumdan bir kaç gün sonra hafif ya da yoğun olarak yaşayacağı ve 1-2 haftayı geçmeyecek bir durumdur. Bu dönemde, annenin özellikle eşi ile olumlu ilişkiler içinde olması destekleyici olacaktır. Yalnız olmadığını hissetmesi, birlikte zaman geçirmek, bebeğin bakımını paylaşmak, dinlenmesi için olanak yaratmak, küçük şekerlemelere fırsat tanımak, yürüyüş yapmak, doğru beslenmek, fiziksel bakımını ihmal etmemek bu dönemin kolayca atlatılmasını sağlayacaktır.
323
PSİKOLOJİ SIRLARI
Eğer doğum sonrası görülen bu duygu durum değişikleri 2 haftadan uzun sürüyor, annenin çevresi ile ve özellikle bebek ile iletişimini bozuyorsa, iştah ve uykuda azalma, karamsarlık, isteksizlik, mutsuzluk, öfke, dikkatsizlik, unutkanlık ve intihar fikirleri varsa, mutlaka bir uzmandan yardım almak gereklidir. Doğum sonrası depresyonu olarak adlandırılan bu durumun tedavisi için annenin terapi ve ilaç desteği alması, babanın ve ailedeki diğer kişilerin de danışmanlık alarak anneye nasıl yardımcı olacakları konusunda bilgilendirilmeleri önemlidir. İstenmeyen Gebelik Ortalama yaşı 26 olan kadınlara, maddi sıkıntılar içinde yaşanan gebelik, annenin sağlığına tehdit oluşturan gebelik, cinsel saldırı sebepli gebelik, küçük yaşta gebelik, okulda cinsel eğitim verilmemesi kaynaklı gebelik halinde başlarına neler gelebileceği sorulmuş ve ülke değişse de, istenmeyen gebelikte kadının durumunun değişmediği ortaya çıkmıştır. Bu durumdan genellikle kadınlar sorumlu tutulmakta; ailesinden, akrabalarından ve arkadaşlarından bile destek almamaları gerektiği düşünülmektedir. Benzer şekilde, tıbbi ve psikolojik yardım da uygun bulunmamakta ve önerilmemektedir. İstenmeyen gebelik yaşayan kadınlar, çoğunlukla yalnızlığa ve çaresizliğe itilir. Bu olumsuz bakış, doğum olursa çocuğa da yansır ve istenmeyen gebelik sonucu doğan bebeklerin bakımına daha az özen gösterilir. Lohusalık Dönemi Yeni doğum yapmış annenin hormonal durumundaki ani ve dramatik değişiklikler, onu normalde kolaylıkla baş edebileceği faktörlere karşı duyarlı hale getirir. Hormonal değişikliklere ek olarak; gebelik ve doğum, uyku düzeninin bozulması, alışılmamış olaylar, bebeği, eşi ya da diğer çocukları ile ilgili anksiyete nedeniyle annenin fiziksel gücü azalır. Postpartum hafif depresyon birçok yeni annenin en ufak bir problem karşısında kendisini gözyaşlarına boğulma durumunda bırakır. Bazı kadınlar kendilerini kısa bir süre için yetersiz hissederler.
324
PSİKOLOJİ SIRLARI
Ancak bu, genellikle kendilerine ve bebeklerine güvenleri geliştikçe ortadan kalkar. Uyuyamama ve depresyon 1–2 günden fazla sürerse, annenin Postpartum psikoza girmesini önlemek için psikiyatrik yardım istenmelidir. Doğum Sonrası Cinsel Yaşam Cinsel aktiviteye, annenin perinesinin normale döndüğü, kanamasının sona erdiği 6. Haftadan sonra başlanılmalıdır. Çoğu annede yorgunluk, halsizlik, ağrı, koitusda ağrı ve korkuya bağlı olarak cinsel istek azalır. Normal cinsel hayata dönmede eşin önemli bir desteği vardır. Bu yüzden eş bu konuda özen göstermeli, anneye duyarlı davranmalıdır. Doğum sonrası dönem, anne ve babanın çocuğa, doğuma ve doğurganlığa yoğunlaştığı bir dönem olduğundan aile planlanması yöntemlerinin konuşulması için uygun bir zamandır. Doğum sonrası 6 hafta cinsel ilişki yasaktır. Bu dönem bittikten sonra doktorla görüşerek için uygun olan aile planlaması yöntemi seçilebilir. Kürtaj Birçok kişi kürtaj sonrasında herhangi bir psikolojik yardıma ihtiyaç duymaz. Kürtaj sonrası pişmanlık duyguları nadir görülmektedir. Aksine, kürtaj sonrasında en sık hissedilen duygu rahatlamadır. Geçici suçluluk duygusu, üzüntü veya kaybetmişlik hissine de sık rastlanır; ancak birçok kadın kendilerini etkileyebilecek bu negatif duyguların üstesinden gelebilmektedir. Kürtaj sonrası süreçte duygusal olmak normaldir. Üzüntü veya yas duyguları kişiyi etkileyebilecek olsa da, bu duygular birkaç gün içinde kaybolacaktır. Ancak, sosyal dayatmaların ve tabuların büyük olduğu ülkelerde kadın suçluluk hissedebilir ve utanç duyabilir. Kürtaj sonrası yaşanabilecek deneyimlerde her kadın özgündür. Çoğu kadın var olan koşullar dâhilinde en doğru seçimi yaptıklarını ifade ederek rahatlama duygusu yaşadıklarını belirtirler. Bu, en sık rastlanan tepkidir.
325
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bununla birlikte bazı kadınlar için kürtaj; üzüntü, suçluluk, öfke, utanç ve pişmanlık gibi farklı duygusal tepkiler de yaratır. Bazı kadınlarsa, suçlu hissetmeleri gerektiğini düşündüklerinden ve aksine suçluluk deneyimlemediklerinden dolayı kendilerini kötü hissederler. Genel olarak duygusal acıyı anlamak; yas, suçluluk, öfke veya utanç gibi duyguları aşmaya yardımcı olur. Hormonlar gebelik öncesi duruma geçmek üzere değişir. Bu kimyasal değişim, üzüntü hissedilmesine ve hüzün duyulmasına sebebiyet verebilir. Kararı, kişinin kendisi yerine bir başkası vermiş ve zorlamış olabilir. Aileden veya arkadaşlardan yeterli destek almamış olunabilir. Bu yalnızlık durumu, kadınların kürtaj sonrasında stresli hissetmelerinin temel faktörlerinden biridir. Nadir olarak, kadınlar kürtaj sonrasında klinik depresyon yaşayabilirler. Eğer duygular yoğunsa ve zamanla hafiflemiyorsa, bu bir depresyon belirtisi olabilir ve hemen bir profesyonele danışılması gerekir. Kürtaj sonrası depresyon riskini arttıran; depresyon geçmişi, anksiyete ve panik atağa sahip olmak gibi faktörler mevcuttur. Depresyon, oldukça ciddi bir hastalıktır. Depresyon yaşadığına inanılıyorsa yardımcı olabilecek doktor, terapist veya danışman gibi kimselerden profesyonel yardım almak çok önemlidir. Post-Kürtaj Sendromu Tıbbi ve bilimsel çevrelerin çoğu, kürtaj gerçekleştiren kadınların kürtaj sonrasında ya çok az yaşadıkları ya da hiç psikolojik problem yaşamadıkları konusunda genel uzlaşıya varmışlardır. Bununla birlikte, kürtaj karşıtı çevreler de kadınların bir post-travmatik stres bozukluğu olan post-kürtaj sendromu yaşayacaklarını iddia etmektedir. Güvenilir ve önyargısız çalışmalar, kürtaj sonrası psikolojik sıkıntılar görülebilse de, bunların nadir, hafif ve kısa süreli olduğunu göstermektedir. Çoğu psikiyatri uzmanı post-kürtaj sendromunun varlığından şüphe etmektedir ve kürtajın insanın hayatında yaşayabileceği başka herhangi bir stresli deneyimden daha farklı olmadığını belirtmektedir.
326
PSİKOLOJİ SIRLARI
Doğum Kontrolü Evli çiftlerin istedikleri zaman istedikleri kadar çocuk sahibi olmaları, istemedikleri zaman da bu gebeliklerin önlenmesi, aile planlamasının tanımı ve amacıdır. Bu amaç doğrultusunda çeşitli doğum kontrol yöntemleri kullanılmaktadır. Tercihler her çiftte farklılık gösterdiği gibi, bazı korunma yöntemlerinin yan etkisi de vardır. Doğum Kontrol Yöntemleri Çiftlerin en büyük korkusu istemedikleri bir zamanda gebeliğin oluşmasıdır. Çünkü, gebelik oluştuktan sonra istenmeyen bir gebeliğin devamına izin verecek veya hoş olmasa da bir kürtaj kararı vermek zorunda kalacaklardır. Günümüzde gebelikten korunma yöntemleri çok çeşitlidir ve her gün yeni yöntemler uygulanmaya başlamaktadır. Kısırlık Uygulanan tedaviye ait faktörler, tedavi gören bireyleri olumsuz etkileyebilir. Tedavinin süresi, nedeni, ne kadar sıklıkla ve kaç kere tedavi görüldüğü, nasıl bir tedavi uygulandığı, tedaviye ait başarılar kişileri yeni bir tedaviye başlarken etkileyen önemli nedenlerdir. Aynı zamanda, psikolojik destek ihtiyacının belirlenmesinde etkin rol oynar. Daha önce çocuk sahibi olunması bireylerin yaşadığı stres düzeyini etkiler. Stresin yaşamın üzerindeki etkisine bakıldığında kısırlık problemiyle yakından ilişkili olduğu düşünülse de, yapılan araştırmalar stresin kısırlık üzerinde doğrudan bir etkisi olmadığını göstermektedir. Diğer yandan, aynı araştırmalar kısırlık probleminin strese neden olabileceğine işaret etmektedir. Kısırlığın genel tanımına bağlı olarak; stres kronik olarak yaşanabileceği gibi, tedavi sırasında uygulamalara ve test sonuçlarına bağlı kısa dönemli stres de yaşanabilir. Özellikle, tedavinin birden çok tekrarlandığı çiftlerde stres oranlarının daha yüksek olduğu saptanmıştır. Stres; tedavi sürecinde en fazla, embriyo transferi sonrasındaki bekleme döneminde yaşanmaktadır. Stresi yaratan diğer bir etmen de stresli olmamaya çalışmaktır.
327
PSİKOLOJİ SIRLARI
Çiftler kimi zaman stresli olmanın stresini ve suçluluğunu hissetmektedirler. Cinselliğin çiftler için yapıcı ve onarıcı etkisi, tedaviyle birlikte terk edilir. Cinsel ilişki tatmin olmaktan çok, belirli zamanlarda yapılması gereken bir görev haline dönüşür. Cinsel olarak yaşanan tatminsizlikler, çiftin doğal etkileşimini olumsuz etkileyebilir; çiftler cinsellikten soğuyabilir. Her yaşamsal kriz gibi çocuk sahibi olamamak da çiftler arasındaki etkileşimi etkiler. Çiftlerin bu durum karşısında gösterdikleri psikolojik tepkilere bakıldığında, eşlerin birbirlerine çok yakın hale geldiği (uyumlu birliktelik) ya da kendilerini ciddi bir ilişki problemi içinde buldukları (düşmanca birliktelik) gözlenebilir. Uyumlu birlikteliği tercih eden çiftler, ilişkinin olumsuz taraflarını tehdit edici olarak algılar ve olumsuz herhangi bir duygu ve düşünceyi ilişkiye getirmezler. Başka bir deyişle, normal aile uyumlu olur ve kısırlık tedavisi, bu mutlu tablonun düşmanıdır. Öte yandan, düşmanca birliktelik yaşayan çiftler ilişkinin olumlu taraflarını kaybederek, ilişki içindeki olası problemleri çocuk sahibi olamamalarının nedeni olarak düşünürler. Böylelikle çocuk sahibi olmak, ilişkinin kurtarıcısı haline gelir. Çocuk sahibi olamayan çiftlere yönelik psikolojik desteğin ana hedefi, psikolojik tedaviden çok çiftlerin yaşadıkları problem ile ilgili psikososyal desteğin sağlanması, özellikle yaşadıkları stresle nasıl başa çıkabileceklerine yönelik çalışmaların yapılmasıdır. Çocuk sahibi olamamanın yarattığı psikolojik tepkiler, genelde benzer etki yaratmasının da etkisiyle her çiftin içinde bulunduğunda verebileceği doğal tepkiler olmasından kaynaklanır. Psikolojik destek, bu dönemin birey üzerinde yaratacağı etkileri en aza indirmeyi hedefler. Yaşadıkları problemin anlamı her çift için farklı olabilir. Dolayısıyla, psikolojik destek çalışmalarında bireyin içinde bulunduğu kültür, sosyal yapı, psikososyal müdahale yöntemlerinin seçimi de göz önünde bulundurulur. Bireyin kısırlık tanımının yarattığı belirsizlik duygusunu nasıl algıladığı, kayıp yaşantısı, kriz döneminde kullandığı başa çıkma mekanizmaları, eşle iletişim gibi konularla ilgili bilgi alınır.
328
PSİKOLOJİ SIRLARI
Çalışmalarda bireysel çalışma hedeflerinin yanı sıra, çiftlerin iletişim becerilerinin arttırılması da hedeflenir. Eşlerin birbirleriyle kurdukları iletişimin kalitesinin arttırılması amacıyla çatışma yaratan unsurlar gözden geçirilir. Tedavi dönemine uyumu zorlaştıran bilişsel ve davranışsal etmenlerin değerlendirilerek; eğitim ağırlıklı programların yanında, bedeni tanımaya yönelik rahatlatıcı aktivelerle desteklenen, bireye ya da çifte özgün çalışma programları düzenlenir.
ORTA YAŞ GEÇİŞİ Orta yaş denilen 40’lı yaşlar genel olarak kişinin hayatının durgunlaştığı, çalışma ve sosyal hayatının yavaşladığı bir dönemdir. Bu dönem oldukça çatışmalı duygular içerir. Geçici bir dönem olduğu için de, orta yaş krizi olarak adlandırılır. Kadınlar, erkeklere göre daha duygusal yapıda oldukları için bu dönemde daha hassas olabilirler ve zorlanabilirler. Yapılan araştırmaların birçoğunda bu duruma hormonların sebep olduğu sıkça söylense de, bu konuda kesin bir teşhis koymak doğru değildir. Orta Yaş Sendromunun Belirtileri Orta yaş döneminde her kadın aynı belirtileri göstermeyebilir. Öncelikli ortak durum, yaşanılan duygu karmaşası ve çelişkilerdir. Kişi; yaşamını sorgulamaya, yaptıklarını ve yapamadıklarını gözden geçirip pişmanlık duymaya başlayabilir. Yapmak istediği şeyler için çok geç kaldığını, yeterince genç olmadığını düşünüp vazgeçebilir. Bazı kadınlarda yaşanılan kriz etkisi ile birlikte cinsel hayata ilgisizlik görülebilir. Vücudunda oluşan bazı değişimler onu mutsuz ettiği için kendisinin beğenilmeyeceğini düşünebilir. Bazı kadınlar ise tam tersine “ben hâlâ güzelim” mesajı vermek için kendisinden yaşça küçük erkelerle birlikte olmak isteyebilir. Bu dönemde kadınlarda yaşlanmaya bağlı olarak kilo alma, saç dökülmesi, beyazlaması, sarkmalar ve çatlaklar görülebilir.
329
PSİKOLOJİ SIRLARI
Bu duruma bağlı olarak da, kadın kendi dış görünüşünden rahatsız olacak ve beğenilmeme korkusunu daha yoğun yaşayacaktır. Çoğu kadın bu dönemde güzelleşmek için yaşlanmayı geciktirici tedavilere (estetik ameliyatlar) daha sık başvurabilir. Bu dönemde en çok yaşanan sorunlardan biri de boşanmalardır. Duygu karmaşası, çiftlerin aile düzenini de bozabilir. Kadınlar çocuklarını ve eşlerini bir yana bırakarak hayatı daha yoğun ve yüksek tempoda yaşamak isteyebilirler. Orta yaş sendromu, dış görünüşüne fazlaca önem veren kadınlarda daha yoğun ve sancılı geçebilir. İş yerinde kariyer olarak istediği konumda olamaması, 40 yaşına kadar evlenmemiş olması ya da evli olup çocuğunun olmaması, bu dönemde kadının aldatılması, orta yaş bunalımını ortaya çıkaran nedenler olarak sıralanabilir. Bu dönemi rahat atlatmak için birey, yaşadığı durumu mutlaka tanımlamalı ve paylaşmalıdır. Bu dönemde evli olan çiftler daha çok sohbet etmelidirler. Her yaşın ayrı bir güzelliği olduğunu düşünmeli; fiziksel değişimler, yaşamın getirisi olarak görülmelidir. Birey kendiyle barışık olmalı, yaşamayı ve kendini sevmeyi yaşam tarzı olarak belirlemelidir. Eğer yaşadığı sorunların üstesinden gelemiyor ve yoğun duygular içine giriyorsa mutlaka psikolojik yardım almalıdır.
KADINLAR VE YAŞLILIK Son yıllarda gelişen teknoloji ve insanların sağlık bilincinin güçlenmesi ile ortalama yaşam süresi uzamış, dünyadaki nüfus oranı ise artmıştır. Yirminci yüzyılın başlarında ortalama yaşam süresi 40 yıl iken, 1950–2000 yılları arasında bu süre 66’ya çıkmıştır. Yaşlılık dönemi, 65 yaş civarı olarak kabul edilmektedir. Bu dönemde kişi hem zihinsel, hem fiziksel hem de kişilik açısından değişimler gösterir.
330
PSİKOLOJİ SIRLARI
Zihinsel Değişimler Daha yavaş düşünme, algılamada ve yeteneklerde zayıflama, dikkatsizlik, öğrenme yetisinde azalma, motor kabiliyetlerin zayıflaması gibi özellikler zihinsel yaşlılık belirtileri olarak kabul edilir. Kişilik Açısından Değişimler Esneklikte azalma, yeni durumlara uyum sağlayabilme, yeni düşünceleri kabul etme, ilişkilerde daha seçici olma, insanlara şüphe ile yaklaşma, kendiyle ve kendi bedeniyle daha çok ilgili olma gibi özellikler, kişilik açısından yaşlılık belirtileri olarak kabul edilir. Fiziksel Değişimler Yaşlandıkça dokular daha az elastik bir hal alırlar. Bu da, dokuların doğal yapılarının bozulmasına sebebiyet verir. Dokuların normal yapısını kaybetmesi ise organ bozukluklarına yol açabilir. Yaşlılık engellenemez bir olgudur, zaman durdurulamayabilir fakat geride kalan yıllarda ne kadar sağlıklı yaşanılmış ise, o kadar geç yaşlanılır. Yaşlılık ve Ekonomik Durum Batı kültürlerinden örnekle, yaşlılar sürekli bireyselleşen aileler için yalnızlığa mahkûm edilmiş durumdadırlar. Sürekli çalışıp eve para getiren bireyler, yaşlı kimseyi bir yük olarak görmeye başlayabilir ve barındırmak istemeyebilirler. Bunun yanı sıra aileden de soyutlanmış yaşlı bir kimse ekonomik olarak da çok zor durumda kalabilmektedir. Yaşlılık ve Depresyon Yaşlılık, yaşamın her yönden değişime uğraması anlamına gelmektedir. Fiziksel değişimin yanı sıra insan hayatındaki çevresel faktörler de değişime uğramaktadır. Yaşlılık, artık bir genç gibi deli dolu yaşamaya belli bir sınır getirmektedir. Ayrıca; yaşlanmaya bağlı olarak sevilen insanların kayıpları çoğalmış, kişi daha da yalnızlaşmıştır. Kişinin artık bakıma ihtiyacı vardır ve ona bakacak bir ailesi olmadığı takdirde çok daha fazla yalnızlık çekebilir.
331
PSİKOLOJİ SIRLARI
Değişen ortam, yaşam koşulları ve yakın ilişkiler kişiyi bu dönemde mutsuzluk, çaresizlik ve sonuç olarak da depresyona sürükleyebilir. Bilinenin aksine, yaşlılık döneminde depresyon sanıldığı kadar normal değildir. Depresyon, ister genç ister yaşlı kişilerde olsun tedavi edilmesi gereken bir unsurdur. Özellikle yaşlılarda tedavi edilmeyen depresyon, işlevsellikte azalma, sağlık hizmetlerinin daha çok kullanılması ve en kötüsü intihar ile sonuçlanabilir. Yapılan araştırmalarda bazı özelliklere sahip olmanın depresyon oluşma riskini artırdığı bulunmuştur. Bu özellikler; kadın olmak, sosyal destek azlığı, kronik fiziksel hastalığa sahip olmak ve düşük bir sosyoekonomik düzeye sahip olmaktır. Yine yapılan araştırmalarda, 65 yaş üstü bireylerde, majör depresyon görülme oranı %2–4, depresif belirtilerin görülme oranı %10–15 olarak bulunmuştur. Yaşlılık ve Kaygı Yaşlıkta kaygı, genellikle depresyon ile birlikte görülmekte ve çevresel faktörlerden doğan bir olgu olarak kabul edilmektedir. Yaşlılıkta değişen nesilleri görmek, aileden uzaklaşmak, sosyal ortamdaki değişiklikler, fiziksel ve zihinsel değişiklikler kişinin kaygı düzeyinin yükselmesine sebebiyet verebilir. Bu dönemde kaygıya sebep olan asıl olgu ise, kişinin “ölüm” kavramını daha yakından görmeye başlamasından kaynaklanmaktadır. Yapılan bir araştırmada, yaşlılıkla birlikte eğitim ve sosyoekonomik düzey ile ölüm düşüncesi arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Daha eğitimli ve daha iyi sosyoekonomik düzeye sahip olan kişilerin analitik becerileri daha çok geliştiğinden, ölümü daha çok irdelemeye yönelmektedirler. Yaşlılık ve Cinsellik Yaşlılık, beraberinde ilişki problemlerini de getirebilir. Yaşlanan çiftler birbirine karşı daha az ilgi ve saygı duyabilir. Böyle bir durumda kadın kendini cinsellikten çeker.
332
PSİKOLOJİ SIRLARI
Erkek ise cinselliği bir haz alma durumu olarak gördüğünden, eşinden göremediği ilgiyi başkasında aramaya yönelebilir. Kadının kendini cinsellikten emekli etmesi ve mutlu bir şekilde yaşlılığını geçirebileceği bir eş bulmasının, erkeklerin kendilerine arzularını bastıracak bir partner bulmalarından daha zor olduğu kabul edildiğinden, kadınlar yaşlanmayı bir tehdit olarak görürler. Yaşlanan kadın eşi ile işbirliği yapmak yerine çoğu zaman estetik ameliyatlara para döker, sürekli alışveriş yapar ve zamanının çoğunu güzellik merkezlerinde harcar. Oysa, kocası ile işbirliği yapan ve hem güzel bir cinsel hayatı hem de huzur içinde yaşamayı seçen kadın, hem daha az kaygı yaşar hem de maddi açıdan daha az sıkıntı çeker. Tedavi Yaşlılık döneminde yaşanılan depresyon, kaygı, ilişki problemleri veya kişisel problemler mutlaka ve derhal müdahale edilmesi gereken olgulardır. Yaşlılıkta kişi hem daha fazla yalnızlık çeker, hem daha fazla fiziksel yakınmaya sahip olur, hem de daha fazla ölüm kavramına yaklaşır. Bu sebeple, bu dönemde aşırı mutsuz olan kişinin yaşayacağı ruhsal sorunlar daha tehlikeli, bir hal alır. Bu dönemde, kişi mutlaka uzman bir hekimden yardım almalı ve yaşlanan kişinin değişen ortamına adaptasyonu birinci planda tutulmalıdır. Emeklilik Emeklilik, hayat içerisindeki önemli değişim dönemlerinden biridir ve yaşlının sıklıkla karşılaştığı ilk büyük değişimdir. Emekli olan kişi öncelikle gelir kaybına uğrayacak, bunun yanında sosyal rol ve yetkileri de değişecektir. Emeklilikle birlikte yaşanan bu kayıplara uyum sağlayamayan bireyler kendilerini değersiz, önemsiz, yalnız, boşlukta, çaresiz hissedebilirler. Hayatlarının geri kalanını planlamakta güçlük çekerler. Yakınlarına yük oldukları hissine kapılır ve bazen de onlara karşı öfkeli tavırlar sergileyebilirler. Can sıkıntısı çekerler, fiziksel ve ruhsal sağlıkları bozulur. Bu bireylerin çoğunda klinik depresyon görülmektedir.
333
PSİKOLOJİ SIRLARI
Oysa emeklilikle birlikte ortaya çıkan güçlü duygular tanınıp, bu yeni duruma uyum sağlandığında emeklilik, bireyin kişisel gelişimi, büyümesi ve hayata yeni bir bakış açısı getirebilmesini sağlayacaktır. Yaşlılıkta Depresif Bozukluklar Yapılan araştırmalara göre, 2020 yılında depresyon ve depresif bozukluklar, getirdiği hastalık yükü, yaşam kalitesi ve sağlık üzerine olumsuz etkileri açısından başta gelen sağlık sorunu olacaktır. İleri yaşlarda depresyon, hem düşük yaşam kalitesinin önemli nedenlerinden birisi hem de fiziksel hastalıklarla yakından ilişkili olup; yaşlıların, ölüm olasılıkları ve morbiditesinde değişmelere neden olur. Ayrıca, sağlık hizmetinin yanlış yönlendirilmesine ve gereksiz harcamaların artışına yol açabilir. Yaşlı nüfusun ortalama %10-15’ini etkileyen depresyonun, huzurevleri ve bakımevlerindeki sıklığı %25’e kadar çıkmaktadır. Ayrıca yapılan araştırmalara göre, majör depresyon ölçütlerini doldurmayan, eşik altı ya da minör depresyon olarak adlandırılan belirtiler de yaşlı nüfusun üçte ya da dörtte birini etkiler. Yetmiş yaş üstü 1018 kişide yapılan bir çalışmada yaşlılık depresyonu sıklığı %18 olarak bulunmuş; maalesef bu kişilerin sadece %8’inin antidepresan tedavi alabildiği gözlenmiştir. Bu yaş grubu, organik ve fiziksel hastalıklar nedeniyle değişik nedenlerle sıkça sağlık kurumlarına başvurmaktadır. Suçluluk düşünceleri, obsesif ruminasyonlar, ajitasyon ve referans fikirleri yaşlılardaki majör depresyonda sık görülür. Algı bozuklukları, halüsinasyonlar da görülür; fakat diğer psikotik belirtilere göre daha seyrektir. İntihar fikirleri ileri yaşta görülen majör depresyona eşlik edebilir; aktif girişimler kadar pasif intihar girişimi (hastaların yemek yemediği, ilaçlarını almadığı ve yaşamını riskine atacak davranışlarda bulunduğu durum) ile de sonuçlanabilir.
334
PSİKOLOJİ SIRLARI
YAKININI KAYBETME Kayıp ve Yas Süreci İnsanların çoğunun konuşmaktan kaçındığı hüzünlü ve ağır bir konudur kayıp ve yas. Çoğumuz ölümden korkar, onu düşünmekten kaçınır, kendimizin ve sevdiklerimizin sonsuza kadar yaşayacağını varsayarız. Ancak er ya da geç ölüm yaşamımıza girer ve sevdiklerimizi yitiririz. Bu yüzden ölümle ve sonrasında yaşanan kederle nasıl başa çıkabileceğimizi öğrenmek önemlidir. Ölüm Korkusu Ölümden korkmanın birkaç nedeni olabilir: - Yaşam etkinliklerinin değişmesi - Ölümün aile üyeleri ve arkadaşlar üzerindeki yıpratıcı etkisi - Kötü bir ölümden duyulan korku - Ölümden sonra yok olma korkusu - Ölümden sonraki bilinmezliğin korkusu Yas süreci çoğu zaman aşağıda sıralanan aşamalardan geçerek gelişir: İnkâr ve Şok Başlangıçta sevilen birinin ölümünü kabul etmek zordur, ölümün gerçekliği inkâr edilebilir. Yakının ölümüyle ve genel olarak ölümle ilgili duyguları yakınlarla paylaştıkça, kabullenmek kolaylaşır. Pazarlık Çoğu kimse ilahi bir pazarlık yapmaya çalışır. Bu pazarlıkta genellikle yaşamın eğlenceli ve zevkli bir bölümü, kaybedilen insanın geri gelmesi için sunulur. Burada, ölümün geri dönülmezliğinin bir çeşit inkârı vardır. Yapılan hiç bir hesabın yaşananı değiştirmeyeceği, kaybın gerçekliği kendisini gösterdikçe fark edilir.
335
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kızgınlık Geride bırakıp gittiği, yaşamdayken yaptığı ya da yapmadığı şeyler için ölene kızgınlık duyulabilir, bu kızgınlık başkalarına yöneltilebilir. Ölen birine kızgınlık duymak kişiyi dehşete düşürebilir. Oysa onları kabul ederek ve paylaşarak zaman içinde daha az kızgınlık hissedilebilir. Suçluluk Bir yakının kaybında, onunla yapılan ya da yapılamayan şeylerden ötürü pişmanlık ve suçluluk hissedilebilir. Yaşananlar değiştirilemez. O yüzden, hata yapılmış olunsa bile insani yanları kabul edip, kendini affetmek önemlidir. Adalet Arama Bu aşamada en çok sorulan soru şudur: “Neden ben”? Ölümün adaletsizliğine karşı çıkılır ve yaşanılan kaybın bir şeyin bedeli olup olmadığını anlamaya çalışıp, bulamayınca isyan edilebilir. Ölümü hak edilecek bir ceza değil, yaşamın akışının bir parçası olarak görmeye çalışmak gerekir. Depresyon Başlangıçta büyük bir kayıp ya da boşluk hissi yaşanabilir. Ruh halinde düzensizlikler, yalnızlık duygusu ve sosyal çevreden uzaklaşma bunu izleyebilir. Yas tutan biri olarak eski yaşantıya dönmek ve sosyal çevrede olup bitenlerle eskisi gibi ilgilenmek zaman alabilir. Bu aşamada cesaret vermek ya da güven tazelemek gibi teselliler değil, acıya saygı ve sosyal destek yardımcı olur. Yalnızlık Kayıp nedeniyle sosyal yaşamda oluşan değişiklikler, yalnız ve korku içinde hissedilmesine neden olabilir. İnsanlarla görüşür, yeni arkadaşlar edinilirse, bu duygular zamanla azalır.
336
PSİKOLOJİ SIRLARI
Kabullenme Kaybı kabullenme, ondan mutluluk duymak demek değildir. Kaybedileni unutmak ya da önemsememek de değildir. Tam tersine, durumun gerçek olduğunu teslim ederek, onunla başa çıkmaya çalışmaktır. Umut Zamanla, hatırlamanın daha az acı verdiği bir noktaya gelinecek, geleceğe ve daha güzel günlere umutla bakmaya başlanacaktır. Değiştirilemeyecek gerçeklerle başa çıkmada zaman tanımak şarttır.
337