Psikolojinin Temelleri

“PSİKOLOJİNİN TEMELLERİ”

“Psikolojinin Temelleri” St. Clements University / Türkiye Yayınları

Beşinci Baskı MAYIS / 2016 ISBN: 978-9944-0790-1-3

St Clements University TM Bu kitabın her türlü yayın hakkı St. Clements University Türkiye Enformasyon Bürosuna aittir. Yayıncının izni olmadan, eğitim ve tanıtım amaçlı, kısmi alıntılar hariç olmak üzere hiçbir şekilde kitabın tümü ya da bir kısmı yayınlanamaz ve çoğaltılamaz.

Sayfa Düzeni & Dizgi : Hilal KALAYCI Kapak Tasarım : Hilal KALAYCI Redaktör : Esra OKANAKUL Yayın ve Dağıtım : İzmir-1 Cd. No: 33/31 Kızılay, ANKARA Telefon : 444 16 59 Fax : (0312) 4184599 Web Adresi : http://www.stclements.eu E-Posta : yayin@stclements.eu Baskı : Nasip OFSET Sertifika No : 29976 2

St. Clements University Dekanı, Fahri Konsolos, PressGrup Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Yrd.Doç.Dr. Bilal Semih BOZDEMİR’e teşekkür ederiz.

3

İÇİNDEKİLER ANORMALLİK PSİKOLOJİNİN TEMEL YAKLAŞIMLARI..45 • Anormalliğin Tıbbi Yaklaşımı................................................45 • Anormallikte Psikolojik Yaklaşımlar.....................................47 • Psikoanalitik Yaklaşım...........................................................47 • Davranışsal Yaklaşım.............................................................49 • Hümanistik (İnsancıl) Yaklaşım.............................................49 • Kavramsal Model...................................................................50 • Anormallikte Sosyokültürel Yaklaşım....................................51 ERGENLİK DÖNEMİ KAVRAMSAL YETENEKLER.............53 • Psikometrik Yaklaşım.............................................................53 • Gelişimsel Yaklaşım...............................................................54 • Bilgiyi İşleme Yaklaşımı........................................................54 • Araştırma Uygulamaları.........................................................54 • Ergenlik Ve Sosyal Biliş.........................................................54 • Soyut İşlemler Aşaması..........................................................55 ERGENLİK DÖNEMİ CİNSELLİK...........................................57 • Fiziksel Değişiklikler..............................................................57 • Psikolojik Açıdan Alışma.......................................................58 • Cinsel Davranış......................................................................59 BAĞLILIK VE ARKADAŞLIK..................................................60 • Sosyal Kıyaslama Teorisi.......................................................60 4

• Bağlanma Üzerine Etkiler......................................................60 • Arkadaşlık...............................................................................61 • Bir Gruba Mensup Olma Rahatlığı.........................................61 • Arkadaşlık Faktörleri..............................................................61 • Aşk..........................................................................................61 • Araştırmalar............................................................................62 SALDIRGANLIK........................................................................63 • Saldırganlık Çeşitleri..............................................................63 • Saldırganlığın Biyolojik Kökenleri........................................63 • Saldırganlık Ve Vücut Kimyası..............................................64 • Trafikte Öfke Durumu Ve Havada Öfke Durumu...................64 • Hayvanlarda Saldırganlık.......................................................64 • Saldırganlık Ve Üreme............................................................65 • İnsanlar Saldırganlıklarını Kontrol Edebilirler Mi?...............65 YAŞLANMA KAVRAMSAL DEĞİŞİKLİKLER.......................67 • Bilgiyi İşleme Ve Hafıza........................................................67 • Yaşlılıkta Bilgiyi İşleme.........................................................68 • Yaş Ve Kavramsal Değişiklikler Arasındaki İlişkiyi Konu Alan Araştırmalar............................................................................68 • Hafif Düzeyde Kavramsal Bozukluklar..................................69 ALZHEİMER...............................................................................71 • Ad’nin Dünya Üzerinde Dağılışı Ve Etkileri..........................71 5

• Ad’nin Tarihi..........................................................................71 • Ad’nin Risk Faktörleri............................................................72 • Ad’nin Sebepleri.....................................................................72 • Ad Teşhisi...............................................................................73 • Ad’nin 4 Evresi.......................................................................73 • Tedavi.....................................................................................74 • Farmasötik Tedavi..................................................................74 • Ad Komplikasyonları.............................................................74 • Ad’den Korunma....................................................................74 • Gelecek İçin Ad Hakkında Araştırmalar.................................74 UNUTKANLIK VE FÜJ..............................................................75 • Unutkanlık Çeşitleri................................................................75 • Unutkanlık Ve Füj Teşhisi......................................................75 • Unutkanlık Ve Füjde Olası Sebepler......................................76 • Unutkanlık Ve Füj Tedavisi....................................................76 ANALİTİK PSİKOLOJİ- JACQUES LACAN...........................77 • Ayna Evresi.............................................................................77 • Oidipus Kompleksi.................................................................77 • Dil Ve Simge...........................................................................78 • Gerçek Ve Mutluluk...............................................................78 • Lacan’ın Klinik Uygulamaları................................................78 • Aımée Vakası..........................................................................78 6

ANALİTİK PSİKOLOJİ- CARL JUNG......................................79 • Arketipler................................................................................79 • Psişik Yapılar Ve Kişilikler.....................................................80 • Özbenliğin Farkına Varma......................................................80 • Değerlendirme Teknikleri.......................................................80 • Freud İle Yol Ayrımı...............................................................81 ANALİTİK PSİKOTERAPİ........................................................83 • Kişilik Ve Bilinçaltı................................................................83 • Analitik Psikoterapinin Aşamaları..........................................83 • Analitik Teknikler...................................................................84 • Amplifikasyon Metodu...........................................................84 • Aktif Hayal Metodu................................................................84 • Psikolojiye Katkıları...............................................................84 HAYVAN DENEYLERİ..............................................................85 • Hayvanlar İle İlgili Yapılan Deneylere Başvurma Sebepleri.. 85 • Bilimsel Değeri.......................................................................86 • Beyin Çalışmaları...................................................................86 • Harlows’un Deneyleri............................................................86 • Sınırlamalar Ve Etik Kaygılar................................................87 • Yönetmelikler.........................................................................87 KAYGI BOZUKLUKLARI.........................................................89 • Freud Yaklaşımı......................................................................89 7

• Faktörlü Teori.........................................................................89 • Kaygı Tedavisi........................................................................90 • Kavramsal Teoriler.................................................................90 • Fizyolojik Teoriler..................................................................90 • Psikolojiye Etkileri.................................................................91 BEBEKLİK VE ÇOCUKLUK DÖNEMLERİNDE İLGİ VE BAĞLILIK.............................................................................................93 • Bebek- Anne Bağlılığına Örnekler.........................................94 • Primatlarda Bağlılık................................................................95 DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB)....97 • İlişkili Sorunlar.......................................................................97 • İlaç Tedavileri.........................................................................98 • Davranış Tedavileri.................................................................98 • Tarihi Ve Değişen Tanı Belirtileri...........................................98 ÇEKİCİLİK TEORİLERİ..........................................................101 • Cazibe Faktörleri..................................................................101 • Güzellik Ve Aşk Hikâyesi.....................................................102 • Cazibenin Evrimsel Teorileri................................................102 • Kadınlarda Vücut Biçimliliği...............................................102 • Tarihsel Gelişimi..................................................................103 OTİZM.......................................................................................105 • Tedavi...................................................................................106 8

• Otizmde Değişen Algılar......................................................106 DAVRANIŞÇILIK.....................................................................107 • B. F. Skınner Ve Radikal Davranışçılık................................107 • Davranış Sebepleri................................................................108 • Radikal Davranışçılık Ve Karmaşık İnsan Davranışları.......108 • Davranışçılık Prensiplerinin Uygulamaları..........................108 BİPOLAR BOZUKLUK............................................................ 111 • Belirtileri............................................................................... 111 • Çeşitleri................................................................................ 111 • Sebepleri............................................................................... 112 • Etkileri.................................................................................. 112 • Tedavi Yöntemleri................................................................ 112 BEYNİN YAPISI........................................................................ 115 • Arka Beyin .......................................................................... 115 • Orta Beyin............................................................................ 115 • Ön Beyin............................................................................... 116 • Özet....................................................................................... 117 VAKA-ÇALIŞMA METODOLOJİLERİ................................... 119 • Vaka Çalışmalarının Tarihi................................................... 119 • Tasarım Çeşitleri Ve Amaçları.............................................. 119 • Vaka Çalışmalarına Karşı Deneyler......................................120 • Çoklu Vaka Çalışmalarına Karşı Tek Vaka Çalışmaları.......120 9

• Hawthorne’un Çalışmaları....................................................120 • Vaka Çalışmalarında Eleştiriler............................................121 KLİNİK DEPRESYON..............................................................123 • Yaygınlık..............................................................................123 • Tedavi Yaklaşımları..............................................................123 • Depresyon Ölçümleri ..........................................................124 • Depresyon Araştırmaları.......................................................124 • Teoriler.................................................................................124 BİLİŞSEL DAVRANIŞÇI TERAPİ...........................................125 • Rasyonel Tedaviler...............................................................125 • Kendi Kendini Eğiterek Tedavi Etme...................................125 • Sistematik Rasyonel Yeniden Yapılanma.............................126 • Stres Aşılama Eğitimi...........................................................126 • Sorun Çözme Tedavisi..........................................................126 • Oto-Kontrol Tedavisi............................................................126 • Yapısal Psikoterapi...............................................................127 • Diğer Tedaviler.....................................................................127 • Gelişim.................................................................................127 BİLİŞSEL GELİŞİM- JEAN PIAGET.......................................129 • Duyu-Motor Evresi...............................................................129 • İşlem Öncesi Evre.................................................................129 • Somut İşlemler Evresi..........................................................129 10

• Formel (Soyut) İşlemler Evresi............................................130 • Görsellik Evresi Gelişimi.....................................................130 • Standardize Testleri..............................................................130 • Eğitim İçin Etkileri...............................................................130 • Pıaget’in Araştırmalarındaki İncelik.....................................130 • Pıaget’in Etkileri...................................................................131 BİLİŞSEL PSİKOLOJİ..............................................................133 • Teorik Ve Metodolojik Yaklaşımlar......................................133 • Bilişsel Psikolojide Uygulama Araştırmaları.......................133 • Bilişsel Kaynaklar................................................................134 BİLİŞSEL SOSYAL ÖĞRENME- WALTER MISCHEL..........135 • Kişilik Çeşitliliği..................................................................135 • Ruhsal Ve Durumsal Değişkenler.........................................135 • İrade......................................................................................135 • Araştırmaların Gelişimi........................................................136 • Fonksyonel Analiz................................................................136 BİLİŞSEL TERAPİ....................................................................137 • Otomatik Düşünceler Ve Şemalar........................................137 • Düşünce Kalıpları.................................................................137 • Hastanın Zihnini Değiştirme................................................138 • Terapötik Teknikler...............................................................138 • Depresyon Ve Bilişsel Terapi...............................................139 11

ŞARTLANMA............................................................................141 • Klasik Şartlanma..................................................................141 • Klasik Şartlanmanın Altında Yatan Faktörler.......................141 • Edimsel Şartlanma................................................................142 • Skınner Tipi Şartlanma.........................................................142 • Güvercinlerde Batıl İnanç.....................................................143 • Olumsuz Sonuçlar................................................................143 • Etkileşimler Ve Biyolojik Sınırlandırmalar..........................143 • Şartlanma Teknolojisi Uygulamaları....................................144 BİLİNÇLİLİK............................................................................145 • Bilinç Çalışmalarının Geçmişi.............................................145 • Deneysel Çalışmalar.............................................................145 • Jean Pıaget............................................................................146 • Bellek Ve Değişen Durumlar................................................146 • İmge......................................................................................146 • Sonuç....................................................................................147 BİLİNÇLİLİK: DEĞİŞEN DURUMLAR.................................149 • Bilinçteki Çeşitlilik...............................................................149 • Değişen Durumlara Maruz Kalmanın Bilince Etkileri.........149 • Uyku Evreleri.......................................................................150 • Psikoaktif İlaçlar...................................................................150 • Hipnoz Ve Meditasyon.........................................................150 12

• Hipnoz Uygulamaları...........................................................150 • Meditasyonun Faydaları.......................................................151 • Biyo-Feedback (Biyo-Geri Besleme)...................................151 • Duyu Yoksunluğu.................................................................151 • Değişen Durumlar Ve Bilim İlişkisi Hakkında Tartışmalar.. 152 YARATICILIK VE ZEKÂ.........................................................153 • Yaratıcılığın Tanımı Ve Ölçümü...........................................153 • Zekâ Teorileri.......................................................................153 • Benzetmelerin Rolü..............................................................154 • Değerlendirme Testleri.........................................................154 • Bilim Ve Teknolojideki Etkileri............................................154 KALABALIK DAVRANIŞI......................................................155 • Psikolojik Süreçlerin Altında Yatan Faktörler......................155 • Şiddet Kalabalığı..................................................................156 • Kayıtsız (Duyumsamaz) Kalabalık......................................156 • Sosyal Açıdan Faydalı Kalabalık..........................................157 ÖLMEK VE ÖLÜM...................................................................159 • Ölüm Kavramının Gelişme Sürecini Anlama . ....................159 • Ölümün Aşamaları................................................................159 • Ölüm Sistemi........................................................................160 • Ölüm Ve Modern İlişkiler Kavramı......................................160 BUNAMA..................................................................................161 13

• Yaygınlık Ve Etkileri............................................................161 • Sebepleri...............................................................................161 • Bunama Çeşitleri..................................................................162 • Risk Faktörleri Ve Teşhis......................................................162 • Tedavi...................................................................................163 • Farmatik Temelli Tedaviler...................................................163 DEPRESYON............................................................................165 • Bilişsel Ve Stres Teorileri.....................................................165 • Tedavi Yöntemleri................................................................166 • Melankoliden Prozac’a (Depresyonun Tarihsel Gelişimi)...166 GELİŞME...................................................................................167 • Teorik Sorular Ve Özellikleri................................................167 • Psikodinamik Teoriler...........................................................168 • Davranış Teorileri.................................................................168 • Organik Lamba Teorisi.........................................................168 • Pıaget’in Katkıları................................................................168 • Modern Zaman Uygulamaları..............................................168 • Gelişimde Genetik Ve Çevresel Faktörlerin Etkileşimi........169 GELİŞİM BOZUKLUKLARI....................................................171 • Olası Sebepler.......................................................................171 • Gelişim Bozukluklarının Teşhisi..........................................171 • Engelli Nüfusun Gelişimi.....................................................172 14

• Tedavi Seçenekleri................................................................172 • Tedavinin Tarihçesi...............................................................172 TEŞHİS......................................................................................175 • Tarama..................................................................................175 • Değerlendirme......................................................................175 • Önemi...................................................................................175 • İçerik.....................................................................................176 AİLE İÇİ ŞİDDET.....................................................................177 • Olası Sebepler.......................................................................177 • Aile İçi Şiddet Tanısı............................................................178 • İstismar Edilen Bireyler........................................................178 • Tedavi Yöntemleri................................................................178 • Tedavi Yöntemlerinin Tarihçesi............................................179 RÜYALAR.................................................................................181 • Uyku Çeşitleri.......................................................................181 • Rüyalar Ve Gerçekler...........................................................182 • Kökeni Ve Önemi.................................................................182 • Rüya İçerikleri......................................................................182 • Rüya Yorumları....................................................................183 GÜDÜLER.................................................................................185 • Güdü, Destek Ve Öğrenme...................................................185 • Freud Id’sinin Rolü...............................................................185 15

• Yoksunluk Ve İsteklendirici Güdüler....................................185 • Yapboz Kutusu Tekniği İle Öğrenme...................................186 • Merkezi Güdü Hali...............................................................186 İLAÇ TEDAVİLERİ...................................................................187 • Psikotropik İlaçlar Nasıl Kullanılır?.....................................187 • Antidepresan İlaçlar..............................................................188 • Ruh Hali Stabilizatörleri.......................................................188 • Psikostimülantlar..................................................................188 • Antianksiyete İlaçları............................................................188 • Antipsikotik İlaçlar...............................................................189 YEME BOZUKLUKLARI........................................................191 • Risk Altındaki Bireyler.........................................................191 • Yeme Bozukluklarının Sebepleri..........................................191 • Yeme Bozukluklarının Tıbbi Problemlerle İlişkisi...............192 • Anoreksiya Nevroza (İştahsızlık).........................................192 • Bulımıa Nervoza (Oburluk)..................................................192 • Aşırı Yeme Bozukluğu.........................................................192 • Diğer Yeme Bozuklukları.....................................................192 • Yeme Bozukluklarının Yaygınlığı........................................193 • Tedavi...................................................................................193 • Yeme Bozukluklarından Korunma.......................................193 EGO PSİKOLOJİSİ-ERIK ERIKSON......................................195 16

• Erıkson’un Psikososyal Seviyeye Değişimi.........................195 • Gelişim Evreleri....................................................................195 • Geç Çocukluk Döneminin Psikososyal Evreleri..................196 • Yetişkinlik Dönemi Psikososyal Evreleri.............................196 DUYGULAR..............................................................................197 • Duygunun Evre Ve Özelliği..................................................197 • Değerlendirme Ölçüleri........................................................197 • Poligraflar.............................................................................198 • Klinik Uygulamalar Ve Teori...............................................198 • Duygular Hakkında Araştırmalar.........................................198 ENDOKRİN SİSTEM................................................................199 • Omurgasızlar........................................................................199 • Omurgalılar...........................................................................200 • Üreme Davranışları Üzerine Etkisi......................................200 • Hormonal Etkiler..................................................................200 DENEY-BAĞIMSIZ, BAĞIMLI VE KONTROL DEĞİŞKENLERİ.201 • Araştırma Yöntemleri...........................................................201 • Sebep Ve Etki.......................................................................201 • Kontrol Grupları...................................................................202 • Öznel Değişkenler................................................................202 • Ödüllendirmenin Etkileri......................................................202 • Eleştriler...............................................................................202 17

• Alan Deneyleri......................................................................203 ALAN TEORİSİ-KURT LEWIN...............................................205 • Lewın Teorisi’nin Gelişimi...................................................205 • Yaşam Alanı Bölgesi............................................................205 • Davranışçılık Ve Psikanaliz İle Karşılaştırılması.................206 • Sosyal Değişimdeki Rolü.....................................................206 • Çatışma Ve Önyargı..............................................................206 CİNSİYET KİMLİĞİ OLUŞUMU............................................207 • Kültürel Şartlar.....................................................................207 • Cinsiyet Değişmezliği..........................................................207 • Cinsiyet Şeması....................................................................208 • Cinsiyet Kimliği Bozukluğu.................................................208 • Cinsiyet Eşitliği....................................................................208 • Freud Teorisi.........................................................................208 ÜSTÜN YETENEKLİLİK.........................................................209 • Üstün Yetenekliliğin Tanımlanması......................................210 • Üstün Yetenekli Çocuk Ve Ergenlerin Eğitimleri.................210 • Üstün Yetenekli Öğrenciler İçin Danışmanlık......................210 GRUPLAR................................................................................. 211 • Grupların Tanımı Ve Oluşumu............................................. 211 • Grup Gelişiminin Aşamaları................................................. 211 • Grup Topografyası................................................................212 18

• Grup Kompozisyonlarının Çeşitliliği...................................212 • Grup Karmaşıklığını Basitleştirme.......................................212 • Sosyal Davranış İçin Etkileri................................................212 • Grup Yoğunluğu...................................................................212 • Davranış Ve Kimlikteki Rolü...............................................213 • Grup Üyeliğinin Maliyetleri.................................................213 • Grup Üyeliğinin Faydaları....................................................213 ALIŞKANLIK VE DUYARLILIK............................................215 • Cevapların Karşılaştırılması.................................................215 • Aplysıa Araştırması..............................................................215 • Emme Refleksi Çalışmaları..................................................215 • Duygusal Reaksiyonlardaki Rolü.........................................216 • Öğrenme Ve İçgüdü Etki̇ leşi̇ mi............................................216 YARDIM ...................................................................................217 • Uyarılma Maliyeti-Ödül Modeli...........................................217 • Sorumluluk Yükleme............................................................217 • Ruh Hali...............................................................................217 • Teorik Açıklamalar...............................................................218 • Tarihsel Arka Plan................................................................218 • Daha Önceki Araştırmaların Genişletilmesi.........................218 HOMOSEKSÜELLİK (EŞCİNSELLİK)•219 • Teorik Modeller....................................................................219 19

• Sosyal İçerik.........................................................................219 • Homoseksüel Spektrum........................................................220 • Olumsuz Kültür Klişeleri.....................................................220 HORMONLAR VE DAVRANIŞ...............................................221 • Sinir Sistemi-Endokrin Sistem Etkileşimleri.......................221 • Hormonların Davranış Üzerindeki Etkileri..........................221 • Hormonlar Ve Üreme...........................................................221 • Hormonlar Ve Stres..............................................................222 • Hormonlar Ve Yaşlanma.......................................................222 • Sağlık Problemlerinde Hormon Tedavisi.............................222 • Hormonların Geçmişi; Bugünü Ve Geleceği........................222 HÜMANİST ÖZELLİK MODELLERİ- GORDON ALLPORT........223 • Fonksiyonel Özerkli̇k E Kişisel Özelli̇kler...........................223 • Bireyselliğin Üç Yönü..........................................................223 • İdi̇ yografik Araştırma............................................................224 • Kişisel Yönelimler................................................................224 • Yaklaşımların Birleştirilmesi................................................224 • Özelli̇ k Yaklaşımları.............................................................224 AÇLIK........................................................................................225 • Çocukların Açlığı..................................................................225 • Açlık Ve Beyin.....................................................................225 • Açlığın Kültürel Boyutu.......................................................225 20

• Açlık Düzenleme .................................................................226 • Açlık Yaklaşımları................................................................226 KİMLİK BUNALIMI.................................................................227 • Kimlik Krizi Koşulları..........................................................227 • Psikolojik Moratoryum.........................................................227 • Kimlik Statüsü Paradigması.................................................227 • Ebeveyn Sosyalleşmesi Ve Kadın Kimliği...........................228 İÇGÜDÜ....................................................................................229 • Maternal İçgüdü....................................................................229 • Kuş Göçü Ve Tehlikelerle Karşılaşma..................................229 • İnsan İçgüdüleri̇ ....................................................................230 • Deneyler...............................................................................230 • Biyoloji Ve Davranış ...........................................................230 BİREYSEL PSİKOLOJİ - ALFRED ADLER............................231 • Aşağılık Duygusu.................................................................231 • Erken Aile Yaşamının Rolü..................................................231 • Seçimin Bireysel Yorumu.....................................................231 • Sosyal İlgi Alanlarının Geliştirilmesi...................................232 • Özel Mantık..........................................................................232 • Çocuk Gelişim Çalışmalarında Kullanım.............................232 • Yaşlılık Çalışmalarında Kullanımı.......................................233 • Önyargı Çalışmalarında Kullanımı.......................................233 21

• Bireyler Arası İlişkilerde Kullanımı.....................................233 • Freud Etkileri........................................................................233 • Güçlülük Ve Zayıflık............................................................234 ENDÜSTRİYEL / ÖRGÜTSEL PSİKOLOJİ............................235 • Çalışmanın Gelişi.................................................................235 • Araştırma Metodları.............................................................235 • Çalışma Ortamlarındaki Uygulamalar..................................236 • Yasal Ve Etik Gereksinimleri................................................236 İÇGÜDÜ TEORİSİ....................................................................237 • Teorideki Varyasyonlar.........................................................237 • Teorinin Geçmişindeki Yanlış Yorumlar..............................237 • “İnsan Doğası” Araştırmalarının Yeniden Doğuşu...............238 • İçgüdüsel Etkiler...................................................................238 • Sınırlamalar Ve Teorinin Kötüye Kullanımı.........................238 ZEKÂ.........................................................................................239 • Değişen Tanımlar..................................................................239 • Faktör Analizi.......................................................................239 • Organizasyonel Modeller.....................................................240 • Yetkinlik Ve Öz-Yönetim.....................................................240 • Zekâ Ve Çevre......................................................................240 • ZEKÂ TESTLERİ................................................................241 • Binet Testleri.........................................................................241 22

• Wechsler Testleri..................................................................242 • Zekâ Değerlendirmelerinin Kullanımı.................................242 • Zekâ Ve Rehberlik................................................................242 • Zekânın Tanımları.................................................................243 • Modern Test..........................................................................243 LİSAN (DİL)..............................................................................245 • Dil Edinimi Ve Gelişimi.......................................................245 • Dil Gelişiminde Evrimsel Yöntem.......................................245 • Dil Gelişiminde Farklı Yöntemler........................................246 • Dil Gelişim Teorileri.............................................................246 • Nativist Perspektif................................................................246 • Nöral Stok.............................................................................246 • Dil Ve Biliş...........................................................................247 • Bilişsel Gelişim Ve Dil Edinimi...........................................247 • Dilsel Görecelik....................................................................247 • Bir Modül Olarak Dil Fakültesi............................................247 • Sonuç....................................................................................247 • Anlam Yükleme Tarzı Anket................................................249 • Çaresizlik Algılar..................................................................249 • Mağduriyet Rolü...................................................................250 • Zihin-Beden İlişkisi..............................................................250 • Yeni Araştırma Yöntemleri...................................................250 23

ÖĞRENME................................................................................251 • Edimsel Şartlanma................................................................252 • Teşvik Etmek Ve Cezalandırmak..........................................252 • Öğrenilmiş Çaresizlik...........................................................252 • Öğrenilmiş Yaratıcılık Ve Değişken.....................................253 • Öğrenmenin Biyolojik Temelleri..........................................253 ÖĞRENME BOZUKLUKLARI................................................255 • Yaygınlık..............................................................................255 • Etyoloji.................................................................................256 • Değerlendirme......................................................................256 • Tedavi...................................................................................256 MANTIK VE DÜŞÜNCE..........................................................257 • Höristik.................................................................................257 • Anlam Çıkarma Kuralları.....................................................257 • Bilgi Ve İnanışların Etkileri..................................................258 • Düşüncelerdeki Önyargılar...................................................258 • Çalışmanın Geçmişi ............................................................259 • Çalışmalara Bilgisayarın Dahil Edilmesi.............................259 DELİLİK-Tarihsel Kavramlar....................................................261 • Delilik Konusuna Erken Dönemdeki Bakış Açıları..............261 • 18. Ve 19. Yüzyıldaki Bakış Açıları.....................................262 • Modern Tıp...........................................................................262 24

• Bozukluk Ve Disfonksiyon...................................................262 • Tedavi Yaklaşımları..............................................................263 HAFIZA......................................................................................265 • Çağrışımcılık, Bilişsel Kuram Ve Nöropsikoloji..................266 • Hafıza Bozukluklarına Klinik Yaklaşımlar...........................266 • Belleğin Fizyolojik Esasları.................................................267 • Hafızadakileri Alma/Kullanma.............................................267 HAFIZA-Hayvan Araştırmaları..................................................269 • Belleğin Anatomisi...............................................................269 • Belleğin Molekülleri.............................................................269 • İnsan Hafiza Bozuluklarında Hayvan Modellemeleri..........270 MENTAL RETARDASYON (ZEKÂ GERİLİĞİ).....................271 • Etiyoloji................................................................................271 • Genetik Sebepler..................................................................272 • Kromozomal Bozukluklar....................................................272 • Tek Gen Bozuklukları...........................................................272 • Çevresel Sebepler.................................................................272 • Önleme Ve Tedavi................................................................273 DUYGUDURUM BOZUKLUKLARI......................................275 • Major Depresif Bozukluk.....................................................275 • Distimik Bozukluk...............................................................276 • Bipolar Bozukluk.................................................................276 25

• Duygudurum Bozukluklarının Belirteçleri...........................276 AHLAKİ GELİŞİM....................................................................277 • Freud Ve Pıaget Etkileri........................................................277 • Ahlaki Gelişimin Evreleri.....................................................277 • Düşüncenin Rolü..................................................................278 • Empatik Rolün Önemi..........................................................278 • Sosyal Biliş Çalışmaları.......................................................278 MOTİVASYON..........................................................................279 • Motivasyonda Erken Dönem................................................279 • Davranışçılar.........................................................................279 • Konrad Lorenz’in Hidrolik Modeli......................................280 • Motivasyonun Hazcılık Teorisi............................................280 • Motivasyonun Teşvik Teorisi...............................................280 • Motivasyonun Aktivasyon Teorisi........................................280 • Motivasyona Hümanistik Yaklaşım......................................281 • Motivasyona Bilişsel Yaklaşım............................................281 ÇOKLU KİŞİLİK.......................................................................283 • Sebepleri...............................................................................283 • Tanı.......................................................................................283 • Tedavi...................................................................................284 • Etki.......................................................................................284 • Tartışma................................................................................284 26

• SİNİR SİSTEMİ...................................................................285 • Merkezi Sinir Sistemi...........................................................285 • Periferal Sinir Sistemi...........................................................286 • Nörotransmitterlerin Rolü....................................................286 • Endorfin Ve Plasebo Etkisi...................................................286 • Limbik Sistem Ve Duygular.................................................287 NÖROPSİKOLOJİ.....................................................................289 • Beyin Lezyonları..................................................................289 • Beyin Pilleri..........................................................................289 • Deneysel Nöropsikoloji........................................................289 • Pratik Ve Teori......................................................................290 • Beyin Araştırması.................................................................290 OBSESİF KOMPULSİF BOZUKLUK.....................................291 • Obsesyonlar..........................................................................291 • Kompulsiyonlar (İçtepi).......................................................291 • Etyolojisi Ve Tedavisi...........................................................292 • Yaygınlık Ve Araştırma.........................................................292 PARKINSON HASTALIĞI........................................................293 • Klinik Özellikler...................................................................293 • Sebepleri...............................................................................294 • Tedavisi.................................................................................294 PAVLOV’UN ŞARTLANMA TEORİSİ....................................295 27

• Şartlanma..............................................................................295 • Pavlov’un Şartlanma Teorisinin Çeşitliliği...........................295 • İlave Araştırma Bulguları.....................................................296 • Bazı Pratik Uygulamalar......................................................296 • Bazı Gündelik Örnekler........................................................296 • Tepkisel Şartlanma Ve Güçlendirme....................................297 KİŞİSEL YAPILAR- GEORGE A. KELLY...............................299 • Temel Esaslar Ve Doğal Sonuçlar........................................299 • Kariyer Hedefleriyle Kullanımı............................................299 • Rol Kurgusu Repertuar Testi................................................300 • Sabit Rol Tedavisi.................................................................300 • Kelly’nin Kariyeri................................................................300 KİŞİLİK BOZUKLUKLARI.....................................................301 • A Kümesi..............................................................................301 • B Kümesi..............................................................................302 • C Kümesi..............................................................................302 • Tanı.......................................................................................303 • Sebepleri...............................................................................303 • Tedavi...................................................................................303 KİŞİLİK-PSİKOFİZYOLOJİK ÖNLEMLER...........................305 • Kişilik Değerlendirmesi........................................................305 • Fizyoloji Ve Sağlık İlişkisi...................................................305 28

• Anksiyete Duyarlılığı...........................................................306 • Kontrol Odağı.......................................................................306 • Araştırmaların Geçmişi........................................................306 KİŞİLİK TEORİSİ.....................................................................307 • Kişilik Ve Öz........................................................................307 • Kişilik Değişimi...................................................................307 • Kişilik Ölçütleri....................................................................308 • Öngörü Davranışı.................................................................308 • Tedavi...................................................................................308 • Teoriler Ve Deneyim.............................................................308 PERSONOLOJİ (KİŞİLİKBİLİM) - HENRY A. MURRAY..........309 • “Baskı” Konsepti..................................................................309 • Tematik Algı Testi Kullanımı...............................................310 • Başarı İhtiyacı.......................................................................310 • Başarıda Cinsiyet Farklılıkları..............................................310 • Teorik Katkılar...................................................................... 311 FOBİLER...................................................................................313 • Teorik Açıklamalar...............................................................313 • Vaka Çalışmaları Ve Terapi Teknikleri.................................314 • Perspektifte Tarihsel Çeşitlilik..............................................314 • Deneysel Modeller................................................................314 PSİKANALİZ-1880’lere doğru..................................................317 29

• Psikanalitik Tedavi...............................................................317 • Psikanalizin Tedavi Yöntemi................................................318 • Psikanalitik Psikoterapi........................................................318 • İlaç Tedavisi Ve Gizlilik Sorunları.......................................318 • Psikanalistler İçin Eğitim Ve Nitelikler................................319 • 21. Yüzyılda Eğitim..............................................................319 • Bir Teori Olarak Psikanaliz..................................................319 • Psikanalitik Teori Uygulamaları...........................................319 PSİKANALİTİK PSİKOLOJİ...................................................321 • Freud Teorisine Cevaplar......................................................321 • Jung Yaklaşımı......................................................................321 • Adler Yaklaşımı....................................................................322 • Horney Yaklaşımı.................................................................322 • Sullıvan Yaklaşımı................................................................322 • Vaka Çalışmalarının Kullanımı............................................322 • Çalışma Tarihi.......................................................................322 • Başarısı Ve Etkisi..................................................................323 PSİKANALİTİK PSİKOLOJİ VE KİŞİLİK-SIGMUND FREUD..........325 • Çocukluk Yıllarının Önemi..................................................325 • Batı Toplumu Üzerine Etkisi................................................326 • Rüyaların Rolü.....................................................................326 • Etki Ve Eleştiriler.................................................................326 30

PSİKOLOJİ-TANIMI.................................................................327 • Tanımsal Sorunlar.................................................................327 • Bir Alan Gelişimi..................................................................328 PSİKOLOJİ-UZMANLIK ALANLARI....................................329 • Geçmişi Ve Psikoloji Sistemleri...........................................329 • Psikolojideki Majör Alanlar.................................................330 • Testler Ve Bireysel Farklılıkların Ölçülmesi........................331 • Psikoloji Ve Toplum.............................................................331 PSİKOPATOLOJİ.......................................................................333 • Psikopatoloji Örnekleri.........................................................333 • Psikopatolojinin Sebepleri....................................................333 • Kültür Ve Psikopatoloji........................................................334 • Tedavi...................................................................................335 • En İyi Terapi Hangisidir?.....................................................335 PSİKOSOMATİK BOZUKLUKLAR........................................337 • Stresin Rolü..........................................................................337 • Kişilik Çeşitleri.....................................................................338 • Kontrol Ve Çaresizlik...........................................................338 • Müdahaleler..........................................................................339 • Psikosomatik Ve Geleceği....................................................339 PSİKOCERRAHİ-1930’lara doğru............................................341 • Psikocerrahinin Geçmişi Ve Kapsamı..................................341 31

• Egas Monız’in Lökotomisi...................................................341 • Lobotomi Prosedürleri..........................................................342 • Psikocerrahinin Eylem Modu...............................................342 • Tanı Ve Tedavi......................................................................342 PSİKOTERAPİ-AMAÇLAR VE TEKNİKLER........................343 • Terapötik İlişkiler.................................................................343 • Endişenin Azaltılması...........................................................344 IRK VE ZEKA...........................................................................345 • Çeşitli Faktörlerin Sonuçları.................................................345 • Irkçılık Bağlamında Zekanın Tarihsel Gelişimi ..................346 RADİKAL DAVRANIŞÇILIK..................................................347 • Kontrollü Değişkenler..........................................................347 • Ayırt Edici Ve Pekiştirici Uyaran.........................................347 • Edimsel Çember Deneyleri...................................................347 • Dilin Davranış Analizi..........................................................348 • Skınner’in Katkılarını Anlamak...........................................348 • Darwınizm Ve Pragmatizmle İlişkileri.................................348 REFLEKSLER...........................................................................349 • Spinal Refleks.......................................................................349 • Kas Sistemi Refleksleri........................................................349 • Otonom Sinir Sisteminin Kullanımı.....................................349 • Öğrenme Ve Hafizadaki̇ Rol.................................................350 32

• Doğuştan Gelen Refleksler...................................................350 • Psikolojiye Katkıları.............................................................350 S-R TEORİSİ- NEAL E. MILLER VE JOHN DOLLARD.........351 • Tepki Hiyerarşisi Ve Öğrenme.............................................351 • Dürtülerin Rolü.....................................................................351 • Etkiye Tepki..........................................................................351 • Öğrenmenin Sosyal Rolü......................................................352 • Nevroza Psikanalitik Yaklaşım.............................................352 • Terapötik Teknikler...............................................................352 • Genişleyen Davranışçılık Yaklaşımı.....................................352 • Zihinsel Süreç Araştırmalarına Katkıları..............................353 ŞİZOFRENİ-ARKA PLANI, ÇEŞİTLERİ VE BELİRTİLERİ......355 • Şizofrenin Çeşitleri Ve Tedavileri.........................................355 • Geçmişi Ve Geleceği............................................................356 ŞİZOFRENİ-TEORİK AÇIKLAMALAR.................................357 • Psikodinamik Teoriler...........................................................357 • Aile Ve Öğrenme Teorileri...................................................357 • Organik Teoriler...................................................................357 • Nörolojik Ve Genetik Araştırmalar.......................................358 • Biyokimyasal Çalışmalar......................................................358 • Şizofreninin İhsel Gelişimi...................................................358 BENLİK.....................................................................................359 33

• Psikoanalitik Ve Psikodinamik Teoriler...............................359 • Gelişim Teorileri...................................................................360 • Hümanist Ve Varoluşçuluk/ Fenomenolojik Yaklaşımlar.....360 • Bireysel Süreçlerin Bir Regülatörü Olarak Benlik...............360 • Nöropsikolojik Perspektifler.................................................361 • Özbenlikte Kültür Ve Cinsiyet Farklılıkları.........................361 • Postmodern, Diyalojik Ve Öykü Teorileri............................361 ÖZ-SAYGI..................................................................................363 • Yüklemelerin Rolü...............................................................363 • Döngüsel Ebedileştirme........................................................363 • Olumsuz Öz-Saygıyı Anlamak.............................................363 • Çocukluk Ve Ergenlik Dönemlerinin Önemi........................364 • Çağdaş Toplumlardaki Rolü.................................................364 DUYUM VE ALGI....................................................................365 • Sinyal Tanıma.......................................................................365 • Adaptasyon Ve Seçici Dikkat...............................................365 • Gruplamanın Beş Kanunu....................................................365 • Reklamcılık Ve Pazarlamada Kullanımı...............................366 • Renk Çalışmaları..................................................................366 • Eğitimde Kullanımı..............................................................366 • Erken Dönem Araştırmaları..................................................366 • Modern Toplumlardaki Uygulamaları..................................367 34

DUYULAR................................................................................369 • Hayvan Duyuları..................................................................369 • Biyomühendislikteki Kullanımı...........................................370 • İnsan Faktörleri Mühendisliği..............................................370 • Hayvan Davranışlarını Etkileme..........................................370 • Öğrenme Teorisi...................................................................370 • Araştırmaların Geçmişi........................................................371 • Yaşam İçin Uyarıcıların Adaptasyonu..................................371 CİNSELLİK ÇEŞİTLERİ VE PARAFİLİ.................................373 • Parafili Çeşitleri....................................................................373 • Tanı Ve Tedavisi...................................................................374 • Kur Davranış Bozuklukları...................................................374 UYKU........................................................................................375 • Uykunun Ölçülebilen Evreleri..............................................375 • Uyku Sırasındaki Bilişsel Etkinlik Döngüleri......................376 • Uyku Yoksunluğu Çalışmaları..............................................376 • Uyku Adaptif Teorisi............................................................376 • Klinik Uygulamalar..............................................................376 • Araştırmaların Doğuşu.........................................................376 • Bilinçliliğin Psikolojik Önemi..............................................377 SOSYAL ÖĞRENME-ALBERT BANDURA...........................379 • Bilişsel Vasıta Faktörleri.......................................................379 35

• Gözlem Ve Modellemeye Uygunluk....................................379 • Öğrenme Ve Performans Çalışmaları...................................380 • Disinhibitör Etkiler...............................................................380 • Öz-Yeterlilik Mekanizması...................................................380 • Teorik Etkiler........................................................................380 • Teorik Gelişimlerin Geçmişi................................................381 SOSYAL PSİKOLOJİK MODELLER-ERICH FROMM.........383 • Özgürlük Ve Bireysel Potansiyel..........................................383 • Kişilik Çeşitleri Ve Özgürlükten Kaçış................................383 • Tarihsel Kısıtlamaların Etkisi...............................................384 • Kapitalizmin Etkisi...............................................................384 • Pozitif Özgürlüğü Kucaklamak İçin Çağrı...........................384 SOSYAL PSİKOLOJİK MODELLER-KAREN HORNEY....... 385 • Kültürün Rolü.......................................................................385 • Ailenin Rolü.........................................................................385 • Savunma Ve Başa Çıkma Stratejileri....................................385 • Psikanalizin Kullanımı.........................................................386 • Etkileri..................................................................................386 • Alana Katkıları.....................................................................386 KONUŞMA BOZUKLUKLARI................................................387 • Konuşma Bozukluğu Türleri................................................387 • Konuşma Ve İletişim............................................................387 36

• Tedavi Ve Önlem..................................................................388 • Konuşma-Dil Patolojisi........................................................388 STRES........................................................................................389 • Stres Ölçme..........................................................................389 • Ülser Ve Öğrenilmiş Çaresizlik............................................389 • Stres Ve Kontrol...................................................................390 • Strese Tepki..........................................................................390 STRES - DAVRANIŞSAL VE PSİKOLOJİK TEPKİLER.......391 • Anksiyete Ve Fobiler............................................................391 • Pozitif Stres..........................................................................391 • Değerlendirme Ve Stres Ölçme............................................392 • Kontrolün Faydaları..............................................................392 • Adaptif Ve Uyumsuz Fonksiyonlar......................................392 STRES – FİZYOLOJİK TEPKİLER.........................................393 • Genel Adaptasyon Sendromu...............................................393 • Stres Ve Hastalık...................................................................394 • Zihin – Beden Bağlantısı......................................................394 STRESLE İLİŞKİLİ HASTALIKLAR......................................395 • Genel Adaptasyon Sendromu...............................................395 • Kalp Hastalıkları Ve Bağışıklığa Etkileri.............................395 • Stresi Azaltma Ve Başa Çıkma.............................................396 • Araştırmalar Ve Geleceği.....................................................396 37

YAPISALCILIK VE İŞLEVSELCİLİK.....................................397 • Yapısalcılık...........................................................................397 • İç Gözlem.............................................................................398 • Değerlendirme......................................................................398 • İşlevselcilik...........................................................................398 • William James......................................................................398 • Chıcago Okulu......................................................................399 • Columbıa Okulu...................................................................399 • Değerlendirme......................................................................399 MADDE KULLANIM BOZUKLUKLARI...............................401 • Ağrı Ve Öfori........................................................................401 • Madde Kullanım Bozukluğu Araştırmaları..........................402 • Beyin Kimyası......................................................................402 • Gelecekteki Olasılıklar.........................................................403 İNTİHAR....................................................................................405 • Araştırma Ve Önleme...........................................................407 • Risk Değerlendirmesi...........................................................407 • Sosyal Ve Kültürel İçerikler.................................................407 DESTEK GRUPLARI................................................................409 • Gruplar Bireylerden Nasıl Etkilenir?....................................410 • Anonim Alkolikler................................................................410 • Diğer Destek Grupları.......................................................... 411 38

ANKET ARAŞTIRMASI - ANKET VE RÖPORTAJLAR.......413 • Güçlü Yanları Ve Sınırlamaları.............................................413 • Önyargılar-Sorular................................................................413 • Klinik Röportajlar.................................................................414 • Bilimsel Metotların Rolü......................................................414 • Kınsey Grubu Araştırması....................................................414 • Örnekleme Prosedürlerinin Önemi.......................................415 • Erken Araştırma Yöntemleri.................................................415 • Anket Kavramının Geçmişi..................................................415 SUSUZLUK...............................................................................416 • Su Düzenleme Süreci...........................................................416 • Motivasyonel Faktör.............................................................417 • Hastalıkların Etkisi...............................................................417 • Egzersiz Etkisi......................................................................417 DÜŞÜNCE - ÇALIŞMALAR VE ÖLÇME...............................419 • Düşüncenin Ölçülmesi..........................................................419 • Öğrenme Ve Unutma Üzerine Bir Araştırma: Ebbinghaus...420 • Hız Üzerine Bir Araştırma: Sternberg..................................420 • Bilişsel Psikoloji...................................................................420 KADIN PSİKOLOJİSİ – CAROL GILLIGAN.........................421 • Bakım Etiğinin Gelişimi Ve Ses...........................................421 • Gıllıgan Teorisinin Tarihsel Geçmişi....................................421 39

• Ahlaki Muhakeme, Ahlaki Yönelim Ve Ses Üzerine Araştırmalar..422 • Cinsiyet Farklılığı Araştırmaları...........................................422 • Gıllıgan’ın Katkıları.............................................................422 KADIN PSİKOLOJİSİ – KAREN HORNEY............................423 • Freud Teorisi İle İlişkisi........................................................423 • Kadın Ve Kadın İlişkilerine Yeni Yaklaşım..........................423 • Başarı Korkusunu Anlamak..................................................424 • Arka Plan Ve Başarı..............................................................424 • Modern Zaman Etkisi...........................................................424 KADIN PSİKOLOJİSİ – SIGMUND FREUD..........................425 • Psikoseksüel Aşamalar Ve Gelişim Teorisi..........................425 • Eleştiriler..............................................................................425 • Ücretsi̇z Yorumlama Ve Üş Analizi......................................426 • Aktarım Ve Bilinç Dışı.........................................................426 • Ruhsal Hastalıkların Tedavisi...............................................426 • Nevrozun Cinsellik Temeli...................................................426 • Freud Görüşünün Arka Planı Ve Etkileri..............................427 • Freud Teorisinin Zorlukları..................................................427

40

41

Bu kitap, psikoloji kavramlarını kendi çıkarları için diğer insanların değerlerini hafife alan; insani vasıflardan çok uzak zihniyetlere karşı, kendini o değerlere daha hazır hissetmeye çalışan; ilahi kavramlar dahil insani kavramlara “nasıl daha layık olunur” u ön plana alan, toplumsal gelişimin bireysel gelişimden başlayacağını bilen ve buna gayret edenlere ithaf olunur.

42

“PSİKOLOJİNİN TEMELLERİ” 43

44

ANORMALLİK PSİKOLOJİNİN TEMEL YAKLAŞIMLARI Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji, Psikoterapi Çalışma Alanı: Davranış ve kavrama yaklaşımı; ölçülebilir psikoterapi; hümanist-fenomenolojik yaklaşım; normal olarak kabul edilenden sapma yaklaşımı (anormallik) Anormal davranışlar genellikle kişinin kendisine yahut çevresindeki diğer insanlara gösterdiği zararlı davranışlar olarak tanımlanır.

Anormalliğin stres, tıbbi ve biyolojik kaynaklı 3 yaklaşımı mevcuttur.

Bu durumun davranışlara yansımasına örnek olarak kişinin kendisi ve çevresi ile bilinçsiz çatışmaları, normal dışı algılama çeşitleri, sağlıklı gelişimlerinin engellenmesinin yanı sıra sosyal ve kültürel anlamda toplumla uyum göstermeyen düşüncelere sahip olma davranışları verilebilir.

Anahtar Kelimeler: davranışsal yaklaşım, kavramsal yaklaşım, hümanist (insancıl) yaklaşım, tıbbi yaklaşım, psikoanalitik yaklaşım, sosyokültürel yaklaşım Anormalliğin Tıbbi Yaklaşımı Anormalliğin tıbbi ve biyolojik yaklaşımı, psikolojik bozuklukların vücut sıvılarındaki dengesizliklerden kaynaklandığı görüşünü ortaya koyan Yunan hekim Hipokrat’tan (M.Ö. 470-377 yüzyıl) köken alır. Örneğin, Yunanlılar bir kadına ait uterusun o kadının vücudu etrafında hareket edebildiğine, kendi kendine farklı yerlere tutunabildiğine ve histerinin organik bir sebep olmadan yalnızca fiziksel semptomlarla oluşturduğuna inanırlardı. Bir başka örnek ise, beyinlerinin belirli bölgelerinde izler olan insanların kriz geçirebileceklerine inanılmasıdır. Bu konuda örnekler çoğaltılabilir.

Modern zamanlarda biyolojik konularla ilgilenen araştırmacılar, mental bozukluğu olan insanların beyinlerinde bulunan kimyasalları keş45

fetmek için çeşitli araştırma teknikleri kullanmaktadırlar. Bu araştırmaların amacı, bu kimyasal değişimlere sebep olan nörotransmitter maddelerin birçok psikolojik bozuklukların kaynağı olabileceği şüphesidir. Örneğin depresyon, nöroepinefrin ve seratonin hormonlarının normalden az seviyede salgılandığı durumlarda görülür.

Anormalliğin tıbbi yaklaşımı genellikle ruhsal sorunları tanımlamak için kullanılır ve yaygındır. Ayrıca bu hastalara mental rahatsızlık tanısı konulmaktadır. Bu hastalık hastanede yatmayı ve terapi görmeyi gerektirebilir.

Tıbbi yaklaşım özellikle davranışlarında anormallik gösteren insanlarda kullanılmaktadır. Buna, bir şizofreni hastasının hastanede yatmasına gerek kalmadan halisünasyonlarını azaltmaya yardım edecek psikotik meditasyonları; bipolar hastalığı olan insanlarda güçsüzlük, bitkinlik halini düzene sokan lityumu; depresyonların sebep olduğu kronik ağrıları gideren antidepresanların kullanımı örnek olarak verilebilir.

Mental bozukluklar genetik olarak gelecek nesillere aktarılabilir ve tıbbi yaklaşım, söz konusu genetik aktarımını da incelemektedir.

Davranışların genetik temelli olup olmadığını inceleyen bir araştırmada, şizofren rahatsızlığı olan ikizler ve kardeşler gözlemlenmiştir. İkiz kardeşlerden biri, diğer ikizini göremeyeceği şekilde tamamen farklı bir aile ile yaşamıştır. Bir süre sonra davranışlarının yaşadığı toplumdaki diğer insanlardan farklı olduğu gözlenmiştir. Biyolojik ailesiyle birlikte yaşayan ikiz ile bir başka aile ile birlikte yaşayan ikizlerin davranışlarındaki benzerlikler, anormal davranışların genetik temelli olabileceğini ortaya koymuştur.

Tüm psikolojik rahatsızlıkların tıbbi yaklaşım ile teşhis edilmesi mümkün değildir. Tıbbi yaklaşım, anormal davranışlara sahip insanların eylemlerinden sorumlu olmadıkları kendilerini ve davranışlarını kontrol edemedikleri fikrini destekler. Fakat, Thomas Szasz 1961 yılında hazırladığı “Mental Hastalıkların Sırrı” adlı çalışmasında bu görüşe karşı çıkmıştır.

46

Anormallikte Psikolojik Yaklaşımlar Anormallikte psikolojik yaklaşım kavramının ortaya çıkışı eski Yunanlılar zamanına dayanır. 2. yüzyılda Yunan hekim Galen anormal davranışların sebeplerini inceleyerek bu durumun ya uterusun imflamasyonundan ya da gebe kadının nedeni bilinmeyen bir takım sıkıntılarından kaynaklandığı hipotezlerini ortaya koymuştur. Daha sonra bu iki hipotezi test ederek hastanın probleminin gerçekte psikolojisinde olduğu bilgisini açığa çıkarmıştır.

Psikolojik yaklaşım, daha sonraları 1825-1893 yıllarında Fransız hekim Jean-Martin Charcot tarafından da desteklenmiştir. Bu konudaki çalışmalara 1856-1939 yıllarında Jean-Martin Charcot’un öğrencisi olan Avusturyalı Sigmund Freud tarafından devam edilmiş ve psikolojik yaklaşım fikri bu sayede daha da destek kazanmıştır. Freud ve arkadaşları mental rahatsızlıkların çocuklukta geçirilen travmatik bir olaydan köken aldığını açıklamakta ve “konuşarak tedavi” nin bir formu olan psikoterapi ile bu bozukluğun giderilebileceğini savunmuşlardır. Bugün, anormalliğin psikolojik yaklaşımında şu 4 ana unsur olduğu kabul edilmektedir: psikoanalitik, davranışsal, hümanistik (insancıl) ve kavramsal.

Psikoanalitik Yaklaşım Anormal davranışlar sergilemede psikoanalitik yaklaşım, kişinin yetiştiği çevrede karşılaştığı aile etkisi, bilinç altı çatışmalar, suç ve hayal kırıklıkları gibi unsurlardan kaynaklandığını ve kişinin bu kaygılarla başa çıkma mekanizmalarını konu alan görüş Freud tarafından ortaya konmuştur.

Freud bütün insanlarda içsel (temel) duygular ve kendini korumayı kapsayan, kişiliğin en ilkel kısmını oluşturan (ID), kişinin öğrendiği kurallar veya vicdani duyguların hakim olduğu yönlerinin (SÜPEREGO) ve gerçekçi duyguların hakim olduğu yönlerinin (EGO) var olduğu fikrini savunur. Örneğin kişinin temel duygularının yer aldığı ID, acıkan kişiye ne olursa olsun yemesi gerektiğini söylerken, SÜPEREGO kişiye görüşmesi gerektiği bir kişi ile hemen şimdi görüşmesini söyler. EGO ise toplumda daha dengeli bir tutum sergilemesine sebep olacak davranışlarda bulunmasını söyler.

47

ID, SÜPEREGO ve EGO’nun çatışması durumunda ise kişide memnuniyetsizlik ve endişe duygularında artış gerçekleşmektedir. Bu duyguları kontrol altına almak için her insan kendini koruma mekanizmaları geliştirir fakat anormal davranışlar sergileyen insanlarda kendini koruma mekanizmaları da oldukça abartılıdır. Bu abartılı savunma mekanizmalarının en belirginlerinden bazıları bastırma, gerileme, ödünleme (telafi etme), tepki geliştirme, yüceltme ve yansıtmadır. Baskı durumunda kişi bazı şeyleri unutabilir ve bu durum kişiyi daha endişeli hale getirebilir. Örneğin bir öğrencinin hocası ile olan görüşmesini unutması onu daha tedirgin hale getirebilir. Gerileme durumunda kişi, daha genç yaşlarında iken hissettiği duygulara ve eylemlere geri dönme isteği içerisindedir.

Küçük bir çocuğun kardeşi doğduğunda onun eşyalarına bakıp geçmişe dönme isteği örnek olarak verilebilir. Ödünleme (telafi etme) durumunda kişi, başka kişiye karşı güçlü duygular hissetmekte fakat herhangi bir sebepten dolayı bunu o kişiye ifade edememektedir. Örneğin bir çalışan, patronuna karşı çok sinirlidir fakat bu durumu ona ifade edemediği durumlarda, sinirlilik halini eşine, çocuğuna hatta evde beslediği hayvana yansıtabilir. Tepki geliştirmede kişi, toplum tarafından herhangi bir şekilde kabul edilemez duygulara sahiptir fakat bu duyguların toplumda hoş karşılanmayacağını bildiğinden tam tersi davranışlar sergilemeye başlar.

Buna, toplumda yetişkinlere yönelik kitapçılarla ilgili kampanyalarda bulunan bir kişinin gerçekte pornografinin gizli bir hayranı olması örnek olarak verilebilir. Yüceltme, kişinin toplum tarafından onaylanmayan dürtülerinin toplum tarafından onaylanacak şekle kaydırılarak yapılan davranışlardır. Bu duruma havuz başında alımlı olduğunun farkında olan bir bayanın o esnada yüz tur yüzmeye karar vermesi örnek olarak verilebilir. Yansıtma durumu kişinin aslında kendisinde var olan olumsuz özellikleri bir başkasında görmesidir. Buna kız arkadaşının sürekli sızlanmasından rahatsız olan bir bireyin aslında kendisinin her şeyden sızlanması örnek olarak verilebilir. Tüm bu savunma mekanizmaları kişinin endişe haline karşı kendiliğinden geliştirdiği yönelimlerdir.

Psikoanalitik yönelim geçmişlerinde bir takım yasaklarla karşılaşan insanları anlamaya ve bu bilinci kendilerine kazandırma amacı taşır.

Bunun yanında tüm insan davranışlarının mental veya psikolojik sebeplerden kaynaklandığını, düşüncelerin ise her zaman davranışlara yansımayabileceği görüşünü savunur. Anormalliğe modern bir açıdan bakıldığında psikoanalitik etkilerin geniş yer tuttuğu görülür. Freud çokça kabul görmesine rağmen psikoanalitik yaklaşımın eleştirildiği yönleri de 48

vardır. Çünkü bu kavramlar kanıtlanabilir nitelikte değildir fakat yanlış oldukları da kanıtlanmamıştır. Bu nedenle hem Freud hem de üs ve orta Avrupalılar tarafından yüksek oranda kabul görmektedir.

Davranışsal Yaklaşım Davranışsal ya da sosyal öğrenim yaklaşımı John B. Watson (18781958) ve B. F. Skinner (1904-1990) gibi Amerikan hekimleri tarafından ortaya konmuştur ve anormal davranışların gelişimlerinde çevrenin rolü olduğu fikrini savunmaktadır. Bu görüşe göre anormal davranışlar sergileyen insanlar, normal davranışlar sergileyen insanlar gibi tecrübeleri doğrultusunda ödül ve ceza yöntemleri ile karşılaşmışlardır. Fakat anormal davranışlar sergileyen insanların bu farklılığı karşılaştığı ödül ve ceza tecrübelerinde algılarının, beklentilerinin, değerlerinin ve rol modellerinin farklılığından kaynaklanır.

Anormalliğin davranışsal yaklaşımında klasik şartlanma, edimsel şartlanma ve rol model kavramları söz konusudur. Asansöre bindikten kısa bir süre sonra yüksek bir ses duyan çocuğun daha sonraları asansör ve kapalı alanlarda korkması klasik şartlanmaya örnek olarak verilebilir.

Bir annenin çocuğuna her ses yaptığında sessiz olması için yemek vermesi, çocuğun bu durumu fark etmesi ve her acıktığında ses yapmaya başlaması edimsel şartlanmaya örnektir. Annesi örümcekten korkan bir kişinin örümcek ve tüm böceklerden korkması ise model almaya örnektir.

Davranışsal yaklaşımda anormal davranışlar sergileyen insanlar ile çevrelerinin arasında kuvvetli bir gözlem gerçekleştirilmektedir. Bu sayede anormal davranışların çevre ile etkileşiminde tekrar edilip edilmediği bilgisi de ortaya konulabilmektedir. Davranışsal yaklaşım ile kişinin çevredeki hangi uyarana hangi tepkiyi verdiği öğrenilebilir ancak genetik ve biyolojik olarak kanıtlara dayandırılamadığı için olukça başarılı bulunmamaktadır.

Hümanistik (İnsancıl) Yaklaşım Hümanist (insancıl) yaklaşım ilk kez 1902-1987 yıllarında Amerikan hekim Carl Rogers ve arkadaşlarının ortaya koyduğu bir görüştür.

Kişinin kendi kendine gelişiminin ve bir işi kendi kendine yaptığında aldığı hazzın engellenmeye çalışılması sonucu mental rahatsızlıkların ortaya çıktığı görüşünü savunmaktadır. Bu görüşe göre “benlik” en önemli 49

kavramdır. Kişinin kendi eylemlerine karşı yetki ve sorumlulukları vardır.

Hümanist (insancıl) yönelimin temelinde insanları genel olarak “iyi” şeklinde bir tanımlama vardır ve insanların kişinin gelişimleri üzerinde büyük etkisi vardır. Fakat bu durumun sürekliliği halinde kişi kendi gayelerinin kaybedebilir, insanlarla olan gayeleri gelişebilir ve bu şekilde kendi amaçlarından uzak olan bir bakış açısı kazanabilir. Bu kişiler, kendi duyguları, fikirleri ve deneyimleri ile baş başa kaldıklarında (etraftan destek almadıklarında) kendilerini emniyetsiz ve tehdit altında hissederler. Kişinin kendi duygularını, amaçlarını ve bakış açısını kaybetmesi anormalliğin temelini oluşturur. Birçok durumda kendilerine “Ya bir sonraki sınavı başaramazsam?”, “Ya bir sonraki oyunda yeterli puanı alamazsam?” şeklinde sorular sorarlar.

Amerikan hekim Abraham Maslow (1908-1970) ve diğer hümanist kuramcılar, anormal davranışı gerçekleştiren kişinin perspektifinden bakıldığında tüm insanların davranışlarının normal, doğal, rasyonel ve duyarlı olarak görüldüğünü ifade etmişlerdir. Bu yaklaşıma göre anormallik bir efsanedir. Hümanist (insancıl) yaklaşım pratik psikoterapiye ve bilinçlilik çalışmalarına birçok katkı sağlamıştır ancak bu yönelime pozitif yaklaşan insanların aksine, insanlık tarihinde birçok insan savaş, şiddet ve bireysel baskılara maruz kalmıştır.

Kavramsal Model Kavramsal yaklaşım Amerikan psikolog Albert Ellis ve Donald Meichenbaum ile Amerikan psikiyatrist Aron Beck ve arkadaşları tarafından anormal davranış kökenlerinin düşünmede ve dünyayı algılama şekillerinde olduğu görüşünü savunur. Bu görüşe göre, yaşamları boyunca karşılaştıkları olayları yanlış yorumlayan insanlar bir takım anormal davranışlar sergilemeye başlarlar. Bu yönelimde insanlar nasıl davranacaklarına kendileri karar verirler fakat yanlış anlamalar veya yanlış yorumlamalar anormal davranışların oluşmasına zemin hazırlar.

Beck, depresyonda olan insanların kendileri ve çevreleri hakkında kafalarında negatif şemalar oluşturduğu fikrini ortaya koymuştur. Bu yanlış şemalar kavramsal bozukluklara sebep olur. Bu kavramsal sorunlara bozukluklara şunları örnek verebiliriz: belli bir konu hakkında düşünürken bazı bilgileri yok saymak, birkaç olayı tüm duruma yansıtmak bir başka deyişle aşırı genellemek, tüm olumsuz detayları hatırda tutup 50

olumlu detayları yok saymak, bir konuyu ya hep düşünmek ya da hiç düşünmemek, bir olayla karşı karşıya kalındığında farkında olmadan olumsuz düşüncelere kapılmak.

Kavramsal ve davranışsal yönelimler bazı zamanlarda bağlantılı olabilir ve bu durum deneysel bilgi hazinesini oluşturur. Kavramsal yönelim, kavramsal süreçlerin üzerinde çok fazla durduğu için ve bu kavramsal süreçlerin kökenleri tam olarak ortaya konulamadığı için eleştirilmektedir.

Anormallikte Sosyokültürel Yaklaşım Anormal davranışlarda sosyokültürel yaklaşım, kişinin yetiştiği toplumdaki kişilerin davranışlarından ve yaşama biçimlerinden doğrudan etkilendiği fikrini savunmaktadır. Bu yaklaşımda, anormallik durumu tıbbi ya da psikolojik faktörlere değil sosyal çevreye bağlıdır. Kişinin günlük hayatta karşılaştığı sosyal ve kültürel sorunlar çeşitli bozukluklara yol açar, bu bozukluklar ilerleyebildiği gibi tedavi de edilebilir. Kişinin sosyal çevresinden etkilendiği ve bu durumun kişide çeşitli bozukluklara yol açtığı görüşü Amerikan psikolog David Rosenhan tarafından 1973 yılında kaleme alınan “Bilinci Bozuk Yerlerde Mantıklı Olmak” isimli çalışmasında mevcuttur.

Anormal davranışlarda sosyokültürel yaklaşıma çeşitli örnekler verilebilir. Bunlardan biri Batı kültüründe çeşitli olaylardan dolayı grev yapan insan davranışının bir süre sonra Batı kültüründe kadınlar tarafından ince kalmak amacı ile uygulanmasıdır.

Anormalliğin tıbbi, psikoloji ve sosyokültürel yaklaşımlarında anormal davranışların sebebini anlama ve bunlara çözümler üretme amacı vardır. Bu kavramlar genellikle birbiri ile çelişmektedir. Çünkü kavramların her birinin kendi içinde derinlemesine anlam taşır ve basitçe ilişkilendirilemez. Herhangi bir yaklaşımın tüm davranış bozukluklarını açıklama imkanı yoktur. Belirtilen yönelimlerin her biri belirli bozuklukları açıklar fakat bir anormal davranışın birden çok nedenleri olabileceği de unutulmamalıdır.

Bu konuda daha fazla bilgi sahibi olmak için yararlanılabilecek kaynaklar: Ayrıca bakınız: Psikoanalitik Psikoloji 51

52

ERGENLİK DÖNEMİ KAVRAMSAL YETENEKLER Psikoloji Çeşidi: Gelişim Psikolojisi Çalışma Alanı: Ergenlik dönemi; kavramsal gelişim Anahtar Kelimeler: somut işlemler dönemi, gelişimsel yaklaşımlar, benmerkezcilik, soyut eylemler dönemi, varsayımlı-tümdengelim düşüncesi, hayali izleyiciler, bilgiyi işleme yaklaşımı, kişisel hikayeler, psikometrik yaklaşım Psikologlar Ergenlik dönemindeki kavramsal yetenekleri 3 açıdan ele alırlar: psikometrik, gelişimsel ve bilgiyi işleme yaklaşımı.

Psikometrik yaklaşım, zihinsel yetenekleri tanımlamayı ve ölçmeyi konu alırken gelişimsel yaklaşım, ergenlik zamanlarına özgü kavramsal yetenek türlerinin araştırmayı konu alır. Bilgiyi işleme yaklaşımı, hafızanın niteliklerini ve problem çözmeyi konu alır.

Psikometrik Yaklaşım Psikometrik yaklaşım görüşüne göre, ergenlik kavramsal yeteneklerin istikrarlı olduğu dönemdir. Zeka katsayısı (IQ) ergenlik döneminde çok az değişiklik gösterir. Bir başka deyişle ergenlik döneminde, kavramsal yeteneklerde önemli değişiklikler meydana gelmez.

Teori ve kavramsal becerilerin araştırılması Alfred Binet’in 1916 yılında modern zeka testini geliştirmesi ile başladı ancak zeka testi veya psikometri, ergenlik dönemindeki kavramsal yeteneklerin anlaşılmasına az miktarda katkıda bulunmuştur. Çünkü zeka testi aynı yaştaki bireyler arasında karşılaştırma yapmaya uygundur. Ayrıca zeka testi entelektüel düzeyde istikrarı incelemek için kullanılır. Zeka testi uygulanan bireyler arasındaki sonuçlar, beslenme, sosyoekonomik durum, eğitim gibi parametrelere bağlı olarak değişse de genellikle ergenlik döneminde benzerlik gösterir. Yine de psikometrik yaklaşım, ergenlik dönemindeki kavramsal yeteneklerin tam olarak ortaya konulmasında yeterli düzeyde uygun değildir.

53

Gelişimsel Yaklaşım Gelişimsel yaklaşım, ergenlik döneminde kavramsal yeteneklerin belirlendiğini ve bu yeteneklerin ilerleyen yaşlarda devam ettiğini açıklar.

Bu yaklaşımda düşüncenin niteliği ve değişim süreci söz konusudur.

Piaget ve çalışma arkadaşı Barbel Inhelder’in 1958 yılında yayınladığı “Çocukluktan Ergenlik Dönemine Uzanan Süreçte Mantıklı Düşünmenin Gelişimi” isimli çalışması kavramsal gelişimi Piaget’in 4 evresi şeklinde açıklar. Bu evreler sırası ile duyu hareket dönemi, işlem öncesi dönem, somut işlemler dönemi ve soyut işlemler Bilgiyi İşleme Yaklaşımı Bilgiyi işleme yaklaşımı, çocukluk/ergenlik dönemini kavramsal yetenekler bakımından karşılaştırır. John Flavell’e göre, kavramsal gelişim kişinin çok yönlü ve etkili problem çözme edinimi kazanmasıdır. Bu görüşe göre, kişi bir süre sonra üst biliş (öğrenmeyi öğrenme) seviyesinde olacaktır. Ayrıca bu yaklaşım, Piaget teorisindeki çelişkileri de açıklar.

Buna göre farklı sorun türleri arasında kişinin sorunlar karşısında çözüm süreci ve kalitesi değişkenlik gösterir.

Araştırma Uygulamaları Ergenlik dönemindeki düşünce yapıları üzerine hazırlanan araştırmalarda ergen kişinin öğrenim şekilleri, kişiliği ve toplumdaki davranışları dikkate alınır. Buna orta ve yüksekokul dönemlerindeki kişiler üzerinde yapılan bir çalışmada, gelişen eğitim müfredatı ve anlatım şekli faktörlerinin kişinin gelişimine katkısı örnek olarak verilebilir.

Ergenlik Ve Sosyal Biliş Piaget ergen düşünceleri hakkındaki araştırmalarını, matematik ve bilim temellerini esas alarak hazırlamasına rağmen ergenlerin sosyal yaşamlarında soyut işlemler aşamasının da rol oynadığını düşünmüştür.

David Elkind bu çalışmaları devam ettirerek soyut düşüncelerin ergenlerin kişilik özelliklerini yansıttığını, ergenlik dönemindeki artan özbilincin egosentrizme eşit olduğunu belirlemiştir. Egosentrizm, “kişisel hikayeler” ve “hayali izleyiciler” olarak 2 şekilde kendini göstermektedir.

Kişisel hikayelerde, genç ergenler kendilerini benzersiz ve özel hissederlerken; hayali izleyicilerde, herkesin kendierini izlediğine inanırlar.

54

Soyut İşlemler Aşaması Piaget, yetişkinlerin ergenlere göre nicelik bakımından daha fazla bilgiye sahip olduğunu söylemesine rağmen soyut işlem düşüncelerine ait kavramsal gelişimlerin 11-15 yaş aralığında dördüncü ve son basamağı olduğuna inanıyordu. Bazı uzmanlar ise genç yetişkinlerin ergenlik dönemindeki düşüncelerinden farklı düşüncelere sahip oldukları beşinci bir evre olduğunu savunmaktadır.

Soyut işlemler aşamasında düşüncelere sahip olan ergenler, ergenlikleri boyunca bu aşamanın iki fazı ile karşılaşırlar. Bunlardan biri erken ergenlik fazı diğeri geç ergenlik fazıdır. Başlangıç döneminde asimilasyon ve mevcut bilgilerin yerini yeni bilgilerin alması söz konusudur. Bu aşamada ergen, kendisini kişisel ve idealist olarak algılamaya eğilimlidir.

Geç ergenlik fazı boyunca ergenler, daha dengeli ve ılımlı düşüncelere sahiptir.

Piaget teorisi popülaritesinin azalmasına karşın gelişim psikolojisinde hala en etkili teorilerden biri olmaya devam etmektedir. Özetle, ergenlerin kavrama yeteneklerini anlayabilmek için yukarıda sözü geçen tüm yaklaşımlar –bazı zayıf yönleri olmasına rağmen- dikkate alınmalıdır.

55

56

ERGENLİK DÖNEMİ CİNSELLİK Psikoloji Çeşidi: Gelişim psikolojisi Çalışma Alanı: Ergenlik dönemi Anahtar Kelimeler: gebelikten korunma, cinsel kimliğin gelişimi, cinsel etkinlik seviyesi, psikolojik etkiler, ergenlik dönemi Ergenlik yıllarında bireyler kendilerini cinsel anlamda keşfetmeye başlarlar. Bu fark ediş yalnızca kendileriyle sınırlı kalmaz ve çevresinde bulunan ergen bireylerdeki farklılıklara da dikkat etmeye başlarlar. Erken yaşlarda karşı cinse duyulan ilgi ile birlikte cinsel aktiviteler başlamaktadır. Bu durum evlilik öncesi yaşamda birçok partner ile birlikte olmaya sebep olur.

Fiziksel Değişiklikler Ergenlik, çocukluk ile yetişkinlik arasındaki yaşam evresidir. Bu evrenin yaş sınırları kesin ve belirgin değildir. Genel olarak on iki yaşından itibaren başlar ve fiziksel gelişimin hemen hemen tamamlandığı sıralarda son bulur. Bireyin cinsel olgunluğa ulaştığı dönem ergenlik dönemidir. İnsanların yaşamları boyunca çok hızlı büyüdüğü 2 dönem vardır.

Bunlardan biri altı aylık olmadan önceki dönem, diğeri ise ergenlik dönemidir. Ergenlikte büyüme ilk olarak boy ve kilo artışı ile kendini gösterir. Kilo artışında yağ dokusu vücudun çeşitli bölgelerinde dağılım gösterirken; kemik ve kas gelişiminde artış görülür. Kızlarda ergenlik dönemi 9-11 yaşları arasında başlar, bu dönemde gelişim en üst seviyededir. Sonra büyüme yavaşlar ve 15-18 yaş aralığında sona erer. Erkeklerde ise ergenlik dönemi 11-14 yaş aralığında başlar ve 19-20 yaşlarında sona erer. Ergenlik döneminde vücudun her bölgesi aynı anda gelişmez. İlk olarak büyüyen organlar eller ve ayaklardır. Daha sonra kollar ve bacaklar gelişir. Son olarak da omuzlar ve göğüsler gelişir. Kızlarda en fazla kalça bölgesi gelişirken erkeklerde en fazla omuz bölgesi gelişir.

57

Cinsel olarak gelişim, birincil ve ikincil cinsi özelliklerin gelişimi ile gerçekleşir. Birincil cinsi özellikler, doğrudan fiziksel olarak gelişen cinsel organlarla ilgilidir. (kızlarda rahim, yumurtalıklar, klitoris, vajina; erkeklerde testisler ile penis). İkincil cinsi özellikler, doğrudan fiziksel olarak gelişen cinsel organlarla ilgili değildir. (kızlarda göğüs; erkeklerde sakal).

Kızlarda meme gelişiminin başlangıcı genellikle ergenlik döneminin ilk işaretidir. Bu işaret 10-11 yaşlarında ortaya çıkar, bazen de 13-14 yaşlarında (geç bir zamanda) ortaya çıkabilir. Labia ve klitorisin genişlemesi ile rahim ve vajinanın gelişimi eş zamanlıdır. Menarş (ilk adet dönemi), kızlarda ergenlik döneminin sembolik işareti olarak kabul edilir. İlk adet dönemleri düzensizdir ve ovülasyon (olgun yumurta bırakma) genellikle menarş sonrasındaki birinci yıla kadar gerçekleşmez. Erkeklerde göze çarpan ilk değişim genellikle testis ve skrotum büyümesidir.

Genital bölge gelişimi ortalama 12 yaşında başlar ve ortalama 15 yaşında tamamlanır. Penis gelişimi başladıktan sonraki birinci yıl içerisinde boşalma yeteneği kazanılır. İlk boşalma genellikle gece gerçekleşir ve bu, gelişimde normal bir durumdur.

Ergen bireylerin bedenleri geliştikçe cinselliğe daha fazla ilgi duymaya başlar. Ergen bireyler ilgi duydukları bu konu hakkında, bu dönemde doğru bilgilerle donatılmalıdır.

Psikolojik Açıdan Alışma Ergen bireyler vücutlarında meydana gelen hızlı değişimlerin farkındadır. Bu hızlı değişimler bazen psikolojik sorunlara sebep olabilir.

Ergen bireyler genellikle kendilerini akranlarından ayıran fiziksel değişimlerden endişe duyarlar. Hızlı büyüme, beceriksizlik, akne, ses değişiklikleri, menarş ve vücuttaki diğer gelişimler duygusal sıkıntılar oluşturabilir.

Genellikle ergenlik dönemine erken giren erkeklerin, geç girenlere göre ayrı bir avantajı vardır. Ergenliğe geç giren akranlarına göre daha uzun, daha ağır ve daha kaslı yapıları vardır ve iyi huylu olma eğilimindedirler. Sporda daha başarılıdırlar ve genellikle liderlik özellikleri vardır.

Ergenlik dönemine erken giren kızlar için ise bu durum yoruma daya58

lıdır. Ergenliğe geç giren akranlarına göre daha uzundurlar, göğüsleri daha erken ve daha fazla gelişir. Bedenleri yetişkin bir bayanın bedenine daha fazla benzediği için daha popülerdirler. Amerikan toplumunda, medya tarafından kabul gören “güzelliğin erken ergenlikle ilgili olduğu” şeklinde bir düşünce vardır.

Cinsel Davranış Cinsel olgunlaşma, cinsel davranış kalıplarının değişmesi gibi diğer psikolojik sonuçları da beraberinde getirir. Özellikle ergen bireylerin cinsel organları geliştikçe cinsel davranışlarında da ciddi değişiklikler meydana gelir. Her ne kadar iki cins için de değişiklikler söz konusu olsa da cinsellik hakkında düşünceleri birbirlerinden farklıdır.

Cinsel kimliklerinin gelişmesi sırasında karşılaşılan bazı tutarsızlıklar bireyde sorunlara sebep olmaktadır. Erkekler bu dönemde cinselliği odak noktası olarak görebilir ve deneyimsiz oldukları sıralarda “hanım evladı” olarak etiketlenmekten çekinirler. Erkeklerin, cinselliği olgunlaşmanın ve sosyal statü sahibi olmanın bir yolu olarak görme olasılığı kızlara göre daha yüksektir. Ergenlik dönemindeki kızlar içinse cinsellik sevgi temelli olmalıdır ve partneri ile ilişkisinde kalite çok önemli bir faktördür.

Geçtiğimiz birkaç on yıllık süre içerisinde cinselliğe bakış ve cinsel aktivite oranları büyük ölçüde değişmiştir. Evlilik öncesi yahut evlilik dışı birliktelikler uzun süredir var olmasına karşın son yıllarda oranlarında ciddi bir artış gözlenmektedir. Bu artıştaki sebep ergenlik dönemindeki gençlerin her zamankinden daha büyük oranda televizyon, dergi ve sinema gibi araçlarda cinsel uyaranlara maruz kalmasıdır. Ayrıca doğum kontrolde etkili yöntemlerin kullanılması genç bireylere daha fazla özgürlük tanımıştır. Cinsel davranışlardaki özgür tutum, 1970’li yılların sonlarında ortaya çıkan Edinilmiş Yetersiz Bağışıklık Sistemi Sendromu (AIDS) ve benzeri cinsel yolla bulaşan hastalıkların artmasıyla değişmiş gibi görünse de ciddi oranda değişmemiştir.

Ergenlik dönemindeki gençlerin cinsel davranışları hakkında 1950 ve 1960’lı yıllara kadar ciddi araştırmalar yapılmamıştır ve bu yetersizlik günümüzde de mevcuttur. Ergenlik dönemindeki cinselliği erken, orta ve 59

geç şeklinde 3 kategoriye ayıran bir çalışma 1995 yılında “Gerçeklerle Yüzleşme” isimli çalışmasında Debra W. Haffner tarafından kaleme alınmıştır.

BAĞLILIK VE ARKADAŞLIK Psikoloji Çeşidi: Sosyal Psikoloji Çalışma Alanı: Bireyler arası ilişkiler, sosyal gerekçeler Anahtar Kelimeler: bağlılık, çekicilik, toplumsal ilişkiler, tamamlayıcılık, gayriihtiyari onaylama, ilişkilerin değişmesi, yakınlık, bir başkasını kendi tarafına çevirme, sosyal kıyaslama Bağlılık, bireyin kendisine yakın gördüğü diğer bireylerle birlikte olma arzusu veya eğilimidir. İnsanların birbirlerine bağlılık isteği içgüdülerle kontrol edilemez fakat belirli kalıplardan etkilenir. Örneğin bir bireyin, herhangi bir konuda endişeli bir diğer bireyin yanında olması, sakinleştirici ve güven verici bir etkiye sahip olabilir.

Sosyal Kıyaslama Teorisi Sosyal karşılaştırma teorisi, bireyin kendisini toplumda kendisine benzer gördüğü diğer bireylerle karşılaştırması esasına dayanır. 1954 yılında Leon Festinger tarafından geliştirilmiştir. Festinger’e göre tüm insanların inançları vardır ve inançlarının toplumda kabul görmesi bireyler için önemlidir. Bazı inançlar objektif olup toplum tarafından kabul görürken; bazı inançlar subjektiftir ve toplumun tamamı tarafından kabul görmez.

Bağlanma Üzerine Etkiler Birçok insan toplumda bir grubun parçası olmaktan ziyade bireysel olarak bağlılık kurmayı tercih eder. Bu bağlılık genellikle dostluk, yakın arkadaşlık, sevgi ve samimiyet üzerine kurulur. Bireyler arası bağlanmada önceki bağlanma deneyimleri ve bağlanılacak bireylerin kişinin kendisine çeşitli konularda benzerliği önemli faktörlerdir. Bu faktörler göz önünde bulundurularak kurulan bağ yakınlıktır. Yakınlığın kurulmasında fiziksel özellikler de önemli bir unsurdur. Sonuç olarak bireyler arkadaş ya da ortak seçiminde kendilerine fiziksel olarak yakın gördükleri/çelici 60

gelen ve diğer kriterler ile de eşleşebilen insanlarla yakınlık kurarlar. Bu konuda Festinger ve Robert Zajonc’un çeşitli çalışmaları mevcuttur.

Arkadaşlık Toplum içerisinde bireylerin birbirlerine duyduğu yakınlıklar ile arkadaşlıklar/ortaklıklar başlar. Arkadaşlık/ortaklıkta taraflar birbirlerine genellikle benzer şekillerde davranır. Örneğin iki şirket bir ortaklık başlatmış ise genellikle her iki taraf da birbirine faydalı olacak davranışlar sergilemeye başlar. Arkadaşlıkta da durum böyledir. Örneğin birey arkadaşına karşılık beklemeden kitap hediye eder, bir süre sonra arkadaşı da kendisine hediye alır. Arkadaşlıkta iletişimin samimi olması önemli bir faktördür.

Bir Gruba Mensup Olma Rahatlığı İnsanlar çoğunlukla kalabalık içerisinde kendilerini daha güvende hissederler. Bu Schachter teoremi olarak bilinir. Belirli konularda benzer görüşlere sahip bireyler bir araya gelerek vakıf, dernek, ekip ve benzeri gruplar oluşturur ve ortak amaçlar edinirler. Bireyler grubun mensubu oldukları sürece ortak standartları ihlal etmek istemezler. Çünkü bu durumun kendilerinde ve grubun diğer bireylerinde huzursuzluğa sebep olacağını bilirler.

Arkadaşlık Faktörleri Bağlılık ve arkadaşlık kurma konularının ele alındığı çalışmalarda, bireylerin birbirlerine olan benzerliklerinin çok büyük etkisi olduğu ortaya konmuştur. Mevcut arkadaşlıkların kalitesi, tarafların birbirleri ile benzer/uyumlu sergiledikleri tavırlar ilerleyen süreçte arkadaşlığın devamında oldukça etkilidir.

Aşk Aşk üzerine yapılan araştırmalar tutkulu aşk ile arkadaşça aşk arasında bir farklılığı ortaya koymuştur. Tutkulu aşkta cinsel cazibe ön plandadır, duygular yoğun ve kısa sürelidir. Arkadaşça aşk ise daha durağan ve çoğunlukla güven üzerine kuruludur, güçlü bir dostluk söz konusudur. Araştırmacılar tutkulu aşkın belirli bir süre sonra sakin duygular da kazanacağı ve arkadaşça aşka dönüşeceği fikrini savunmaktadır. Bu konuda Zick Rubin 61

sevgi ve hoşlanma düzeylerini belirleyen bir ölçek geliştirerek araştırmalar gerçekleştirmiştir. Yaptığı araştırmaların bir sonucu olarak sevginin güçlü bir duygu olduğunu ve bunun kolaylıkla değişemeyeceğini bildirmiştir.

Araştırmalar Toplumdaki bireyler arasında yakınlık ve arkadaşlık konularında çok sayıda çalışma yürütülmüştür. Özellikle 2. Dünya Savaşı’ndan sonra sosyal bilimciler insan kitlelerini birleştirme ve bağlılıklarını bir arada tutma ile ilgilenmişlerdir. Kişisel arkadaşlıklar için ise aynı şekilde çalışmaları yürütmek daha zordur. Çünkü kişisel davranışlar laboratuvar ortamında tekrar edilemez.

62

SALDIRGANLIK Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik esasları; duygu; kişilik; psikopatoloji Çalışma Alanı: Saldırganlık; stresin biyolojisi; çocukluk ve ergenlik dönemi bozuklukları; baş etme; streste ciddi sorunlar; kişilik bozuklukları; stres ve hastalıklar Anahtar Kelimeler: öfke, savunma amaçlı saldırganlık, hayal kırıklığı, kin, hakaret edici saldırganlık, yırtıcı/avcı saldırganlık, gerileme, sosyal olgunlaşmamışlık, sosyalleşme, stres, öfke nöbeti Saldırganlık, bir nesneye veya bir insana yönelik rahatsız edici davranışlar olup yıkıcı nitelikleri vardır ve toplumda huzursuzluk ve uzlaşmazlığa sebep olur. Bireylerin toplum içerisinde karşılaştıkları kötü ve zor durumlara müdahale edememesi ve bunları yıllarca içinde saklaması durumunda, bir gün öfke ile saldırgan davranışlar gösterebilir hatta intiharın eşiğine dahi gelebilir. Bu bağlamda sosyalleşme kavramı, bireylerin öfke ve sinirlilik hallerinin yatıştırılmasında bir faktör olarak değerlendirilebilir.

Saldırganlık Çeşitleri Bir davranış psikoloğu olan Hugh Wagner, saldırganlık biyolojisi ile ilgili 3 çeşit tanımlamıştır. Bunlardan ilki saldıran saldırganlıktır. Birey tamamen karşı tarafa bir zarar verme eğilimindedir. İkincisi savunmacı saldırganlıktır. Birey tarafına bir zarar geleceği endişesi taşıyarak kendini koruma niyetiyle karşı tarafa zarar verme eğilimindedir. Üçüncüsü ise yırtıcı/avcı saldırganlıktır. Avının yanına gizlice yaklaşarak ani bir hareketle avını ağzına alan bir hayvan örnek olarak verilebilir.

Saldırganlığın Biyolojik Kökenleri Saldırganlık içeren davranışlar genellikle çevresel faktörler ile tetiklenmesine rağmen araştırmalar biyolojik olarak da köklerinin oldu63

ğunu ortaya koymuştur. Laboratuvar hayvanları üzerinde yapılan çalışmalarda orta beyinde bulunan mekanizmaların saldırganlığın 3 çeşidini kontrol altında tuttuğu rapor edilmiştir. Beynin orta bölümünde bir lezyon oluşması halinde savunmacı ve yırtıcı saldırganlık davranışlarında değişkenlik olmazken saldıran saldırgan davranışlar artar. Hipotalamusun ön kısmı uyarıldığında ise tam tersi saldıran saldırganlık davranışları artar.

Savunmacı saldırganlık, orta beyinde bulunan periaqueductal gri madde (PAG) tarafından kontrol altında tutulur. Alkol alımı, serebral korteksin inhibe olmasına sebep olurken orta hipotalamus ile PAG arasındaki nöral yolları uyarır. Bu durumda kişide saldırganlık hali yoğun olarak görülür.

Alkol kullanan tüm bireylerde olmasa da birçok bireyde durum böyledir.

Saldırganlık Ve Vücut Kimyası Saldırganlık, tüm canlı türlerinde en fazla erkek bireylerde görülmektedir. Bunun erkeklerde değişken sıcaklığa sahip testosteronlardan kaynaklandığı düşünülmektedir. Yüksek testosteron seviyesi erkeğin daha agresif olmasına sebep olur. Ayrıca yaşın genç olması, testosteron seviyesinin daha yüksek olacağı anlamına geldiğinden yaşlı bireylere oranla genç bireyler daha saldırgandır. Bu durum önceleri eziyetli metotlarda (lobotomi) kontrol altına alınırken, 19 ve 20. yüzyıllarda yerini uyuşturma ve psikolojik tedavilere bıraktı.

Trafikte Öfke Durumu Ve Havada Öfke Durumu Birçok modern toplumda saldıran saldırganlığın 2 çeşidi mevcuttur. Bunlardan ilki trafikteki öfke durumudur. Birey trafiğin sıkışması durumunda öfkeye kapılabilir, korna sesi gibi uyaranlara daha duyarlı hale gelir ve bu ve benzeri durumlar kavga sebebi olabilir. Bir diğer çeşidi ise sıklıkla uçak seyahati yapan bireylerde görülür. Birey birçok uyarana duyarlı hale gelir ve bu durum alkol tüketimi ile daha fazla tetiklenir.

Hayvanlarda Saldırganlık İnsanlar en ince ve karmaşık formlarda saldırganlık davranışları göstermesine rağmen hayvanlarda da durum farklı değildir. Özellikle yırtıcı hayvanların erkek bireyleri gıda temini ve ailesini koruma güdüsü ile birçok saldırgan davranış sergiler. Evcil hayvanlar da ise saldırganlık 64

davranışı daha azdır. Bazı hayvanlara ise saldırgan olmaları öğretilir.

Buna horoz dövüşü, boğa güreşi örnek olarak verilebilir.

Saldırganlık Ve Üreme Hemen hemen tüm canlıların saldırganlık davranışlarının altında yatan sebep üremedir. Özellikle türlerin erkek bireylerinde bu güdü vardır ve saldırgan davranışlar sergilemesine sebep olur. İnsanlar Saldırganlıklarını Kontrol Edebilirler Mi? Saldırganlık, bireyin özellikle ergenlik döneminde en yüksek seviyededir. Birey ev, okul, arkadaş ortamı gibi bulunduğu çevrelerde uyaranlara karşı daha duyarlıdır, saldırgan davranışlar sergilemeye daha fazla eğilimlidir. Bireyin bu yaşlarda enerjik olması, saldırgan davranışların artmasını tetikler. Erkek bireylerde yaş ilerledikçe testosteron miktarına bağlı olarak saldırganlık artabilir. Bu durum psikoterapi veya ilaçla tedavi ile kontrol altına alınabilir.

65

66

YAŞLANMA KAVRAMSAL DEĞİŞİKLİKLER Psikoloji Çeşidi: Kavrama; zeka ve zeka testleri; öğrenme; hafıza; psikopatoloji; algı ve algılama; Çalışma Alanı: Yaşlanma; davranış ve kavramsal yaklaşımlar; kavramsal süreçler; sosyal algılama ve kavram; düşünce Anahtar Kelimeler: dikkat; kavram; çevresel etkiler; bilgi işleme; öğrenme; uzun dönemli hafıza; hafif düzeyde kavramsal bozukluklar (MCI); hız ayarlama; nöral algı değişiklikleri; kısa dönemli hafıza Kavramsal değişiklikler, zihinsel fonksiyon ve mekanizmaların değişmesi sonucu meydana gelir. Kavramsal değişikliklerin farklılıklarını tespit edebilmek için ise beynin yapısı bilinmelidir. Yaşlandıkça beynin yapısı da değişeceğinden ortak görüş yaşlı bireylerde kavramsal yeteneklerin belirgin olarak düşeceği yönündedir. Araştırmalar bu belirgin düşüşün 75 yaşından evvel tam olarak tespit edilemeyeceğini ortaya koymuştur. Ancak bu süreçte yaşlanmanın kısa ve uzun dönemli hafıza üzerinde etkileri olduğu da bilinmektedir. Kısa dönemli hafıza kapasitesi genel olarak tüm insanlarda aynı iken, uzun dönemli hafıza kapasitesi yaşlı bireylerde düşüktür. Yaşlanmanın kavramsal yeteneklerin değişmesinde bir faktör olup olmadığı hem çevresel hem de biyolojik açıdan incelenmiştir.

Buna göre kayıtsızlık ve depresyon kavramsal yetenekleri zayıflatmaktadır. Bunun önüne geçmek için uyaranların fazla olduğu çevrelerde bulunulmalıdır. Hafıza; konuşma, öğrenme, fikir sunma ve problem çözme gibi yeteneklerin saklandığı temel psikolojik işlevdir. Çevremizden aldığımız görsel uyarılar 1 saniye, işitsel uyarılar ise 4 saniye içerisinde beyine kaydedilir ve 20 saniyeliğine kısa dönemli hafızaya aktarılır.

Bilgiyi İşleme Ve Hafıza Bilgiyi işleme, bireyin deneyim ve/veya öğrenme sonucu elde ettiği bilgileri beyninde hiyerarşik olarak düzenlemesi ve kullanılabilir forma getirmesidir. Bu görüşe göre ön koşul yetenekleri, temel yeteneklerin edinilmesinde esas oluşturur. Örneğin birey çocukluğunda edindiği bir yeteneği ilerleyen yaşlarında tekrarlarken zorlanmaz.

67

Elizabeth F. Loftus, modern kavram bilimciler arasında “düşünme” nin yerini “kavrama” ve “bilgiyi işleme” terimlerinin aldığına dikkat çekmektedir. Benzer şekilde insanın diğer yetenekleri için de farklı terimler literatüre girmektedir (problem çözme-H. A. Simon; zeka-Robert Sternberg). Birçok çalışma “Hafızada kalıcı bilgi tabanı nasıl oluşturulabilir” sorusu üzerine hazırlanmıştır. Bu konuda kodlama, saklama ve çağrışım yapma gibi mekanizmalar hakkında raştırmalar yapılmaktadır fakat yine de bu tür mekanizmaların bozulmasının hafıza kapasitesinde değişiklikler yapacağı açıktır.

Yaşlılıkta Bilgiyi İşleme Kavrama yeteneği öğrenme, hafıza ve dikkati verme üzerine kuruludur. Öğrenme, bilgiyi ele etme aşamasıdır. Hafıza, elde edilen bilginin daha sonra kullanılmak üzere depolandığı kısımdır. Dikkati verme ise bilginin işlenmesi mekanizmasıdır. Çevresel etkiler, yaşa bağlı olarak uyaranların daha az alınması, öğrenme tekniklerinin değişmesi bilginin işlenmesini etkiler. Ayrıca yeni bilgilerin edinilmesi ve aynı anda birden fazla uyaranı dikkate alma yetenekleri zayıflar. Yaşlanmayla birlikte göz merceğinin sararması, uzağı görmede zorluk yaşamak, karanlıkta görüntünün kaybolması periferik görmeyi azaltır ve görsel algının zayıflamasına sebep olur. Nöral işitme kaybı duyma yeteneğini engeller ve yalnızca yüksek sesleri duymaya sebep olur. Bu durum iletişimin bozulması anlamına gelir. Çalışmalar, yaşlılara onların bilgiyi daha kolay elde edebilecekleri şekilde anlatılırsa ve kendi hızlarında cevap vermeleri beklenirse bilgiyi daha verimli işleyebileceklerini göstermiştir.

Yaş Ve Kavramsal Değişiklikler Arasındaki İlişkiyi Konu Alan Araştırmalar Kavramsal değişikliklerin yaş ile ilgisini inceleyen çalışmaların bir kısmı yaş ilerledikçe tüm kavramsal yeteneklerde zayıflama olduğu görüşünü savunurken, bir diğer kısmı ise artan yaş ile birlikte bireye özgü bazı yeteneklerin zayıflayacağı görüşünü savunmaktadır. Her ne olursa olsun ortak amaçlardan biri, zayıflayan kavramsal yetenekleri hangi faktörlerin etkilediğini ortaya koymaktır. Ronald C. Petersen ve Michael Grundman’ın başkanlığını yaptığı Ulusal Yaşlanma Ensitüsü günlük belirli miktarlarda alınacak E vitamini veya donepezilin Alzhemier hastalığının belirtileri olan hafif düzeyde kavramsal bozuklukları 68

önleyeceği görüşünü savunmakta ve bu konuda çalışmalar yapmaktadır.

Bazı çalışmalar hafif düzeyde kavramsal bozuklukların oluşma süreci mekanizmalarını yavaşlatan kolinestreaz inhibitörleri ve anti-inflamatuarlar üzerine iken bazı çalışmalar yaşlılarda algılama ve karar verme sürecinin uzadığını ancak alınan kararların eski kararlarına nazaran hatalı olmadığını açıklamak üzerinedir. R. A. Hock, B. A. Futrell ve B. A. Grismer yaşlı insanlar üzerinde yaptıkları bir araştırmada kavramsal yeteneklerin kademeli olarak düştüğünü ancak bu kademe değerleri arasında anlamlı bir istatistik değer bulamadıklarını açıklamışlardır. Bir başka çalışma ise Alzheimer hastalığının beynin hipokampüs bölgesi ile ilgili olduğunu ortaya çıkarmıştır.

Hafif Düzeyde Kavramsal Bozukluklar Morton Hunt, kavramsal bilimcilerin beynin iç kısmında 100 milyar nöron olabileceği sonucuna vardıklarını bildirmektedir. Bu nöronların her birinin birbiriyle birçok bağlantı noktası olduğu bilinmektedir. Bu bağlantıların fiziksel olarak bozulması, kavramsal bozuklukların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Hafif düzeyde kavramsal bozukluk, günlük yaşam aktivitelerinde herhangi bir değişiklik olmaksızın izole hafıza kayıpları olarak tanımlanır ve bazı araştırmacılar tarafından normal yaşlanma sürecinden Alzheimer’a geçiş aşaması olarak kabul edilir.

69

70

ALZHEİMER Psikoloji Çeşidi: Kavrama; hafıza; psikopatoloji Çalışma Alanı: Yaşlanma; kavramsal süreçler; depresyon; bireyler arası ilişkiler; sosyal algı ve kavrama; düşünce Anahtar Kelimeler: günlük yaşam aktiviteleri (ADLs); kavramsal fonksiyon; kavramsal bozulmalar; bunama; hafıza kaybı; motor nöron fonksyonları; nörofibrilar lifler; plaklar Alzheimer (AD) ve bunama hali normal yaşlanma süreci içine dahil olmayıp genetik, immünolojik ve damar bozukluklarının sebep olduğu bir beyin hastalığıdır. Beyin hücreleri arasındaki iletişimin kaybıyla gerçekleşir. Hafif unutkanlıklarla başlayan AD bir süre sonra yerini davranış ve kişilik değişiklikleri, düşünme, karar verme, muhakeme yeteneklerinde zayıflık, kişileri ve nesneleri tanıyamama durumuna bırakır. Bir süre sonra tamamen yatağa bağımlı hale gelir ve günlük yaşam aktivitelerini gerçekleştirirken yardım almaya mecbur bir hale gelir. Genellikle 60 yaşından sonra görülse de 40 yaşında AD hastaları da vardır.

Ad’nin Dünya Üzerinde Dağılışı Ve Etkileri AD hastaları ortalama olarak 8-20 yıl kadar yaşarlar. Dünya Sağlık Örgütü (WHO)’ nün tahminlerine göre 2025 yılında dünya üzerinde 65 yaş ve üzeri birey sayısı 1.2 milyar; 2050 yılında 2 milyar olacak ve bu nüfusun 22 milyonu AD hastası olacaktır. 1998 yılında yapılan bir çalışmada Afrika, Amerika ve Latin Amerika toplumlarında AD oranının daha yüksek olabileceği belirlenmiştir. Bu hastaların tedavi ve bakım giderlerinin oldukça yüksek olduğu bildirilmiştir.

Ad’nin Tarihi Alzheimer hastalığı 1906 yılında Alman hekim Alois Alzheimer’in bir hastasının beyninde plak ve nörofibrilar yumaklar bulması ile keşfedildi. Günümüzde de bu plak ve yumaklar AD hastalığının göstergesi olarak kabul edilmektedir. Her ne kadar isim verilmemiş olsa da yazılı kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla AD hastalığının belirtileri eski Yunan 71

ve Romalılar zamanında da gözlenmiştir.

Ad’nin Risk Faktörleri AD’ nin en büyük risk faktörleri yaş ve aile öyküsüdür. Diğer olası risk faktörleri ciddi bir kafa travması ile düşük sosyoekonomik statüdür. Çevresel etkiler, eğitim, genetik, ağırlık, kan basıncı ve kolestrol düzeyi de olası tetikleyici faktörler arasında kabul edilmektedir.

Ad’nin Sebepleri AD’ nin kesin olarak tanımlanmış sebepleri tespit edilememiştir ancak beyinde bu hastalığa sebep olan lezyon oluşumunu tetikleyen faktörler mevcuttur: plak, beyin hücrelerinde imflamasyon, beyin hücreleri üzerinde oksidatif stresin etkileri, genetik faktörler, beta amiloid protein ve senil plaklar, tau protein ve nörofibril yumaklar, beyin nörotransmitterlerinin üzerinde östrojen etkisi, beyin hücreleri arasındaki iletişimin kopması, otoimmün yanıtlar, virüsler ve damar anomalileri.

Plak: AD’ de plak oluşumu hafızadaki verileri düzenleyen ve kavramsal yetenek mekanizmalarının bulunduğu beyin bölgelerinde gözlenebilmektedir. Beyindeki sinir hücreleri arasında oluşarak iletişimin kesilmesine sebep olur.

Hastalığın (Ad) Gelişiminde Genetik Faktörler: AD’ nin 2 türü tanımlanmıştır. Bunlardan ilki aileden miras kalan AD (FAD), ikincisi sporadik AD’dir. Östrojen: Östrojen tedavisi AD’ nin önlenmesi ve kavramsal yetenek mekanizmalarının artırılması açısından önemlidir.

Otoimmün Sistem: Vücudun bağışıklık sistemi kendi dokularına saldırabilir ve gerekli hücrelere karşı antikorlar üretebilir. AD hastalarının beyinlerinde bu antikorlara rastlanmıştır.

Virüsler: Bazı beyin yapısı bozukluklarına sebep olan yavaş hareketli virüslerin AD’ ye sebep olabileceği düşünülerek araştırmalar yapıldı ancak 2002 itibariyle herhangi bir virüs tanımlanamadı.

72

Damar Anormallikleri: Damardaki bazı toksinlerin beynin belirli bölgelerinde tıkanması, sertleşmesi veya yeterli kan akışının sağlanamadığı durumlarda AD oluşumu düşüncesi üzerine çalışmalar yapıldı ancak böyle bir oluşum tespit edilemedi.

Büyüme Faktörleri: Bazı araştırmacılar büyüme faktörlerinin AD oluşumuna sebep olan sinir hücrelerinde toksik bir etki oluşturup oluşturmadığını incelemektedir.

Kimyasal Madde Eksiklikleri: AD hastalarının beyinlerinde sinir hücreleri arasındaki iletişimi sağlayan nörotransmitter maddelerin daha düşük olduğu saptanmıştır. Araştırmacılar beyine asetil kolin takviyesi yaptıklarında hücreler arası iletişimin arttığını gözlemlemişlerdir. Çevre: AD hastası bireylerin beyinlerinde alüminyum ve çinko tespit edilmiştir.

Ad Teşhisi AD’ yi teşhis etmek için güvenilir tek bir biyolojik test yoktur.

Birkaç kriter birlikte değerlendirilir. Bu kriterlerin yer aldığı bir kılavuz Sağlık Politikası ve Araştırma Ajansı (AHCPR) tarafından yayınlanmıştır. Buna göre AD’ nin belirtileri bunama, aile öyküsü, fiziksel ve zihinsel egzersizler arasındaki tutarlılık ve normal kan testleri dikkate alınıyor.

Beyin görüntülemede ise bilgisayarlı tomografi (BC) ve manyetik rezonans görüntüleyici (MRI) kullanılmaktadır. Fizik muayenesi de ilave bilgi için yapılmaktadır.

Ad’nin 4 Evresi Erken evre AD’ de, küçük ölçekli hafıza kaybı, diş fırçalama, yazı yazma, saç tarama yıkanma gibi eylemlerin nasıl yapılacağını hatırlama zorluğu çeker. Orta evre AD’ de, rutin olarak yaptığı eylemlerin nasıl yapılacağını unutma, tekrarlayan eylemler, strese girme, bunalma, davranış bozuklukları, günlük yaşam aktivitelerinde yardıma ihtiyaç duyma görülür. Geç evre AD’ de, davranış bozuklukları ilerler, depresyonlar sık73

laşmaya başlar, günlük yaşam aktivitelerinde yardıma çok fazla ihtiyaç duyma görülür. Terminal evre AD’ de, şimdi ile geçmiş arasında bağlantı kuramaz, güçlükle birkaç kelime söyleyebilir, çevresinden habersizdir, yutma güçlüğü çeker çünkü bu eylemi dahi hatırlayamaz.

Tedavi Tedavinin temel hedefi AD ilerlemesini yavaşlatmak, hastaya güvenli bir ortam sağlamak, mümkün olduğunca fazla egzersiz yaptırmak ve duygusal anlamda destek olmaktır. Ayrıca hasta yakınları da hasta bakımı konusunda eğitilmelidir.

Farmasötik Tedavi Hastalığın ilerlemesini durdurmak için beyinde nörotransmitter madde parçalanmasını önleyen takrin, donepezil, rivastigmin ve galantamin gibi asetilkolinesteraz inhibitörleri kullanılır.E vitamini ve selegilin AD sürecini geciktirir. Östrojen AD riskini azaltır ve kavramsal yetenek mekanizmalarının korunmasına yardımcı olur. İlaçlar aynı zamanda anksiyete, uykusuzluk ve depresyon hallerini kontrol etmek için kullanılabilir.

Ad Komplikasyonları Bireylerde ölüm AD’ den değil AD komplikasyonlarından dolayı gerçekleşir. En fazla ölüm pnömoni sebebi ile olur. Hafıza kaybı olduğu için düşme, yaralanma, başını çarpma, sobaya dokunma gibi tehlikeler ile karşı karşıya kalabilir.

Ad’den Korunma Çalışmalar düzenli olarak kullanılan Advil, Motrin ve Nuprin gibi nonsteroid anti-imflamatuar ilaçların (NSAIDs); Aleve gibi naproksen sodyum ve Indocin gibi indometasin ilaçlarının AD’ yi %30-60 oranında azalttığını göstermiştir. Ayrıca E vitamini ve seleğinin de beyin hücre mekanizmalarının çalışmasına destek olduğu bilinmektedir. Menopoz dönem kadınlara verilen östrojenin de AD’ yi yavaşlatma özelliği vardır.

Gelecek İçin Ad Hakkında Araştırmalar Ulusal Sağlık Ensitüsü, Alzheimer hastalığının önlenmesi ve yavaşlatılması ile ilgili çalışmalarını sürdürmektedir.

74

UNUTKANLIK VE FÜJ Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: baş etme Anahtar Kelimeler: davranışsal açıklama; sürekli unutkanlık; bölme; dissosiyatif (ayrıştırıcı) bozukluk; genellenmiş unutkanlık; sınırlı unutkanlık; psikodinamik açıklama; psikogenik unutkanlık; seçici unutkanlık Unutkanlık şimdi ile geçmiş arasında bağlantı kuramama durumudur. Füj ise bireyin ait olduğu çevreden ansızın kaçarak temel becerileri hariç geçmişini, kim olduğunu unutarak başka bir yerde yeni bir hayata başlaması durumudur ve geçici olabilir. Unutkanlık beynin organik patolojisi ile ilgili olabilir buna rağmen kaygı ve endişe de unutkanlık ve füje sebep olabilir. Unutkanlık ve füj Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından tanınan iki disosiyatif bozukluktur. Disosiyatif bozukluk, bireyin kimliği, çevresi, yaşamı, insan ilişkileri ve kendisine ait benzeri bilgilerin bütünlüğünü kaybetmesi durumudur.

Unutkanlık Çeşitleri Psikolojide disosiyatif unutkanlık için psikojenik amnesia terimi de kullanılır. Psikojenik veya disosiyatif unutkanlık genellikle bireyin travmatik bir olay veya aşırı derecede stres yaşaması ile olur. Psikojenik veya disosiyatif unutkanlığın 4 çeşidi vardır. Birincisi, lokal unutkanlıktır; bireyin belirli bir olay hakkında hiçbir bilgiyi hatırlamama durumudur.

Genellikle travmatik bir olaydan sonra görülen çeşidi de budur. İkincisi, seçici unutkanlıktır; birey bir olayın bazı yerlerini bazı süreler boyunca unutur. Üçüncüsü genellenmiş unutkanlıktır ve birey yaşam kendi küsünü hatırlamaz, nadir görülür. Dördüncüsü ise birey geçmişinde özel bir olayı hatırlar fakat bu olaydan başka her şeyi unutur ve sıklıkla görülen çeşidi budur.

Unutkanlık Ve Füj Teşhisi Bu disosiyatif bozuklukların yaygınlığına ilişkin verileri güvenilir bir şekilde rapor etmek zordur ancak kadınlarda teşhis edilen disosiyatif bozuklukların erkeklere oranla beş kat olduğu bilinmektedir. Teşhiste 75

hastada dikkate alınan en önemli belirti bireyin temel becerilerini yerine getirirken geçmişteki olaylarla şimdiki zaman arasında bağlantı kuramamasıdır. Disosiyatif füjde ise bireyin ansızın evden kaçma durumu vardır.

Bu kaçma eylemi ile birlikte birey geçmişine ait bilgileri hatırlamaz. Bu durum günler, haftalar hatta yıllarca sürebilir. Ayrıca teşhis konurken bireyin öyküsü de dinlenir. Kafa travması, karbon monoksit zehirlenmesi ve herpes ensefaliti gibi durumlar tetikleyici faktörlerdir.

Unutkanlık Ve Füjde Olası Sebepler Normal disosiyatif unutkanlık ve füj sebepleri patolojik unutkanlık ve füj sebeplerinden farklıdır. Normal disosiyatif unutkanlık ve füj genellikle yangın, patlama, savaş, sivil afetler ve benzeri durumlarda oluşurken patolojik unutkanlık ve füj bireyler travmatik bir olay yaşadıklarında veya ciddi bir strese maruz kaldıklarında oluşur. Ayrıca disosiyatif bozukluklar, sosyal tutum ve kültürel normlara da bağlıdır ve sosyokültürel faktörlerden etkilendiği bilinmektedir.

Unutkanlık Ve Füj Tedavisi Disosiyatif bozukluklar genellikle stresle baş etme öğrenildiğinde kendiliğinden kaybolur. Birey stresle baş edemediği dönemlerde hastaneye yatırılır ve kendisini endişelendirecek faktörlerden uzak tutulur. Unutkanlıkta ilaçla tedavide sodyum amital kullanılmaktadır. Hipnoz yöntemi de unutkanlığın önlenmesinde kullanılmaktadır. Hipnoz yöntemi füjde de kullanılır. Füjde ilaçla tedavide benzodiazepinlerin kaygı ve endişeyi azaltma özelliği olduğu bilinmektedir.

76

ANALİTİK PSİKOLOJİ- JACQUES LACAN Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Klasik analitik kökler ve sorunlar; hümanist-fenomenolojik yaklaşımlar; kişilik teorileri; psikodinamik ve neoanalitik yaklaşımlar; düşünce Anahtar Kelimeler: arzu; egonun yanıltan özellikleri; hayaller; yanlış tanımlanan hayaller; mutluluk; eksiklik/gayret edip başarısız olma; küçük amaçlar; ayna evresi; gerçek; simge Freud kuramlarını savunan psikoanalize göre arzu; cinsel güç/libido ile gelişen biyolojik bir kavramdır. Öte yandan Jacques Lacan (19011981) bu konuda Freud’un ödip kompleksinin yanı sıra ayna aşamasından söz etmiştir. Buna göre arzu kendisini kendi lisanıyla fark ettirir.

Lacan psikoanalizin bu formunun Freudian analizlerinin bir parçası değil temeli olduğuna inanıyordu.

Ayna Evresi Lacan psikoanalizlerinin merkezi ayna evresidir. Bu görüşe göre ego, bir bebeğin 6-18 aylık iken kendisini aynada görmesi ile başlar. Ben kavramının zihinsel süreçte ilk kez ortaya çıktığı bu sürede bebek kendisinin etraftaki nesnelerden farklı olduğunu anlar ve kendisini aynadaki görüntüsü ile özdeş tutmaya başlar. Lacan’a göre bebeğin kendisini aynadaki görüntüsü ile bir tutması bir yanılsamadan ibarettir. Çünkü aynaya bakan “ben” ile aynadaki sanal bir görüntü olan “ben” aynı değildir.

Bunun sebebi birinin gerçek bir varlık olması diğerinin yalnızca bir görüntü olmasıdır. Bebeğin zihninde oluşan bu ego kavramı asla aynadaki görüntüsünde olmayacaktır ve bu nedenle aynadaki “ben” yalnızca bir yanılsamadır. Bu görüşe göre arzu kavramı da bu evrede oluşur.

Oidipus Kompleksi Freud’un öncülüğünü yaptığı bu görüşe göre çocuğun ilk sahiplendiği karşı cins ebeveynlerinden biridir. Bu görüşe göre çocuk kendi cinsinden olan ebeveyni saf dışı bırakarak diğer ebeveyne çeşitli duygu, düşünce ve dürtüler beslemeye başlar. Örneğin erkek bir çocuk aile içinde bir otorite olarak gördüğü babadan çekinir ve anneye yaklaşır. Kız çocuk ise hayranı olduğu babaya daha çok yaklaşır.

77

Dil Ve Simge Simge bir kavramı, anlamı veya varlığı belirten zihinde oluşan görüntülerdir. Dil ise zihinde oluşan düşüncelerin sözcüklerle ifade edilmesidir. Lacan’a göre küçük çocuklar konuşmaya başlamadan önce bu sembollere sahip olurlar. Zihinlerindeki anlam, kavram veya varlıkları sembolleştirirler. Lacan görüşlerinde çoğunlukla antrolpolog Claude Lévi-Strauss (doğum, 1908), dilbilimci Ferdinand de Saussure (1857-1913) ve Roman Jakobson (1896-1982) gibi strüktüralist düşünürlerden etkilenmiştir.

Gerçek Ve Mutluluk Lacan’a göre simgeleştirilmesi veya imgeleştirilmesi mümkün olmayan kavramlar gerçektir. Daha sonraki yıllarda Lacan gerçek kavramını mutluluk kavramı ile birlikte değerlendirmiştir. Lacan’a göre mutluluk bir başarılması istenen bir şeyin hayalini kurmakla veya elde etmeye çalışmakla geçen süredir.

Lacan’ın Klinik Uygulamaları Lacan’a göre insanlar kendilerini zihinlerinde oluşan sembol ve dil vasıtasıyla ortaya koyarlar. Bazı zamanlar kişinin konuşma eylemi ile arasının büyük oranda açıldığı durumlar vardır ve psikotik hastalar (örneğin obsesyonel nevroz) buna bir örnektir. Lacan analizleri kişiyi soyut olarak çevresinden kopararak sessiz kalmasına sebep olan faktörleri araştırır. Bu faktörler araştırılırken analistler, hastanın konuşma şekillerini düzenli-karmaşık ve doğru-yanlış olarak ikiye ayırırlar. Histeri, bireyin kendisini çevresindeki her şeyden derin ve yıkıcı bir şekilde soyutladığında oluşan bir hastalıktır, soyutladığı her şeye bir süre sonra yabancılaştıran nevrotik ve zihinsel bir bozukluktur. Lacan analizleri bu hastalar ile ilgili çalışırken bireylerin sahip olduklarından veya olmadıkları bilgisinden uzaklaştırarak kendilerini nötr bir ortamda hissetmelerini sağlar.

Aımée Vakası Aimee Vakası’nda Paris’in tanınmış aktristlerinden biri olan Duflos’un Aimee isimli bir kadın tarafından bıçaklanmaya teşebbüs edişini konu alan Lacan’a ait bir tezdir. Lacan, Aimee’nin anlamsız gibi görülen davranışlarını bu çalışmada ele almış ve anlamsız gibi görünen davranış parçalarını birleştirdiğinde Duflos’un, Aimee’nin yaşamak istediği hayatı yaşadığını düşünerek kendisine bir öfke beslediğini ve bu yüzden Aimee’nin bu teşebbüste bulunduğu görüşünü savunmuştur.

78

ANALİTİK PSİKOLOJİ- CARL JUNG Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: psikodinamik ve neoanalitik yaklaşımlar Anahtar Kelimeler: anima ve animus; arketip; toplu şuursuzluk; bilinçli ego; kişi; kişisel şuursuzluk; öz benlik; gölge Carl Gustav Jung (1875-1961) kişiliğin bugüne kadar belki de en büyük ve karmaşık teoremini ortaya koymuştur. Bu görüş sanat ve bilim gibi sayısız disipline dayalı kavram ve ilkelerin analizi ve temsilini içerir. Jung’un psikolojiye en özgün katkısı Sigmund Freud’un (1856-1939) iddialarının ötesinde olmasından kaynaklanır.

Jung çoğunlukla yetişkinlerin gelişim ve kişilikleri üzerine çalışmıştır. Jung’un teorisini anlamanın en iyi yolu önerdiği temel yapıları ve kişilik dinamiklerini iyi bir şekilde anlamaktan geçer. Jung’a göre insan zihni 3 bölüme ayrılır. Bunlardan ilki bilinçli akıl olarak tanımladığı egodur. Bilinçli ego, bilincin merkezindedir. Kişinin kendi farkındalığı söz konusu olduğundan birey için önemlidir. İkincisi kişisel bilinçaltıdır. Kişide bilinçaltı gelişmeye başladığında bilinç önemi azalacaktır. Kişisel bilinçaltına alınan bilgiler daha sonraki bir süreçte kendini gösterebilir. Bilinçaltı, Freud’un bilinç öncesi kavramı ile benzerdir. Ruhun en derininde ise üçüncü bölüm yer alır: kollektif bilinçaltı. Bu bölümde kendiliğimizden veya toplum içinde edindiğimiz tecrübelerimizi ve duygularımızı depolarız. Hayatımız boyunca bu depoladıklarımızın etkisini görür fakat ona doğrudan ulaşamayız.

Arketipler Arketipler büyük ve küçük arketipler olarak ikiye ayrılır. Büyük arketipler kişilik, anima, animus, gölge ve ben’i içerir. Kişilik, toplum tarafından kabul gören karakterdir. Gölge ise kişiliğin aksine kişinin kimsenin görmediği yönlerini temsil eder. Anima erkeklerin kadınsı yönlerini temsil ederken animus kadınların erkeksi yönlerini temsile eder. Son olarak Jung teorisinin en önemli kavramı ben’dir. Her kişinin yaşamının temel amacı benlik gelişimini optimize etmektir.

79

Psişik Yapılar Ve Kişilikler Her kişi benlik gelişimini optimize etmek amacıyla kendi psikolojik çeşidini geliştirir. Her tür (Jung’a göre 8 adet tür vardır) temel davranış ve temel fonksiyonların bir araya gelmesiyle oluşur. Jung’un davranış kavramında içedönüklük ve dışadönüklük vardır. Bu davranışlar şu 4 temel fonksiyon ile birleşir: düşünme, hissetme, duyumsama ve sezme.

Jung kişilik çeşitlerini oluşturmada 2 davranış çeşidi ile 4 fonksiyonun bir araya gelme olasılıklarını kullanmış ve her kişide bu çeşitlerden birinin hâkim olduğunu savunmuştur. Jung kişilik oluşumunda bu kavramların yanı sıra kişisel dinamiklerin de etkili olduğunu ortaya koymuştur.

Her kişide ayrıca psişik ya da libido enerjisi olduğunu açıklamıştır. Bu aynı zamanda yaşam enerjisidir. Jung’a göre enerji akışının 2 prensibi vardır: eşdeğerlilik ve entropi. Eşdeğerlilik ilkesinde ruhun bir yönü içinde enerji artışı varsa diğer bir yönüne enerji azalır ve böylece birbirlerini dengelerler. Entropi ilkesinde ise dengesizlik söz konusudur ve daima dengeyi arar. Jung’un psişik yapı ve kişilik dinamikleri üzerine çalışmaları bugün birçok psikolog için hazine değerindedir. Özbenliğin Farkına Varma Jung kişilik gelişiminin insanın tüm yaşamı boyunca devam ettiğine dikkat çekmiştir. Kişilik gelişiminde ilk beş yılın önemine vurgu yapan Jung, Freud’un aksine, kişilik gelişiminin yetişkinlikte daha fazla olduğunu savunmuştur. Bu gelişimin uzun ve zorlu olduğunu, kişinin 3540 yaş aralığında hayatında bazı şeylerin değişme olasılığının yüksekliğine dikkat çekerek orta yaş krizine değinmiştir. Jung’a göre orta yaş krizi olmalıdır ve faydalıdır. Bu sayede birey bilinçaltı ile bilinç arasında dengeyi yakalar ve psikolojisi için gereklidir. Son olarak Jung din kavramının orta yaş ve ileri yaşlarda psikolojiyi önemli ölçüde etkileyebilecek bir kriter olduğunu söyleyerek maddi değerlerin yerini manevi değerler aldığında kişinin psikolojisinin bundan olumlu yönde etkileneceğini vurgulamıştır.

Değerlendirme Teknikleri Tıpkı Freud gibi Jung da sıkı bir vaka çalışması yöntemi savunucusudur. Ona göre ne kadar hasta öyküsü dinlerse o derece iyi analizler yapılırdı. Bu düşünce ile çoğunlukla hastalarıyla birebir ilgilendi. Bu durum ona rüya analizleri konusunda başarı getirdi. Jung rüyaların pek 80

çok amaca hizmet ettiğini savunmuştur. Ona göre rüyalar güncel hayatta karşılaştığımız sorunların bir çözümleyicisiydi ayrıca geleceğe yönelik de olabilmekteydi. Jung’un bir başka değerlendirme tekniği bugün de kullanılan kelime-ilişkilendirme testidir. Buna göre kişi gösterilen bir etkiye aklına gelen ilk kelime ile tepki vermektedir. Bu sayede bilinçaltında nevrotik bir rahatsızlığın olup olmadığı araştırılmaktadır.

Freud İle Yol Ayrımı Jung 1906 yılında Şizofreni’nin Psikanalitik Tedavisi isimli bir kitap yayınlamış, bir kopyasını Freud’a göndermiş ve Freud kitaptan çok etkilendiği bildirmiştir. 1907-1912 yılları arası sıkı bir Freud savunucusu olan Jung’a psikanalitik çevreler Freud’un varisi gözüyle bakmaktaydılar. Fakat Uluslararası Psikanaliz Birliği başkanı seçildikten sonra 19131914 yıllarında Freud’un psikanalitik kuramını terk ettiğini açıklamıştır.

Bu fikir ayrılığında 3 faktör etkilidir. Bunlardan ilki Freud’un cinselliğe sıklıkla yaptığı vurgudur. İkincisi Freud’un anormallikler üzerinde çok fazla durmasıdır ve üçüncüsü Jung’un, Freud’un aksine bireyin biyolojisinden çok türün biyolojisi üzerinde durulması gerektiğine inanmasıdır.

Freud ile yaşanan bu fikir ayrılığı Jung’u ruhsal bir bunalıma sürüklemiş, Jung bu durumu atlattığında da uygun tedavilerden birinin kişinin kendi fikirlerini savunması ve geliştirmesinin gerekli olduğu sonucuna varmıştır.

81

82

ANALİTİK PSİKOTERAPİ Psikoloji Çeşidi: Psikoterapi Çalışma Alanı: Psikodinamik terapiler Anahtar Kelimeler: kollektif bilinçdışı; dengeleyici fonksiyonlar; itiraf; eğitim; açıklama; aktif hayal metodu; amplifikasyon metodu; kişisel bilinçdışı; aktarma; dönüşüm Analitik psikoterapi öncülüğünü İsviçreli psikanalist Carl Jung (1875-1961) yapmıştır. Jung önceleri sıkı bir Freud savunucusu iken sonraları Freud ile fikir ayrılıkları yaşamıştır. Jung teoremleri büyük ölçüde Freud’dan etkilenmiştir ancak farklı olarak bu teoremlerde Jung’un kişisel ve mistik dokunuşları görülmektedir. Jung kişiliğin bilinçli zihinde yer alan egodan oluştuğuna inanıyordu. Ona göre ego duyguları, düşünceleri ve bilinçli olan kavramları içermekteydi. Ayrıca zihinde bir de bilinçdışı olduğu görüşüne sahipti. Jung’un en özgün çalışması ise kollektif bilinçdışıdır. Kollektif bilindışı tüm insanlığın ortak duyguları ve anlarından oluşur.

Kişilik Ve Bilinçaltı Jung duygusal problemlerin kişiliğin tek taraflı gelişmesine bağlı olduğuna inanmaktaydı. Bunun doğal bir süreç olduğunu ve kişinin bu konuda dengeyi aramasının gerekliliği fikrini savunmaktaydı. Bir başka bireyin mantık yönü daha ağır basabilir ve duygusal olarak kendini geliştirmemiş olabilirdi. Öyleyse bu kişiler de dengeyi aramaktaydılar. Jung duygusal problemleri, kişilikte dengesizlik oluşumunun işareti olarak görmekte ve bu bireylerin daha nötr özellikler kazanması gerektiğini düşünmekteydi. Birçok psikodinamik yaklaşımlar gibi analitik psikoterapi süreci de hastanın durumun farkında olmasını gerektirir.

Analitik Psikoterapinin Aşamaları Analitik psikoterapinin 4 aşaması vardır ve ilki konuşmaktır. Jung’a göre hasta ne kadar kendini ifade ederse duyguları da o ölçüde açığa çıkacaktır. İkinci aşama açıklamadır. Hasta kendisi hakkında bilgileri tedavi uzmanına geniş bir şekilde aktarır. Jung’a göre hasta bu şekilde tedavi uzmanına farkında olmadan bilinçaltındaki verileri de aktarmaktadır. Üçüncü aşama eğitimdir. Hastaya kişiliğindeki dengesiz yönlerden ve bu yönlerin oluşturabileceği tehlikelerden bahsederek farkındalık oluşturur.

83

Dördüncü aşama dönüşümdür fakat her analitik psikoterapide mutlaka gerekli değildir. Bu aşama daha önceki aşamalardaki gibi yüzeyde görünenle ilgili değildir, bilinçaltına inilir. Keşfedilen bilgilerle hastada farkındalık oluşturmaya çalışılır.

Analitik Teknikler Jung bilinçdışındaki gizli kavramları ortaya çıkarmak amacıyla birkaç çeşit teknik geliştirmiştir. Tıpkı Freud gibi Jung da rüyaların bilinçdışındaki kavramları temsil ettiğine inanmakta ve rüyaların kişiliğin dengelenmesinde önemli bir faktör olarak görmekteydi. Bu yöntemlerden en önemlisi amplifikasyon metodudur.

Amplifikasyon Metodu Jung rüyaları yorumlamak için amplifikasyon yöntemini kullanmıştır. Jung’a göre rüyaların sebebi bilinçdışıdır. Bilinçdışındaki kavramlar rüyadaki sembollerdir. Jung’a göre rüya analizi tek bir rüya ile yapılamaz, doğru bir analiz için bir seri rüya gereklidir.

Aktif Hayal Metodu Analitik psikoterapinin son uygulaması Jung’un aktif hayal metodundan köken almaktadır. Jung’a göre bilinçdışı mesajlar sadece rüyalarla değil ortaya konan sanat ürünleri ile de anlaşılabilir. Hastaları ile bu konuda bir çalışma yaptı. Hastaların bazıları resim çizdi, bazıları şiir yazdı, bazıları şarkılar seslendirdi. Jung tam da bu esnada hastaların bilinçdışı hakkında semboller edinilebileceğini düşünmüştür. Bu semboller göz önünde bulundurularak hastanın kültürel öyküsü değerlendirildiğinde özdeşleşen faktörler ortaya çıkmaktadır.

Psikolojiye Katkıları Analitik psikoterapi, psikoterapide çok büyük yer tutan bir yaklaşım olmamakla birlikte savunucuları da az değildir. Jung’un bazı çalışmaları geniş kitlelerce kabul görmüştür. Birçok tedavi uzmanı Jung’un görüşlerindeki dengeleme kavramını desteklemektedir. Ayrıca Jung’un kişilik analizlerinde iş yaşamındaki durumlarını değerlendiren Myers-Briggs Tip Gösterge Testi mevcuttur. Bu test bugün ticaret ve endüstri iş kollarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Jung’un en önemli görüşü ise bireyin sürekli olarak kendini geliştirdiği ve kişiliğinin eksik yanlarını fark etmesi halinde onu dengeleme çabasıdır.

84

HAYVAN DENEYLERİ Psikoloji Çeşidi: Psikolojik metodoloji Çalışma Alanı: Deney metodolojileri; metodoloji sorunları Anahtar Kelimeler: benzerlik; uygulama araştırmaları; temel araştırmalar; biyopsikoloji; etoloji; homoloji; Kurumsal Hayvan Bakım ve Kullanım Komiteleri; çiğnenen usuller; öğrenme teorisi; durum benzerliği Charles Darwin’in evrim teorisinin kabulünden önce 19. Yüzyılda, hayvanlar hiçbir düşünce ve duyguya sahip olmayan ruhsuz makinalar olarak kabul ediliyordu. Bu anlayıştan sonra 1900 yıllarında hayvanlar psikolojik araştırma konularında kullanılmaya başlanmıştır. Hayvan deneyleri özellikle öğrenme, hafıza, motivasyon ve duyu alanlarında, beyin ve zihin hakkında faydalı birçok bilginin ortaya konmasına aracı olmuştur. Hayvan deneyleri üzerine çalışan psikologlar genel hatları ile 3 gruba ayrıldılar. Biyopsikologlar, diğer ismiyle fizyolojik psikologlar genetik, nöral çalışmalar ile hormonların uyku, cinsellik, yemek yeme ve benzeri davranışlar üzerindeki etkileri hakkında araştırmalar yaparken öğrenme teorisyenleri davranışların çevre etkisi ve öğrenme ile ilgili etkisini araştırmıştır. Etolog ve sosyobiyologlar ise hayvanın kendi doğasındaki davranışları üzerine çalışmıştır.

Hayvanlar İle İlgili Yapılan Deneylere Başvurma Sebepleri Psikologlar birçok nedenden dolayı hayvanlar ile yapılan deneylere başvurmuştur. Bu sebeplerden biri belirli bir sorunu çözmek için hayvan davranışlarını gözlemlemektir. Bekçi köpeklerinin eğitilmesi buna örnek olarak verilebilir. Birçok gelişim psikoloğu insan davranışlarının sebeplerini merak edip bunları pratik olmaları dolayısıyla hayvanlar üzerinde gözlemlemiştir. Bunun yanı sıra birçok çalışmada laboratuvar hayvanları da kullanılmıştır. Bir başka neden deneyler için insan denekler kullanmaktansa belirli miktarlarda hayvan deneklerle çalışmanın etik olacağı düşüncesidir. Örneğin beyin cerrahi işlemlerinin ya da hormon çalışmalarının hayvanlar üzerinde yürütülmesi. Hayvan deneylerinin yapılmaması durumunda araştırma sayılarında ciddi bir düşüş olacağına dikkat çekilmiştir. Hayvan genetiğinin insan genetiğine benzer olması, fizyolojik ve davranış inceleme çalışmaları için birinci faktördür. Buna örnek 85

olarak maymun ve şempanzeler verilebilir. İkinci faktör ise analog olmalarıdır. İnsanlarla benzer yaşam tarzına sahip hayvanların incelenmesi araştırmalara zaman sağlamaktadır. Örnek olarak ratların (fare ve sıçan) sosyal iken kedilerin sosyal olmamaları verilebilir. Üçüncü faktör durum benzerliğidir. Kedi, köpek, kuş gibi hayvanlar belirli bir alanda beslenerek çalışma öncesi, çalışma sırası ve sonrasında kontrol edilebilir, duruma uyum sağlayabilirler. Aynı çalışmayı yabani bir hayvanla yapmak zor hatta imkânsız olabilir. Psikoloji laboratuvarlarında en fazla kullanılan deney hayvanı Norveç sıçanı olan Rattus norvegicus’tur. Bunu fare, hamster, güvercin, kedi ve şempanze gibi hayvanlar izler.

Bilimsel Değeri Psikologların hayvan deneylerini gerçekleştirerek araştırdıkları konulardan biri beynin ve bir takım davranış gelişimleri üzerinde gen-çevre ilişkisidir. Bu çalışmalarda hücre ve beyin aktivitesi incelenir. Günümüzde birçok çeşidi tanımlanan zekânın araştırma temelleri 1920 yıllarında E. C. Tolman ve Robert Tryon zekânın kalıtsal olup olmadığını hakkındaki çalışmalarını sıçanlar üzerinde denemesiyle hız kazanmıştır. Zekâ hakkındaki araştırmalar robot sistemlerde yapay zekânın kullanımı için devam etmektedir.

Beyin Çalışmaları Hayvan deneyleri hakkında yapılan bir başka seri çalışma ise David Hubel ve Torsten Wiesel tarafından özellikle kediler kullanılarak görsel algıya göre beyin ve davranış gelişimleri hakkında yapılan çalışmalardır.

Hubel ve Wiesel canlı beyin dokusunda hücreleri incelemeyi başarmış ve görsel algıya göre oluşan hücre tepkilerini kayıt altına almışlardır.

Bu çalışmalar daha sonraki yıllarda beyin hücreleri ve beyin hücreleri arasındaki etkileşimlerin incelenmesi ile görsel algıya göre beyin hücrelerinin aktive olması çalışmalarında temel olarak kullanılmıştır.

Harlows’un Deneyleri Hayvan deneyleri hakkında yapılan belki de en bilinen çalışmalar 1950 yıllarında Harry Harlow tarafından gerçekleştirilmiştir. Harlow yavru rhesus maymunları üzerine çalıştı ve laboratuvarında annesinden ayırdığı yavru maymunların bakımlarını yaparak davranışlarını gözlemledi. Her ne kadar bakım koşulları iyi olsa da yavru maymunlar asosyal davranıyor, kafesin bir köşesine tutunup kendilerini sağa sola çarpıyordu.

“Anneden yoksunluk sendromu” temelleri bu çalışma ile atılmış oldu.

Harlow bu deneyin sonuçlarını ebeveyn sevgisi, küçük yaşlarda ebeveyn 86

ile birlikte olma arzusu ve zihin sağlığı üzerine yaptığı araştırmalarda kullanmıştır.

Sınırlamalar Ve Etik Kaygılar Deneysel çalışmaların araştırmalara birçok katkısı olduğu bilinmektedir ancak deneylerin gerçekleştirilmesi için kullanılan denekler hakkında ciddi bir etik kaygı vardır. Öncelikle denekler araştırmacılarla doğrudan sözlü iletişim kuramadıkları için araştırmacıların, deneklerin duygu, algı, korku ve endişelerini düşünmeleri ve buna uygun davranmaları gerekmektedir. Özellikle omurgalı hayvanların fiziksel acı çektikleri göz önünde bulundurulduğunda etik kaygı büyümektedir. Psikologlar hayvan deneylerinin araştırmalara sağladığı katkılar sebebiyle devam etmesi gerektiğini düşünmektedir. Amerika Psikoloji Derneği (APA) de bu görüşü desteklemektedir. Bununla birlikte deneklerin çektiği acı, korku, endişe gibi unsurların düşürülmesi gerektiği konusunda çok sayıda önlem alınmasının gerekliliği vurgulanmıştır. Ayrıca 1981 yılında hayvanların denek olarak kullanılmasına karşı olan gruplardan (örneğin PSYETA) birçok bildiri yayınlanmıştır.

Yönetmelikler ABD Kongresi 1985 yılında etik kaygılara cevap niteliğinde bir davranışta bulunarak evcil hayvanları da kapsayacak şekilde laboratuvar hayvanlarının gözetiminin artırılarak Hayvan Refahı Yasası’nda çeşitli düzenlemelerde bulunmuştur (Ratlar, fareler, kuşlar ve çiftlik hayvanları göz ardı edilmiştir). Bu iyileştirmeler yeterli bulunmayınca 1991 yılında başka değişiklikler de yapıldı. Buna göre sıcakkanlı hayvanlarla deney yapılırken en az 5 üyeli Kurumsal Hayvan Bakım ve Kullanım Komitesinden bir ekip deneyi gözetecek ve deneğin sorumluluğu araştırmacıda olacaktır. Bunun yanı sıra APA da hayvan deneyleri için etik ilkeler belirlemişlerdir. Fakat gerçek şudur ki bugün psikoloji deneylerinde kullanılan deneklerin %95’i (kemirgenler ve kuşlar) Hayvan Refahı Yasası ile korunmamaktadır. Bu konuda iyileştirme yapılmasının gerekliliğine inanılsa da herhangi ciddi bir adım atılmamıştır.

Hayvan deneylerine alternatif olarak bazı bilgisayar programları geliştirilmektedir. Bilgisayar modellemelerinin deney modellemelerinin yerini tutmayacağı düşünülse de teknolojinin gelişimi denek kullanımını -az de olsa- bir ölçüde azaltmıştır.

87

88

KAYGI BOZUKLUKLARI Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Kaygı bozuklukları; davranış ve kavrama yaklaşımları; psikodinamik ve neoanalitik yaklaşımlar Anahtar Kelimeler: ego; libido; edimsel koşullanma; Pavlovcu koşullanma; fobi; hazırlıklı olma; baskı; 3-sistemli yaklaşım; 2-faktörlü teori; temsili aktarım Kaygı (anksiyete) kavramı psikolojide sıkça geçen ve tanımı esnek şekilde yapılmış bir kavramdır. Kalıcı ya da geçici durumları ifade etmek için kullanılmaktadır. Kaygı bozukluklarının kökeni ve doğası hakkında birçok teori vardır. En önemli iki tanesi Freud yaklaşımlarının yer aldığı teori ile davranışsal bakış açılarının yer aldığı teoridir. Ayrıca fobi de kaygı bozuklukları içerisinde tanımlanabilir. Fobi bir nesneye karşı (örneğin atlar) olabileceği gibi bir duruma karşı da olabilir (örneğin yüksekte bulunma).

Freud Yaklaşımı Freud’un bu konudaki ilk teorisi kaygının bastırılan libidonun bir dışa vurumu olduğu yönündedir. Bunu en iyi açıklayan örnek atlara fobisi olan, beş yaşındaki Küçük Hans isimli en bilinen çalışmasıdır. İkinci teorisi ise baskının kaygıyı doğurduğu görüşüdür. Psikanalitik teoride baskı, kabul edilemez düşünceleri ve bilinçli hale gelen dürtüleri tutan bir savunma mekanizmasıdır. Freud’un daha sonraki teorisinde bu ilişkinin değiştiğini görmekteyiz. Bu teoride kaygının baskıyı oluşturduğu fikri savunulmaktadır. Egonun ise baskıya içgüdüsel olarak tepkiler verdiğinden bahsedilmektedir.

Faktörlü Teori Davranışsal bakış açılarının yer aldığı teorilerden en önemlisi O. Hobart Mowrer’un 2-faktörlü teorisidir. Bu teoride Pavlov’un şartlanma prensipleri kullanılır. Örneğin bir otomobil kazası kişinin kaza gününden sonra sürücü koltuğuna oturması konusunda korkutabilir. Bu noktada edimsel öğrenme prensipleri kaçınımları açıklamak için kullanılır. Örneğin kişi araç sürmekten kaygı duyuyor ise araçtaki sürücü koltuğuna 89

yaklaşmayacaktır. Bu davranış ile kişide kaygı hali azalacaktır. Sürekli kaçınım ise kişinin bir daha direksiyon başına oturmamasına sebep olabilir. 2-faktörlü teoride kişi ilkin acı ve sıkıntı çektiği kaygı dolu bir olay yaşamıştır; sonrasında bu durumun tekrarlanmaması için kendince bir savunma mekanizması geliştirmiştir. Bazen de kişi bir olayı yaşamadan ona karşı tedbirler geliştirir. Örneğin yılanlardan korkan birçok insan hayatlarında yılanı görmemiş dahi olabilir. Pek çok sorun bu teori ile açığa çıkarılmıştır ve daha sonraları bu teori geliştirilerek daha fazla kullanılmıştır.

Kaygı Tedavisi Kaygı bozuklukları hakkındaki tüm teoriler korku ve kaygı arasındaki ilişkiyi açıklama esasına dayanır. Bu esasa dayanan çalışmalardan ise kaygı tedavilerinde yararlanılmıştır. Bu çalışmaların en ünlüsü hiç şüphesiz Freud’a ait Küçük Hans’tır. Bu çalışmada Freud, Hans’ın atlara karşı olan fobisinin kaygı ve korkusu temelini ortaya koymuştur. Buna göre küçük Hans’ın atlara karşı olan düşünceleri kademeli olarak değiştirilmelidir. Ebeveynler eşliğinde atlara yaklaşılmalı hatta evcil atlara dokunulmalıdır. Bunun karşılığında çocuğun ödüllendirilmesi kaygı ve korkusunu yenmesine yardımcı olabilir.

Kavramsal Teoriler Kaygının kavramsal teorileri de teorilerin tedavi gelişiminde nasıl kullanıldıklarını açıklar. Kaygının birçok kavramsal yaklaşımı vardır fakat çoğunlukla korku üzerinde durulmaktadır. Kavramsal adımda bazen gerçek dışı inanışlar da ön plandadır. Örneğin Hans’ın bir olaya istinaden atlardan korkması atların tehlikeli olduğu inanışını desteklemez. Bu örnek konuyu açıklamak için burada kullanılmıştır. Kavramsal teoriler çoğunlukla çocukların değil yetişkinlerin tedavisinde kullanılmaktadır.

Fizyolojik Teoriler Kaygı hakkında yapılan fizyolojik teorilerin önemi gün geçtikçe artmaktadır. Davranışsal, kavramsal ve psikodinamik teoriler gibi birçok fizyolojik teoriler mevcuttur. Beyindeki bölgelerin, hücreler arası iletişim yollarının ve mevcut kimyasallardaki değişimler kaygıya sebep olur.

Kaygının beyinde bir takım değişikliklere sebep olduğu bilinmesine rağmen tam anlamıyla bir modelin geliştirilmesi için ek çalışmalara ihtiyaç 90

vardır. Kaygı hakkındaki araştırmalar fizyolojik bir değişikliğin panik atağa sebep olacağını ortaya koymuştur. Panik atak halinde kişide terleme, hızlı soluk alıp verme, baş dönmesi, kalp çarpıntısı ve etrafa saldırma gibi davranışlar ortaya çıkar. Bu durum zararsız gibi görünse de psikolojik faktörler de etkili olduğunda durum ileri boyutlarda saldırganlığa yol açabilir. Bu duruma agorafobi örnek olarak verilebilir.

Psikolojiye Etkileri Kaygı, psikopatoloji ve psikoterapi çalışmalarında oldukça önemlidir. Ayrıca öğrenme teorisinin edimsel koşullanmasının anlaşılmasına da katkısı vardır. Kaygı psikolojisinin her alanda var olduğu gerçeği düşünülürse yapılan çalışmaların önemi daha fazla ortaya çıkacaktır. Kaygı hakkındaki teoremler psikolojinin diğer alanlarına da dağılmıştır. Örneğin Peter Lang 1960’ların başında korkuyu üç sistemin bileşkesi şeklinde tanımlamıştır. Birincisi sözlü telkinlerdir (Endişeliyim!), ikincisi bunu davranışlara yansıtmaktır (korkulan nesnelerden kaçmak) ve üçüncüsü fizyolojiktir (kalp atışının hızlanması). Ancak bu üç sistem daima paralel şekilde ilerlemeyebilir. Kaygı hakkındaki araştırma ve teoriler fazla ve verimli bir geçmişe sahip olmasına rağmen bu konuda yapılması gereken başka çalışmalar da vardır.

91

92

BEBEKLİK VE ÇOCUKLUK DÖNEMLERİNDE İLGİ VE BAĞLILIK Psikoloji Çeşidi: Gelişim psikolojisi Çalışma Alanı: Bebeklik ve çocukluk; bireyler arası ilişkiler Anahtar Kelimeler: yaklaşma davranışları; bağlılık davranışları; kaçınma; güvende hissetme; karşı gelme; ayrılma-protesto; sinyal veren davranışlar; “garip bir durum”; yabancı kaygı Bağlılık anne ile bebeği arasındaki bağın gelişimini sağlar ve biyolojik temellidir. Bu bağlılığın annede bebek doğduktan kısa bir süre sonra oluştuğuna inanılmaktadır. Annenin davranışları bağlılığın güçlenmesinde etkilidir. Bir süre sonra bebekte de benzer davranışlar gözlenir. İngiliz psikiyatrist John Bowlby anne ile bebek arasındaki bağın kabulü ve anlaşılması için çalışmalar yürüttü. Bowlby’a göre bebeklerin davranışları rastlantısal değildi. Bebeğin ağlaması, gülümsemesi, aniden annesinin memesine sarılması ve benzer davranışlar aslında yalnızca annesinin veya bakıcısının dikkatini çekmek içindir. Bowlb’a göre beslenmesi, bakımı ve uyuması için bebeğin bu bağlılığı sürdürmesi gereklidir.

Bebeğin duygusal durumunun da bu davranışları sergilemesinde önemli rolü vardır. Bebeğin davranışları bebeğin duygusal güvenliği ile ilgilidir.

Duygusal güvenlik bebeğin her davranışına karşılık gördüğü muamele ile bağlantılıdır. Bu bağlanma ilişkisi ve güvende olma duygusu bebeklik dönemi boyunca devam eder. Bowlby bebeğin kendisine bakan kişi ile arasındaki bağlılığın oluşumunda 4 aşama kaydetmiştir. İlk aşamada yeni doğan bebek, davranışlarını sergilerken hiç kimseyi ayırt etmemekte ve herkese eşit sevecenliktedir. İkinci aşamada bebek 8-10 haftalıkken kendisine bakanı diğerlerinden ayırabilmekte fakat bakıcısına ayrıcalıklı davranmamaktadır. Üçüncü aşamada bebek 7-8 aylıkken bakıcısını iyice tanımaktadır ve bu kişiyi toplumdaki diğer bireylere tercih eden davranışlar sergilemektedir. Ayrıca bebek bu aşamada yabancıları dikkatle inceler fakat kendisini onlardan sakınır. Son aşamada bebek ile bakıcısı arasında yoğun bir ilişki vardır ve bebek de bakıcısının duygularını anlamaktadır. Son aşama birçok bebekte iki yaşından sonra görülmektedir.

93

Bebek- Anne Bağlılığına Örnekler Mary Ainsworth’un yaptığı bir araştırmaya göre bebek yaklaşık 8 aylık olduğunda annesinin (bakıcısının) yanında iken bulunduğu ortamdaki yabancı nesneleri dikkatle incelemeye ve yeni şeyler keşfetmeye başlar. Bu keşif sırasında bebek annesinden uzaklaştığının farkına varmayabilir. Bebek uzaklaştığı yerde bir tehlike sezerse ağlayarak annesinin kendisine doğru gelmesi için işaret verir. Yahut bulundukları ortamdan anne çıkarsa bebek ağlayarak tepki gösterir. Ainsworth bu konu üzerine bir laboratuvar araştırması yapmıştır. 12 aylık bebekleri 3 gruba ayırarak yabancı bir çevrede anneleri ile olan bağlılıklarını, ayrılmaları sırasında bebeklerin davranışlarını ve bebeklerin yabancı biriyle aynı ortamda kaldıklarında verdiği tepkiyi incelemiştir. İlk grup bebekler anneleri ile yabancı bir çevrede tutulduklarında bebeklerin davranışları çevreyi keşfetme yönündedir. Çünkü kendilerini güvende hissetmekte ve etrafı incelemek istemektedirler. İlk ayrıldıklarında ve yabancılarla karşılaştıklarında bebekler sıkıntı davranışları gösterdiler. İkinci ayrılıklarında ise bunu ifade eden davranışları yoğunlaştı. Ayrılıktan sonra anneleri gelince kendilerini tekrar güvende hissettiler ve etrafı keşfetmeye devam ettiler. Ainsworth bu davranışların güven üzerine kurulmuş bağlılık davranışları olduğunu rapor etti. İkinci grup bebeklerde durum çok farklı idi. Bebekler anneleri odadan ayrılırken hiçbir tepki göstermediler. Çevre yabancı olmasına rağmen bu duruma aldırmayıp keşiflerine devam ettiler. Yabancılarla karşılaştıklarında sıkıntı ifade eden davranışlar sergilemediler ve anneleri tekrar odaya girdiğinde durum değişmedi. Ainsworth bu davranışların güvensiz-çekingen bağlılık davranışları olduğunu rapor etti. Üçüncü grup bebek davranışları diğer iki gruptan oldukça farklıydı. Bebekler anneleri odadan çıkarken oldukça sıkıntılı olduklarını ifade eden davranışlar sergilediler. Çevreyle ilgilenmediler ve yabancılardan rahatsız oldular. Anneleri geri geldiğinde anneye doğru yöneldiler fakat annelerinin onları teselli etmelerini, sevgi göstermelerini kabul etmediler. Ainsworth bu davranışların dirençli bağlılık davranışları olduğunu rapor etti. Bu çalışmanın 1970 yılında Amerika’da yapıldığına dikkat edilmelidir. Bebek davranışlarının sosyokültürel ortamlardan etkilendiği hatırdan çıkarılmamalıdır. Güven üzerine kurulmuş bağlılık davranışları sergileyen bebekler büyüdükçe daha aktif birer çocuk olmaktadırlar. Okul yıllarına gelindiğinde akranları arasında daha popüler ve öğrenmeye daha hevesli olmaktadırlar. Bu sayede anne-bebek ilişki kalitesinin uzun dönemli etkileri de ortaya konmuş oldu.

94

Primatlarda Bağlılık Harry ve Margaret Harlow 1960 yıllarının başında yeni doğan resus cinsi maymunlar ile bir araştırma gerçekleştirmiş; yavru maymunları annelerinden uzaklaştırarak bir kafese koymuştur. Bu grubun kafesine telden yapılmış anne modeli ile bezden yapılmış anne modeli konuldu.

Maymunların bir kısmını telden yapılmış anne modelinin bir kısmını da bezden yapılmış anne modelinin beslemesi sağlandı. Beslenmeden sonra kafese tuhaf bir oyuncak atıldı. Maymunlardan beklenen davranış kendilerini doyuran anne modeline koşmaları idi. Yavru maymunlar önce annelerinin onları korumasını beklediler ama model anneler hareket etmeyince hepsi koşarak bezden yapılmış anne modeline sarıldılar. Besinlerini telden yapılmış anne modelinden alan maymunların da bezden yapılmış anne modeline koşması dikkat çekmiştir.

95

96

DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB) Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Çocukluk ve ergenlik dönemi bozuklukları Anahtar Kelimeler: dürtüsellik; dikkatsizlik; (bir organın) aşırı çalışma hali; tedavi Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) çocukluk çağlarında başlayan ve birçok hekim tarafından araştırılan davranış bozukluklarından biridir. Bu bozukluğun teşhisinde kullanılan çeşitli belirtiler 2000 yılında Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayınlanan Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’nın 4. baskısında (DSMIV-TR) belirtilmiştir. DSM-IV-TR’e göre DEHB belirtilerinin en önemlileri çocuğun akranlarına göre aşırı derecede dikkatsiz veya aşırı derecede hiperaktif veya her ikisinin birden olmasıdır. Aşırı derecede dikkatsizlik ve aşırı derecede hiperaktiflik için 9’ar maddelik birer liste hazırlanmıştır ve çocuğa tanı konulabilmesi için bu listelerdeki 9 maddenin en az 6 maddesine uygun olması gerekmektedir. İlişkili Sorunlar DEHB’na sahip çocuklar herhangi bir sorunları yokmuş gibi görünse de birçoğunda hem zihinsel hem de davranışsal bozukluklar vardır.

Yapılan bir zekâ testinde bu çocukların akranlarına göre düşük puanlar aldığı gözlenmiştir. Benzer başarı düşüklüğü okul hayatlarında da gözlenmektedir ve çalışmalar bunun dikkatsizlik sonucu oluştuğuna işaret etmektedir. DEHB’na sahip erkek çocuklar bu bozukluğa sahip kız çocuklarına ve normal çocuklara göre daha saldırgan ve daha anti sosyal olma eğilimindedir. Bu çocukların en az yarısında sahip oldukları bozukluğa ilaveten öfke nöbetleri, inatçı ve meydan okuyan davranışlar gözlenmiştir. Belirtilen bozukluğa tedavi önerilmesi için ise öncelikle bozukluğun kökenlerinin ortaya konulması gerekmektedir. Araştırmacıların birçoğu bozukluğun genetiksel olduğu düşüncesindedirler. Gebelik sırasında oluşan nörolojik bir rahatsızlık, toksinlere maruz kalma veya çeşitli komplikasyonlar bu durumu tetiklemektedir. DEHB’nu tetikleyen faktörler fazladır fakat etkili bir tedavi söz konusu değildir.

97

İlaç Tedavileri Uyarıcı ilaçlar 1937 yılından beri DEHB tedavisinde kullanılmaktadır. En yaygın olarak kullanılan ilaçlar metilfenidat (Ritalin), permolin (Cylert) ve dekstroamfetamin (Dexedrine)’dir. Uyarıcı ilaçlarla davranışlar kontrol altına alınmaktadır. İlaç tedavisi bu bozukluğa sahip çocukların okul hayatlarını da olumlu yönde etkilemektedir. Fakat uyarıcı ilaçlar sadece kısa vadeli bir fayda aracı olarak görülebilir. Uyarıcı ilaçların uygun olmadığı bazı durumlarda İmipramin ve Prozac gibi antidepresan ilaçlar da kullanılmıştır. Fakat bu ilaçlar da kısa süreli kullanıma uygundur ve hasta çocuk devamlı hekim gözetiminde tutulmalıdır.

Davranış Tedavileri Çocuklardaki davranış bozuklukları ebeveyn ve öğretmenler tarafından kontrol edilerek giderilmeye çalışılmıştır. Çocuklara eyleme geçmeden önce “dur ve düşün, sonra eylemi gerçekleştir” düşüncesi benimsetilmeye çalışılmıştır. Örneğin öğretmenin sınıfta sorduğu bir soruya çocuğun bağırarak cevap vermesi yerine izin istemesi ve bu davranışa uyanların ödüllendirilmesidir. Philip Kendall ve Lauren Braswell tarafından geliştirilen davranışsal tedavi, çocuğun hem okul yaşamında hem de sosyal hayatında olumlu gelişmelerin olmasını sağlamaktadır.

Davranışsal tedavi yöntemlerinin ilaç tedavilerinden daha etkili ve daha uzun süreli olduğu ortaya konmuştur.

Tarihi Ve Değişen Tanı Belirtileri DEHB’na sahip çocuklar hakkında araştırma ve tartışmalar 1800’lü yılların ortalarından beri süregelmektedir. Amerika’da 1917 yılında ensefalit salgınından sonra başlamıştır. 1950 yıllarında bu bozukluğa Minimal Beyin Hasarı (MBH) ismi verilmişti ancak 1960’lara gelindiğinde hekimler daha çok hiperaktivite ifadesini kullanmıştır. Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı bugün ABD’de en fazla kullanılan kaynaktır. Bu kaynağın 1968 yılında DSM-II isimli ikinci baskısı aşırı aktif ve huzursuz çocuklara özgü davranış belirtilerinin yer aldığı kitaptır. 1980 yıllarında hazırlanan üçüncü baskısı (DSM-III) dikkat eksikliği-hiperaktivite bozukluğu ile yalnızca dikkat eksikliği konularını 98

ele almıştır. Fakat daha sonra (1987) bu kitabın revize bir hali DSM-III-R ismi ile yayınlanmış ve “Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu” için tek bir tanı kategorisi hazırlanmıştır. Son olarak 1994 yılında DSM-IV ismi ile yayınlanmıştır ve DEHB için 3 ayrı tanı kategorisi ve dikkat eksikliği ile hiperaktivite bozukluğu için 9’ar maddelik listeler içermektedir. Bu konuda çalışmalar yapan araştırma toplulukları bu bozukluğun etiyoloji ve tedavisi için daha iyi açıklama ve çözümler geliştirme çabasındadır.

99

100

ÇEKİCİLİK TEORİLERİ Psikoloji Çeşidi: Sosyal Psikoloji Çalışma Alanı: Bireyler arası ilişkiler Anahtar Kelimeler: eşitlik teorisi; eşleştirme fenomeni; maruziyet; fiziksel çekicilik klişesi; yakınlık; karşılıklılık; destek model; sosyal değişim teorisi İnsanlar arasında kurulan ilişkilerde çekicilik ile ilgili sorular sosyal psikolojinin en temel sorularıdır. Temel olarak çekicilik toplumda bireylerin karşılaştıklarında o an için veya daha ilerisi için birbirlerinde “ödüllendirici bir şey” bulmaları durumudur. Bir sonraki aşamada bireylerin birbirleri ile tekrar irtibata geçme arzusu bundan kaynaklanır. “Hoşlanma” veya “âşık olma derecesinde sevme” kavramları bu duyguların yoğunluğuna göre hayatımıza girer. Bu konuda ilk ve en temel teori Donn Byrne ve Gerald Clore tarafından 1970’lerin başlarında önerilmiştir. Bu teoriye göre kişinin toplumsal ilişkilerde pozitif yaklaşımı karşı taraftaki bireyde olumlu etkiler uyandırmakta ve benzer davranışlar sergilemesine sebep olmakta ve çekiciliğin pekiştirici yaklaşımı olarak kabul edilmektedir. Bu, tam tersi durumlar için de geçerlidir. Ödül kavramını içeren bir baka teori sosyal değişim teorisidir. Birey ilgi duyduğu insan ile kendisi arasındaki sosyal statü, yaş ve benzeri kategorileri değerlendirir ve buna göre ilişkisini bitirme veya devam etme kararı alır. Çekicilik konusunda ödül kavramını içeren üçüncü bir teori ise eşitlik teorisidir. Bu teoride her iki taraf da kendi sosyal statü, yaş ve benzeri kategorileri değerlendirir ve karşı tarafın kendisine birçok konuda eşit derecede faydalı olup olmayacaklarını düşünerek karar verirler.

Cazibe Faktörleri Bireyler arasında oluşan çekimin ilk belirtisi hiç kuşkusuz bireylerin birbirleri gibi davranması ve davranışların karşılıklı olmasıdır. Bunlar dışında şefkatli yaklaşım, ilgi duyma bunu gösterme ile destek olma faktörleri de vardır. En önemli ikinci faktör yakınlıktır. Basit fiziksel yakınlıklar örnek olarak verilebilir. Bunun dışında benzerlikler de önemli bir diğer faktördür. Benzer sanatçıların şarkılarını dinlemek, benzer hobilere sahip olmak buna örnektir.

101

Güzellik Ve Aşk Hikâyesi Çekiciliğin önemli faktörlerinden birisinin yakınlık olduğu belirtilmişti. Yakınlık duygusunda ise fiziksel görünüm önemlidir. Elaine Hatfield Walster ve arkadaşları tarafından 1966 yılında yayınlanan bir çalışmada Minnesota Üniversitesi’nde birinci sınıf erkekler ve kız öğrenciler dans etmek için rastgele eşleştirilmiş ve altı ay sonra eşleştirilen çiftlerin hangilerinin birbirleri ile görüştüğü not edilmiştir. Her iki cinsiyette de ortak görüş daha iyi görünümlü ve daha güçlü kişilerin birbirleri ile altı ay içerisinde temasa geçtiği yönündedir. Bu çalışmanın fiziksel görünümün iletişimde önemli bir payı olduğu ortaya konduktan sonra diğer araştırmacılar tarafından çalışmalar hız kesmeden devam etmiş ve “eşleşme fenomeni” kavramı ortaya çıkmıştır. Bu kavrama göre bireyler fiziksel olarak da kendilerine benzeyen insanları tercih etmektedirler. Diğer bazı araştırmalar fiziksel olarak çekici insanların görünümleri dışında genellikle diğer niteliklerinin de olumlu değerlendirileceğini ortaya koymuştur. Çekici bir bireyin daha az çekici bireye göre daha başarılı, daha mutlu ve daha zeki olduğu düşünülmektedir. Sonuç olarak dostlukların ve ilişkilerin ne olursa olsun bireylerin fiziksel ve niteliksel benzerliğine bağlı olduğu bildirilmiş ve eski bir atasözü olan “Zıt kutuplar birbirini çeker” fikrinin yanlış olduğu ortaya çıkarılmıştır.

Cazibenin Evrimsel Teorileri Bir insanla karşılaştığımızda hızlı ve bilinçsizce akıldan geçen düşüncelerde kişinin hangi yönleri üzerinde durulmuştur. Evrimsel psikoloji özellikle bu soruya cevaplar arar. Bu cevaplar aranırken fiziksel ve niteliksel esaslar dikkate alınır. Örneğin ilişkiler kuvveti ve ruh sağlığı, sosyal kaygı ve popülerlik. Fiziksel özellikler dikkate alınırken en fazla payın yüzde olduğu, simetrik ve orantılı yüzlerin daha fazla çekici bir faktör olduğu belirlenmiştir. Yalnızca gözler ve bakışlar bile fiziksel çekiciliğin %80’ini oluşturmaktadır. Bunun dışında bayanlarda bel-kalça oranlarının fiziksel çekicilikte önemli bir faktör olduğu kabul edilirken erkeklerde bu faktör omuz genişliğidir.

Kadınlarda Vücut Biçimliliği Dünyanın neredeyse her yerinde kadınlarda dikkat çeken fiziksel çekicilik faktörü bel-kalça oranıdır. Kadın vücudunda yağ oranlarının dağılımı da önemli bir faktördür. Bunun sebebi yağ dağılımları orantılı 102

olan kadınların çoğunlukla sağlıklı olma ve doğurganlık özelliklerinin yüksek olmasından kaynaklanır. Kadın vücudunda göğüsler üzerine yapılan çalışmalarda ise çoğunlukla büyük göğüslü kadınların tercih edildiği görülürken ilerleyen çalışmalarda küçük ve orta büyüklükte göğüslere sahip olan kadınların da fazlaca tercih edildiği görülmüştür. Bu konuda evrimsel psikologlar henüz net bir sonuç ortaya koyamamışlardır. Evlilik tercilerinde erkeklerin kadınlarda çekicilik ve gençlik faktörlerinden etkilendiği; kadınların ise erkeklere nazaran güçlü yapı, sosyal statü ve maddi durum faktörlerinden daha fazla etkilendiği ortaya çıkarılmıştır.

Tarihsel Gelişimi Romantik bir çekicilik için 1960 yılına kadar yapılan çalışmalarda fiziksel görünümün dikkate alınmadığı görülmüştür. Sosyal Psikolog Zick Rubin’in ilk kez 1970 yılında ortaya attığı aşk teorisi büyük ilgi çekmiştir.

Rubin bu çalışmasında sevginin yoğunluğundan ve doğasından, aşk ve aşkın doğasından bahsetmiş ve bu teori 1980’li yıllara kadar araştırma konularının en önemlilerinden olmuştur. Bu çalışmada bitmek üzere olan ilişkileri yenileme konuları üzerinde de durulmuştur.

103

104

OTİZM Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Çocukluk ve ergenlik çağı bozuklukları Anahtar Kelimeler: duygusal; zihinsel; dopamin; ekolali; elektroensefalografi; epilepsi krizi; norepinefrin; şizofreni; sekretin; serotonin Modern dönem otizm kavramı 1940’lı yıllarda Leo Kanner tarafından kullanılmıştır. Kanner “Etkili İletişimde Otistik Bozukluklar (1943)” isimli çalışmasında bir grup çocuğun davranışlarını gözlemlemiş ve bu davranışların yetişkinlerde görülen şizofreni davranışları ile benzerlikler taşıdığını tespit etmiştir. Otizm bozukluğunun tespiti için 4 ana belirti kaydetmiştir. Bunlardan ilki sosyal çekilmedir, otizmin aşırı yalnızlığı olarak da bilinir. İkinci belirti konuşamama ve sessiz kalmadır. Üçüncü belirti farklı durumlara kapalı olma ve sonuncu belirti spontan aktivitelere aşırı kapalılık durumudur. Ayrıca Kanner bu çalışmasında diğer çocukluk ve ergenlik dönemi bozukluklarının aksine otizmin hem zihinsel hem de duygusal bileşenleri olduğunu bildirmiştir. Bu konuda Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı isimli kaynağında Kanner’in çalışmasına hem ilave hem de Kanner’in çalışmasından farklı bilgiler de yer almaktadır. Otizmin sebepleri kesin olarak belirli değildir fakat hem biyolojik hem de çevresel faktörlerin etkili olduğu düşünülmektedir. Olası fizyolojik sebepler arasında genetik, nörokimyasal etkiler, düşük kiloda doğma, doğum yapan annenin yaşlı olması ve beyin anormallikleri vardır. Otizmin daha önce tamamen duygusal kaynaklı olduğu düşünülmüş olsa da bu bilgi yanlıştır. Otizmin sebebinin yalnızca duygusal yönden değil nörolojik yönden de olduğu bildirilmiştir. Otistik çocukların sosyal ortamlarda sıkıntı çektiği de gözlenmiştir. Örneğin akranları ile arkadaşlık başlatabilmeleri oldukça zordur, göz temasından dahi kaçınma davranışı göstermektedirler. Konuşma yetenekleri oldukça zayıftır. Bazen hiç konuşamaz bazense aynı kelimeleri defalarca tekrar edebilirler. Bunun yanında en ufak değişimlere bile tahammülleri zayıftır. Örneğin evde eşyaların yerlerinin değişmesi onlar için büyük bir sıkıntı sebebi olabilir.

105

Tedavi Otistik çocukların büyük ölçüde birçok konuda ümitleri olmayabilir, derin bir kırgınlık ve duygusal çöküntü içerisinde olabilir. Bu aynı zamanda ebeveynlerinin ve kardeşlerinin de ruh hallerini etkileyebilir.

Mary Van Bourgondien, Gary Mesibov ve Geraldine Dawson’a göre psikodinamik, biyolojik ve davranış terapileri ile düzeltilebilir. Bunun yanında psikoaktif ilaçlar ve vitaminler de hekimler tarafından tavsiye edilmektedir. Psikodinamik yaklaşımlarda otizmli çocuk ile bağ kuracak bireylere eğitimler ve çocuğa nasıl davranmaları gerektiği hakkında bilgiler verilmektedir. Biyolojik tedaviler daha çok beynin bilgiyi alıp almadığı ve aldıysa bilgiyi nasıl işlediği il ilgilenmektedir. İlaç tedavilerinde antiepileptik ilaçlar, sakinleştirici, uyarıcı, antidepresanlar ve değişen sonuçlara göre antianksiyete ilaçları kullanılır. En tartışmalı tedavi yöntemlerinden biri ise sekretin hormonunun çocuğa enjekte edilmesidir. Ayrıca beslenmelerine daha fazla dikkat edilmelidir.

Otizmde Değişen Algılar Otizmin 1940 yılında Kanner tarafından tanımlanmasından önce çocuklarda görülen kendini toplumdan geri çekme davranışlarının sebeplerinin aileleri olduğu düşünülüyordu. Ailelerin çocuklarına karşı sert ve mesafeli duruşlarının otizmi oluşturduğu görüşü mevcut idi.

Daha sonraki yıllarda bu durumun biyolojik sebepleri, beyin hasarları ve hormon bozukluklarından kaynaklandığı açığa çıkarıldı. Çeşitli tedavi yöntemleri, biyolojik müdahale ve eğitim teknikleri ile otizmli çocukların bu bozukluğu yenmesi amaçlanmaktadır ve bu konuda belirli düzeye kadar başarılar kaydedilmiştir.

106

DAVRANIŞÇILIK Tarih: 1912’de kuruldu.

Psikoloji Çeşidi: Öğrenme Çalışma Alanı: Davranış ve kavramsal yaklaşımlar; deneysel metodolojiler; araçsal şartlandırma; metodoloji sorunları; sinir sistemi; Pavlov tipi şartlandırma; düşünce Anahtar Kelimeler: Klasik şartlandırma; edimsel davranışlar; edimsel şartlanma; ceza; refleks; destek; uyarıcı kontrolü Davranışçılık kavramı ilk kez 1912 yılında Amerikan psikolog John Broadus Watson (1878-1958) tarafından kullanılmıştır. Watson’un davranışçılık kavramı Pavlov’un uyaran-tepki şartlandırmasının uzantısıdır. Watson Pavlov’un hayvanlarda uyguladığı deneyi insanda uygulamıştır. Bu durum etik açıdan günümüzde hala tartışılıyor olsa da Watson ve öğrencisi Rosalie Rayner “Küçük Albert” isimli çalışmasını tamamlamışlardır. Bu deneyde korkunun doğuştan gelen bir refleks mi yoksa sonradan kazanılan bir şartlanma mı olduğu araştırılmıştır. Sekiz aylık Albert’e fare, peruk, pamuk gibi daha önceden görmediği nesneler gösterilmiş ve tepkisi gözlemlenmiştir. Albert bu nesnelerden korkmadığı gibi onlarla oynamıştır. Watson ve öğrencisi daha sonra Albert’i boş bir odaya alarak içeriye fare bırakmışlardır. Albert fare ile ilgilenmiş, onunla oynamış ve korkmamıştır. Bir süre sonra Albert fareye her dokunduğunda iki demir çubuk birbirine vurularak sesler çıkarılmıştır. Bu sesi duyan Albert korkmuş ve ağlamıştır. Daha sonra bebeğin fareye her dokunuşunda demir çubuklarla rahatsız edici sesler çıkarılmış, Albert her defasında ağlamıştır. Bir süre sonra demir çubuklarla sesler çıkarılmasa bile Albert’in farelerden de beyaz, tüylü tüm nesnelerden de korktuğu gözlemlenmiştir. Watson bu deney sonucunda elde ettiği verileri 1924 yılında uyarana tepki refleksi başlığı altında kitaplaştırmıştır. Buna göre davranışlarımıza sebep olan faktörler fizyolojik ve sosyal çevreden aldığımız uyaranlardır.

B. F. Skınner Ve Radikal Davranışçılık Davranışçılığın birçok farklı formunu içeren çalışmalar Amerikan psikolog Burrhus Frederic Skinner (1904-1990) tarafından geliştirilmiş107

tir. Skinner, Watson’un çalışmalarını benimsemiş ve bu fikirle davranış araştırmalarına başlamıştı. Bunun yanında davranış-çevre etkileşimini de araştırmaktaydı fakat çalışmalarının sonuçları kendisini Watson’dan çok farklı bir yöne doğru çekmişti. “Organizmaların Davranışları” isimli ilk çalışmasını 1938 yılında hazırlamıştır. Bu kitapta radikal davranışçılığa ait sistematik çalışmaların yöntemleri ve sonuçları yer almaktadır. Skinner’a göre davranışların sebebi yalnızca uyarana tepki olamazdı. Çevrenin ve davranışların birbirleri ile yüksek oranda ilişkisi olduğunu sıçanlar ve güvercinlerle yaptığı deneylerle ortaya koymuştur. Ayrıca Skinner bir davranışın gelecekte yinelenmesi veya yinelenmemesinin, o davranışın ortaya çıkmasıyla ilgili teşvikleyici veya cezalandırıcı faktörlere de bağlı olduğunu bildirmiştir.

Davranış Sebepleri Skinner’a göre davranışların altında yatan gerçek sebep genetik faktörler ve çevredir. Bir yandan da zihinsel süreçleri araştırmaktaydı çünkü zihinsel süreçlerin de davranışların ortaya çıkmasında etkili olduğunu düşünmekteydi. Bu konuda Skinner ve diğer radikal davranışçılar beynin yapısının ve zihinsel süreçlerin davranışların açıklanmasında önemli olduğunu kabul etmekteydi. Düşünceler ve duygular da davranış nedenleri olarak kabul edilmektedir. Radikal davranışçılara göre düşünce ve duygular hem edimsel hem de klasik koşullanma ilkelerini açıklamaktadır.

Radikal Davranışçılık Ve Karmaşık İnsan Davranışları Sözel davranışlar konuşma, soruya cevap verme, tepki gösterme gibi eylemlerle kendisini göstermektedir. Skinner 1957’de “Sözel Davranış” isimli kitabını yayınlamış ve bu kitapta sözel davranışların temelinde konuşma, okuma ve düşünme gibi davranışların rolü olduğunu açıklamıştır. Sözel davranışın davranışçılık analizleri, insanların karmaşık davranışları ve zihinsel süreçleri ile ilgilidir.

Davranışçılık Prensiplerinin Uygulamaları Watson’un davranışçılık kavramı psikoloji ve diğer disipliner bilimlerde önemli sonuçları beraberinde getirmiştir. Watson’un davranışçılık uygulamalarının en önemlilerinden biri sistematik duyarsızlaştırma tedavisidir ve ilk kez Güney Afrikalı psikiyatrist Joseph Wolpe (1915108

1997) tarafından kullanılmıştır. Bu tedavi bireyin gündelik yaşamda karşılaştığı yoğun kaygı ve stresten korunması amaçlanmıştır ve ilk aşaması rahatlamadır. Her aşamada birey kendisini korkutan ve endişelendiren faktörlerle yüzleştirilir ve sonra rahatlaması sağlanır. Bu durum sistematik olarak ilerler.

Uygulamalı davranış analizleri Skinner’ın davranış ilkeleri dışında doğmuş bir uygulama alanıdır.

109

110

BİPOLAR BOZUKLUK Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik temelleri; psikopatoloji; psikoterapi Çalışma Alanı: Biyolojik tedaviler; depresyon Anahtar Kelimeler: Diyatez-stres yaklaşımı; lityum karbonat; mani; melatonin; nörotransmitter; psikoz belirtileri; duygusal depresyon rahatsızlığı (SAD) Duygu durumlarının değişkenliği günlük yaşamın bir parçası olmasına rağmen bipolar bozukluğa sahip insanlarda farklı duygu durumları en uçlarda yaşanmaktadır ve diğer ismi manik depresif bozukluktur.

Bipolar iki kutuplu anlamına gelmektedir. Duygu durumlarında ciddi seviyede meydana gelen değişiklikler davranışlara da yansımaktadır. Bireyin duygu durumu çok iyi iken fazla geçmeden çok sinirli davranabilir. Bu bozukluğun yaygınlığı kadın ve erkekler arasında nerdeyse eşit seviyededir.

Belirtileri Bipolar bozukluk iki kutuplu anlamına gelmektedir. Bu bozukluğa sahip bireylerde kısa zaman içerisinde yüksek oranda iyi ruh hali ile aşırı sinirlilik durumu meydana gelmektedir. Davranışlardaki bu değişkenliğe şiddetli paranoya ve halüsinasyonlar gibi psikotik semptomlar ve manik atak da eşlik edebilir. Bu belirtiler şizofreni belirtileri ile oldukça benzerlik göstermesinden dolayı yanlış tanıya neden olabilir. Ancak bu konuda uzman hekimler söz konusu iki bozukluğu birbirinden doğru bir şekilde ayırabilmektedir. Duygu durumlarındaki dalgalanmalar bazen aylar-yılları kapsarken bazen de saatler içerisinde değişebilmektedir. Çeşitleri Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’na (2000) göre bipolar bozuklukların semptom süreleri ve şiddetlerine göre çeşitleri vardır. Bipolar I bozukluğunun belirtileri değişken mani ve depresyon süreleri ile ilgilidir. Zaman zaman bozukluğun şiddetinin artmasına sebep olan hezeyanlar ve halüsinasyonlar gibi psikotik semptomlar da görülmektedir. Bu nedenle bipolar 111

bozukluk, psikotik bozukluk olarak da kabul edilir. Bipolar II bozukluğu ise hipomani ve depresyonun hafif formlarını içerir. Siklotimi bipolar bozukluk ise kronik depresiflik ve düşük seviyede hipomania değişikliklerini kapsamaktadır. Mevsimsel duygulanım bozukluğu (SAD) ruh hallerinin mevsimlere göre değiştiği bir bipolar bozukluk çeşididir. Artan veya azalan güneş ışınları ile melatonin arasındaki ilişkiden kaynaklandığı düşünülmektedir. Ayrıca bipolar bozuklukların depresif bozukluklar ile karıştırılmamasına dikkat edilmelidir.

Sebepleri Bipolar bozuklukların nedenleri kesin olarak anlaşılmış değildir fakat genetik faktörlerin bu rahatsızlıkta önemli rol oynadığı düşünülmektedir. Serotonin, norepinefrin ve dopamin ile beyin kimyasalı olarak bilinen nörotransmitter maddeler duygu durumunun düzenlenmesinde görevlidir. Bu bozukluğa sahip bireylerde söz konusu hormon ve beyin kimyasallarında bir bozukluk ortaya çıkmış olabilir. Bu konuda geliştirilmiş bir yaklaşım diyatez-stres yaklaşımıdır ve hipertansiyon ve ülser gibi psikosomatik bozukluklar için önerilmiştir. Bu model aynı zamanda, bipolar bozukluğa sahip bireylerde de kullanılmıştır. Genel olarak bozukluğun sebebi psikososyal, biyolojik, nörokimyasal faktörler veya bu faktörlerin bir kombinasyonu olabilir. Ayrıca stresli yaşam koşulları ve kişinin sirkadiyen ritminin bozulması da bipolar bozukluğu tetiklemektedir.

Etkileri Bipolar bozukluğun etkileri bazen çok tehlikeli olabilmektedir. Örneğin birey hayatına uyuşturucu, alkol, aşırı para harcama ya da aşırı cinsel yaşamı dahil edip daha sonra bu alışkanlıkların etkilerinden kurtulmak için ciddi çabalar sarf etmek zorunda kalabilir. Bu durum bireyi bazen travma seviyesine dahi getirebilir. Bu bireylerin etkin katılabilecekleri ve birbirlerinden destek alabilecekleri çeşitli dernekler mevcuttur.

Bu konuda ailelere de önemli görevler düşmektedir.

Tedavi Yöntemleri Biyokimyasal dengesizliğin bipolar bozukluğun bir parçası olduğu düşünülmektedir ve bu durumun düzeltilmesine yardımcı olmak için ilaçlar geliştirilmiştir. Bu ilaçlardan biri lityum karbonattır ve kullananlarda genellikle %70 etkilidir. Ayrıca Depakote (valproik asit), Tegretol 112

(karbamazepin) ve Lamictal (lamotrijin) gibi antikonvülsan ilaçlar da genellikle bipolar bozukluğu olan bireylere yan etkileri de göz önünde bulundurularak reçete ile verilir. Bozukluğun depresif aşamasında elektro (şok) terapi (EKT) ruh halinin normal seviyeye geri dönemesine yardımcı olmak için uygulanmaktadır. SAD görülen bireylerde ise fototerapi yöntemi kullanılmaktadır. Tanının tam ve zamanında konulamamasından dolayı ilerleyen süreçlerde intihar olayları ile karşılaşılmaktadır. Bu nedenle bipolar bozukluğa sahip bireylerin uzman hekimler tarafından lisanslı psikiyatrik tedavi almaları önerilmektedir.

113

114

BEYNİN YAPISI Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik temelleri Çalışma Alanı: Öğrenmede biyolojik etkiler; sinir sistemi; düşünce Anahtar Kelimeler: beyin korteksi; beyin yarım küreleri; ön beyin; arka beyin; loblar; orta beyin; nöral tüp; nöronlar Yeni doğan bir bebekte beyin yaklaşık 350 gramdır ve yetişkin bir insan beyninin (1200 1400 gr) yaklaşık çeyreği ağırlığındadır. Beynin büyümesi ilk yıl hızlıdır. Beynin farklı bölgelerinin büyümesi çeşitli iç ve dış faktörlere bağlıdır. İç faktörler sinir hücrelerinin birbirleriyle güçlü bağlantılar kurması ile ilgiliyken dış faktörler farklı yeteneklerin kazanılması sonucu beyinde oluşan değişiklikler ile ilgilidir. Beyin üç ana alt bölümden oluşur: arka beyin (rhombencephalon veya paralelkenar beyin), orta beyin (mesensefalon, ya da orta beyin) ve ön beyin (ön beyin, ya da ileri beyin). Ön beyin diensefalon (ara-beyin) ve telensefalon olarak ikiye bölünmüştür. Arka beyin de myelensefalon ve metensefalon olarak ikiye bölünmüştür. Beyin beynin tamamını kaplayan ince bir zar ile örtülüdür ve bu zar 3 tabakadan oluşur.

Arka Beyin Omuriliğin kafatasına girdiği kısımdaki şişkinlik medulladır (medulla oblangata) ve hayatta kalmamız için gerekli fizyolojik fonksiyonların (solunum, kalp atışı) işleyişinden sorumludur. Kusma, öksürme gibi refleksler de buradan kontrol edilir. Medulla pons, retiküler ağın bir kısmı, raphe sistemi ve coeruleus parçacıklarına kadar uzanır. Tüm bu yapıların uyku ve uyanıklık hali ile yakından ilişkisi vardır. Metensefalon kısmının en büyük yapısı beyinciktir ve birincil işlevi öğrenme becerileri ile koordine haldeki algı-motor aktivitelerinin kontrol edilmesidir. Öğrenme güçlüğü çeken insanların beyinciklerinde hasarlar tespit edilmiştir.

Orta Beyin Orta beynin alt kısmı işitsel refleksleri kontrol ederken üstün kısmı görsel refleksleri kontrol eder. Bu yapıların arasında kalan epifiz bezi uyku ve uyanıklık halinden sorumlu olan melatonin hormonunun salgılar. Karanlıkta veya ışığın az olduğu yerlerde melatonin seviyesi yüksek115

tir. Burada bir başka yapı ventriküler sistemin periakuaduktal gri (PAG) alanıdır ve bu alanın uyarılması ile ağrı hissi önlenir. Substantia nigra ise dikkat ve hareketlerden sorumlu alandır. Parkinson hastalığının karakteristik belirtilerinden olan bacak titreme ve duruş zorlukları substantia nigra bölgesindeki sinirlerin hasar görmesiyle oluşur. Ön Beyin Beynin merkezinde, sağ orta beyin üzerinde duyusal işleme merkezi olan talamus yer almaktadır. Koku duyusu haricinde gelen tüm duyusal bilgiler, serebral korteks ve beynin diğer bölgelerine gönderilmeden önce talamus iletilir. Talamusun hemen altında hipotalamus bulunur ve yeme, içme, cinsel aktivite, sıcaklık regülasyonu ve saldırganlık gibi davranışları düzenler. Hipofizin faaliyetleri çoğunlukla hipofiz bezinin düzenlenmesi ile sağlanır. Hipofiz bezi hormonların salınımlarını kontrol eder.

Korteks altı yapılar: Talamus etrafındaki tek sistem bazal gangliyon denilen sistemdir ve hareketin gerçekleşmesi için duyu ve motor nöronlarının birbirleriyle iletişimini sağlar. Bazal gangliyonun motor aktivitesinin hasar görmesi durumunda Parkinson ve Huntington hastalıkları meydana gelir. Hafıza, dikkat ve duygusal bozukluklara (özellikle depresyon) bazal gangliyonun anormal işleyişinin sebep olduğu bilinmektedir. Bir başka büyük subkortikal sistem limbik sistemdir. En başlarda yalnızca duygusal davranışları kontrol ettiği düşünülse de sonraki çalışmalar duygusal davranışların yanında hafıza konusunda da limbik sistemin etkin rolü olduğunu ortaya koymuştur. Limbik sistemin iki yapısı hafıza oluşumu için gereklidir. Bunlardan ilki hipokampüstür ve uzun vadeli pek çok anının saklandığı yerdir. Alzheimer hastalarında bu bölgenin tahrip olduğu düşünülmektedir. İkinci yapı amigdaladır. Duygusal ve tehdit içeren algıların saklanıp hipokampüsle birlikte çalışan yapıdır. Örneğin küçük yaşta tacize uğrayan bir çocuğun bu algısı amigdalada yıllarca saklanır. Limbik sistemin bir başka ana yapısı ise koku soğanı ve çekirdekleri (birincil görevi koku algısıdır) ile çekirdek hazneleri ve yumuşak organlarından (alışkanlık yapan herhangi bir şey tarafından uyarıldığında harekete geçer) oluşan yapıdır.

Kortikal loblar: Her iki yarım küre de kendi arasında dörder loba ayrılır. Görsel bilgilerin işlendiği oksipital lob serebral korteksin arkasında yer alır. Uzaysal düşünmeyi gerektiren durumlarda, harita okuma veya 116

cisimlerin döndürülmüş şekillerini hayal etme yetisinin diğer loblarla irtibat halinde olarak yapıldığı yerdir. Beyine yukarıdan bakıldığında beynin ortasında merkezi sulkusun olduğu görülür. Merkezi sulkus ile oksipital lob arasında parietal lob bulunur. Tatma, dokunma, sıcaklık, ağrı ve kinestezi (kas ve eklemlerden geribildirim) parietal lobunun baskın işlevlerindendir. Ayrıca vücudun sol kısmını sağ yarım küre ve sağ kısmını sol yarım küre kontrol etmektedir. Yarım kürelerin yanlarında temporal loblar bulunur ve birincil vazifesi seslerin tanımlanmasıdır. Dil ve müzik anlayışı bu loblarla ilgilidir. Posterior alanlar (özellikle Wernicke alanı) daha çok kelime anlayışıyla ilgilidir. Serebral korteksin en büyük beyin lobu frontal lobdur. Nörolojik fonksiyonların en fazla gerçekleştiği yerdir. Özellikle karar verme ve soyut düşünmenin yapıldığı yerdir. Çocuklarda görülen dikkat eksikliği-hiperaktivite bozuklukları (DEHB) prefrontal lobda oluşan hasarlardan dolayıdır.

Beyin yarım kürelerinin farklılıkları: İki beyin yarım küresi korpus kallosum ve birkaç küçük bağlantıları birbirlerine bağlanır. Bilgisayarlı tomografi (BT) ve pozitron emisyon tomografisi (PET) taramaları, beyin sağ ve sol yarım küreleri arasında birçok anatomik ve fonksiyonel farklılıklar olduğunu göstermiştir. Sağ yarım küre soldakinden daha büyük ve daha ağırdır. Buna rağmen sol yarım kürede oksipital lob, Wernicke alanı gibi nörolojik alanların sayısı daha fazladır. Sağ yarım kürede konuşma dışındaki sesleri yorumlama, kör alfabesini okuma, dil geliştirme, duygusal anlayış, mizah ve alay, ifade etme ve sözsüz iletişimi (yüz ve vücut ifadeleri) yorumlama ile müzik algısı gibi yetenekler bulunur. Sağ yarım küre matematik alanında yetenekli olmasına rağmen sol yarım küre matematiksel uygulamalarda (örneğin sayıları, fiyatları hatırlama, pratik matematik) daha başarılıdır. Detaylara daha fazla dikkat edilir. Ayrıca acı, korku, endişe gibi olumsuz duygular sağ yarım küre ile daha ilişkili iken pozitif duygular sol yarım küre ile ilişkilidir. Özet Bir yetişkin insan beyninin birbirleri ile 13 trilyon bağlantı oluşturan 100 milyar nöron içerdiği tahmin edilmektedir. Bu bağlantılar beyne bilgi aktarıldıkça ve öğrenme faaliyetleri gerçekleştikçe güçlenmektedir.

117

118

VAKA-ÇALIŞMA METODOLOJİLERİ Psikoloji Çeşidi: Psikolojik metodolojiler Çalışma Alanı: Açıklayıcı metodolojiler Anahtar Kelimeler: yabancı değişken; bağımsız değişken; laboratuvar araştırması; natüralist gözlem; yarı-deneyler Sosyal bilimci Robert Yin’e göre vaka çalışması araştırmaları davranışları incelemek için kullanılan bir yöntemdir fakat yeteri kadar ve doğru bir şekilde anlaşılamamıştır. Yin bir vaka çalışmasını şöyle tanımlar: Davranışlar doğal bir şekilde doğal ortamında gerçekleştiğinde gözlenmelidir. Davranışlara müdahale edilerek yapılan gözlemler doğru değildir. Bu endişeye rağmen, vaka çalışması yöntemleri olaylar ve davranışlar arkasındaki gizemlerin aydınlatılmasına yardımcı olmak için değerli bir araştırma aracı olarak görülmektedir. Bu yaklaşım psikologlar, sosyologlar, siyaset bilimciler, antropologlar, tarihçiler ve ekonomistler tarafından kullanılmaya başlanmıştır.

Vaka Çalışmalarının Tarihi Vaka çalışmaları ilk kez bilim adamları, filozoflar ve hekimler tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Bu çalışmaların ortaya çıktığı tarihi kesin olarak belirlemek zor olsa da ikinci ve üçüncü yüzyıla ait yazılı kaynaklara ulaşılmıştır. Bu kaynaklardan biri Galen’e aittir ve ikinci yüzyılda kafalarına çeşitli şiddetlerde darbe alan gladyatörlerin zihinsel yetenek kayıpları ile ilgili gözlemlerini içermektedir.

Tasarım Çeşitleri Ve Amaçları Yin vaka çalışmalarının iki farklı boyuta göre değerlendirilmesi gerektiği düşüncesini savunmuştur. Bu boyutlardan ilki tek veya çoklu vaka çalışmalarıdır. İkincisi ise holistik veya gömülü vaka çalışmalarıdır. Buna göre araştırmacı araştırmasını gerçekleştirirken şu dört farklı tasarımdan birini seçmelidir: tek olgu-holistik tasarım, tek olgu-gömülü tasarım, çoklu olgu-holistik tasarım ve çoklu olgu-gömülü tasarım. Yin’e göre davranışların anlaşılması için sorulacak “nasıl” ve “niçin” soruları bu yaklaşımlardan biri ile cevap bulabilecektir.

119

Vaka Çalışmalarına Karşı Deneyler Deneyler araştırmacıya çalışma ile ilgili bağımsız değişkenleri kontrol altında tutma izni vermektedir. Örneğin ağır depresyonu önlemede en etkin tedavi şeklinin seçimi için hem deneysel hem vaka çalışması yapılmıştır. Vaka çalışması yapan gözlemciler hastaları doğal çevrelerinde doğal şartlar altında incelemiş ve gözlemlerini kayıt atına almıştır.

Deney çalışması yapan araştırmacılar ise hastaları laboratuvar ortamına almış elde ettikleri verileri istatistik testlere ve analiz prosedürlerine tabi tutmuşlardır. Çalışma boyunca kontrol deney çalışması yapan ekipte iken vaka çalışması yapan ekip hiçbir duruma müdahale etmemiş ve olayları yalnızca gözlemleyerek kayıt altına almıştır. Ayrıca deney çalışmalarının tekrarlanabilir özelliği vardır fakat vaka çalışmalarının tekrarı yoktur. Çoklu Vaka Çalışmalarına Karşı Tek Vaka Çalışmaları Yin vaka çalışmalarını kategorilere ayırırken öncelikle tek ve çoklu vaka çalışmaları olarak ayırmıştır. Örneğin bir sosyal bilimci ilkokul çocukları üzerinde Challenger uzay mekiği felaketinin etkilerini incelemek isterse tekli vaka çalışması yapması gereklidir.

Hawthorne’un Çalışmaları Hawthone 1920 yılında Chicago yakınlarındaki Western Electric Company isimli bir sanayi tesisinin Banka Kablolama Gözlem Odası’nda çalışan küçük bir grup içinde meydana gelen gayri sosyal etkileşimleri birey ve grup düzeyinde incelemek için başlatılmıştır. Bu etkileşimlerin incelenmesi için gruba bir de psikolog katılmıştır. Gözlemcinin varlığında grup çalışanlarının pasif davrandığı, rahat olmadıkları gözlenmiştir. İlk bir ay sonrasında ise bu duruma alıştıkları, rahat davranışlar sergilemeye başladıkları gözlenmiştir ve çalışma toplamda sekiz ay sürmüştür.

Bu çalışma endüstriyel bir ortamda, resmi olmayan sosyal etkileşimi sistematik bir şekilde ve doğal çevresinde birey ve grup düzeyinde gözlemlenmiş olduğu için önemlidir.

120

Vaka Çalışmalarında Eleştiriler Vaka çalışmalarında ilk eleştiri bu çalışmaların doğrudan gözlem ve sübjektif ölçütlere dayandığı için verilerin güvenilir olamayabileceğidir. İkinci eleştiri alternatif hipotezleri ekarte etmek için kontrol önlemlerinin eksikliği nedeniyle ortaya çıkacak sonucun güvenilir olamayabileceğidir. Üçüncü eleştiri bir vaka ile ilgili verileri toplanıp değerlendirilmiş ve doğru bir şekilde yorumları yapılmış olsa dahi bu durumun geneli yansıtıp yansıtmayacağına nasıl karar verileceği hakkındaki görüşlerdir.

121

122

KLİNİK DEPRESYON Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Depresyon Anahtar Kelimeler: anhedoni; Beck Depresyon Ölçeği (BDÖ); Çocuk Depresyon Ölçeği (CDI); depresyon için zihinsel terapi; disfori (huzursuzluk hali); distimik bozukluk (ürkeklik); savunmasızlık; monoamin oksidaz inhibitörleri (MAOI); trisiklik Klinik depresyon duygusal, zihinsel, davranışsal ve fiziksel olmak üzere 4 ayrı kategoride belirtileri olan ciddi bir duygusal bozukluktur.

Anhedoni veya disfori sıklıkla görülür. Bu kişilerde anı zamanda zihinsel bozukluklar da görülebilir. İntihar ve ölümü sıkça düşünebilirler. Bu durum davranışlarına yansır ve dikkatleri sıkça dağılır, davranışlarında kararsızlık vardır. Fiziksel olarak bitkindirler, çabuk yorulurlar, hızlı kilo kaybı ve kilo alımı gözlenir, uyku bozuklukları söz konusudur.

Yaygınlık 1980 yıllarında distimik bozukluk ismi ile kullanılmaya başlanan depresyon, hayatın ileriki safhalarında çocukluk ve ergenlik yıllarına göre daha fazla görülmektedir. 1985 yılında John Wing ve Paul Bebbington’un yaptığı araştırmalar depresyon riskinin kadınlarda erkeklere göre daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. Depresyon aynı zamanda sosyoekonomik statü ile ilgilidir. Düşük gelir gruplarındaki bireylerin stresi fazla olduğu için depresyona girme eğilimleri daha yüksektir. Son olarak depresyon aile öyküsü ile de ilgilidir.

Tedavi Yaklaşımları Klinik depresyon tedavisinde depresyon belirtilerinin 4 ayrı kategorisine göre farklı yaklaşımlar vardır. Psikiyatrist Aaron T. Beck’e göre depresyonun en tehlikeli hali zihinsel bozukluklar meydana getiren halidir. Kişiyi olumsuz düşüncelere yönlendirir ve karamsarlığa sebep olur.

Aaron T. Beck yaklaşımında esas, öfkenin altında yatan nedeni araştırmaktır ve bu sayede sorunun çözümlenebileceği düşünülmektedir. Martin E. P. Seligman’a göre depresyon kişinin hayatı ve karşılaştığı durumlar hakkında hiçbir etkisinin olmadığını düşündüğü durumdur ve bu durum 123

ancak zihinsel terapilerle giderilebilir. Psikolog Peter Lewinsohn’a göre sosyal faaliyetlerinin geliştirilmesi ile bu bozukluk giderilebilir. Ayrıca antidepresan ilaçların iki sınıfı olan monoamin oksidaz inhibitörleri (MAOI) ve trisiklikler ilaçla tedavi aşamasında kullanılmaktadır.

Depresyon Ölçümleri 1983 yılında Eugene Levitt, Bernard Lubin ve James Brooks yaptıkları bir araştırmada yaş, meslek durumu, eğitim ve din ile ilgili soruları 622’si genç olmak üzere 3000 kişiye yöneltmiştir. Araştırmanın sonucuna göre bu kişilerin %3’ü klinik depresyon tedavisi almalıdır. Depresyonun ölçümlerinde en yaygın kullanılan metotlardan biri de 1961 yılında Beck’in depresyon şiddetini belirlemek için hazırladığı Beck Depresyon Envanteri (BDE)’dir. Bu envanterde depresyonun her kategorideki semptomları için 21 maddelik listeler vardır ve puanlama usulüne göre değerlendirilir. Bireysel olarak yapılabildiği gibi bir gözlemci tarafından da yapılabilir. Daha sonraları bu envanter Psikolog Maria Kovacs tarafından çocuklara uyarlanmış Çocuk Depresyon Ölçeği (ÇDÖ) olarak isimlendirilmiştir.

Depresyon Araştırmaları Depresyon hakkında yapılan araştırmalar göstermiştir ki zihinsel terapiler, davranış terapisi ve antidepresan ilaçlarla yapılan tedaviler kadar etkilidir. Ağır şiddetteki depresyon hastaları için antidepresan ve kişilerarası psikoterapi yöntemleri oldukça etkilidir. Daha az şiddetteki depresyon hastaları için ise tedavi yöntemleri arasındaki etkinlik derecesi için fazla farklılık gözlenmemiştir.

Teoriler Klinik depresyon en yaygın ruhsal bozukluklardan birisidir ve kişiyi intihara kadar götürebileceği için etkin tedavi yöntemlerinin tespit edilmesinde çeşitli teoriler geliştirilmiştir. Yirminci yüzyılın ilk yarısında depresyon psikanalitik teorisi hâkimdir. 1950 yılında ilk antidepresan ilaçların bulunmasının ardından psikologlar, fiziksel teorileri ve depresyon tedavilerini geliştirmeye başlamışlardır. 1970’lerden sonra Beck ve Seligman’ın zihinsel yaklaşımları ve Lewinsohn’un davranışsal teorisine olan ilgi büyük miktarda artmıştır. 1990’lardan sonra ise biyolojik, zihinsel, davranışsal ve depresyon teorileri bir bütün olarak araştırılmaya başlamıştır. Ayrıca 1970 yıllarında çocuk depresyonu konusu araştırılmaya başlamıştır.

124

BİLİŞSEL DAVRANIŞÇI TERAPİ Psikoloji Çeşidi: Psikoterapi Çalışma Alanı: Davranış terapileri Anahtar Kelimeler: davranış terapisi; biliş; bilişsel yeniden yapılandırma; bilişsel terapi; depresyon Bilişsel davranış terapilerinin özünde 3 esas vardır: bilişsel aktiviteler davranışları etkiler, bilişsel aktiviteler gözlenebilir, değişebilir ve istenen davranış değişikliği bilişsel değişim yoluyla gerçekleştirilebilir.

Bu görüşlerin her biri bireyde önemli ölçüde farklı duygu ve davranışlara yol açacaktır.

Rasyonel Tedaviler Psikolog Albert Ellis tarafından geliştirilen ve 1960 yıllarının başında literatüre kazandırılan rasyonel-duygusal terapi, bilişsel davranışçı yaklaşımın önde gelen tedavi şekillerinden biri olarak birçok kişi tarafından kabul edilmektedir. Ellis birçok insanın başarısızlıklarının mutsuzluğa sebep olduğunu, gerçekçi olmayan bazı inanışların insanları hayal kırıklıklarına sürüklediğine inanıyordu. Bu tedavide terapist hasta ile direkt iletişim içerisindedir ve ona olumlu ve gerçekçi bakış açıları sunabilecektir. Rasyonel tedavilere bir başka örnek ise psikiyatrist Maxie Maultsby tarafından geliştirilen rasyonel davranış tedavisidir ve Ellis’in rasyonel-duygusal terapi ile yakından ilişkilidir. Maultsby bu yaklaşımda duygusal bozuklukları nöropsikoloji ve öğrenme teorisi açısından ele almaktadır.

Kendi Kendini Eğiterek Tedavi Etme Kendi kendini eğiterek tedavi etme 1970’lerin başlarında psikolog Donald Meichenbaum tarafından geliştirilmiştir. Bu tedavinin nihai hedefi düşüncesizce yapılan davranışları azaltma esasına dayanmaktadır.

Hekim tarafından bir takım talimatlar verilir, hastadan yüksek sesle tekrarlaması ve talimatları uygulaması istenir. Daha sonra hastadan talimatları kendi kendine vermesi ve uygulaması istenir.

125

Sistematik Rasyonel Yeniden Yapılanma Sistematik rasyonel yeniden yapılanma 1970 yıllarının ortalarında psikolog Marvin Goldfried tarafından geliştirilen bilişsel davranışçı bir işlemdir. Bu terapi Ellis’in rasyonel-duygusal terapisi ile benzerdir fakat daha açık bir yapılanma söz konusudur. Bireyde kaygıya yol açan bir sıkıntı hiyerarşik olarak değerlendirilir. Her aşamada bireydeki irrasyonel düşüncelerin uzaklaştırılarak yerine rasyonel düşüncelerin yerleştirilmesi hedeflenir.

Stres Aşılama Eğitimi Stres aşılama eğitimi Meichenbaum tarafından geliştirilmiştir. Strese sebep olan herhangi bir durum ele alınarak o stresli durum ile düşük seviyelerde başa çıkma becerilerini kullanması öğretilir. Bu sayede daha fazla ve daha stresli durumlarla karşı karşıya kalındığında onlarla başa çıkma becerilerini kazanması için de hastayı hazırlar. İnsanlarda öfke, anksiyete, korku, ağrı ve sağlıkla ilgili sorunlar (örneğin kanser ve hipertansiyon) ile mücadeleye yardımcı olmak için kullanılmaktadır. Tüm yaş düzeyleri için uygun olduğu bildirilmiştir.

Sorun Çözme Tedavisi Psikolog Thomas D’Zurillav ve Marvin Goldfried tarafından geliştirilen sorun çözme tedavisi aynı zamanda bilişsel davranışçı yaklaşımlardan biri olarak kabul edilir. Bireyden sorununu tanımlaması ve sorunun çözümünde oluşturduğu yöntemlerin artı eksilerini belirlemesi istenir.

Sorunu gidermek için en başarılı bulunan çözüm üzerinde çalışılır.

Oto-Kontrol Tedavisi Psikolog Lynn Rehm tarafından geliştirilen oto-kontrol tedavisi depresyonda sıkça kullanılan etkin tedavi yöntemlerinden birisidir. Bireylere bir sorunla karşılaştıklarında kendilerini izlemeleri ve modelleme yapmaları, kendilerini gizliden ya da açıktan duruma hazırlayacak şekilde güçlendirmeleri ve sorun karşısında davranışlarının kontrol etme gibi beceriler kazandırılır.

126

Yapısal Psikoterapi Yapısal psikoterapi İtalyan psikiyatrist Vittorio Guidano ve İtalyan psikolog Gianni Liotti tarafından literatüre kazandırılan bilişsel davranışçı yaklaşımdır. Bir hastayı anlamak için o hastanın dünyasının yapısını anlaşılması gerektiği görüşünü savunmaktadır.

Diğer Tedaviler Bilişsel davranış terapisi çok sayıda tedavi yöntemi ve tekniklerine sahiptir. Bilişsel davranış yaklaşımları bilişsel teori, klasik ve edimsel koşullanma yaklaşımları, problem çözme teorisi ve gelişimsel teori gibi kavramlardan türetilmiştir. Tüm bu yaklaşımlarda ortak payda düşünceyi doğru şekilde yönlendirmek ve doğru düşüncenin davranışlara yansımasını sağlamaktır.

Gelişim Bilişsel davranış terapisi, klinik ve araştırma faaliyetlerinden geliştirilmiştir. 1950 ve 1960 yıllarında davranış terapisi çalışmalarının yöntem ve prosedürleri içerisinde gözlemlenebilir ve ölçülebilir verilerin toplanması söz konusudur. Bu çalışmalar yerlerini zamanla klinik uygulamalara bırakmıştır. 1960’lı yıllarda davranış terapisi dahilinde insan davranışlarını daha iyi anlayabilmek için şartlandırma yaklaşımları çalışılmıştır. Psikolog Albert Bandura 1969 yılında hazırladığı “Değişen Davranış İlkeleri” isimli kitabında davranışların anlamları ve nedenleri üzerinde durarak içsel ve bilişsel faktörleri irdelemiştir.

127

128

BİLİŞSEL GELİŞİM- JEAN PIAGET Psikoloji Çeşidi: Gelişim psikolojisi Çalışma Alanı: Bilişsel gelişim Anahtar Kelimeler: somut işlemler evresi; koruma; benmerkezcilik; formel (soyut) işlemler evresi; işlemler; işlem öncesi evre; şema; duyusal hareket (motor) evresi İsviçreli psikolog Jean Piaget (1896-1980) bilişsel gelişim ile ilgili yirminci yüzyılın en etkili ve kapsamlı teorisini geliştirmiştir. Piaget’in teorisine göre çocuğun bilişsel gelişiminde çevre ve çevre ile etkileşim çok önemlidir. Çocuk kendi gelişiminde aktör olarak kabul edilmektedir.

Piaget’in bilişsel gelişim teorisine göre bilişsel gelişim evreleri duyusal hareket (motor), işlem öncesi (okul öncesi çocuk), somut işlemler (okul çağındaki çocuk) ve soyut işlemdir (ergenlik ve yetişkinlik).

Duyu-Motor Evresi Bu aşamada bebek (0-2 yaş) tepkisel davranışlardan sıyrılarak amaçlı davranışlar sergilemeye başlar. Gördüğü nesneleri tanımaya ve nesneler saklandığında onların yok olmadığını anlamaya başlar ve dairesel hareketleri tekrarlamaya başlar. İşlem Öncesi Evre Çocuk bu aşamada 2-7 yaş aralığındadır ve olaylara tek açıdan mantıklı olarak bakabilmekte fakat başka birinin bakış açısını anlamakta zorlanmaktadır. Sembolik düşünce yetenekleri gelişir ve buna bağlı olarak dil gelişimleri kademe kademe gelişir. Birlikte oyun oynama istekleri ve gelişimleri artar.

Somut İşlemler Evresi Bu evrede çocuk somut problemleri mantıklı bir şekilde çözümleyebilmektedir. Piaget’e göre okul çağındaki çocuğun kazandığı en önemli becerilerden ilki tersine döndürülebilirliği anlamadır. Örneğin bir dama oyunundaki hamlelelerin ileri geri yapılmasını anlayabilecek seviyededir. İkinci önemli beceri ise nesneleri kategorilendirebiliyor olmasıdır. Örneğin Rover cinsi bir köpek gördüğünde bunu diğer cins köpeklerden ayırabilmektedir.

129

Formel (Soyut) İşlemler Evresi Bu evrede çocuk soyut problemleri mantıklı bir şekilde ve sistematik olarak çözümleyebilmektedir. Sonuçlara göre durumun doğruluğunu ve yanlışlığını ayırt edebilmektedir. Kimliği ve sosyal onular ile daha fazla ilgilenmeye başlar. Ergenlik benmerkezciliği (ergen egosantrizm) görülür.

Görsellik Evresi Gelişimi Duyu motor dönemi sonunun önemli bir özelliği nesnelere ait görselliğin zihindeki kalıcılığıdır. Bu dönemde bir süre oynadığı bir nesne görülmeyecek bir yere saklandığında çocuk onun yok olmadığını bilir.

Saklanan nesne ile ona benzer iki nesne çocuğa gösterildiğinde daha önce oynadığı nesneyi diğerinden ayırt edebilir.

Standardize Testleri Standardize testleri hedeflenen sayıda kişiye uygulanarak belirli uygulama ve puanlamaları olan geçerli, güvenilir testlerdir. Böyle bir standardizasyon Piaget’in kavramlarının genel uygulanabilirliğinin göstergesidir. Standartlaştırılmış testler ile nesne kalıcılığı, egosantrik ve rol alma becerilerini ölçmek için geliştirilmiştir.

Eğitim İçin Etkileri Birbirinden farklı ortamlarda yetişmiş çocukların okul yaşantısını düşünürsek bir bilgiyi çocukların hepsinin aynı anda aynı şekilde algılayabileceğini söyleyemeyiz. Bu durumda öğretmenin bilgiyi tüm çocukların anlayabileceği seviyede sunması gereklidir.

Pıaget’in Araştırmalarındaki İncelik Piaget’e göre süreç neredeyse hiç tersine dönmez. Kişi bilgiyi bebeklikten itibaren almaya başlar, bu bilgi yaş ile doğru orantılı bir şekilde hiyerarşik olarak artar. Edinilen her bilgi, edinilecek her bilgi için zemin niteliğindedir.

130

Pıaget’in Etkileri Piaget, Sigmund Freud gibi psikolojinin önemli düşünürlerinden biriydi. Onun isminin olmadığı bir gelişim psikolojisi, şimdikinden tamamen farklı olacaktı. İnsanlığın çok eskilerden beri cevabını aradığı “Kendi dünyamı nasıl tanıyabilirim?” sorusunu büyük ölçüde cevaplayarak gelişim psikolojisine önemli katkılarda bulunmuştur.

131

132

BİLİŞSEL PSİKOLOJİ Psikoloji Çeşidi: Bilişsel Çalışma Alanı: Bilişsel süreçler; düşünce Anahtar Kelimeler: yapay zeka; bilişsel davranışçı terapi; bilişsel bilim; epizodik hafıza; uzun süreli hafıza; üst biliş; ileriye yönelik hafıza; anlamsal hafıza; kısa süreli hafıza; çalışma hafıza Bilişsel psikoloji insanın zihinsel faaliyetleriyle ilgilenen bir psikoloji dalıdır. Genel olarak konusu bilgi edinme, öğrenme, bilgiyi depolama ve bilgiyi kullanma gibi bilişsel aktivitelerdir. Bilişsel psikologlar zihnin kaygı, algı, dikkat ve hafıza gibi aktiviteleri ile ilgilenmektedir.

Ayrıca zihnin planlama, muhakeme, problem çözme, zekâ, dil ve yaratıcılık gibi aktiviteleri ile de ilgilenmektedir. Bilişsel psikologlar zihinsel bir soruna çözüm aradıkları ve rota belirledikleri sıralarda zihnin aktivite süreçlerini incelemektedirler.

Teorik Ve Metodolojik Yaklaşımlar Bilişsel psikologlar zihinsel olayları daha iyi anlamak için bilgi-işlem modeli kullanmaktadır. Bu modelde insan zihni bilgisayara benzetilebilir. Her ikisinde de bilgi girişi, bilgi işlenmesi ve bilginin depolanması söz konusudur. İnsanda düşünce oluşumunda evrelerin belirlenmesi ve düşünce sürecindeki oluşan aktivitelerin incelenmesinin yanı sıra zihnin nasıl çalıştığını belirlemek için çeşitli gözlem ve deneyler gerçekleştirilmektedir. Bunun için sıklıkla kullanılan metotlardan biri de lezyonlu bir beyni incelemektir. Örneğin Alzheimer hastalarının beyinlerinde bazı bölgeler lezyon oluşumu ile hasar almıştır. Hasar alan bölgelere ait aktivitelerin yavaşlaması veya durması o bölge ile ilgili bilgiler verir.

Yirminci yüzyılda “lezyon” çalışmalarının aksine davranış çalışmalarında çeşitli deneysel yöntemler kullanarak sağlıklı kişilerde bilişsel işlev mekanizmaları incelenmektedir.

Bilişsel Psikolojide Uygulama Araştırmaları Birçok psikolog için “bilmek hakkında bilmek” arzusu insanın bilişsel aktivitelerini incelemek için yeterli bir sebeptir fakat daha somut 133

faydaları da vardır. Yapay zekâ insan zekâsının özelliklerinin aktarıldığı bilgisayar biliminin bir dalıdır. Her ne kadar istenen hedefe tam olarak ulaşıldığı düşünülmese de bu konuda önemli adımlar kaydedilmiştir. Özellikle hukuk, bilgisayar programlama ve sanayinin çeşitli alanlarındaki sorunları çözmek için kullanılmaktadır. Elizabeth Loftus ve Washington Üniversitesi’ndeki meslektaşlarının bilişsel konudaki araştırmaları insanların uzun süreli belleklerindeki eksikliklerini ortaya koymuştur.

Ayrıca Amos Tversky ve Daniel Kahneman bireylerin karar verme ve tercih etme süreçlerindeki bilinmeyenlere cevaplar arayarak birçok teori geliştirmişlerdir.

Bilişsel Kaynaklar Wilhelm Wundt 1879 yılında Leipzig, Almanya’da psikoloji çalışmaları için kullanılacak ilk laboratuvarı kurmuştur. O dönemde fazlaca popüler bir terim olamamasına rağmen Wundt bilişsel kavramı ile ilgilenmiştir ve bu konudaki çıkarımları 1920 yıllarına kadar fazlaca kabul görmüştür. Yine bu yıllarda Amerikalı psikolog ve davranış uzmanı John B. Watson davranışçılığa vurgu yaparak bilinç hallerinin değil, gözlenebilir durumların yani davranışların incelenmesi gerekliliğini savunmuştur. 1950 yıllarında ABD’de bilişsel psikoloji yeniden önem kazanmıştır.

Bunun yanında çalışma hafızası 1980’li ve 1990’lı yıllarda önemli bir teorik yapı olarak ortaya çıkmıştır. Gündelik bilişsel aktivitelerin yer aldığı kısımdır. Bilişsel bilim; bilişsel psikoloji, sinirbilim, bilgisayar bilimi, dilbilim ve felsefe birliği temsil eder. Bilgisayar teknolojisindeki hızlı ilerlemeler ve disiplinler arası paylaşılan bilgi ve tecrübeler sayesinde bilişsel kaynaklar hızla gelişmektedir.

134

BİLİŞSEL SOSYAL ÖĞRENME- WALTER MISCHEL Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Davranışsal ve bilişsel yaklaşımlar; kişilik teorisi Anahtar Kelimeler: kurgulama yeteneği; kodlama stratejisi; beklentiler; kişilik değişiklikleri; kişisel yapı; kişilik özelliği; prototip; uyaran değer Psikolog Walter Mischel 1968 yılında hazırladığı Kişilik ve Değerlendirme isimli kitabında kişisel özellikler ile ilgili literatürü gözden geçirmiş ve çeşitli değerlendirmelerde bulunmuştur. Kişilik özelliklerinin hangi durum, zaman ve şartlarda olursa olsun değişmez olduğu görüşünü eleştirerek durumsal değişikliklerin değiştikçe kişilik özelliklerinin de değişebileceği görüşünü savunmuştur.

Kişilik Çeşitliliği Kişilik çeşitliliğini belirleyen temel unsur bilişsel ve davranışsal yetkinliklerdir. Mischel “yetkinlik” ifadesine özel bir vurgu yaparak kişinin yaptıkları değil yapabileceklerinin önemli olduğuna dikkat çekmiştir.

Kişilik çeşitliliğinde bir başka unsur bilgiyi kişiselleştirmek yani kodlamaktır. Örneğin aynı olaya tanık olmuş iki kişi olayı birbirinden farklı şekillerde ifade edebilmektedir. Mischel’e göre olaya tanık olan kişilerin olayı aktarırken şahit olduklarının yanı sıra beklentileri de önemlidir. Öz-düzenleyici sistemler ve planlar ise kişilik değişkenlerinin bir başka unsurudur. Dışarıdan gelen ödül ve ceza sistemlerinin yanı sıra kişide öz düzenleyici sistemler mevcuttur ve kendi davranışlarını düzenleyen yeteneğe de sahiptirler.

Ruhsal Ve Durumsal Değişkenler Mischel ve arkadaşları davranışlar üzerinde kişi ve durum değişkenlerinin etkilerini ayırt edebilmek için bir dizi deneyler gerçekleştirmiş ve özellikle durumsal değişikliklerin kişilik yapılarında güçlü bir etken olduğu tespit edilmiştir. İrade Çocukluk yıllarından itibaren çeşitli ödüllendirme metotlarıyla yemeyi sevdikleri yiyeceklerden (marshmallow) vazgeçirilebilen çocukla135

rın ergenlik dönemlerinde stresle daha etkin bir şekilde baş edebildikleri ve hayatlarının daha ileriki yıllarında akranlarına nazaran daha yetkin, daha dikkatli, kelimeleri daha dikkatli seçerek kullanan ve daha başarılı oldukları ortaya konmuştur.

Araştırmaların Gelişimi 1960’lı yılların sonlarına kadar kişilik psikolojisi, kişisel özellik ve durum teorilerinin en hâkim olanı idi. Kişisel özelliklerin varlığı hakkında şüpheler zaten yirminci yüzyılın ortalarında gündeme iken, Walter Mischel çalışmaları ile iyice ön plana taşınmıştır. 1968 yılında Mischel zekâ hariç diğer kişisel özelliklerin zamana ve duruma bağlı olarak değişebileceğini ortaya koymuştur.

Fonksyonel Analiz “İnsanların kendi izlenimleri ile deney verilerinin birbirini desteklemedikleri durumlar nasıl olabilir” sorusuna yanıt olarak Mischel sosyal öğrenme perspektifinden bakmıştır. Bu konuda genelleştirilmiş teorileri bir kenara bırakmış ve davranış şekilleri ile davranışın oluşumuna etki eden faktörleri incelemiştir. Mischel’e ait bu çalışmaların yol açtığı tartışmalar ise henüz tamamen çözülmüş değildir.

136

BİLİŞSEL TERAPİ Psikoloji Çeşidi: Psikoterapi Çalışma Alanı: Bilişsel terapiler Anahtar Kelimeler: keyfi çıkarsama; otomatik düşünceler; bilişsel özgün hipotez; bilişsel üçlü; şemalar; seçici soyutlama Bilişsel terapi ilk olarak Aaron T. Beck tarafından depresif hastaların tedavisi için ruh hali ve davranışların birincil belirleyicisi olarak geliştirilmiştir. Bu hastalarda kendilerini suçlama duygusu oldukça yoğundur ve bilişsel terapiden kısa bir süre sonra kayda değer ilerlemeler söz konusudur.

Otomatik Düşünceler Ve Şemalar Otomatik düşünceler ve şemalar, bilişsel terapi için özel önem taşıyan iki kavramdır. Otomatik düşünceler durumlar karşısında hızlıca beliren düşüncelerdir, oluşması için çaba sarf edilmez, kendiliğinden oluşur ve makul düşüncelerdir. Ancak depresyon gibi bazı bozukluklarda dünya ve gelecek hakkında kendiliğinden oluşan otomatik düşünceler olumsuz ve karamsar düşüncelere dönüşür. Beck böylesi durumlardan kurtulmak için otomatik düşüncelerin eğitilmesi ve yönlendirilmesi gerektiğini savunmaktadır. Bir diğer kavram olan şemalar ise Beck’e göre kişinin çocukluk çağından itibaren edindiği temel düşünce ve varsayımlar bütünüdür. Kişinin istekleri, düşünceleri, algı ve beklentileri ilerleyen dönemlerde bu şemalara göre şekillenir. Şemalar kolayca değişebilen kavramlar olmayıp katıdırlar ve değişime direnç gösterirler. Bilişsel terapinin bir diğer önemli katkısı ise Beck’in bilişsel özgünlüğü hipotezidir.

Beck duygusal bozuklukların her bireyin kendi iç dünyasına göre değerlendirilmesi gerektiğini vurgulamıştır.

Düşünce Kalıpları Bilişsel bozuklukların içeriğinde dünya ve gelecek hakkında olumsuz düşünceler hâkim iken kaygı bozukluklarında fiziksel ve psikolojik tehlikelerle karşı karşıya kalma korkusu söz konusudur. Bu kişilerde kendileri, aileleri, malları, statüleri ve diğer manevi durumlar için sürekli devam eden bir kaygı ve korku hali ile tehlikelerle karşı karşıya kalma 137

endişesi vardır. Fobilerde de tıpkı kaygı bozukluklarında olduğu gibi bir korku hali vardır ancak farklı olarak fobilerde korku sebebi tanımlanabilmektedir. Bir başka deyişle birey neyden korktuğunu tanımlayabilir.

Kontrol edilemeyen panik bozukluğu olan bireylerde ise hem bedenen hem de bilişsel olarak tehlikeler söz konusudur. Paranoid reaksiyonlar gösteren bireylerde de bilişsel bozukluklar vardır ve karşılaştıkları durumları kendilerine yorarlar. Örneğin sürekli izlendiklerini düşünürler.

Konversiyon bozukluğuna sahip bireylerde üzüntü, korku, utanç gibi ruhsal durumların fiziki özelliklere yansıması (güçsüzlük ve felç gibi) durumu vardır.

Hastanın Zihnini Değiştirme Bilişsel terapinin amacı hastanın zihnindeki bilişsel hataları belirlemek ve zihnindeki olumsuz düşünceleri daha uyarlanabilir, gerçekçi düşüncelerle yer değiştirmektir. Geliştirilen teorilerle bireyin zihnindeki “değersizim” düşüncesini ortadan kaldırmak hedeflenmektedir. Beck ve arkadaşları tarafından yapılan çalışmalarda hastalarda keyfi çıkarsama, seçici soyutlama, aşırı genelleme ve büyütme ya da küçültme olmak üzere 4 bilişsel çarpıtma tespit edilmiştir. Bunlar daha sonra Beck’in meslektaşları ve öğrencileri tarafından on veya daha fazla sayıda olmak üzere genişletildi. Keyfi çıkarsama, ortada bir duruma ait hiçbir sonuç yokken keyfi olarak bir sonuç belirleme ve doğruluğunu kabul etme durumudur.

Seçici soyutlama, bir olayda tüm oluşum zincirlerini göz ardı ederek bir detaya odaklanma ve diğer geçerli bilgileri yok sayma durumudur. Aşırı genelleme, tek bir olaydan yahut yetersiz kabul edilecek ölçüde az sayıda örnekten yola çıkarak tüm olaylar hakkında genel bir kanı oluşturma durumudur. Büyütme-küçültme durumu ise olumsuz durumları çok önemli ve çok büyük durumlarmış gibi görüp olumlu durumları küçük ve yetersiz görme halidir. Bu şekildeki bilişsel çarpıtmalar tespit edilip bozuklukların ortadan kaldırılması için hastanın düşünceleri incelenmekte ve değiştirme yoluna gidilmektedir.

Terapötik Teknikler Terapötik tekniklerin uygulanacağı süreçlerin en başında otomatik düşüncelerin ele alınması ve değerlendirilmesi gelir. Bundan sonraki süreçte çocukluk çapından beri kazanılan temel inançlar yer alır fakat temel inançları belirlemek otomatik düşünceleri belirlemek kadar kolay 138

değildir. Otomatik düşüncelerin akılcı ve hastanın diğer düşünceleriyle uyumlu olup olmadığı irdelenir ve kriterlere uymayan düşünceler olumlu olanlar ile değiştirilir. Bu konuda geliştirilen teorilerden biri de hastaya kendi ruh halini izleme tekniğinin öğretilmesidir. Bu sayede birey kendi ruh halini takip edebilecek, müdahale etmesi gerektiği yerleri daha net bir şekilde görebilecek ve kendisini daha objektif değerlendirebilecektir.

Psikolojik bozuklukların giderilmesinde kullanılan bilişsel terapideki başarı çarpıcı boyutlara ulaşmıştır ve ilaçla tedavi kadar başarılı sonuçlar elde edilmiştir. Hatta bilişsel terapinin ilaçla tedaviden daha kalıcı etkileri olduğu kayıt altına alınmıştır.

Depresyon Ve Bilişsel Terapi Bilişsel teori ve bilişsel terapi Beck’in depresyon hastalarının tedavisindeki dikkatli gözlemleri sonucu ortaya çıkarılmıştır. Gözlemlerin önemli sonuçlara vardığını tespit eden Beck ve öğrencileri bilişsel teori ve tedavi kavramlarını geliştirmeye ve tedavinin sistematik bilişsel prosedürlerini test etmeye başlamışlardır.

139

140

ŞARTLANMA Psikoloji Çeşidi: Öğrenme Çalışma Alanı: Sözsüz şartlandırma; Pavlov’un klasik şartlandırma teoremi Anahtar Kelimeler: davranışçı yaklaşım; şartlı uyaran; şartlı cevap; yakınlık; Etki Kanunu; edimsel cevap; takviyeli uyaran; takviye programları; şekillendirme; şartsız uyaran; şartsız cevap Davranış psikologları yirminci yüzyıldan bu yana öğrenmenin iki ana formu olan klasik ve edimsel şartlanmayı detaylı bir şekilde incelemişlerdir.

Klasik Şartlanma Klasik şartlanmanın diğer isimleri ilişkisel öğrenme ve Pavlov’un şartlanma teorisidir. Kurucusu Rus fizyolog Ivan Petrovich Pavlov’dur (1849-1936). Pavlov şartlanma teorisini köpeklerin sindirim sitemleri üzerinde çalıştığı sıralarda keşfetmiştir. Bu çalışmaya göre Pavlov ağzında salya olmayan köpeğin duyacağı şekilde bir çan çalmış ve köpeğin ağız salgısında herhangi bir farklılık gözlemlememiştir. Bir sonraki deneyde çan çalınmış ve ardından köpeğin kafesine et getirilmiştir. Eti gören köpeğin ağzında salya oluşumu gözlenmiştir. Bir sonraki deneyde ise çan çalınmış fakat kafese et getirilmemiştir. Buna rağmen çan sesini duyan köpeğin ağzında salya oluşmuştur. Böylece köpek için et ile çan sesi arasında bir bağlantı keşfedilmiştir. Bu deneyde şartsız uyaran ettir. Köpeğin çan sesini duyup salya salgılamaması şartsız cevaptır. Çan sesi ise şartlı uyarandır. İkinci çan sesini duyduğunda salya salgılayan köpeğin davranışı şartlı cevaptır. Klasik şartlanma deneyleri yalnızca Pavlov’un köpeklerle yaptığı deneyler ile sınırlı değildir.

Klasik Şartlanmanın Altında Yatan Faktörler Psikologlar klasik şartlanmanın altında yatan faktörleri uzun süre inceleyerek çeşitli sonuçlara varmışlardır. Bu sonuçların en önemlilerinden birisi uyarıcının belirli zaman aralıklarında uygulanmasıdır. Pavlov’un klasik şartlanma deneyinin modern zamanlarda gerçekleştirilen karşılığı ise Rescorla-Wagner teorisidir. Bu görüşün esası “sürpriz”dir.

Bir başka deyişle uyaran ile ne zaman karşılaşılacağı bilinmediğinden, 141

uyaran ile karşılaşıldığında şartlanmanın kuvveti artacaktır. Öyleyse insan davranışlarının sebebi klasik şartlanma ile açıklanabilir mi? Psikologların araştırmalarına göre evet. Bazı insanların ilaç bağımlığı buna örnek olarak verilebilir.

Edimsel Şartlanma Pavlov klasik şartlanma deneylerini Rusya’da gerçekleştirdiği sıralarda Amerikalı psikolog Edward L. Thorndike (1874-1949) de Amerika’da öğrenmenin edimsel şartlanma deneylerini yürütüyordu. Thorndike bu amaçla aç bir kedi ve birkaç parça nesne ile deney düzeneğini hazırlamıştır. Buna göre aç bir kedi bir labirente bırakılmış ve etrafına birkaç parça nesne ile bir kutunun içerinde yiyecek bırakılmıştır. Kedinin her defasında labirentte karşılaştığı nesnelerden biri yiyecek dolu kutunun kapağını açmaktadır. Aç kedi bunu fark ettiğinde, her defasında hızlıca nesneleri yoklamakta ve kutunun kapağını açmayı başarmaktadır.

Thorndike’nin notlarına göre aç kedi ilk deneyde yiyecek dolu kutuyu bulmakta oldukça zaman harcarken ilerleyen deneylerde bu süre gittikçe kısalmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarından yola çıkan Thorndike Etki Kanunu görüşünü ortaya koymuştur. Buna göre kedinin yiyecek dolu kutuyu açmasının bir başka nesneye bağlı olduğunu ve bu nesnenin hangisi olduğunu keşfetmesi tesadüf eseri veya kazara gerçekleşmiş fakat sonraki deneylerde kedi hızlı bir şekilde nesneleri tek tek denemesi gerektiğini öğrenmiş ve yiyeceği bulma süresi azalmıştır.

Skınner Tipi Şartlanma Öğrenme psikolojisinde edimsel şartlanmayı açıklayan bir başka çalışma Skinner tarafından gerçekleştirilmiştir. Bunun için bir deney düzeneği hazırlanmıştır. Deney düzeneğinde ışık ve ses geçirmeyen kapalı bir kutu kullanılmış, kutunun içerisinde de belirli durumlarda yemek veren belirli durumlarda elektrik akımında kalmaya sebep olan bir düzenek yerleştirilmiştir. Ayrıca belirli aralıklarla kutu içerisinde ışıklar yanıp sönmektedir. Daha sonra bu kutunun içerisine bir fare bırakılmış ve gözlemler not edilmiştir. Buna göre fare ışık açıkken düzeneğe bastığında yiyecekle ödüllendirildiğini, karanlıkta bastığında ise elektrik çarptığını fark etmiştir. Burada önemli olan fare davranışının sonucu etkilemesidir.

Bu durumu fark eden farenin artık sadece ışık açıkken düzeneğe basması edimsel şartlanmanın açıklayıcı bir örneğidir.

142

Güvercinlerde Batıl İnanç Skinner 1948’de hazırladığı bir deney düzeneği ile güvercinlerin bazı batıl inanışlar kazandığını keşfetmiştir. Buna göre bir kafese sırayla ve tek tek olacak şekilde güvercinleri koymuştur. Kafesin belirli aralıklarla güvercinlere yem getiren özel bir sitemi mevcuttur fakat güvercinler bu sistemi keşfedememiştir. Tam yem geldiği sırada yaptıkları bir davranışın (örneğin başını sağ veya sola çevirmek gibi) yemin gelmesine sebep olduğunu varsayarak durmadan bu davranışı sergilemişlerdir. Bu davranışı o kadar çok tekrarlamışlardır ki neredeyse çılgına dönmüşlerdir. Skinner’a göre güvercinler kendince bir batıl inanç geliştirmişlerdir.

Olumsuz Sonuçlar Bir durumla karşılaşıldığında sonuç daima olumlu olmayabilir ve sonuçta daima ödüllendirilme olmayabilir. Bazen olumsuz sonuçlarla da karşılaşılabilir. Birçok psikolog bu gibi durumlarda küçük cezalarla davranışı değiştirme görüşünün doğru olduğunu düşünmektedir. Bu cezalar tutarlı ve zamanında uygulanmalıdır. Bu sayede ceza, kişiyi (veya organizmayı) hatalı davranıştan caydırıcı nitelik kazanmaktadır. Bunun yanında cezalar kişide zarar verme isteği, saldırganlık gibi durumları bastırabilir fakat bu durumun daha sonra ortaya çıkması da oldukça tehlikeli olduğundan cezaların da dozu önemlidir ve doğru belirlenmelidir.

Etkileşimler Ve Biyolojik Sınırlandırmalar Klasik ve edimsel şartlanma arasındaki ayrım prensibi teoride çok açık olmasına rağmen, pratikte her zaman o kadar açık değildir. Birçok durumda her ikisinde de çevre etkili olabilir ve davranışların seyri değişebilir. Ayrıca her iki şartlanma da biyolojik faktörlerden etkilenebilmektedir.

1961 yılında Keller ve Marian Breland tarafından yayınlanan bir makalede eğlence sektöründe kullanmak için eğitime alınan hayvanlarla yapılan çalışmaların zorluklarından bahsedilmiş ve yalnızca ödül yönteminin tam olarak etkili olamayabileceği vurgulanmıştır. Bunun sebebinin ise hayvanlardaki içgüdülerden kaynaklandığı düşünülmektedir.

143

Şartlanma Teknolojisi Uygulamaları Şartlanma araştırmaları psikolojik süreçlerin keşfedilmesinde değerli bir araç olarak hizmet vermektedir. Yüksek oranda kontrollü laboratuvar koşullarında bazı organizmalarda bellek, dikkat, muhakeme ve kavram oluşumu gibi bir takım bilişsel süreçlerin açığa çıkarılması için özel bir araçtır. Klasik ve edimsel şartlanma mekanizmalarının öğrenilmesiyle birçok insanın sorunlarına çözüm getirilmiştir. Ayrıca hastalara bu bilinç kazandırılmıştır. Son olarak kişinin uyumsuz davranışlarının değiştirilmesinde, insanların durumlarını anlamak ve iyileştirmek için şartlanmanın temel ilkelerini tam anlamıyla öğrenmek gerekir.

144

BİLİNÇLİLİK Psikoloji Çeşidi: Bilinçlilik Çalışma Alanı: Bilişsel süreçler; uyku, düşünce Anahtar Kelimeler: farkındalık; bilinçliliğin değişen durumları; bilincin gelişime yönelik yönleri; bilincin gelişimi; bilinç çalışmalarının geçmişi Psikoloji, nörobiyoloji, felsefe, bilişsel bilim, fizik, tıp, antropoloji, matematik, moleküler biyoloji ve sanat alanlarındaki araştırmacılar bugün bilinç ile ilgili önemli konuları incelemektedirler. Ayrıca beyin görüntülemede keşfedilen yeni metotlarla hafıza, öğrenme gibi önemli konularda bilinç ve bilinçaltı süreçleri araştırılmakta ve karşılaştırılmaktadır.

Bilinç Çalışmalarının Geçmişi En genel anlamda “bireyin zihninden geçen algı” olarak tanımlanan bilinçlilik kavramı ilk kez İngiliz filozofu John Locke (1632-1704) tarafından önerilmiştir. Bilinç, Fransız filozof ve matematikçi René Descartes’ın (1596-1650) araştırmaları ile felsefi çalışmaların da konusu olmuştur. Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) ve Immanuel Kant (1724-1804) gibi bazı Avrupa filozofları bilincin algıda ciddi bir rolü olup olmadığını sorgulamışlardır. 19. yüzyıla gelindiğinde Alman eğitimci Johann Friedrich Herbart’ın (1776-1841) bilinç ve düşünmeyle ilgili önemli çalışmalar yaptığı bilinmektedir. Herbart’ın bilinç ve bilinçsizlik üzerine düşünceleri Gustav Theodor Fechner (1801-1887) ve Sigmund Freud’un (1856-1939) etkilerini taşımaktadır. Özellikle 19. yüzyılın bilim adamları arasında bilinç konusunda çelişkili görüşler bulunmaktadır.

Bilin kavramı günümüz kadar birçok değişikliğe uğramıştır.

Deneysel Çalışmalar Alman psikolog Wilhelm Max Wundt (1832-1920) 1879 yılında bilinç hakkında deneysel çalışmalarını yürütebilmek için bir araştırma laboratuvarı kurmuştur. Wundt kurduğu laboratuvarda duygular, görüntü, 145

hafıza, dikkat ve dikkat süresi gibi bilinç ile ilgili konuları araştırıyor ve psikolojinin bu kavramları açıklaması gerektiğini düşünüyordu. 1920’li yıllarda davranış psikolojisi önemli bir güç haline gelmiştir. Lideri John Watson Broadus’tur (1878-1958) ve bilincin nöral mekanizmaları araştırılmış, beyin dalgaları ölçülmüştür. Bu ölçümlerde elektroensefalografi güvenilir bir araçtır. Uyku, rüya, meditasyon ve hipnoza ilgi artmıştır.

Araştırmacıların, insanların beyin hücrelerinin ürettiği dalga şekillerinin (özellikle alfa dalgaları) kontrol edilebileceğini keşfetmesiyle meditasyona olan ilgi artmıştır.

Jean Pıaget Davranış gelişimi psikoloğu olan Jean Piaget bilincin sadece subjektif bir fenomen olmadığını ve bilimsel kökenli olduğunu savunmuş ve bu konuda detaylı araştırmalar yapmıştır. Çalışmaları özne-nesne ve zihin-beden problemlerini ortaya koymak ve bu problemleri çözümlemek üzerinedir.

Bellek Ve Değişen Durumlar Araştırmacılar uyanıklık hali, koma, kalıcı bitkisel hayat, kilitli kalma sendromu, akinetik mütizm ve beyin ölümü gibi çeşitli durumlarda nöral aktiviteleri incelemişlerdir. Bu araştırmaların sonuçlarına göre her bir durumda farklı nöral aktiviteler söz konusudur. İmge İmge; bellek, algı, düşünce ile ilişkili olup tüm duyu modlarında oluşur. Fakat araştırmalar çoğunlukla görsel imgeler üzerinedir. İmgelerle ilgili bilgi edinmek için Antik Yunan filozoflarının (Platon ve Aristoteles) çalışmalarını dikkatlice incelemek gereklidir. Daha sonra Wundt gibi araştırmalarını deneysel olarak yürüten araştırmacıların çalışmaları incelenmelidir. 1901 yılında Oswald Külpe (1862-1915) ve Almanya’daki Würzburg Üniversitesi öğrencileri bu kavramda bir takım eksikliklerin olduğunu ortaya koymuştur. 20. yüzyıla gelindiğinde ise Fransız filozof ve yazar Jean-Paul Sartre’ın (1905-1980) çalışmaları ile imge kavramının eski popülerliğini kaybettiği görülmektedir.

146

Sonuç 20. yüzyılın sonlarına doğru yapılan çalışmalarda bilinç ve çevre arasındaki basit bağın yetersizliği dikkat çekmeye başlayınca araştırmacılar değişen durumlardaki (uyku, koma hali ve benzeri durumlar gibi) nöral aktiviteleri ve bu aktivitelerin sonuçlarını araştırmaya ilgi duymuşlardır.

147

148

BİLİNÇLİLİK: DEĞİŞEN DURUMLAR Psikoloji Çeşidi: Bilinçlilik Çalışma Alanı: Bilişsel süreçler Anahtar Kelimeler: biyo-feedback (biyo-geri besleme); sirkadiyen ritim; elektroensefalogram (EEG); hipnogojik ve hinopompik durumlar; hipnoz; meditasyon; psikoaktif ilaçlar; kısıtlı çevresel uyarılma Psikolog William James 1890 yılında hazırladığı Psikolojinin Prensipleri isimli kitabında değişen durumların bilinç hali üzerinde önemli etkileri olduğunu vurgulamıştır. Tarihsel açıdan bakıldığında bu konuda çalışmalar yapan bir başka ismin Sigmund Freud (1856-1939) olduğu görülmektedir. Kişiliğin psikoanalitik teoremini bilinç kavramı üzerine kurmuştur ve bilincin üç farklı evresini araştırmıştır.

Bilinçteki Çeşitlilik Fizyopsikolog Karl Pribram bilinç durumlarını şu şekilde listeler: sıradan algısal farkındalık durumu, öz-bilinç durumu, hayal, hipnogojik ve hinopompik durumlar, mutluluk hali, sosyal çevrenin baskı oluşturabildiği durum, ilaçla uyarılmışlık hali, lisanla ilgili durumlar, tercüme ile ilgili durumlar, sıradan transandantal durumlar, olağanüstü transandantal durumlar, meditasyon, ayrıştırma, psiko-motor durumu. Bu listeye uyku hali, koma, aşırı duygusallık ya da tam tersi durum, bunama gibi durumlar eklenebilir ve liste farklı durumların eklenmesiyle uzatılabilir.

Değişen Durumlara Maruz Kalmanın Bilince Etkileri Bilinçli fonksiyonların hâkim olduğu durumlarda çevresel değişikliklerin biyolojik ritim üzerinde etkisi vardır. Genel hatlarıyla tanımlamak gerekirse gece ve gündüzü içeren 24 saatlik süreç kişinin sirkadyen ritmini oluşturur. Bu ritim içerisinde aydınlık ve karanlık faktörlerine bağlı olarak uyku ve uyanıklık hali söz konusudur. Bir başka deyişle ışık miktarı bilinç ve bilinçsizlik durumlarını etkilemektedir. Bir başka örnek günlük sıcaklık değişiminin zihnin aktivite seviyeleri üzerindeki etkisidir. Sirkadyen ritmin sıklıkla ve yoğun olarak bozulmasının zihin üzerinde ciddi etkileri vardır (örneğin jet-lag durumu).

149

Uyku Evreleri Uyku beş evreden oluşur. Bir evresi hızlı göz hareketlerinin olduğu REM evresi ve diğer dördü hızlı göz hareketlerinin olmadığı nonREM evresidir. REM evresi rüyaların görüldüğü evredir. Yapılan bir araştırmada bireylerin REM evresinde uyumasına izin verilmiş nonREM evresine geçtiğinde ise uyandırılmışlardır. Bireyler uyandıklarında kendilerini sanki hiç uyumamış gibi hissettiklerini söylemişlerdir. Bu durumda kaliteli bir uyku için nonREM evresinin gerekliliği bildirilmiştir.

Psikoaktif İlaçlar Psikoaktif ilaçlar bilinç halini değiştirmek için yaygın olarak kullanılan bir yöntemdir. Bu ilaçlar psikolojinin değişiminde rol oynayan beyindeki kimyasalları ile etkileşir ve depresanlar, uyarıcılar, narkotik ilaçlar (opiatlar), halüsinojenler ve antipsikotikler olarak sınıflandırılırlar. Nikotin, kafein ve alkol ise günlük yaşamda sıkçatüketilen uyarıcılardır fakat dikkat edilmelidir ki bu maddeler bağımlılık yaptığı takdirde geri dönüşü oldukça zordur.

Hipnoz Ve Meditasyon Bilinci değiştirmek için kimyasal kullanımı dışında iki teknik vardır. Bunlardan bilki hipnozdur. İlk kez Franz Mesmer tarafından18. yüzyılda keşfedilmiş ve tekniğin kullanımı o zamandan beri tartışma konusu olmuştur. Hipnotize olmuş kişi uyku halinde gibi görünmektedir fakat bilinci açıktır ve uyarılara cevaplar vermektedir. İkincisi ise meditasyondur. 1960’lı yılların ortalarında bu yana, meditasyon sırasında meydana gelen fizyolojik değişiklikler ile ilgili kapsamlı araştırmalar yapılmıştır.

Bu araştırmaların en önemli sonuçlarından biri elektroensefalogramda (EEG) izlenen beyinden yayılan alfa dalgalarındaki gevşeme durumudur.

Hipnoz Uygulamaları Bilinç durumunun değiştirilmesi için kullanılan tekniklerin araştırılmasının birçok faydası vardır. Hipnozun analjezik özellikleri Stanford Üniversitesi’nde Ernest Hilgard tarafından yapılan araştırmalarda doğrulanmıştır. Özellikle çeşitli nedenlerle anestezi işlemi gerçekleştirilemeyen 150

bireylerde ağrıları dindirme maksadı ile kullanılmaktadır. Hipnoz dişle ilgili işlemlerde, doğum, yanıklar ve abdominal cerrahide tatbik edilmiştir. Ayrıca unutulan anları hatırlatmak amacı ile de kullanılmaktadır fakat bu konuda ciddi tartışmalar söz konusudur.

Meditasyonun Faydaları Meditasyonun fizyolojik etkileri üzerine yapılan araştırmalardan alınan olumlu sonuçlar doğrultusunda strese bağlı hastalıklar ile mücadele etmede kullanılmaya başlanmıştır. Meditasyon daha çok genel kaygı hali, yüksek tansiyon, alkol bağımlılığı, uyuşturucu bağımlılığı, uykusuzluk ve stres ile ilişkili diğer sorunların çözümünde kullanılmış ve önemli başarılar elde edilmiştir. Birçok psikolog ise bu başarıların meditasyona özgü olmadığını ve rahatlama işleminin doğal bir sonucu olduğunu savunmaktadır.

Biyo-Feedback (Biyo-Geri Besleme) Biyo-feedback olarak bilinen teknik en başlarda şüphe ile karşılanmasına rağmen bugün insanlar ve hayvanlarda istemsiz süreçleri kontrol etmek amacıyla kullanılmaktadır. Özel bir ölçüm cihazına bağlı olan bir bireyin kan basıncı, deri sıcaklığı ve kas gerginliği gibi otonom aktiviteler izlenebilmektedir. Biyo-geribesleme tekniği ile klinik sorunların çözümündeki çeşitlilikte artış gözlenmiştir. Başarılı biyo-feedback tekniği ile tedavi edilen hastalıklar arasında kardiyak bozukluklar, yüksek kan basıncı, baş ağrısı, kaygı ve beyin felci gibi nöromüsküler bozukluklar vardır.

Duyu Yoksunluğu 1950 yılında araştırmacılar uzun süreli duyusal yoksunluğun sonuçları hakkında yoğun çalışmalar yürütmüştür. Kısıtlı çevresel uyarılma tedavisi ​​olarak bilinen duyusal yoksunluk, kontrollü bir şekilde aşırı uyarılmanın önüne geçmek ve hiperaktivitenin etkilerini azaltmak için kullanılmaya başlanmıştır. Bu tedavide dinlenme oturumları karanlık ve ses geçirmez alanlarda yapılmaktadır. Sonuç olarak yüksek kan basıncı ve stresle ilişkili diğer sorunlarda uzun vadeli azalmaların olduğu rapor edilmiştir.

151

Değişen Durumlar Ve Bilim İlişkisi Hakkında Tartışmalar Geleneksel bilimsel yöntemler bilinç hakkında yapılan çalışmalar için uygun fakat yetersizdir. Bilinç durumlarını çalışmanın doğal bir sonucu olarak geliştirilen örneğin elektroansefalografi cihazı yaygın olarak kullanılmaya başlanmış ve önemli sonuçlar kaydedilmesini sağlamıştır.

Psikolog Charles Tart değişen durumların bilince olan etkisinin bilimle ilişkilendirilmesi için çaba sarf etmiş ve bunu başarmıştır.

152

YARATICILIK VE ZEKÂ Psikoloji Çeşidi: Zekâ ve zekâ testleri Çalışma Alanı: Zekâ hakkındaki genel sorunlar Anahtar Kelimeler: benzetme; bilişsel beceriler; yaratıcılık; üstün yeteneklilik; zeka; problem çözme; benzetme yoluyla problem çözme Yaratıcılık ve zekâ üzerinde yürütülmüş ve yürütülmeye devam eden birçok çalışma mevcuttur. Yaratıcılık kişinin akıcılık, esneklik, özgünlük, durumu detaylandırma, görselleştirme, metaforik düşünme, problem tanımı ve değerlendirilmesi gibi alanlardaki bilişsel yeteneği olarak tanımlanabilir. Zekâ ise kişinin akıl, bilgi, anlama, hafıza, uygulama ve rakamlarla ilgili çeşitli zihinsel görevleri gerçekleştirme yeteneği olarak tanımlanır. Yaratıcılıkta hayal gücü, keşif ve icat yetenekleri önemli iken zekâda mantık, bellek ve organizasyon yetenekleri önemlidir. Ayrıca genel kanının aksine kişinin yaratıcılık yeteneği, entelektüel yeteneği ile eşanlamlı değildir. Yaratıcılık yeteneği çok yüksek olan bir öğrenci zeki olmayabilir aynı şekilde zeki bir öğrencinin yaratıcılık yeteneği gelişmemiş olabilir.

Yaratıcılığın Tanımı Ve Ölçümü Yaratıcılık, yaratıcı ve yenilikçi olma kavramlarını kapsamaktadır.

Gary A. Davis ve Sylvia Rimm daha çok yaratıcılığı tanımlamak üzerine çalışmışlardır. Yaratıcı kişi üretkendir ve olan bilgilerle yeni bilgileri birleştirmeyi çok iyi bilir. Yaratıcı öğrenciler genellikle üstün zekâlı ve yetenekli olarak ifade edilebilir. Charles F. Wetherall yaratıcı öğrenciler için birçok özelliği listelemiştir. Öncelikle bu kişilerin gözlem ve yeteneklerini geliştirmek için keskin bir istekleri vardır. Çözü üretmeye meraklıdır ve çözümleri özgündür. Bilgileri rahatlıkla analiz ve sentez edebilirler.

Mevcut bilgi ile yeni bilgileri özel bir şekilde birleştirilerek özgün sonuçlar ortaya çıkarırlar.

Zekâ Teorileri Paul Kline’e göre zekâ öğrenme, anlama ve yeni durumlarla başa çıkma için kişinin yeteneğini ifade eder. Ona göre akıllı insan seri düşünebilir, açıkgözlüdür. Robert Sternberg’a göre ise zekâ tek bir etmen 153

değildir, mutlaka beceriler de gereklidir. Bu görüşünü Uygulamalı Zekâ: Anlama ve Entelektüel Beceriler (1986) isimli kitabında izah etmiştir.

Sternberg bir çok zekâ teorisini inceledikten sonra üçlü zekâ teorisini ortaya koymuştur. Buna göre beynin ilk bölümü kişinin kendi iç dünyasıyla ilgilidir. Bu alanda zeki bir kişi standart testlerde yüksek puan alır ve analitik düşünme yeteneği mükemmeldir. İkinci bölümü tecrübeye dayalı kısımdır. Bu alanda zeki kişi standardize testinde yüksek puanlar alamayabilir. Üçüncü bölüm ise dış dünya ile ilgilidir. Bu alanda zeki bir kişi diğer insanları etkileme ve başarılı olma konusunda yeteneklidir.

Benzetmelerin Rolü Zeki kişiler bilgiyi hızla işleyip kullanabilir. Bir konu hakkındaki önemli bilgileri gereksiz bilgilerden ayırır ve sonuca daha doğru yaklaşımlar ile ulaşır. Tüm bunları yaparken geçmiş tecrübelerinden de faydalanır. Benzer bir durumla karşılaştığında şartları birbirine benzeterek sonuca daha hızlı ve güvenilir bir şekilde ulaşır. Geçmişte birçok araştırmacı, durumları benzetme kabiliyetinin zihinsel yeteneğin en iyi belirleyicilerinden biri olduğunu bildirmiştir. Ayrıca zeki insanlar gerekli ve gereksiz bilgileri birbirinden kolaylıkla ayırt edebilmektedirler.

Değerlendirme Testleri Yaratıcılık ve zekâ bu amaç için tasarlanmış özel testlerle belirlenebilir. Zeka kavramını inceleyen ilk insanlardan biri Amerika Birleşik Devletleri’nden James McKeen Cattell’dir (1860-1944) ve zihinsel testler üzerine çalışmıştır. Bu testlerin geliştirilmesinde esas alınan kavramlar güç, reaksiyon süresi ve duyu ayrımıdır. Bireysel farklılıkları ortaya çıkarmak için geliştirilen ilk zekâ testi Fransa’da 1905 yılında Alfred Binet and Théodore Simon tarafından tasarlanmış ve Binet-Simon testi olarak isimlendirilmiştir. Daha sonra İngilizce’ye çevrilerek birçok insanın kullanımına sunulmuştur. E. Paul Torrance yaratıcı düşünmede Torrance Testlerini geliştirmiştir. Buna göre kişi bir sorun karşısında çok sayıda çözüm üretebilmelidir.

Bilim Ve Teknolojideki Etkileri Yaratıcılık, bilim ve endüstride birçok teknolojik devrim ve yeniliklere yol açmıştır. Bilim ve endüstride ilk başarı 1985 yılında WJ Gordon tarafından yürütülen kapsamlı bir çalışmada alınmıştır. Bir başka başarı örneği John Boyd Dunlop tarafından geliştirilmiş ve ilk kez bir parça lastik bahçe hortumu üretilmiştir.

154

KALABALIK DAVRANIŞI Psikoloji Çeşidi: Sosyal psikoloji Çalışma Alanı: Saldırganlık; grup süreçleri; sosyal güdüler Anahtar Kelimeler: seyirci etkisi; kimlik belirsizliği; sorumluluk dağılımı; grup normları; sosyal kimlik kuramı Kalabalık zamanın belirli periyotlarını birlikte geçiren insan gruplarıdır. Kalabalık davranışı çalışmaları çoğunlukla bireyin yalnızken ve grup içerisindeyken sergilediği eylemleri karşılaştırmalı olarak inceler ve bu çalışmalar ilk kez Batı Avrupa’da 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başlarında gerçekleşen toplumsal karışıklığın sebeplerini ortaya çıkarabilmek için bilimsel düşüncenin odağı olmuştur. Fransız psikolog Gustave Le Bon (1841-1931) kalabalık psikolojisinin kurucusudur ve 1895 yılında yayınlanan “Kalabalık” isimli kitabında bu kavrama dikkat çekmiştir. Kalabalık davranışı hakkında yazılı ilk çalışma ise İtalyan kriminolog Scipio Sighele (1868- 1913)’a aittir. Kalabalık grupların bir araya gelme bilinç ve amaçları farklı olduğundan kalabalığa ait davranışlar da bu kriterler esas alınarak incelenir. Örneğin bir otobüs durağında bekleyen bir grup muhtemelen birbirini tanımayan ve belki bir daha karşılaşmayacak bireylerden oluşmaktadır. Bazı gruplarsa bir geçit töreni yahut spor müsabakası izlemek için bir araya gelmiş olabilir. Bir başka grup ise siyasi bir miting düzenlemek için bir araya gelmiş bireylerden oluşabilir. Bu grupların diğerlerine göre daha organize ve uyum içerisinde oldukları ilk bakışta dahi fark edilebilir.

Psikolojik Süreçlerin Altında Yatan Faktörler Kalabalık davranışları hakkında geliştirilen ilk teoriler tehlikeli grupların suçlular ve zihinsel açıdan engelli bireylerden oluştuğu görüşü ile ilgilidir. Le Bon kalabalıkların psikolojik analizlerini gerçekleştirdiğinde yüksek zekâlı insanların dahi bu gruplara karışması halinde davranışlarında değişiklikler meydana gelebileceğini savunmuştur. Daha sonraları bu araştırmalar geliştirilmiş ve modern sosyal psikolojik araştırmalar ile kalabalık davranışlarının altında yatan temel faktörler araştırılmıştır. 1970 yılında Avrupalı psikologlardan Henri Tajfel ve John 155

Turner sosyal kimlik teorisine dikkat çekmişler ve bireylerin sosyal kimliklerinin mensubu oldukları grupların etkilerini taşıdığını savunmuşlardır. Bu görüşe göre bazı durumlarda kalabalıklar, kimliğin kaynağı haline gelebilmektedir. Bir başka deyişle bireyin tek başına iken aldığı sorumluluk bir gruba mensup olduğunda aldığı sorumluluktan daha fazla olduğu için bireyler grup oluşturma eğilimindedir. Bir başka faktör, grupların standart ve beklenti kabullerinin bireysel olduklarındaki zamandan daha fazla olacağı düşüncesidir. Şiddet Kalabalığı Şiddet ve yıkıcı eylemler kalabalık davranışlarının en çok çalışılan formları arasında yer almaktadır. Bu konuda 1992 Los Angeles ayaklanmaları ve 1789 Fransız Devrimi örnek olarak gösterilebilir. Ayaklanmalar genellikle tanımlanabilir bir eylemin gerçekleşmesinin ardından başlar. Örneğin konuyla ilgili olan veya olmayan bir bireye ait işyerinin camlarının kırılması grubun şiddet kalabalığı olduğunun da bir göstergesidir.

1998 yılında Avrupa’da şiddet olaylarında görev almış polis memurları ile yapılan bir röportajın sonuçlarına göre polislerin bu gibi durumlarda gruba ciddi müdahalelerde bulunması, şiddet grubuna kendilerini yetersiz ve otorite altına alındıklarını hissettirdiğinden dolayı saldırganlıklarının artmasına sebep olmaktadır.

Kayıtsız (Duyumsamaz) Kalabalık Seyirci etkisi olarak bilinen bu köklü fenomen, Amerikalı psikologlar John Darley ve Bibb Latane tarafından tanımlanmıştır. Kalabalık eylemlerinden biri olan kışkırtma hareketleri çoğunlukla şiddet kalabalıklarında gözlenirken; hareketsiz kalma, harekete geçmeme eylemleri de çoğunlukla kayıtsız kalabalıklarda görülmektedir. Örneğin birey yardıma ihtiyacı olan bir birey ile yalnız kaldığında yüksek bir ihtimalle ona yardım edecektir. Fakat aynı birey kalabalık bir yerde yardıma ihtiyacı olan aynı bireyle karşılaştığında ilk etapta yardım etmekten ziyade çevredeki kalabalıkta oluşan hareketi ya da hareketsizliği izleyecek ve yardım etme/etmeme eylemine bundan sonra karar verecektir. Doğruluğu ya da yanlışlığı her ne kadar tartışılsa da toplumda görülen bir kalabalık davranışıdır.

156

Sosyal Açıdan Faydalı Kalabalık Olumlu sosyal normları savunmak üzere bir araya gelen gruplarla ilgili deneysel çalışmalara ait sonuçlar psikolog Robert Johnson ve Leslie Downing tarafından 1979 yılında yapılan bir araştırmada ortaya konmuştur. Şiddet içermeyen barışçıl kalabalıklar, sosyal açıdan faydalı kalabalıklara örnek olarak verilebilir.

157

158

ÖLMEK VE ÖLÜM Psikoloji Çeşidi: Gelişim psikolojisi Çalışma Alanı: Yaşlanma; klasik analitik konu ve sorunlar; stres ve hastalık Anahtar Kelimeler: kronik hastalık; ölüm korkusu; savunma mekanizmaları; inkâr etme; beş aşamalı teori; sendrom Ölüm evrensel bir olgu olmakla birlikte psikoloji alanına ve diğer sosyal alanlarda araştırma ve inceleme konusu olarak geç ele alınmıştır.

Yazarlar, akademisyenler ve teologlar da dâhil olmak üzere tüm insanlar tarih başlangıcının öncesinden beri ölümle ilgilenmişlerdir. Ölüm konusunun bilimsel olarak incelenmesinde bu kadar geç kalınmasının nedenlerinden biri karmaşık bir konu olduğunu düşünülmesidir. Bir başka sebep ise ölüm halinin deneysel yöntemlerle açıklanamamasıdır. Bazı bilginlere göre ölü olma hali ile ölüm arasında fark vardır. Bu görüşe göre ölü olma hali dini veya felsefi temelli bir konudur, deneyler veya çalışmalar ile tekrarlanamaz. Ölüm ise insan hayatının belirli bir sürecini kapsar. Kimin, nerede, ne şekilde öldüğü konusu üzerine ise araştırmalar yapılabilir. Ölüm Kavramının Gelişme Sürecini Anlama Amerika Birleşik Devletlerinde 20. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde ölüm konusuna olan ilgi artmış ve bu ilgi davranış ve sosyal bilimler ile ilgilenen araştırmacıları harekete geçirmiştir. 1944 yılında Erich Lindemann, 1942 yılında Boston’daki Cocoanut Grove gece kulübünde yaklaşık 500 kişinin ölümüne sebep olan yangında ölenlerin yakınlarıyla yaptığı sistematik bir araştırmada “normal” ve “anormal” tepkilerin arasındaki farklılıkları incelemiştir. Lindemann bu çalışmanın sonucunda akut yası bir sendrom olarak tanımlamış ve bu çalışmasıyla aynı zamanda bilim arenasına ölüm konusunu da taşımıştır. Onun çalışması kendisinden sonra gelen bilim insanlarına da kaynaklık etmiştir. Ölümün Aşamaları Birçok kişinin ölüm konusuna olan ilgisi İsviçre’den Amerika Birleşik Devletleri’ne gelen hekim Elisabeth Kübler-Ross tarafından 1969 yılında hazırlanan “Ölüm ve Ölmek Üzerine” isimli kitabının ya159

yınlanmasıyla ortaya çıkmıştır. Kübler-Ross birkaç yüz kişiyle yaptığı röportajlarında eski Amerikalıların başlıca ölüm nedenlerinin kalp hastalığı ve kanser gibi kronik hastalıklar olduğunu tespit etmiş ve ölümün 5 aşamadan oluştuğunu bildirmiştir. Buna göre ilk aşama inkâr aşamasıdır.

Kişi içerisine girdiği halin, birinin bir yanlışlığı sebebiyle olduğunu ve kendisine bir şey olmayacağını düşünür. İkinci aşama öfke aşamasıdır. İnkâr hali kişinin zihninde yerini “Neden ben? Neden şimdi?” sorularına bırakır. Üçüncü aşama pazarlık aşamasıdır. Bu aşamada kişi, o esnada ölmemesi halinde hayatında hatalı olduğu durumları düzelteceğini ve daha farklı yaşayacağını düşünür. Dördüncü aşama depresyon aşamasıdır ve Kübler-Ross bu aşamayı “büyük bir kayıp duygusu” şeklinde açıklar. Son aşama ise hastanın ölmeyi çok istediği anlamına gelmese de ölümü kabullenme aşamasıdır. Kübler-Ross’un beş aşamalı teorisi çeşitli eleştirilere uğramış ve her bireyin ölüm esnasında aynı evrelerden geçmediğini; bireyin yaşamı, yaşı, dini inancı gibi konuların ölüm halindeki aşamaları etkilediği savunulmuştur. Kübler-Ross beş aşamalı teorisinin tüm insanlar için geçerli olmadığını kabul etmektedir. Ölüm Sistemi Toplumsal yaşama baktığımızda ölüm kaçınılmazdır. Robert Kastenbaum “ölüm sistemi” kavramını ortaya koyarak ölüm sistemini şehirlerdeki ulaşım, sağlık, eğitim sistemi gibi bir sistem olduğunu açıklamıştır. Bir başka deyişle şehirlerdeki ulaşımın çözülmesi için belirli bir sisteme ihtiyaç vardır. Ölüm durumunda da bir sisteme ihtiyaç vardır.

Bu ihtiyaç çoğunlukla ölünün bedeni ile ilgilidir. (ölü bedenin yıkanması, cenazesi ve çeşitli dini organizasyonlar ve benzeri durumlar). Ölüm Ve Modern İlişkiler Kavramı Ölüm ile ilgili yapılan araştırmalar arasında Richard Kalish’in çalışması ölüm sebeplerine dikkati çekmesi nedeniyle önem taşımaktadır.

Kalish’e göre bundan yıllar önce kalp krizinden ya da kanser gibi kronik rahatsızlıklardan ölen insanlar yerlerini bugün hayatlarını akut bir hastalıkla kaybeden farklı yaş aralıklarındaki insanlara bırakmıştır. Bunun önemli sebeplerinden birinin termonükleer silahlar olduğunu ve termonükleer silahların varlığının dünya halkları için gerçek bir endişe kaynağı olmaya devam ettiğini savunmaktadır. Ayrıca bir başka görüşe göre modern zamanlarda dikkatleri üzerine çekmeyi başaran televizyon ve sinemada çeşitli sebeplerden ölüm kavramını sıkça işlemektedir.

160

BUNAMA Psikoloji Çeşidi: Bilişim, hafıza, psikopatoloji Çalışma Alanı: Yaşlanma; bilişsel süreçler; depresyon; bireyler arası ilişkiler; sosyal algı ve bilişim; düşünce Anahtar Kelimeler: günlük yaşam aktiviteleri; bilişsel; bilincin kaybolması; depresyon; hafıza kaybı; (pseudodementia) sahte bunama Bunama genellikle konuşma, hafıza, muhakeme gibi bilişsel fonksiyonlarda kademeli düşüş olarak tanımlanır. Bunama hali, beynin ciddi bir hasara maruz kalmasıyla da oluşabilir. Başlangıçta bireyler bilişsel fonksiyonlarının gerilediğinin farkında olabilir ancak zamanla bu farkındalığı yitirirler. Bu rahatsızlıkta erken tanı zordur. Önceleri sadece bellekte hafif kayıplar, dikkat eksikliği, konsantrasyon bozukluğu ve yaşlanmaya atfedilen davranış tutarsızlıkları görülmekte ancak hastalık ilerledikçe düşünmede zorlanma ve buna bağlı olarak kişide huzursuzluk hali görülmektedir. Bilinç kaybı bunamanın bir başka belirtisidir. Bunama görülen bireyler defalarca aynı soruları sorabilir, aynı konuşmaları yapabilir, basit kelimeleri unutabilir ya da konuşurken yanlış kelimeleri kullanabilirler. Bulundukları yeri ve zamanı unutabilirler. Çevreleri onlara birden yabancı gelebilir. Düşünce yetenekleri zayıflar. Nesnelerin yerlerini hatırlamayabilirler. Bazı bireylerde ise bunama hali mevcut olmasa bile kafa karışıklığı ve entelektüel bozulma belirtileri görülebilir.

Bu bireylerde tanı pseudodementia (sahte bunama) dır.

Yaygınlık Ve Etkileri Bunama her yaşta ortaya çıkabilir ancak görülme sıklığı ilerleyen yaşla birlikte artar. Genellikle 75 yaş üzerinde ortaya çıkar. Amerika’da ileri derecede bunama vakası ile ilgili olarak yaklaşık 600.000 kayıt vardır. Orta dereceli vakaların görülme yaş aralığı ise değişken olup daha düşük aralıktadır. Bunamaya sebep olan en etkili neden hafıza kaybıdır.

Sebepleri Bunama geri dönüşümlü veya geri dönüşümsüz olabilir. Geri dönüşümlü olan nedenler beyin tümörleri, subdural hematom, yavaş ilerleyen veya normal basınçlı hidrosefali, kafa travması, hipotiroidizm, hiperkalsemi, hipoglisemi gibi endokrin bozukluklar, tiamin, niasin, ya da 161

B12 vitamini gibi vitaminlerin eksiklikleri, tiroid hastalığı, yanlış etanol kullanımı, enfeksiyonlar, metabolik anormallikler, ilaçların yan etkileri, böbrek, karaciğer ve nörolojik bozukluklar ve depresyondur. Geri dönüşümsüz bunama ise daha yaşlılarda görülür. Sebepleri Alzheimer, Parkinson, Pick, Creutzfeldt-Jakob ve Huntington hastalıkları gibi beyin hastalıklarıdır. Ayrıca HIV enfeksiyonu, vasküler demans ve kafa travması da geri dönüşümsüz bunamanın sebepleri arasındadır.

Bunama Çeşitleri Alzheimer hastalığı bunamanın en yaygın şeklidir ve bunama vakalarının yarısında kayıt altına alınmıştır. Kesin ve doğrudan bir sebep belirlenmemiş olsa da virüsler, çevresel toksinler ve aile öyküsünün etkili olduğu düşünülmektedir. Beyinde bulunan nörofibriler düğümlerin varlığı Alzheimer hastalığının tespitinde kullanılır. Vasküler demans genellikle 65-70 yaş arasındaki kişilerde görülen bir bunama çeşididir. Parkinson hastalığı da yavaş ilerleyen, nörolojik bir bozukluk olan bir bunama çeşididir. Lewy cisimcikli demans Alzheimer hastalığı ile benzerdir ve bir bunama çeşididir. Hasta bireyler psikotik belirtiler gösterirler ve antipsikotik ilaçlara bir hassasiyetleri vardır. Pick hastalığı ve diğer frontal lob demanslar nadir olarak görülür ve kişilik ve duygu değişiklikleri, idari fonksiyonların bozukluğu, sosyal becerilerde kayıplar, uygunsuz davranışlar ve konuşma dili yeteneklerinin bozulması olarak tanımlanır.

Pick 50-60 yaş aralığında görülür. Hızla ilerler. İlgisizlik, aşırı ajitasyon, şiddetli dil kullanım zorlukları, dikkat eksikliği ve uygunsuz davranışlar görülür. Bir başka çeşidi Huntington hastalığıdır ve genellikle orta yaşlarda görülen genetik bir bozukluktur. Creutzfeldt-Jakob hastalığı (süngersi ensefalopati) bulaşıcı, proteini ölümcül moleküllere dönüştüren bir virüsün neden olduğu nadir ve ölümcül bir beyin hastalığıdır. Bu hastalığın başlangıcında bellek kaybı ve davranış değişiklikleri görülürken ilerleyen safhalarda ruhsal bozulma, kas spazmları, halsizlik ve körlük görülebilir.

Risk Faktörleri Ve Teşhis Bunamanın risk faktörleri arasında kafa travmaları, aile öyküsü, düşük eğitim seviyesi ve cinsiyettir (kadınlar erkeklere göre bunama haline daha meyillidir). Alkol ve uyuşturucu kullanımı, enfeksiyonlar, kardiyovasküler hastalıklar ve kafa yaralanmaları da bunamanın gelişmesinde etkilidir. Bunamanın anlaşılması için ise çok çeşitli testler mevcuttur.

162

Tedavi Bunama tedavisinde bilişsel fonksiyonları korumak ve bu fonksiyonları en etkili şekilde kullanmak birincil önceliktir. Hastalar en belirgin bilgileri dahi unutabileceğinden kendilerine güvenli bir ev ortamı sağlanmalıdır ve tehlikeli olabilecek her şey etraftan uzaklaştırılmalıdır. Çoğunlukla bulundukları yerlerde saat, takvim, televizyon, dergi ve gazeteler bulundurulmalıdır. Ev halkı da hastanın bakımı konusunda bilinçlendirilmelidir.

Farmatik Temelli Tedaviler Karbamazepin, desipramin, haloperidol, lorazepam ve tiyoridazin gibi psikotrop ilaçlar bunama hali görülen hastalarda ajitasyon, anksiyete, konfüzyon, sanrılar, depresyon belirtileri, ve halüsinasyonları kontrol etmek için kullanılır. Ne yazık ki hastaların yaşam kalitesini artırmak için kullanılan ilaçların bazıları hafıza kapasitelerini kötüleştirebilir. Ayrıca sinir büyüme faktörü, antioksidan tedavi ve diğer bir takım ilaçlar bunama tedavisinde kullanımlarının uygunluğu açısından araştırılmaktadır.

163

164

DEPRESYON Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Depresyon Anahtar Kelimeler: bipolar bozukluklar; majör depresif dönem; manik dönem; unipolar depresyon Üzgün ​​ya da karamsar hissetme hali insanlara ait duygu spektrumunun normal bir parçasıdır. Depresyon tüm sosyal sınıflar, ırklar ve etnik gruplarda görülür. Tüm mesleklerde rastlanır ancak sanat ve beşeri bilimlerde oldukça yaygındır ve kadınlarda erkeklere oranla iki kat daha fazla görülmektedir. Depresyon halinin belirli bir yaş aralığı olmayıp hayat boyu karşılaşma olasılığı vardır. Ayrıca alkol bağımlılığı depresyonu tetiklemektedir. Depresyona giren bireylerin %15’i intihar düşüncesi taşımaktadır. Robert Burton aile ve genetik faktörlerin depresyon üzerindeki etkilerine 1621 yılında hazırladığı “Melankolinin Anatomisi” isimli kitabında genişçe yer vermiştir. Depresyona etki eden bu faktörler hakkındaki çalışmalar 350 yıldan fazla bir süre sonra tekrar araştırılmaya başlanmıştır. Ayrıca bipolar depresyona sahip bireylerin yakınlarıyla beraber yapılan araştırmalarda bipolar depresyonun, bipolar depresyona sahip hasta yakınlarında daha fazla gözlendiği ortaya çıkarılmıştır. Unipolar depresyonun ise hem unipolar hasta yakınlarında hem de bipolar hasta yakınlarında diğer bireylere oranla daha fazla gözlendiği bildirilmiştir.

Bilişsel Ve Stres Teorileri Depresyonu daha iyi anlamak açısından bilişsel kuramcılar çeşitli teoriler geliştirmişlerdir. Bu teorilerin en önemlilerinden birisi Aaron Beck’e aittir. Beck 1976 yılında kaleme aldığı “Bilişsel Terapi ve Duygusal Bozukluklar” isimli eserinde bilişsel çarpıtmaların kişiyi depresyona götüreceğine vurgu yapmıştır. En önemli 3 bilişsel çarpıtma aşırı genelleme, aşırı büyütme ve aşırı küçümsemedir. Beck’e göre bu kavramlar, bireyde sağduyu eşliğinde değil durumlar karşısında otomatik olarak gelişir. Kendiliğinden ortaya çıkar ve başkalarınca kabul edilemez düşünceler bu bireylere makul gelebilir. Depresyonu anlamak için geliştirilen bir başka teori ise James Coyne’a aittir. Coyne 1991 yılında yazdığı makalede depresyonu anlamanın depresyona sebep olan etmenleri irdelemeyle mümkün olacağını bildirmiştir.

165

Tedavi Yöntemleri Depresyonun doğasında sıkıntı olduğu için etkili tedavi yöntemleri de çeşitlidir. Depresyona girmiş bireylerde uyku, iştah ve zevk alma yetileri zayıflamış olduğundan nörotransmitter madde takviyesini sağlayan antidepresan ilaçlar etkili bir yöntem olarak kullanılmaktadır. İkinci etkili yönte bilişsel terapidir. Bir başka deyişle bireyin stres sebepleriyle başa çıkma metotlarının öğretilme süreçleridir. Son olarak Gerald Klerman tarafından geliştirilen kişiler arası psikoterapi metodu da etkili tedavi yöntemlerinden biridir. Bu rahatsızlığa sahip olan bireyler bir araya gelerek keder, kişilerarası anlaşmazlıklar, rol geçişleri, rol kayıpları ve zayıf yönlerini; sosyal ve ailesel faktörleri de göz önünde bulundurarak birbirleriyle paylaşmaktadırlar. Kişiler arası psikoterapi metodu birçok depresif hastada antidepresan ilaç etkisi göstermiştir. Ayrıca evliliklerinde uyumsuzluk yaşayan bireylerde de çalışılmış ve başarılı sonuçlara ulaşılmıştır.

Melankoliden Prozac’a (Depresyonun Tarihsel Gelişimi) Depresyonun karakteristik özelliklerinin belirlenerek tanımlanması çok uzun bir geçmişe sahiptir. Klinik depresyon ise M.Ö. 8. yüzyılda tanımlanmıştır. M.Ö. 4. yüzyılda Hipokrat tanımladığı üç mental rahatsızlığın birine melankoli ismini vermiştir. Daha sonra Galen melankoliyi daha geniş bir şekilde açıklamak için biyokimyasal çalışmalar yapmıştır.

Depresyon hakkındaki araştırma ve tartışmalar Orta Çağ’dan bu yana devam etmektedir. Depresyonun -İngilizce olarak- ilk kapsamlı tedavisinin anlatıldığı eser 1586 yılında Timothy Bright tarafından yazılan “Melankolinin İncelenmesi” isimli eserdir. 1621 yılında ise Robert Burton “Melankolinin Anatomisi” isimli çalışmayı hazırlamıştır. Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı: DSMIV-TR (4. basım, 2000) depresyon için ortak bir tanı aracıdır. Bu eserde unipolar depresyon distimik bozukluk, majör depresif bozukluk-ilk kez ve major depresif bozukluk-tekrarlayan olarak kategorilere ayrılırken bipolar depresyon bipolar-I-bozukluk, bipolar-II-bozukluk, siklotimik bozukluk ve diğer (belirtilmemiş) bipolar bozukluk olarak kategorilere ayrılmıştır. Birçok çalışmada “depresyon” kavramı unipolar depresyon kavramı ile eş olarak kullanılmaktadır.

166

GELİŞME Psikoloji Çeşidi: Gelişim psikolojisi Çalışma Alanı: Ergenlik; davranışsal ve bilişsel yaklaşımlar; bebeklik ve çocukluk Anahtar Kelimeler: davranışçılık; ortaya çıkan süreçler; deneysel; organik lamba teorisi; psikodinamik teori Gelişim hakkında araştırmalar ve teoriler çok eski zamanlardan beri sürmektedir ve bu teoriler zaman içerisinde büyük ölçüde değişikliğe uğramışlardır. Gelişim araştırmaları birçok araştırmacı tarafından çeşitli alanlarda incelenmiştir. Örneğin 16. ve 17. yüzyılda Püritanlar çocukların ahlaki gelişimleri üzerinde durmuştur. Çocuklardaki ahlaki gelişimin katı disiplin kuralları içerisinde gerçekleşeceğini savunan görüşün aksine 18. yüzyılda Fransız filozof Jean-Jacques Rousseau çocukların doğduklarında zaten ahlaki açıdan düzgün olduğu görüşünü savunmuştur. Sigmund Freud (1856-1939) psikoseksüel gelişim ve mental bozukluklar ile ilgilenmiştir. John B. Watson (1878-1958), B. F. Skinner (1904-1990) ve Albert Bandura (Doğum:1925) öğrenme psikolojisinin gelişimi ile ilgili araştırmalar yapmışlardır.

Teorik Sorular Ve Özellikleri Gelişim teorilerinin ortaya konulmasında 3 konu dikkate alınmaktadır. Bunlardan ilki davranışsal gelişimin genetik bir miras mı yoksa çevreden edinilmiş bilgiler toplamı olup olmadığının araştırılmasıdır. İkincisi çocukların kendi gelişimlerinde aktif bir rol üstlenip üstlenmedikleri konusudur. Üçüncüsü ise gelişimin hayat boyu devam edip etmediğidir. Gelişim hayat boyu devam ediyorsa evreleri var mıdır ve nelerdir sorularının cevapları araştırılır. Gelişim konusundaki faydalı teorilerin ortak üç özelliği ise şunlardır. İlki yalnızca gerçek verileri içeren basit ve sade ifadeler olmalarıdır. İkincisi höristik olmalıdır; yeni bilgi ve araştırmalara ışık tutabilmelidir. Üçüncüsü teori gerektiğinde çürütülebilir olmalıdır bunun sebebi hiçbir teorinin gerçekten doğru ya da gerçekten yanlış olarak test edilemeyeceği gerçeğidir. Gelişim teorileri bu 3 özellik dikkate alınarak değerlendirilir.

167

Psikodinamik Teoriler Muhtemelen en eski gelişim teorileri Sigmund Freud’a ait psikodinamik yaklaşımın ışık tuttuğu Erik Erikson (1902-1994) ve Carl Jung (1875-1961)’un teorileridir. Freud’a göre gelişim kişiliğin 3 bölümü (id, ego ve sperego) vardır. Çocuğun kendi gelişiminde aktif bir rolü olduğunu savunur. Freud’un teorisi kademeli ve süreksizdir (belirli bir yaşla sınırlıdır). Ayrıca bu psikodinamik teorisinin geçerliliği (başarılı olup olmadığı) tartışmalıdır.

Davranış Teorileri Psikodinamik teorilerisyenlerin aksine John B. Watson ve B.F. Skinner gelişimin sürekli olduğuna ve çeşitli evrelerden oluştuğuna dikkat çeker. Çocuğun gelişiminde aktif rolden ziyade öğrenmeci bir tutum içerisinde olduğunu ve yanıtları öğrenmeyle kazandıkları bilgiler ve refleksleriyle verdiklerini savunur. Albert Bandura bu konuda çocukların büyükleri taklit etme yeteneklerine dikkat çekerek çocukların aslında çevrelerini izlediklerini ve öğrendiklerini yansıttıklarını vurgular.

Organik Lamba Teorisi Organik lamba teorisi Kurt Goldstein ve Heinz Werner öncülüğünde geliştirilmiştir fakat bu teoriye Jean Piaget de bilişsel gelişimde dikkat çekmiştir. Bu teoriye göre çocuklar da kendi gelişimlerine katkıda bulunur. Bir başka deyişle gelişimde, yalnızca çevreden öğrenilen veriler hâkim değildir, genetik miras da etkilidir. Gelişimde bu iki faktörün etkileşimi esastır.

Pıaget’in Katkıları Piaget’in dört ana aşamalı (duygusal motor evresi, işlem öncesi dönem, somut işlemler dönemi ve soyut işlemler dönemi) gelişim teorisi belli bir yaş aralığını kapsadığından süreksizdir. Piaget’in gelişimdeki bu teorisi başarılıdır fakat tamamen doğru değildir.

Modern Zaman Uygulamaları Gelişimsel teori bugün tıp ve eğitimin hemen hemen her dalında önemlidir. Sigmund Freud’un psikanalitik teorileri psikiyatride bir temel oluşturmuştur ve modern psikiyatri pratiğinde merkezi bir çekirdek ko168

numundadır. Erikson, Jung ve daha sonraki psikodinamik uzmanlarına ait çalışmalar psikoterapi alanında halen kullanılmaktadır. Davranış teorileri eğitim amaçlı kullanılan, çocuğun özellikle öğrenme aşamasında yararlanılan teorilerdir. Bandura’nın sosyal öğrenme teorileri ise okul içi şiddet, şiddet amaçlı çete kurmak ve şiddet içeren suçlar gibi konuların araştırılması ve anlaşılmasını sağlamıştır.

Gelişimde Genetik Ve Çevresel Faktörlerin Etkileşimi Piagetçi bakış açısı çok küçük çocukların bile karmaşık öğrenme yeteneklerine sahip olduğunu göstermiştir. Bu durum organik lamba teorisinde açıklandığı gibi hem genetik faktörlerin hem de çevresel faktörlerin etkisi altındadır. Örneğin Down sendromu yirmi birinci lokusta iki yerine üç kromozom olduğunda meydana gelen bir bozukluktur. Bir başka deyişle biyolojik bir durumdur ve uzun süreler boyunca Down sendromu olan çocukların gelişimine dışarıdan müdahale edilemeyeceği düşünülüyordu fakat durum tam tersidir. Down sendromlu çocukların hekimlerce belirlenen steril ve klinik ortamlarda bakımlarının yapılması ve eğitilmeleri halinde zeka seviyelerinde ciddi gelişimler söz konusudur. Bu durum genetik faktörler ile çevresel faktörlerin etkileşim halinde olmalarına örnektir.

169

170

GELİŞİM BOZUKLUKLARI Psikoloji Çeşidi: Gelişim psikolojisi Çalışma Alanı: Çocukluk ve ergenlik dönemlerine ait bozukluklar; bilişsel gelişim; bebeklik ve çocukluk; organik bozukluklar Anahtar Kelimeler: günlük yaşam aktiviteleri; bireysel eğitim planı; bireysel aile hizmet planı; tıbbi kırılganlık; mental retardasyon; yaygın gelişimsel bozukluk Gelişim bozukluğu kavramı ilk kez 1970 yılında kullanılmıştır.

Gelişimsel bozukluk kavramının tanımı ise 1990 yılında yapılmıştır.

Gelişim bozukluğu beş yaş ve üzeri bireylerde zihinsel ya da fiziksel bozuklukların ya da her iki bozukluğun bir araya gelerek oluşturduğu kombinasyonun görüldüğü ağır ve kronik sakatlık anlamına gelir. Birçok kaynakta mental retardasyonla eşanlamlı olarak kullanılmasına rağmen aralarında önemli farklılıklar bulunmaktadır.

Olası Sebepler Gelişim bozukluğunun etiyolojisi için sebepler çok sayıdadır. Sebepler doğum öncesi, doğum sırası (20. haftadan doğuma kadar olan süreç) ve doğum sonrası oluşabilir. Gelişim bozukluğunun sebepleri biyolojik ve çevresel olabileceği gibi her ikisinin bir kombinasyonu da olabilir.

Tay-Sachs hastalığı, Klinefelter sendromu ve Frajil X sendromu genetik bozukluk sonucu ortaya çıkan hastalıklardır. Genetik sebepler arasında kromozom anomalileri, tek gen defektleri veya çok faktörlü hastalıklar sayılabilir. Bunun yanında çevresel faktörler de gelişim bozukluklarında etkilidir. Örneğin annenin hamilelik sırasında sigara, kokain / eroin kullanması, yetersiz beslenmesi veya yüksek dozlarda ilaç kullanımı bebekte büyük ölçüde beyin hasarına yol açar. Ayrıca erken doğum ve/veya düşüğe sebep olur.

Gelişim Bozukluklarının Teşhisi Gelişim bozukluklarının teşhisinde erken tanının önemli bir yeri vardır. Prenatal tanı yöntemleri, risk altındaki gebelikler için uygun olabilir. Doğumda komplikasyonlar olduysa doğumdan hemen sonra Apgar 171

testi yapılmaktadır. Bu testin düşük sonuçlar vermesi yeni doğanda gelişim problemleri olduğuna işaret etmektedir. Ayrıca yeni doğanın baş çevresinin ölçülmesi, bebekte mikrosefali gibi nörogelişimsel bir bozukluk olup olmadığını tahmin etmek için kullanılan bir araçtır. Bir başka teşhis yöntemi kan tesi taramasıdır. Kanda fenilketonüri (PKU), konjenital hipotiroidi, galaktozemi, idrar hastalığı (akçaağaç şurubu), homosistinüri ve biyotinidaz eksikliğini belirlemek için yapılır. Bir başka teşhis yöntemi Denver Gelişim Tarama Testi’dir.

Engelli Nüfusun Gelişimi Amerika Birleşik Devletleri, Sağlık ve İnsan Hizmetleri Servisi’nin Gelişimsel Bozukluklar Yönetimi 4 milyon Amerikalı’nın gelişim bozukluğuna sahip olduğunu tahmin etmektedir. Bu bozukluklar çoğunlukla mental retardasyon, otizm, epilepsi, omurilik hasarı, duyu bozuklukları, travmatik beyin hasarı ve beyin felcidir. Bu oran 1970 yılından bugüne kadar belirgin bir şekilde artmıştır.

Tedavi Seçenekleri Gelişim bozukluğu olan kişinin ayrı ayrı planlanarak koordine edilmiş ve yaşam boyu süren bir tedavi sürecine ihtiyacı vardır. Prenatal bir kusur tespit edildiğinde anneye vitamin takviyesi yapılabildiği gibi fetal cerrahi de yapılabilmektedir. İki yaşından itibaren gelişim bozukluğu olan çocuklara yönelik konuşma ve fizik tedavi, psikoloji, tıp, hemşirelik ve özel uzman eğitimi alanlarında çeşitli hizmetler verilmektedir. Ayrıca bu bozukluğa sahip çocuklarda dil gelişimi yavaş olduğundan dilin geliştirilmesi konusunda da eğitim verilmelidir. Yeni tedavi yaklaşımları nörogelişimsel tedavi ve duyusal entegrasyon tedavisidir. Nörogelişimsel terapi yaygın olarak fiziksel ve mesleki terapistler tarafından kullanılır.

Duyu entegrasyon terapisi ise adaptif yanıtları teşvik etmek amacıyla duyusal girdileri kontrol etmek amacıyla kullanır.

Tedavinin Tarihçesi Gelişim bozukluğu ile ilgili tedaviler ilk kez 1848 yılında Boston, Amerika Birleşik Devletleri’nde başlamıştır. 1877 yılında bu hastaların barınmaları ve korunmaları için çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.

Daha sonraları Mendel genetiğinin keşfi ile genetik bozukluklara dikkat 172

çekilmiştir. Amerika’da 1950 yıllarında devlet okulları içerisinde gelişim bozukluğu olan öğrenciler için okul içi düzenlemeler yapılmıştır. Bu şekilde alınan önlemler zamanla yerinin multidisipliner bir organizasyona bırakmıştır. Bir başka deyişle ailelerinin ve okul yönetimlerinin iş birliği ile bu öğrencilere ev ve okul ortamlarında kolaylıklar sağlanmaya çalışılmıştır. 1970 yıllarına kadar çeşitli gelişim bozukluğu olan bireylerin bakımları, tedavileri, korunmaları ile ilgili çeşitli kanunlar yürürlüğe konulmuş fakat asıl dikkate değer çalışmalar 1970 yılından sonra başlamıştır.

173

174

TEŞHİS Psikoloji Çeşidi: Hepsi Çalışma Alanı: Hepsi Anahtar Kelimeler: değerlendirme; ilgili özellikler; ders; kriter; farklılık gösteren tanı; görüşme; tarama; işaretler; belirtiler Diagnosis yani teşhis Yunanca’da “dia” fark etmek, ayırt etmek ve “gnosis” bilgi kelimelerinin bir araya gelmesiyle türetilmiştir.

Tarama Teşhisin amacı zihinsel ya da fiziksel sağlık sorunu olan kişinin tedavisine yardımcı olmak için gerekli olan ön bilgileri sağlamaktır. Bu kapsamda periyodik olarak güncellenen Amerikan Psikiyatri Birliği’ne ait el kitabı kullanılmaktadır. Teşhis için gerçekleştirilecek çalışmalar genellikle hastanın isteği üzerine başlatılmaktadır. Ancak bazı durumlarda genel taramalar yapılmaktadır. Taramanın birincil amacı tarama için belirlenen hastalık veya bozukluğun toplum içerisinde hangi bireylerde olduğunu belirlemektir.

Değerlendirme Belirli zamanlarda konusunda uzman kişilerce gerçekleştirilen tarama çalışmaları çoğunlukla az maliyetli olmaktadır. Birçok insan daha önce farkında olmadığı bir hastalık veya bozukluk hakkında bu sayede bilinç kazanabilir ve hastalık/ bozukluk ilerlemeden önlem alınmış olur.

Belirlenen hastalık için sonuç pozitif ise bir başka deyişle birey hastalık/ bozukluğa sahip ise ölçme ve değerlendirme süreci başlar. Bu süreçte hasta hakkında bilgiler sistematik bir şekilde toplanır. Genel olarak, değerlendirme prosedürleri semptomların seyrini ve zaman içerisinde nasıl değiştiğini ortaya koymaya çalışır. Önemi Teşhis, hastalık veya bozukluk hakkında edinilen ilk veri olması ve tedavide etkin rol üstlendiği gerekçesi ile oldukça önem taşımaktadır. Özellikle mental bozukluklarda erken teşhis önemlidir. Hastanın psikolojisi hakkında bilgi sahibi olunduğundan kendisine nasıl yaklaşılacağı 175

ve/veya davranılacağı konusunda aileler bilgilendirilebilir ve hastanın mental durumunda ilerleme olmadan önlenebilir. Hasta daha ileri boyutta bir bunalımdan erken zamanlarda döndürülebilir. Teşhis daima problem hakkında çözüm stratejisi geliştirmeyi kolaylaştırmaktadır. İçerik Bazıları için ruh sağlığı bozukluklarının altında yatan sebep ruhsal sorunların ifadeleridir. Bir başka deyişle hasta içerisinde bulunduğu duygu durumunu aktaramaz ve aklında sürekli ifade edemediği sorunlarla yaşar. Bazıları için ise bu sebepler çevredeki ya da evrendeki unsurların arasındaki uyumsuzluklardan kaynaklanmaktadır Bazıları için ise fiziksel problemlerin bir uzantısı olarak görülebilir.

176

AİLE İÇİ ŞİDDET Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Ergenlik; saldırganlık Anahtar Kelimeler: hırpalanmış kadın sendromu; şiddet döngüsü; aile içi şiddet; aile sistemleri teorisi; feminist psikoloji teorisi; öğrenme teorisi; travmatik stres bozukluğu son evresi; psikoanalitik teori; sistemler teorisi; kadın istismarı Herhangi bir standarda dayandırılamayacağından dolayı aile içi şiddet ölçümlenemez. Aile içinde şiddet gören bireylerin bu durumdan duyduğu endişe ve utanma duygusu sebepleriyle durumu rapor ettirmemeleri, toplumda ne kadar bireyin şiddete maruz kaldığının ölçümlenememesinin önemli bir sebebidir. Aile içi şiddet çoğunlukla kadın istismarının çeşitli türleri, fiziksel istismar, psikolojik / duygusal taciz ve cinsel istismar şeklinde gerçekleşmektedir. 1987 yılında Angela Browne tarafından yapılan bir çalışmada cinsel istismar konusuna dikkat çekilmiş, ardından bu konuda önlem alınmasının gerekliliği vurgulanmıştır.

Aile içi şiddet denilince akla ilk olarak fiziksel şiddet gelse de psikolojik şiddet, toplumda özellikle kadınların sık karşılaştığı bir durumdur. Psikolojik şiddette fiziksel temas yoktur veya çok azdır; çoğunlukla kadını dış ortamdan izole etme, aşağılama, aşırı derecede sinirlendirme, ölümle tehdit etme ve intihar etmeye zorlama gibi davranışlar söz konusudur.

Olası Sebepler Aile içi şiddetin olası sebepleri hakkında 4 teori ortaya konulmuştur ve bunlardan ilki aile sistemleri teorisidir. Bu teoride aile fertlerinin birbirleriyle olan ilişkileri incelenir ve şiddetin hangi aşamada ortaya çıktığı gözlenir. İkincisi feminist psikolojisi teorisidir. Bu teoriye göre şiddet gören kadın, kadın olduğu için şiddet görmektedir ve bu konuda toplumun kendisine yardımcı olamayacağını düşünür. En fazla düşündüğü konu hayatta kalma kaygısıdır. Bununla birlikte şiddet gören kadında anksiyete, bilişsel bozukluklar ve depresyon davranışları gözlenir. Walker bu konuyu detaylı bir şekilde ele alarak “hırpalanmış kadın sendromu” teorisini geliştirmiştir. Üçüncüsü sosyal öğrenme teorisidir. Bu teoriye göre aile içi şiddetin yaşandığı bir ortamda büyüyen erkek çocuklar babalarını rol modeli olarak alırlar. Önceleri küfürle başlayan bu öğren177

me süreci yerini fiziksel saldırganlıklara bırakır. Kız çocukları ise annelerini rol modeli olarak alırlar ve küçük yaşlardan itibaren zayıf yapıda olduğunu ve çaresizliği öğrenirler. Dördüncü ve son teori ise psikanalitik teoridir ve içsel patoloji üzerinde durulur. Bireyin kendi yetersizliklerini karşı tarafın suçuymuş gibi görme ve gösterme durumudur.

Aile İçi Şiddet Tanısı Aile içi şiddet tanısında yaş, alkol kullanımı, çocuk yaşlarda tecrübe edilen şiddet ve şiddet çeşitleri, ırk, ilişki durumu ve sosyoekonomik faktörler dikkate alınmaktadır. Buna göre erken yaşlarda şiddete maruz kalmış ya da şahit olmuş bireylerde şiddet eğiliminin yüksek olduğu belirlenmiştir. Alkol kullanımı da aile içi şiddeti tetikleyen önemli bir unsurdur. Sosyoekonomik faktörler, aile içi şiddet oranının artmasında etkilidir. Genel olarak ekonomik gelirleri düşük aile ortamlarında şiddet oranının yüksek olduğu tespit edilmiştir. İstismar Edilen Bireyler Yapılan araştırmalarda genç bireylerin yaşlı bireylere oranla şiddete daha meyilli oldukları belirlenmiştir. Kadınların %20-25’inin erkek partneri tarafından en az bir kere istismar edildiği düşünülmektedir. Hastanelerin acil servislerinde istismara uğrayan kadın bireylerin çokluğu dikkat çekmektedir. Özellikle düşük gelire sahip aile bireylerinin daha fazla şiddete maruz kaldığı tespit edilmiştir.

Tedavi Yöntemleri Aile içi şiddetin olası sebepleri hakkında ortaya konulan 4 teori tedavi yöntemlerinin geliştirilmesi için de önemlidir. Aile sistemleri teorisi kapsamında şiddet söz konusu olduğunda kesinlikle bir evlilik danışmana gidilmesi ve şiddetin hangi aşamada ortaya çıktığı belirlenerek, tarafların tahrik edici davranışlardan vazgeçirilmesi gerekmektedir. Feminist psikolojisi teorisinde 3 düzeyde müdahale söz konusudur. Birincisi istismar edilen kadınların toplumsal koşullarını değiştirmektir. İkincisi hayatta kalma endişelerini yok ederek kendilerine güvenmelerini sağlamaktır ve üçüncüsü hukuki ve mali yardım almalarıdır. Sosyal öğrenme teoremi kapsamında şiddet söz konusu olduğunda yetişkin bireyin çocuklukta edindiği veya şahit olduğu şiddet deneyimlerini uygulamaması ve şiddet davranışlarını düzeltmesi karşılığında kendisine bir ödül sistemi sunul178

malıdır. Son olarak psikanalitik teorem kapsamında şiddet söz konusu olduğunda işlevsiz düşünceleri değiştirmek, yeni davranışlar öğretmek ve şiddet davranışlarını ortadan kaldırmak esastır. Psikanalitik teorinin tedavi şekli hem uzun vadeli hem şiddet davranışlarını düzelticidir ve bu tedavi şeklinde bireysel psikoterapi vurgulamaktadır.

Tedavi Yöntemlerinin Tarihçesi Erkeklerin kadınlar üzerindeki fiziksel güç göstergelerine dayalı şiddet içerikli davranışlarının aslında çok uzun bir geçmişi vardır. Erken Roma hukukunda erkeklere eşleri üzerinde mutlak güç hakkı tanınmıştır.

Buna göre fiziksel güç ana kriterdir. Bu durum dönemin kilise doktrinleri tarafından desteklenmiştir. Erkeklerin hata yapan eşlerine ceza verme hakkı tanıyan bir başka kural İngiltere’de kabul edilmiştir. Benzer şekilde erken Amerika dönemlerinde erkeklerin eşlerine ceza vermeleri kabul görmüştür. İlk feminist kadın hareketleri ise 19. yüzyılda başlamıştır.

179

180

RÜYALAR Psikoloji Çeşidi: Bilişsel; bilinçlilik Çalışma Alanı: Klasik analitik konular ve sorunları; bilişsel süreçler; uyku; düşünce Anahtar Kelimeler: D-uyku; gizli içerik; açık içerik; nonREM uykusu; REM uykusu; S-uyku; uyku düşüncesi İnsanlar hayatlarının üçte birini uyuyarak geçirirler ve laboratuvar araştırmaları uykuda geçen sürenin en az üçte birinde rüya görüldüğünü ortaya koymuştur. İnsanlar uzun yıllardan beri gördükleri rüyaları anlamaya çalışmışlardır. Rüya yorumlarına ait en belirgin ve en önemli kayıtlar M.Ö. 3500 yılında yazılan Gılgamış Destanı’nda yer almaktadır.

Mısırlılar zamanında da rüya yorumları ile ilgili yazılar papirüs kâğıtlarına yazılmıştır. Bu eserlere verilecek örnekler artırılabilir. Rüyaların uyanıklık evresi ile tam uyku hali arasında bir evrede oluştuğu bilinmektedir.

Uyanıkken görülen simgeler ise rüya değil halisünasyondur. Rüyaların, bireyin uyanık haldeki sübjektif deneyimlerinden kaynaklandığı düşünülmektedir.

Uyku Çeşitleri İnsan uykuya daldığı andan itibaren 90 dakika içerisinde beyin dalgalarında önemli değişiklikler olur. Elektroansefalografi (elektriksel aktivitesini kaydeden cihaz) ile yapılan araştırmalarda uyku esnasında beyin dalgalarının 4 farklı şekle sahip olduğu kaydedilmiştir. Dalga şekillerine göre uykunun da 4 evresi belirlenmiştir. İlk iki evre D-uykusu olarak isimlendirilir. EEG dalgaları senkronize halde değildir. Burada hafıza açıktır, duygu ve düşünce süreçleri aktif haldedir. Diğer iki evre S-evresi olarak isimlendirilir. EEG dalgaları senkronize haldedir. Gerçek dinlenme bu evrelerde gerçekleşir. Rüya görme hem D hem de S uykusunda görülür fakat çoğunlukla D uykusunda oluştuğu bilinmektedir.

Uyku fizyolojisinde ayrıca REM ve nonREM kavramları vardır. REM uykuda hızlı göz hareketlerinin olduğu süreci kapsarken; nonREM uykuda hızlı göz hareketlerinin olmadığı süreci kapsamaktadır. Bu süreçlerde rüyalar görülür. Rüyalar genellikle bireyin ruhsal durumu ile ilişkilidir.

Olumsuz duyguların hâkim olduğu rüyaların çeşitleri vardır. Bunlardan biri kâbuslardır ve REM uykusunda ortaya çıkar. Kâbusların günlük 181

stres ve travmatik deneyimlerle ilgili olduğu düşünülmektedir. Olumsuz duyguların hâkim olduğu bir diğer rüya çeşidi ise gece terörüdür. Gece teröründe çoğunlukla uykudan ani sıçrama davranışları söz konusudur.

Bu rüyaların görülme sebeplerinin ise çoğunlukla yaşamda karşılaşılan olumsuz tecrübeler olduğu düşünülmektedir.

Rüyalar Ve Gerçekler Rüyaların gerçeklik seviyeleri uykunun hangi evresinde görüldüğüne ve rüyanın görüldüğü esnadaki bilinç seviyesine göre değişir. Psikolog Carl Jung insanların gördükleri rüya sebeplerinin kollektif bilinçaltından beslendiğini savunmaktadır. Rüyaların gerçeklik seviyelerinin bir başka deyişle net bir şekilde hatırlanacak kadar anlaşılır rüyalar görme sebebinin rüyayı gören kişinin bilinci ile karakterize olduğu bildirilmiştir.

Stephen LaBerge’in araştırmalarına göre net hatırlanan kolay anlaşılabilir rüyalar yalnızca REM evresinde görülmektedir.

Kökeni Ve Önemi Rüyaların kökeni hakkında teoriler natüralist teoriler ve süper natüralist olmak üzere iki ana kategoriye ayrılmaktadır. Rüyaların natüralist teorisyenleri rüyaların psikolojik aktiviteler veya psikolojik süreçlerle ilgili olduğunu savunmaktadır. Aristoteles rüyaların fizyoloji ile ilgili olduğunu açıklayan ilk kişidir. Plato rüyaların psikoloji ile ilgili olduğu görüşünde iken Sigmund Freud ise rüya kavramı konusunu ünlü simgeler teorisi ile açıklamaktadır ve Rüyaların Yorumlanması (1900) isimli kitabında bu konuyu detaylı bir şekilde ele almıştır. Freud’a göre gerçek bir rüyanın anlamı yoktur. Rüyaların kökeni hakkında bir başka görüş rüyaların olağanüstü bir kökene sahip olduğu düşüncesidir. Bir başka görüşe göre ise bireyin inanç kavramı ile ilişkilidir ve rüyalardaki simgelerin bir işaret taşıdığı düşüncesi ile önemlidir.

Rüya İçerikleri Rüya içerikleri uykunun hangi evresinde görüldüğüne ve rüyanın günün hangi saatinde görüldüğüne göre değişir. Araştırmalar hayali kavramların ve çevresel faktörlerin rüyanın içeriğini etkilediğini ortaya koymuştur. Rüyanın içeriğini etkileyen insana ait üç özellik yaş, cinsiyet ve kişiliktir. Çocukların rüyaları çoğunlukla duygusal içerikli iken yaşlıların rüyaları ölüm temalıdır. Erkeklerin rüyaları çoğunlukla cinsellik ve sal182

dırganlık ile ilgili iken kadınların rüyaları çoğunlukla ev ve aile temalıdır.

Ayrıca gebe kadınların daha fazla rüya gördüğü açıklanmıştır. Şizofrenler ve ağır depresyon hastalarının rüyaları çoğunlukla oldukça kısadır. Çevresel faktörler de uykunu içeriği için önemlidir. Örneğin uyumadan önce izlenen romantik bir film rüyanın daha duygusal içerikli olmasının sebebidir.

Rüya Yorumları Rüyaların yorumlanmasına duyulan merak çok eskilerden bugüne süregelmiştir. Bu konuda pek çok kaynak mevcuttur fakat kimi kaynaklar birbiri ile çelişmektedir. Rüyanın içeriğinin tam olarak hatırlanması rüyanın eksiksiz yorumlanması için önemlidir. Ayrıca aynı rüyanın görülme sıklığı da rüyanın yorumlanmasında önemlidir. İçeriklerine göre rüyayı yorumlamak için hazırlanan birçok yaklaşım vardır. Bu yaklaşımlar, rüyada görülen işaret ve sembollerin anlamlandırılmasıyla gerçekleşir.

183

184

GÜDÜLER Psikoloji Çeşidi: Motivasyon Çalışma Alanı: Motivasyon teorisi Anahtar Kelimeler: Güdü; güdüyü azaltma; Etki Yasası, ihtiyaç; destek Bilimin amaçlarından biri kendiliğinden gelişen olaylar hakkında tahmin yürütmek, anlamak ve manipüle etmektir. Deneysel araştırmalarda sistematik gözlemler hakimken anket yöntemine dayalı araştırmalarda sonucun tahminlere uygun olup olmadığı ölçülür. Psikoloji araştırmalarında ise belirli davranışları anlamlandırmak için güdülerden faydalanılır.

Bir başka deyişle güdülerin davranışlara yansıması psikolojik araştırmalar açısından önemlidir. Güdülerin oluşmasında ise vücudun homostatik dengesi önemlidir.

Güdü, Destek Ve Öğrenme Clark L. Hull güdüler hakkında geliştirilen teorilere büyük katkılar sağlamış bir araştırmacıdır. Hull’a göre güdülerin en az iki farklı fonksiyonu vardır. Bunların en önemlilerinden biri, güdülerin azalması halinde herhangi bir teşvikleyici olmayacağından öğrenmeye karşı oluşacak ilgisizliktir. Güdünün olmaması, yanıt verme davranışının da olmaması anlamına gelir. Bir başka deyişle Hull’a göre güdü, yaşamda etki ile tepkinin bir denge içerisinde olma sebebidir.

Freud Id’sinin Rolü Freud’a göre güdü bireyin ruhundaki enerjinin davranışlara dökülmesidir. ID kavramı ise bu iç enerjinin depolandığı yerdir. Freud’un 1993 yılında yaptığı bir tanıma göre güdü organize edilemez, mantık taşımaz ve zamansızdır. İyi ve kötü şeklinde kategorilendirilemez. Güdü mekanizmasına bir örnek vermek gerekirse kişi acıkır, vücudunda homostazik değişiklikler olur, acıktığını algılar ve yiyecek aramaya başlar.

Yoksunluk Ve İsteklendirici Güdüler Carl J. Warden’in fareler üzerinde yaptığı araştırmaların sonuçlarına göre açlık, annelik iç güdüsü ve cinsiyet güdü oluşumunda açık ve 185

net bir şekilde etkilidir. Örneğin açlık yiyecek arama güdüsünü artırırken, annelik iç güdüsü yavrularını koruma güdüsünü artırmaktadır. Erkek bireylerin anne bireyi ve yavruları diğer erkek bireylerden koruması da cinsiyet faktörüne örnek olarak verilebilir. Bunun tam tersi düşünüldüğünde yeterli uyaranın olmadığı durumlarda güdü oluşmaz, oluşsa da güdü hedefine ulaşamaz. Örneğin tenis oynamayı bilen fakat tenis oynamayı sevmeyen bir bireyin, tenisi severek oynayan birey karşısında yenilmesi kaçınılmazdır.

Yapboz Kutusu Tekniği İle Öğrenme Yapboz kutusu tekniği ile öğrenme 5 aşamadan oluşur: ihtiyaç, güdü, davranış, güdünün azalması ve davranış tekrarıdır. Bu konuda Edward L. Thorndike’nin önemli deneyleri ve araştırmaları mevcuttur.

Thorndike bir deneyde bir kediyi labirent şeklinde bir kutunun içerisine koymuştur. Kedinin bulunduğu yerden çıkmaya ihtiyacı vardır. Kedi kendisini dışarı atabilmek için miyavlamaya ve kutuyu tırmalamaya başladığında güdü davranışa dökülmüş olur. Çıkış yolunu bulduktan sonra ise bulunduğu yerden çıkması gerektiği güdüsü azalır ve çıkış yolunda birkaç kez yürüyüp çıkış yolu olduğuna emin olduktan sonra kendisini hızla dışarıya atar.

Merkezi Güdü Hali Güdü oluşumunda vücutta fizyolojik değişimler söz konusudur. Örneğin birey acıktığında vücudunda çeşitli fizyolojik değişimler oluşur.

Kan şekerinin düşmesi bu değişikliklere bir örnek olarak verilebilir. Bu değişimlerin sonucunda homostazi bozulur. Bir başka deyişle vücudun sağlıklı ve bir düzen içerisinde çalışan bütünlüğü tehlikeye girmiş olur.

186

İLAÇ TEDAVİLERİ Psikoloji Çeşidi: Davranışların biyolojik temelleri; psikopatoloji, psikoterapi Çalışma Alanı: Anksiyete bozuklukları; depresyon; anormallik yaklaşımları; sinir sistemi; organik bozukluklar; kişilik bozuklukları; şizofreni; cinsel bozukluklar; stres ve hastalık; madde bağımlılığı Anahtar Kelimeler: Antianksiyete ilaçları; antidepresan ilaçlar; antipsikotikler; ruh hali stabilizatörleri; nörotransmitter; psikofarmakoloji; psikostimülanlar; psikotropik 19. yüzyılın sonlarına doğru insan vücudundaki kimyasallar hakkında edinilen bilgiler arttıkça 20. yüzyılın başlarında ilaç tedavisine olan ilgi de artmıştır. Araştırmacılar en başlarda insülin, esrar, antihistaminikler ve lityum ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Psikofarmakolojide kullanılan ilaçlar hakkındaki çalışmalar 1920 yıllarına dayanmasına rağmen 1950 yıllarının öncesinde akıl hastalığı tedavisinde etkin bir şekilde kullanılan ilaçlar mevcut değildi. 1951 yılında Fransız bilim adamı Paul Charpentier’in anksiyete ve ameliyat sırasında şoku önlemesi amacıyla kullandığı klorpromazinin sakinleştirici etkisi fark edildikten sonra psikiyatride de kullanılmaya başlandı. Klorpromazinin keşfi ile psikiyatrik hastalık tedavilerinde yeni bir döneme girilmiş fakat psikolojik hastalıkların tedavilerinde ilaç kullanımının olumsuz etkileri de olmuştur. Örneğin dozundan fazla alınan sakinleştirici ilaçlar çok daha ciddi sorunlara yol açmıştır. Ayrıca bu ilaçların yan etkileri söz konusudur. Olumsuz etkilerine rağmen psikotropik ilaçlar sağlık hizmetinde son derece faydalı ve önemlidir.

Psikotropik İlaçlar Nasıl Kullanılır?

Zihni etkileyen ilaçların etki mekanizmalarını anlayabilmek için beynin nasıl çalıştığı da bilinmelidir. Beyinde birbirine temas etmeyen, sinaps denen boşluklarla ayrılmış birçok sinir hücresi bulunmaktadır.

Elektriksel bir uyarı alan sinir hücresi nörotransmitter madde salınımına sebep olur. Uyarı bir sonraki sinir hücresine sinaps isimli boşluklardan nörotransmitter madde ile taşır. Ruhsal hastalıkların ve bunların tedavisi ile ilgilenen birincil nörotransmitterler dopamin, serotonin (5-HT), norepinefrin ve gama-aminobutirik asittir (GABA).

187

Antidepresan İlaçlar Bazı bilim adamları depresyonun norepinefrin, serotonin, veya dopaminin sinapslardan yeterli miktarda taşınmadığını düşünürken; bazı bilim adamları ise depresyonun postsinaptik reseptör sayısının yetersizliğinden veya bu reseptörlerin duyarlılığının tahribata uğramış olmasından kaynaklandığını düşünmektedir. Depresyon tedavisinde kullanılan ilaçlar monoamin oksidaz inhibitörleri (MAOI), trisiklik antidepresanlar, selektif serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI) ve “diğerleri” olmak üzere 4 ana sınıfa ayrılır. Depresyon tedavisinde kullanılan ilaçlar arasında mianserin, maprotilin ve bupropion bulunmaktadır. Bu ilaçların da tıpkı diğer ilaçlar gibi yan etkileri mevcuttur.

Ruh Hali Stabilizatörleri Bazı depresyon hastalarında düzensiz ve kontrolsüz davranışlar söz konusudur. Bu hastalar önceleri manik depresif olarak bilinen bipolar bozukluklara sahip bireylerdir. Bu bozukluğun altında yatan nedenler bilinmemekle birlikte güçlü bir genetik yatkınlık faktörü olduğu düşünülmektedir. Aşırı nörotransmitter madde aktivitesi söz konusudur. Bipolar bozukluk tedavisinde kullanılan ilaçlarla (karbamazepin, valproat, gabapentin, lamotrigin ve topiramat) tedavi edilmektedir. Bu ilaçların sinapstaki GABA miktarını artırdığına inanılmaktadır. GABA’nın nöronlar üzerinde sakinleştirici ya da engelleyici etkisi vardır. Bu ilaçların da tıpkı diğer ilaçlar gibi yan etkileri mevcuttur.

Psikostimülantlar Dikkat eksikliği-hiperaktivite bozukluğu (DEHB) hem çocuklarda hem de yetişkinlerde bulunur. En başarılı tedavi yöntemlerinden biri santral sinir sistemini uyaran ilaçların kullanımıdır. Davranışsal terapiler ile birlikte kullanıldığında ilaç tedavisi oldukça etkilidir. En yaygın olarak kullanılan psikostimulanlar metilfenidat ve pemolindir; amfetamin de bazen kullanılmaktadır. Bu ilaçların da tıpkı diğer ilaçlar gibi yan etkileri mevcuttur.

Antianksiyete İlaçları Anksiyete tedavisinde kullanılan ilaçlar sedatif-hipnotik, sakinleştirici veya uyku indükleyici ilaçlardır. Bu ilaçlar beyindeki GABA 188

etkisini artırmaya yönelik kullanılmaktadır. Barbitüratlar 1862 yılında Almanya’da tanıtılmış ve 1960’lı yıllara kadar anksiyete ve uyku problemleri tedavisinde yaygın olarak kullanılmıştır. Pentobarbital, secobarbital, amobarbital ve fenobarbitali kapsayan barbitüratlar bugünde kullanılmaktadır. Benzodiazepinler ise anksiyete ve uykusuzluk gibi iki büyük sorunun çözümü için kullanılır. Anksiyete için uygulanan uzun süreli tedaviler sağlık kuruluşu tarafından dikkatle izlenmelidir. Bu ilaçların da tıpkı diğer ilaçlar gibi yan etkileri mevcuttur.

Antipsikotik İlaçlar Psikozun altında yatan nedenler bilinmemekle birlikte nörotransmiter-dopamin ilişkisi ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Antipsikotiklerin büyük birçoğunluğu beyinde dopamin reseptörlerini bloke eder. En eski antipsikotik ilaçlar thorazine, tioridazin, perfenazin, trifluoperazin, flufenazin, tiyotiksen ve haloperidoldür. Bu ilaçların birçok yan etkisi olduğu tespit edilmiş ve bu sorunun üstesinden gelebilmek için yeni antipsikotikler geliştirilmiştir. Bunlardan ilki klozapindir fakat hastaların bir kısmının beyaz kan hücrelerinde ciddi düşüşler gözlenmiştir. İkinci grupta ise risperidon, olanzapin ve ketiapin vardır fakat bu ilaçların da tıpkı diğer ilaçlar gibi yan etkileri vardır.

189

190

YEME BOZUKLUKLARI Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Genel yapıları ve sorunları Anahtar Kelimeler: Anoreksiya nervoza (iştahsızlık); aşırı yeme bozukluğu; bulimia nervoza (kusarak çıkarma sonrası aşırı yeme); yeme bozukluğu; obezite Yeme bozukluklarına dair farkındalık Eski Roma zamanına kadar uzanmasına rağmen özellikle 20. yüzyılının ikinci yarısında sosyal ve tıbbi bir endişe konusu olarak ortaya çıkmıştır. Yeme bozukluklarında toplumda bilinenin aksine sosyal, kültürel, psikolojik, genetik, biyolojik ve fiziksel faktörlerin hiç birisi tek başına etkili değildir. Söz konusu bozukluklarda bu faktörlerin her birinin bir miktar payı olduğu düşünülmektedir. En ciddi yeme bozukluğu anoreksiya nervozadır ve kişinin boy ve yaşına göre olması gereken ideal kilonun %15 ya da daha fazlasının kaybıyla karakterizedir. Bulimia nevroza kişinin yemek yemesinin ardından kusarak yediklerini çıkarması ve sonrasında daha fazla yemesi olarak tanımlanır. Aşırı yeme bozukluğu da bir yeme bozukluğu çeşididir ve özellikle kilolu insanlarda görülmektedir. Obezite bir başka yeme bozukluğu olup bu bozukluğun altında psikolojik problemlerin yattığı tahmin edilmektedir. Ayrıca obez kişilerin üçte birinde aşırı yeme bozukluğu söz konusudur.

Risk Altındaki Bireyler Amerika’da yeme bozukluğuna sahip bireylerin %90’ı kadındır.

20. yüzyılın ikinci yarısında yapılan çalışmalarda yeme bozukluklarının en fazla genç ve yetişkin kadınlarda görüldüğü bilgisine rağmen güncel çalışmalarda özellikle kadınlarda görülen bu bozukluğun artık daha küçük yaşlarda başladığı ve daha ileri yaşlara kadar görüldüğü bildirilmiştir. Erkeklerde ise yeme bozukluklarının görülme oranı daha düşüktür.

Yeme Bozukluklarının Sebepleri Hiçbir sebep yeme bozuklukları için tek başına yeterli değildir ve tüm faktörlerin bir miktar etkisi olduğu bilinmektedir. Yeme bozuklukları genellikle kilo kayıplarıyla başlar. Çalışmalar yeme bozukluklarının ka191

lıtsal olduğunu destekler niteliktedir. Kötü aile öykülerine sahip bireyler ile madde bağımlılarında ciddi yeme bozuklukları görülmektedir. Beyindeki mesajları ileten maddelerin işlem yollarındaki işlev bozukluklarının yeme bozukluklarının temelini oluşturduğu bilinmektedir.

Yeme Bozukluklarının Tıbbi Problemlerle İlişkisi Anoreksiya nevroza bozukluğuna sahip kadınlarda adet gecikmesi görülür. Ayrıca anoreksiyalar karın ağrısı, kabızlık ve aşırı idrar oluşumuna sebep olur, tüylenme artar ve ten rengi koyulaşır. İştahsızlık sonucu vücutta miktarı azalan potasyum ve sodyum miktarı, halsizlik, konfüzyon, hafızanın zayıflaması, karamsar ruh hali gibi belirtilere sebep olur.

Bulimia görülen kadınların adet döngülerinde ciddi anormallikler olur.

Anoreksiya Nevroza (İştahsızlık) Kişinin boy ve yaşına göre olması gereken ideal kilonun %15 ya da daha fazlasının kaybıyla karakterizedir. Buna rağmen kişi hala kilolu olduğunu düşünebilir. Bu bozukluğa sahip bireyler karbonhidrat ve yağdan ziyade protein ağırlıklı beslenmelidir. Bu bireylerde uyku anormallikleri, cinsel ilgi kaybı ve dikkat eksikliği de görülmektedir.

Bulımıa Nervoza (Oburluk) Bulimia nevroza bozukluğu olan bireyler genellikle kilolarını korurlar. Bu kişilerde özellikle anksiyete veya depresyon dönemlerinde ciddi bir yeme isteği artışı görülür. Aşırı yeme sonucunda karın ağrısı ve bulantı da görülmektedir. Devamlı bulimia hali ise vücutta elektrolit kaybına yol açacağından çok tehlikelidir.

Aşırı Yeme Bozukluğu Aşırı yeme bozukluğunun temelinde depresyon ya da diğer psikiyatrik bozuklukların etkin faktörler oldukları düşünülmektedir.

Diğer Yeme Bozuklukları Diğer yeme bozukluklarına gıdaları büyük miktarlarda çiğnemek ve yutmak, yutmadan dışarı tükürmek, az bir miktar yense dahi kusmak örnek olarak verilebilir.

192

Yeme Bozukluklarının Yaygınlığı Anoreksiya nervoza çoğunlukla ergen ve genç kadınlarda, nadir olarak da erkeklerde görülür. Benzer şekilde bulimia nevroza da kadınlarda daha fazla görülmektedir. Bunların tersine aşırı yeme bozukluğu ise erkeklerde daha fazla görülmektedir.

Tedavi Yeme bozuklukları tedavisi ayakta ve yatakta olmak üzere iki şekilde yapılır. Anoreksiya tedavilerinde ilk adım kişinin vücut ağırlığını yeniden kazanması olduğundan yatarak tedaviyi gerektirir. Bu kişiler ancak yemek düzenleri sağlandıktan sonra taburcu edilebilir. Bulimia tedavilerinde ise öncelikle kapsamlı bir tıbbi değerlendirme gereklidir.

Bunların yanında bu iki grup için de bilişsel-davranışçı grup terapileri faydalı olmaktadır. Ayrıca hekim gözetiminde olması şartıyla çeşitli ilaç tedavileri de mevcuttur.

Yeme Bozukluklarından Korunma Öncelikle bireyler yeme bozuklukları konusunda bilinçlendirilmelidir ve bu bilinçlendirme çalışmaları eğitim yoluyla yapılabilir. Ebeveynler, öğretmenler, antrenör ve sağlık çalışanları insanları bu konularda bilinçlendirmede önemli görevler üstlenmelidir. Sağlık çalışanları, ayrıca insanları çeşitli sağlık taramalarından geçirip erken tanıya yardımcı olabilmektedir.

193

194

EGO PSİKOLOJİSİ-ERIK ERIKSON Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Kişilik teorileri Anahtar Kelimeler: Ego; ID; psikoanaliz; psikososyal; bilinçsizlik Ego psikolojisi, psikanaliz içerisinde 1930 yılında bir reform hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Sigmund Freud’un bu konuda öncü ve yenilikçi yaklaşımları mevcuttur. Freud bu yıllarda bilinci ID, ego ve süper ego olarak kategorilere ayırmıştır. Bu konuda çalışmalar yürüten bir başka araştırmacı ise Heinz Hartmann’dir ve “ego psikolojisi” kavramının sahibidir. Ayrıca bu konudaki çalışmalar daha sonraki yıllarda Erich Fromm, Harry Stack Sullivan, Karen Horney ve Erik Erikson tarafından devam ettirilmiştir.

Erıkson’un Psikososyal Seviyeye Değişimi Freud’un psikoanaliz için hazırladığı gelişim teorisi daha çok psikoseksüel gelişim üzerine kurulmuştur. Bireyin yaşam evrelerinde cinsellik kavramı ile olan ilişkilerini geniş boyutlarda incelemiştir. Erikson psikoseksüel gelişim üzerine kurulan bu teorinin geçerliliğini kabul etmekte fakat eksik olduğu görüşünü savunmaktadır. Ericson çalışmalarını sürdürürken Freud’un çalışmalarından da yararlanmıştır. Fiziksel her modun psikolojik bir yaklaşım ile korelasyon halinde olduğunu bildirmiş, kişinin dünya ile olan ilişkilerinde gelişen egosuna dikkat çekmiştir.

Her bireyde gelişen ego, bireyler arası ilişkileri de etkilemektedir. Bu nedenlerle Ericson’un teorisi psikososyal gelişim teorisi olarak isimlendirilmiştir. Freud teorisinin aksine Ericson teorisine göre ego büyümesi belirli bir yerde sonlanmamaktadır.

Gelişim Evreleri Ericson, bir bireyin yaşam döngüsünde psikososyal gelişimin 8 evresi olduğunu bildirmiştir. Bu aşamaların ilk dördü çocukluk dönemine aittir. Ericson, Freud’a ait ilk 4 evre görüşlerini kabul etmektedir ancak bu görüşlere ilaveten her evreye psikososyal bir boyut da kazandırmıştır.

Freud’a göre bebeğin ağız ve dudaklardaki hareketleri, göz, kulak ve par195

maklarına dokunulmasından hoşlanması, bakıcısı (annesi) ile olan ilişkilerini vb. psikoseksüel boyutta değerlendirmiştir; Ericson ise bu görüşleri kabul ederek bu aşamalara bir de psikososyal boyut kazandırmıştır.

Geç Çocukluk Döneminin Psikososyal Evreleri Freud teorisinin beşinci evresi genital evredir ve bu evrede psikoseksüel gelişim tamamlanır ve bu görüşe göre ergenlik bitimi ile kişi yetişkin bir birey ile aynı cinsel bölgelere sahip olur. Ericson teorisinde ise gelişim ömür boyu devam eder.

Yetişkinlik Dönemi Psikososyal Evreleri Ericson ergenliğin bitimi ile başlayan yetişkinlik dönemi için 3 evreden (erken yetişkinlik dönemi, orta yaş ve yaşlılık) söz etmiştir. Orta yaş evresinin başladığı kırk yaşlarına kadar birey ergenlik dönemine oranla daha uzun vadeli kararlar almaya başlar. Bu kararlar ev, aile ve kariyer ile ilgilidir. Orta yaş döneminde ise artık tamamıyla yetişkinlik evresinin içerisine girilmiştir. Erken yetişkinlik döneminde alınan uzun vadeli kararların sonuçlarına ait etkiler bu evrede görülmektedir. Bir başka deyişle birey ev, aile sahibidir ve hedeflediği kariyere ulaşmış, yetki ve sorumlulukları da artmıştır. Yaşlılık evresi ise psikososyal gelişimin son aşamasının başlangıcıdır.

196

DUYGULAR Psikoloji Çeşidi: Duygu Çalışma Alanı: Motivasyon teorisi Anahtar Kelimeler: Bilişsel değerlendirme; duygusal yoğunluk; birincil duygular; psikosomatik bozukluklar; ikincil duygular; durum duygusu; özellik duygusu; duygusal tepkiler Duygular geçici evrelerdir ve karakteristik 5 özelliği vardır. İlk olarak duygu belirli davranışlar bütünü ya da düşünce değil deneyimlerdir. Düşüncelerin duygu oluşumuna sebep olmasına ve davranışların duygulardan kaynaklanmasına rağmen duygu kişisel deneyimdir. İkincisi duyguların değerlikleri vardır. Bir başka deyişle olumlu ve olumsuzluk olarak nitelendirilen kaliteleri vardır. Üçüncüsü duygular bilişsel değerlendirmeler içerir. Dördüncüsü duygular fiziksel tepkileri içerir. Fiziksel tepkiler bazen iç (solunumun hızlanması, kalp atışının hızlanması vb.) bazen dış (yüz ifadesi gibi) kaynaklı olabilir. Son olarak duyguların yoğunluğu değişebilir. Örneğin öfke hırsa dönüşebilir, eğlence keyfe dönüşebilir.

Duygunun Evre Ve Özelliği Psikologlar sıkça rastlanan duyguları incelemek için çok sayıda değerlendirme araçları geliştirmişlerdir. Bu değerlendirme araçları bazen psikolojinin kalitesini ölçmek için kullanılır. En popüler yöntemlerden biri öz değerlendirme ölçeğidir. Duyguların ölçümü yapılırken araştırmacılar, duygunun “evresi” ve “özelliği” arasında ayrım yaparlar. Bu ölçeğe göre belirli puanlara sahip cevaplardan oluşan anketler hazırlanır ve bireyin soruları cevaplaması istenir. Her cevap belirli bir puan taşımaktadır ve anket sonunda toplanan puanlara göre değerlendirmeler yapılır.

Değerlendirme Ölçüleri Psikologlar duyguları değerlendirmek için çok sayıda anketler geliştirmişlerdir. Bunlara anksiyete, öfke, suçluluk, mutluluk ve umutsuzluk gibi duyguların değerlendirildiği anketleri örnek olarak verebiliriz. Duyguların değerlendirilmesi için hazırlanan anketlerin yanında psikologlar duygusal yoğunluğun değerlendirilmesi için de yöntemler geliştirmişlerdir. Ayrıca solunum, terleme, kalp atım hızı ve bunlara benzer paramet197

reler de fiziksel ölçekler olarak kullanılmaktadır. Değerlendirme ölçüsü olarak kullanılan bir başka metod ise doğrudan gözlemdir. Yaklaşma ya da kaçınma davranışları ile yüz ifadeleri duygu değerlendirmelerinde kullanılan ölçülerdir.

Poligraflar Araştırmacılar iç organlara ait yanıtları (tepkileri) ölçmek üzere çeşitli araçlar geliştirdiklerinde bu tepkilerin duygular ile olan ilişkilerini fark ettiler. Poligraflar sorulan sorulara cevap veren bireyin, verdiği cevaplar ile o cevapları verirken vücudunda oluşan fizyolojik tepkilerin karşılaştırılması esasına dayanır. Amerikan Psikoloji Derneği yalan testine ait bu çalışmaların geçerliliği hakkında derin kaygılarını dile getirmiştir. Amerikan Psikoloji Derneği’nin bu çekincesine rağmen poligrafların kullanımına güvenlik ve savunma kurumları tarafından izin verilmektedir.

Klinik Uygulamalar Ve Teori Duygu teorilerinin gelişimi ve duyguların ölçümü ile ilgili metotlar klinik psikolojide geniş bir uygulama alanına sahiptir. Birçok psikolojik bozukluk duygu problemlerinin belirlenmesiyle ortaya çıkarılmaktadır.

Duygu teorilerinin klinik araştırılmasıyla fobilerin sebeplerine ulaşılmıştır. Bir başka örnek ise depresyondur. Depresyon psikolojik bir bozukluktur ve klinik araştırmalar sonucunda duygular ile ilgili bir takım problemlerin bu bozukluğa sebep olduğu anlaşılmıştır.

Duygular Hakkında Araştırmalar Yüzyıllar boyunca filozoflar ve psikologlar kişilik farklılıklarını anlamada duygusal ifade tipi ve derecesinin önemini kabul etmiştir.

Milattan önce 5. yüzyılda Yunan hekim Hipokrat duygusal mizaçlarını esas alarak insanları sınıflandırmıştır. Arnold Buss ve Robert Plomin ise yeni doğanlarda stres, korku ve öfkeye olan hassasiyetin farklılığına dikkat çekmiştir. Modern çağda, duygu araştırmalarına Charles Darwin’in 1872 yılında hazırladığı İnsan ve Hayvanlarda Duyguların İfadesi isimli kitabında yer verilmiştir. Tarih boyunca bu çalışmalara benzer pek çok çalışma hazırlanmıştır. Yirminci yüzyılın ikinci yarısında ise psikologlar, duygu teorileri formüle etmiş ve duyguları ölçmek için değerlendirme araçları oluşturulmasında önemli ilerlemeler kaydetmiştir.

198

ENDOKRİN SİSTEM Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik temelleri Çalışma Alanı: Endokrin sistem Anahtar Kelimeler: Adrenal salgı bezleri; biyopsikoloji; endokrin sistem; etoloji; hormon; hipotalamus; hipofiz bezi Davranışların sebepleri hem hayvanlarda hem de insanlarda çok eski zamanlardan beri merak konusudur. M.Ö. 5. yüzyılda Hipokrat’ın vücut sıvılarının davranışların oluşmasında etkilerinin olduğu görüşünü ortaya koymasıyla başlayan vücut sıvıları-davranış ilişkisine dair görüşler daha sonraları yapılan birçok deney ile desteklenmiştir. 1900’lü yılların başında John B. Watson davranış bilimi olarak bilinen psikoloji dalını kurmuştur. Bu psikoloji dalı insan davranışları üzerine yoğunlaşır. Etoloji ve davranış bilimi biyopsikolojinin gelişimine katkıda bulunmuştur.

Biyopsikolojinin de alt bölümleri mevcuttur ve fizyolojik psikoloji bunlardan biridir. Fizyolojik psikoloji çoğunlukla sinir sistemi ve endokrin sistem üzerine çalışmalar yürütmektedir. Psikofarmoloji ise sinir sistemi üzerine özel olarak çalışmaktadır. Kanadalı bilim adamı Hans Selye, insan davranışları ile endokrin sistem arasında doğrudan bir bağ olduğu görüşünü ortaya koymuştur. Hormonlar bulundukları yerde veya dolaşım yoluyla ulaştıkları yerde etkilerini göstermektedir. Bu etkiler davranışların oluşumlarını da etkilemektedir.

Omurgasızlar Omurgasızlarda endokrin bezlere rastlanmaz, bu canlılarda nörosekretuar hücreleri olarak bilinen özel hücreler endokrin doku olarak hizmet vermektedir. Nöronları andıran bu hücreler omurgasızlarda hormon üreticileridir ve hidra ile planarya gibi canlılarda büyümeyi etkilediği bilinmektedir. Bazı türlerde bu hücrelerin cinsellik gelişiminde de etkili olduğu ortaya konmuştur. Bunu anlamanın en iyi yolu belirli bir hormonu belirli bir canlıdan kaldırıp sonuçları gözlemek ve aynı türün kontrol grubuyla karşılaştırmaktır. Hormonların etkileri arthropodlarda da gözlenmiştir. Ayrıca böcekler ve kabuklular üzerinde yapılan çalışmalar bu hayvanlarda hem nörosekretuar hücrelerinin hem de endokrin bezlerinin varlığını gösterir.

199

Omurgalılar Omurgalıların tümünde iyi gelişmiş ve son derece organize halde çalışan bir endokrin sistem vardır. Endokrin sistem epifiz, tiroid, timus, pankreas, adrenal, paratiroid ve ovaryum/testis bezlerinin toplamından oluşur. Ayrıca gastrointestinal sistemdeki endokrin dokular sindirim işlemi için sindirim sistemini hazırlamaktadır. Hamilelik boyunca plasentada endokrin fonksyonların çalışması söz konusudur. Üreme Davranışları Üzerine Etkisi Endokrin sistemin davranışlar üzerinde etkileri birçok düzeyde incelenmiştir. Çalışmaların çoğu hayvanlar üzerinde yapılmış olup, birçoğunda fareler kullanılmıştır. Üreme ve gelişimsel davranışlar, strese verilen tepkiler, öğrenme ve bellek dâhil insan davranışlarının nasıl hormonal etkiler altında kaldığı hakkında çalışmalar yürütülmüştür. Üreme hakkında yapılan bazı kastrasyon çalışmalarında testis bezleri ile üreme davranışları arasındaki ilişkiler ortaya konmuştur. Buna göre kısırlaşırılan erkekler bir süre sonra dişiye olan ilgilerini kaybederler ve dişi hormon salınım modelini sergilemeye başlarlar. Bu durum daha sonra kısırlaştırılan hayvanlara androjen verilmesiyle normale döndürülür.

Hormonal Etkiler Embiyonik hormonların erkek ya da kadın beyni fark etmez her ikisinde de beyin gelişimi üzerinde etkileri olduğu açıklanmıştır. Öğrenme ve hafıza da hormonlar ile kontrol edilebilir. Deneyler, adrenokortikotropin hormonuna (ACTH) benzeyen bazı kimyasalların sıçanlarda bellek süresini uzattığını ortaya koymuştur. Cinsiyet hormonların her iki cinsiyet üzerine etkileri söz konusudur fakat elbette fazlası istenmeyen bir durumdur ve olumsuz sonuçlar doğurur.

200

DENEY-BAĞIMSIZ, BAĞIMLI VE KONTROL DEĞİŞKENLERİ Psikoloji Çeşidi: Psikolojik metotlar Çalışma Alanı: Deney metodolojileri; metodolojik sorunlar Anahtar Kelimeler: Kontrol grubu; kontrol değişkenleri; bağımlı değişken; ekolojik geçerlilik; deney; alan deneyleri; hipotez; bağımsız değişken; rastgele değer verme Psikoloji, genellikle davranış ve biliş bilimi olarak tanımlanır ve tıpkı biyoloji, kimya ve fizik gibi araştırma odaklı bir disiplin olarak kabul edilir. Sorunu belirleme ve hipotez kurma ilk adım olmak üzere toplamda 4 adımdan oluşur. Sorun bilimsel araştırma için uygun olmalıdır.

Hipotez ise geçici bir tahmin sürecidir ve sorunun cevabına ilişkin öngörü ve ilgili araştırma ile mevcut teoriler üzerine kuruludur. İkinci adım hipotezin doğruluğunu test etmek için bir araya getirilen veriler (gerçekler) topluluğudur. Üçüncü adım elde edilen verilerin gerçekçi bir şekilde analiz edildiği aşamadır. Dördüncü adım ise analizler sonucu elde edilen bilimsel bulguları paylaşmaktır.

Araştırma Yöntemleri Tüm deneyler araştırmaların örnekleridir fakat tüm araştırmalar deneysel değildir. Doğada deneysel olmayan araştırmalar ya tanımlayıcı ya korelasyoneldir. Tanımlayıcı araştırma adından da anlaşılacağı üzere tanımlama esasına dayanır. Bu araştırma yöntemine anketler düzenleyip sonuçlarını değerlendirmek örnek olarak verilebilir. Tanımlayıcı araştırma son derece değerli ve faydalı olabilir ancak iki veya daha fazla değişken arasındaki ilişki araştırılmak istendiğinde bu yöntem yetersiz kalır.

Bu aşamada istatistik bir analiz söz konusudur ve korelasyon katsayısının hesaplanmasıyla değerlendirmeler yapılır.

Sebep Ve Etki Korelasyonel (ilişkisel) çalışmalar psikolojide yaygın olarak kullanılmasına rağmen bu yöntemin de kendi içerisinde yetersiz kaldığı noktalar vardır. Bu durumda deney yöntemi tek başına neden-sonuç ilişkilerini 201

ortaya çıkarabildiğinden çünkü güçlü bir araştırma yöntemidir. Bir deneyde araştırmacı tüm parametreleri sabit tutarak deney gerçekleştirir ve sonuçları kayıt altına alır. Bu kontrol grubudur. Bir sonraki deneyde tek bir parametreyi değiştirir ve sonuçları kayıt altına alır. Bir sonraki aşamada bir başka parametreyi değiştirerek sonuçları kayıt altına alır. Çalışma bu şekilde devam eder ve en sonunda tüm kayıtlar karşılaştırılır. Değiştirilebilen parametre bağımsız değişken olarak kabul edilir. Bağımlı değişken ise bağımsız değişkenin değiştirilmesinden etkilenen değişkendir.

Kontrol Grupları Bir araştırmada iki değişken arasında herhangi bir neden-sonuç ilişkisi olup olmadığı test edilmek istendiğinde kontrol grupları kullanılır. Bir başka deyişle kontrol grupları, deneysel grubun davranışlarındaki farklılıkları belirlemede ölçek olarak kullanılır. Öznel Değişkenler Deneyi gerçekleştirecek kişi deney sonuçlarının daha sağlıklı olması için çalışacağı grupların çeşitli parametreler bakımından eşit olmasını isteyebilir. Örneğin bir araştırmacı televizyonun çocuklar üzerindeki etkisini araştırmak için çalışacağı deney gruplarının eşit sayıda kız ve erkek çocuklardan oluşmasını isteyebilir. Ödüllendirmenin Etkileri 1973 yılında Mark Lepper, David Greene ve Richard Nisbett insanlara belirli davranışları gerçekleştirdikleri ve belirli davranışları gerçekleştirmedikleri takdirde ödüllendirileceklerini bildiklerinde istenene daha sadık kalınacağı hipotezi hakkında çalışmalar yapmış ve bir takım deneyler gerçekleştirmişlerdir. Bu çalışma ve deneyler sonucunda ödüllendirmenin davranış değişikliklerinde önemli bir yeri olduğu bildirilmiştir.

Eleştriler Psikologlar, bir çalışmada değişkenler arasındaki potansiyel nedensel ilişkileri araştırırken deney yönteminden sıkça yararlanırlar. Bunun için gerekli grupları ve laboratuvar ortamını oluştururlar ve hipotezlerini 202

test etmek üzere deneylerini gerçekleştirirler. Ancak bir grup araştırmacı bu yöntemin, araştırmacıya laboratuvar ortamının yapaylığından ve parametrelerin doğru sağlanamayabileceğinden dolayı tam anlamıyla doğru sonuçlar sağlayamayacağı görüşündedir.

Alan Deneyleri Psikoloji deneylerinde laboratuvar ortamlarının yapaylığı, parametrelerin doğru sağlanamayabileceği gibi faktörlerden dolayı laboratuvar dışında alan deneyleri gerçekleştirilmektedir. Alan çalışmalarında davranışların laboratuvar ortamına göre doğal olması daha muhtemeldir. Laboratuvar ortamında insanların düşünme ve hareketlerini etkileyen birçok değişken alan çalışmalarında kendiliğinden azalır. Bu şekilde gerçekleştirilen doğal deneylere olan ilginin ileriki zamanlarda daha da artacağı düşünülmektedir.

203

204

ALAN TEORİSİ-KURT LEWIN Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Motivasyon teorisi; kişilik teorisi; sosyal algı ve bilişim Anahtar Kelimeler: Yaşam alanı; lokomosyon; yarı durağan denge; yaşam alanı bölgesi; gerginlik Kurt Lewin gündelik yaşamda sergilediğimiz davranışların sebeplerini araştıran bir kuramcıdır. Lewin’e göre günlük yaşamda sergilediğimiz davranışları etkileyen, bireyin “yaşam alanı”dır. Yaşam alanı bireyin psikolojik gerçekliği temsil eder; belirli bir zamanda ve belirli bir yerde bireyi etkileyen tüm psikolojik gerçekler ve sosyal güçlerin toplamıdır.

Lewın Teorisi’nin Gelişimi Alan teorisi I. Dünya Savaşı’nın savaş alanında doğmuştur. Alman ordusunda bir asker olarak görev yapan Lewin’in yayınlanan ilk eseri “Savaş Manzarası”dır. Bu çalışma ağaç ve kaya gibi barışçıl nesnelerin savaş esnasında askerlerin ve silahların gizlendiği yerlere dönüşerek savaş unsurları haline gelmesini konu alır. Savaştan sonra Lewin, Berlin Psikoloji Enstitüsü’ne başvurarak Wolfgang Köhler ve Max Wertheimer gibi psikologlar ile görüşmüştür. Lewin enstitüye girdikten sonra alan teorisini ortaya koymuştur. Sonuç olarak Lewin ortamların (alanların) olumlu yönde değiştirilmesinin davranışlara da olumlu yansıyacağı fikrini savunmuştur ve bu görüş halen geçerliliğini korumaktadır.

Yaşam Alanı Bölgesi Yaşam alanı kavramı genellikle “kişi” ve “çevre” olarak ikiye ayrılır. Kişinin zihinsel faaliyetlerini değiştirme yönü esas alınarak, değişimin sonuçları olumlu ya da olumsuz olarak davranışlara yansımaktadır.

Benzer şekilde çevre değişimi, kişinin mesleği, ailesi, dostları, sosyal normlar ve tabuları değiştiğinde; kişinin ihtiyaçları, hedefleri, umutları ve bireyin özlem duyduğu kavramlar da değişecektir.

205

Davranışçılık Ve Psikanaliz İle Karşılaştırılması Davranışçılık ve psikoanaliz isimli iki ana teori ile alan teorisini karşılaştırarak incelemek faydalı olacaktır. Lewin’in alan teorisi denklemi B = f (P, E), “Davranış kişinin ve çevrenin bir fonksiyonudur” şeklinde özetlenebilir. Psikanalitik düşüncesinde davranış bireyin geçmişinin bir fonksiyonudur. Bir başka deyişle bireyin çocukluk döneminde yaşadıkları yetişkinlik dönemindeki süreçleri de etkilemektedir. Buna karşın Lewin teorisinde geçmişten bahsedilmez. Lewin’in alan teorisi, davranışçılık teoreminden de en az iki boyutta farklılık gösterir. İlki, Lewin’in psikolojik alanın öznelliğini vurgulamasıdır. İkincisi Lewin teorisinde davranışın yaşam alanının bir fonksiyonu olarak veya bir bütün olarak ele alınmasının gerekliliği vurgulanmaktadır.

Sosyal Değişimdeki Rolü Lewin’in alan teorisi özellikle sosyal değişim alanında bir çok uygulamaya sahiptir. Lewin yaklaşımı, sosyal sorunların çözümünde bireyin yaşam alanını mümkün olduğunca detaylı olarak anlatılmasını gerektirir.

Lewin teorisi daha sonra bireyi etkileyen toplumsal güçleri tanımlar. Son olarak bu teorisi söz konusu toplumsal güçleri değiştirerek veya olanlara yenilerini ekleyerek alternatif durumları değerlendirir. Çatışma Ve Önyargı Lewin gruplar arası çatışma ve ırksal önyargı problemine çatışan taraflara ait üyelerin yaşam alanlarını incelemiş ve birçok üyenin yaşam alanını getto gibi küçük ve sabit olarak tanımlamıştır. Böyle bir yaşam alanının gruplar arası çatışmaya neden olması çok muhtemeldir. Lewin kariyerinin ilerleyen dönemlerinde gruplar arası engelleri kaldırma yollarını araştırmak üzere Topluluk İlişkileri Komisyonu’nu kurmuştur.

206

CİNSİYET KİMLİĞİ OLUŞUMU Psikoloji Çeşidi: Gelişimsel psikoloji Çalışma Alanı: Bilişsel gelişim; bebeklik ve çocukluk dönemi Anahtar Kelimeler: Cinsiyet değişmezliği; cinsiyet kimliği; cinsiyet şeması; cinsiyetin rolü; cinsiyet rolü toplumsallaşması; cinsiyet tiplemeleri Genellikle yeni doğan bir bebek ile ilgili sorulan ilk soru erkek veya kız olup olmadığıdır. Çocuğun cinsiyeti yaşamının tüm seyrini etkiler. Cinsiyet kimliği oluşumu çocukların davranışlarına, tutumlarına ve öz anlayışlarına yansır ve birbiriyle ilgisiz iki süreci temsil eder. Bunlardan ilki cinsiyet kimliği gelişimi iken ikincisi cinsiyet tiplemesidir.

Kültürel Şartlar Sosyal-öğrenme teorisyenlerineden Walter Mischel çocukların cinsiyetlerine göre, davranışları nasıl kazandıkları hakkında çeşitli araştırmalar yapmıştır. Bu çalışmalara göre çocuklar en fazla ebeveynlerini taklit ederler veya rol model alırlar. Oynadıkları oyunlar ve oyuncakların farklı olması kız ve erkek çocukların birbirlerinden farklı olduklarını idrak etmelerinde önemlidir ve ebeveynler ile öğretmenleri tarafından uygulanan belirli davranışlara ödül/ceza yöntemleri ile bu idrak pekiştirilmektedir. Çocuklar üç yaşına kadar saç ve giysi gibi cinsiyetine ait fiziksel farklılıkları fark etmektedirler fakat genital farklılığın henüz farkında değildirler. Yedi yaşlarında ikinci bir evreye giren çocuklar cinsiyetlerinin devamlılığını fark etmeye başlarlar. Ayrıca, topluluk halinde vakit geçiren çocukların davranışları bir süre sonra birbirlerine benzemeye başlar.

Cinsiyet Değişmezliği Cinsiyet değişmezliği, cinsiyetin zaman içerisinde saçları kestirmek ya da kıyafet tarzını değiştirmekle değişmeyeceği olgusudur. Kohlberg’e göre çocuk, kendi cinsindeki bireylerin toplum içerisindeki yerlerini ve davranışlarını sürekli izler ve toplumun kendi cinsiyetlerinden neler beklediğini gözlemler.

207

Cinsiyet Şeması Cinsiyet şeması kuramı, cinsiyet kimlik oluşumunu anlatmanın bir yoludur ve bilişsel psikolojinin konusudur. Sandra Bem’e ait cinsiyet şemasında kadın, erkek, kadınsı, erkeksi kavramları mevcuttur ve her bireyin bir cinsiyet şeması bulunmaktadır.

Cinsiyet Kimliği Bozukluğu Cinsiyet kimliği oluşumu hakkında ortaya konan fikirlerin çocuk yetiştirme ve eğitimlerinde önemli etkileri vardır. Bir çocuğun kendi cinsiyeti dışındaki cinsiyetin kıyafetlerine, oyuncaklarına, saçlarına ve benzeri nesnelere ilgisinin yoğun olması, bu ilgiye karşı gelindiğinde kaba davranışlar sergiliyor olması cinsiyet kimliği bozukluklarına işaret eder. Zaman ilerledikçe değişmeyen bu ilgi yetişkinlik dönemlerinde bireyleri çeşitli tedavilerle (ameliyat ve hormon tedavileri) karşı cinse geçmeye teşvik edebilir ve bu durum transseksüalite olarak adlandırılır.

Ayrıca, Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’nda (4. basım, 2000) cinsiyet kimliği bozukluğu hakkında bilgiler bulunmaktadır.

Cinsiyet Eşitliği Cinsiyet eşitliği hakkında çocuklara farkındalık kazandırma işlemi toplumda özellikle anne babalar ile eğitimcilere düşmektedir. Çocukların kendi cinsiyetlerinin farkında olmaları, toplumda kendi cinsiyetinden olan bireyleri rol model almaları ve davranışlarının bu yönde şekil kazanması, karşı cinsi dışlayabileceği, bir takım önyargılar oluşturabileceği anlamına kesinlikle gelmemelidir.

Freud Teorisi Psikologlar, 20. yüzyılın başlarında, Sigmund Freud ve diğer erken psikanalitik teorisyenlerin çalışmalarından bu yana cinsiyet kimliği oluşumu ile yakından ilgilenmişlerdir. Freud’ un psikoseksüel gelişim teorisine göre kız ve erkek bebekler annelerine karşı güçlü cinsel duygular beslemektedir. Büyüdükçe kız çocuğun babaya, erkek çocuğun anneye olan ilgisi artar. Erkek çocuklar, anne ile olan yakın ilişkilerinin baba tarafından bozulacağını ve ceza olarak cinsel organından yoksun bırakılacaklarını düşünürler. Kız çocukları ise anneyi erkek cinsel organı olmaması yüzünden suçlar ve kendilerindeki bu eksikliğin giderileceği düşüncesi ile babaya yaklaşırlar.

208

ÜSTÜN YETENEKLİLİK Psikoloji Çeşidi: Gelişimsel psikoloji; zekâ ve zekâ testi Çalışma Alanı: Yetenek testleri; bilişsel gelişim; zekâda genel sorunlar; zekâ değerlendirmesi Anahtar Kelimeler: Asenkron gelişim; dahi çocuklar; yetenekliler eğitim programı; zekâ testi puanlar; Marland tanımı; erken gelişme; olağanüstü bilgelik; standardize test puanları; yetenek Üstün yetenekliliğin modern çalışmaları kökenini Lewis Terman’ın 1920 yılında Stanford Üniversitesi’nde entelektüel yetenekli çocukların zeka testlerinin skorları üzerine yaptığı çalışmalardan alır. Terman’ın kullandığı Stanford-Binet Zeka Testi’nde ortalama skor 100 iken bazı çocuklarda skorun 140 olması dikkatini çekmiştir. Terman üstün yetenekliler ile ilgili yaptığı çalışmalarını, bu bireylerin ilerleyen dönemlerinde de sürdürmüştür. Üstün yetenekli bireylerin okul ve meslek hayatlarında büyük başarıya sahip olmalarına rağmen diğer alanlarda ortalama skora sahip öğrencilerden çok farklı olmadığını bildirmiştir. Ayrıca yüksek IQ’nun sanatsal yeteneklerde karakteristik olmadığı ortaya konmuştur.

Tanımı ilk kez 1971 yılında Sidney Marland tarafından Amerika Birleşik Devletleri Kongresi’nde “Üstün yetenekli ve yetenekli çocuklar seçkin yetenekleri sayesinde, profesyonel nitelikli kişiler tarafından belirlenen yüksek performans yeteneğine sahip olan kişilerdir” şeklinde olmasını teklif etmiş ve bu kişilerin özelliklerini şu şekilde belirlemiştir: 1. Genel entelektüel yetenek 2. Belirli bir akademik yetenek 3. Yaratıcı ya da üretken düşünme 4. Liderlik yeteneği 5. Görsel ya da gösteri sanatları 6. Psikomotor yetenek Buna göre üstün yetenekli bireyler yukarıda maddeler halinde verilen alanların birinde ya da birkaçında başarı göstermektedirler.

209

Üstün Yetenekliliğin Tanımlanması Üstün yetenekliliğin tanımına bağlı olarak genel nüfusun farklı yüzdeliklerinde bireyler, üstün yetenekli olarak belirlenmiştir. Terman’ın kullandığı IQ skorlarına göre 140 ve üzeri puan alan bireyler %1’dir. Genel olarak entelektüel üstün yeteneklilik skoru ise 130’dur ve bu rakam teste tabii tutulan bireylerin %2,5’ini temsil etmektedir. Marland’ın geniş üstün yeteneklilik tanımına göre okullardaki öğrencilerin en az %3-3.5’i üstün yeteneklidir. Üstün yetenekliliği bebeklik döneminde tespit etmek çok zordur. Çoğu araştırmacıya göre üstün yetenekliliğin biyolojik bir açıklaması vardır. Bu durumun göstergelerinden birinin erken gelişim ve erken dönemlerde olgunluk olduğu düşünülmektedir. Okul öncesi dönemde üstün yeteneklilik çocuğun kendisinden beklenenden fazla mantıklı düşünmesi ve konuşması, nesneleri oldukça gerçekçi çizmesi veya belirli bir enstrümanda çalınan melodileri hızlıca algılaması ve tekrarlayabilmesi gibi davranışlarından anlaşılabilir. İlk değerlendirme muhtemelen çocuğun ebeveynleri ve öğretmenleri tarafından yapılır. Üstün Yetenekli Çocuk Ve Ergenlerin Eğitimleri Üstün yetenekli çocuk ve ergenler için yapılacak eğitim programları tıpkı çocukların yetenekleri kadar çeşitlidir. Yetenekli çocukların eğitilmesinde asla tek bir strateji başarılı değildir. Yetenekli çocuklar beceri ve yeteneklerine göre müfredatı değiştirilmiş eğitime tabii tutulurlar. Bu durum ebeveynler ile okul yönetimi arasında imzalanan bir belge ile resmiyet kazanabilir. Ebeveynler, çocukları için özel hizmetleri reddetme hakkına sahiptir ancak çok az ebeveyn özel hizmetleri reddeder. Üstün zekalı öğrenciler yaşlarına değil zeka seviyelerine göre sınıflarda eğitim alabilir, müfredat değişikliğine ve gelişmişliğine tabii tutulabilirler. Bunun yanında akranları ile oyun oynar ve sosyalleşirler, üstün yetenekli olmaları toplumda tek başlarına kalmalarını gerektirmez. Üstün Yetenekli Öğrenciler İçin Danışmanlık Üstün yetenekli öğrencilerin danışmanlıklara çeşitli sebeplerden dolayı ihtiyaçları vardır. Bu sebeplerden ilki daha az yetenekli çocuklara göre hazırlanan müfredatlarda eğitim alan üstün yetenekli öğrencilerin gelişimlerinde başarısızlıkların oluşması, ikincisi üstün yetenekli çocukların kendilerine denk arkadaş bulmakta zorluk çekmeleri ve son olarak üstün yetenekli çocukların çeşitli konularda hayal kırıklığı yaşamaları ve depresyona girmeleridir.

210

GRUPLAR Psikoloji Çeşidi: Sosyal psikoloji Çalışma Alanı: Grup süreçleri Anahtar Kelimeler: Kimlik belirsizliği; yoğunluk; grup oluşumu; kimlik; kendi kendine dikkat etme; sosyal destek Herhangi bir gazetede dahi bir grubun olumsuz davranışlarını içeren bir haber okuduğumuzda bireysel olarak bu durumdan kötü yönde etkileniriz. Örneğin 1985 yılının baharında Belçika’da uluslararası oynanan bir futbol maçında İngiliz sporseverler tarafından sergilenen trajik şiddeti hatırlayalım. Grupların insanlar üzerinde güçlü olumlu etkileri de vardır. Örneğin 1982 yılında sel felaketinin Hindistan’da bankalarının tahribatına sebep olan bir grup gönüllü gencin yükselen suları geri tutmak için harcadıkları çabayı hatırlayalım. Psikologlar bireysel davranışların grup faaliyetlerini nasıl etkilediği üzerinde birçok çalışma yürütmüşlerdir. Bu çalışmalarda grubun ne olduğu, nasıl oluştuğu, bireylerin bu gruplarda ne kadar aktif rol aldığı ve ne kadar süre kaldığı, grup mensubu olmanın avantaj ve dezavantajları üzerinde durmuşlardır.

Grupların Tanımı Ve Oluşumu İnsanlar bazı gruplar içerisinde doğarlar. Aile, sosyoekonomik durum, sınıf, ırk ve din gibi faktörler grup oluşumlarını büyük ölçüde etkilerler. Bazı gruplar rastlantısal olarak oluşur. Örneğin sabah 08.50 feribotunu bekleyen bireyler rastlantısal bir grup oluşturmuşlardır. Bazı gruplar ise belirli bir amaç doğrultusunda bir araya gelirler. Örneğin bir tiyatro eserini izlemeye gelen bireyler belirli bir amaç için bir araya gelmişlerdir.

Grup Gelişiminin Aşamaları Belirli bir grubun oluşmasının altında sayısız nedenler olmasına rağmen, Bruce Tuckman, çalışma gruplarının gelişim aşamalarında istikrarlı bir ilerleme olduğunu bildirmiştir. Birinci aşamada şekillenme ve birlikte yönelim vardır. Grup üyeleri birbirleriyle tanışır ve iş bölümü yapılır. İkinci aşamada çatışmalar ve kutuplaşmalar vardır. Grup üyeleri grup içerisinde daha iyi vazifeler almak ve daha iyi pozisyonda olabilmek için birbirleriyle rekabet ederler. Bu durum çatışmalara ve kutuplaş211

malara kadar gidebilir. Bir sonraki aşamada standardizasyon söz konusudur ve bireylerin görevleri tanımlanmıştır, belirlenen hedefe doğru yol almaktadırlar. Son aşama performans aşamasıdır ve bireylerin aldıkları görevleri yerlerine getirdikleri aşamadır.

Grup Topografyası Bir grubun topografyası o grubun fiziksel özelliklerini ifade eder.

Grubun büyüklüğü, grubun bir araya gelmesini ve grup üyeleri arasındaki ilişkileri çeşitli yönlerden etkiler. Bazı araştırmacılar büyüklükleri açısından grupları sınıflandırmaktadır. İnsanların günlük etkileşim grupları genellikle küçüktür.

Grup Kompozisyonlarının Çeşitliliği Küçük bir grup içerisinde bireylerin birbirleriyle etkileşimlerinin dengeli olması daha muhtemeldir. Gruptaki birey sayısı arttıkça bireyler arası etkileşimler belirli bir oranda dengeden ayrılır ve daha karmaşık bir potansiyele sahip olmaya başlar.

Grup Karmaşıklığını Basitleştirme Grubu oluşturan bireylerin çokluğu şüphesiz bir karmaşıklığa sebep olacaktır. Bu durumu önlemek için grup içerisinde uygun bir sadeleştirme yapılabilir. Araştırmacılar bireyleri tek tek ayırmak yerine grup içerisinde daha küçük gruplar oluşturulmasının daha faydalı olacağını belirtmişlerdir. Buna göre geniş bir grup “genç bireylerin oluşturduğu grup” ve “yaşlı bireylerin oluşturduğu grup” şeklinde ayrılabilir.

Sosyal Davranış İçin Etkileri Grubun davranış şekillerinin, bireylerin davranış şekillerini etkileyebileceği gibi bireylerin davranış şekilleri de grubun davranış şekillerini etkiler. Örneğin bir araştırmaya göre kekeme bir bireyin konuşmasını izleyen bir gruptaki birey sayısı arttıkça konuşurken kelimeleri telaffuzda zorlanan birey sayısında da artış gözlenmiştir.

Grup Yoğunluğu Grup yoğunluğu, gruptaki her bireyin kişi başına düşen alan miktarını ifade eder. Buna göre bir gruptaki insanların sayısını yarıya indir212

mek, kişi başına kullanılabilir alan miktarının iki katına çıkması anlamına gelir. Bu durum sosyal boyutta toplumsal yoğunluk anlamına gelir.

Kolej yurtlarında yapılan bir araştırmaya göre grup yoğunluğunun fazla olduğu yaşam alanlarında bireylerin daha endişeli, daha sinirli ve daha memnuniyetsiz oldukları rapor edilmiştir.

Davranış Ve Kimlikteki Rolü Grup davranışlarının bazen faydalı bazen de zararlı etkileri vardır.

Bireylerin grup içerisindeki etkileşimlerinin hem kendi kimliklerine hem de etkileşime girdikleri insanların kimliklerine çeşitli yönlerden (olumlu-olumsuz) etkileri söz konusudur.

Grup Üyeliğinin Maliyetleri Gruplarda yer almanın belirli maliyetleri, riskleri ve fedakârlık gerektiren durumları söz konusudur. Grup içerisindeki bir birey zor ve karmaşık bir görevi yerine getirmek durumunda kalabilir, bu görev karşısında zorlanabilir.

Grup Üyeliğinin Faydaları Lynn Anderson’un belirttiği gibi grup üyeliklerinde gruplara katılmanın maliyetleri vardır fakat faydalı yönlerinin olduğu bir gerçektir. Örneğin bir grup içerisinde zor bir görev ile karşılaşan bir birey, görevini yerine getiremediği veya eksik kaldığı durumlarda grup içerisinde bir başka birey bu eksikliği giderebilir.

213

214

ALIŞKANLIK VE DUYARLILIK Psikoloji Çeşidi: Öğrenme Çalışma Alanı: Öğrenme üzerindeki biyolojik etkiler Anahtar Kelimeler: Adaptasyon; kalıtsal; öğrenme; nöron; nörotransmitter; karşıt süreç teorisi; uyaran; sinaps Alışkanlık ve duyarlılık hayvanlar âleminde öğrenmenin en temel ve en yaygın iki formudur. Çevresel uyaranlara tepki yoğunluğunun azalması alışkanlığa sebep olurken güçlü bir uyarana maruz kalmanın tekrarlanması halinde tepkinin de artması duyarlılıktır. Çeşitli çevresel uyaranlarla kazanılan alışkanlık ve duyarlılık davranış değişikliklerine sebep olur.

Cevapların Karşılaştırılması Alışkanlık uyaranlara tepkinin azalması, duyarlılık ise tepkinin artmasıdır. Buna karşılık fizyolojik düzeyde de tepkilerin verilmesi aşamasında sinir sistemleri farklı süreçleri takip eder. Örneğin alışkanlık durumunda sinir hücreleri daha az nörotransmitter madde üretirken duyarlılık durumunda sinir hücreleri daha fazla nörotransmitter madde üretir.

Aplysıa Araştırması Aplysia araştırması Eric Kandel tarafından Columbia Üniversitesi’nde gerçekleştirilmiştir. Bu araştırma kapsamında Aplysia sümüklü böceğinin mantosuna hafifçe dokunulmuş ve hayvanın solungacını belirli bir hızla içeri çektiği gözlenmiştir (duyarlılık). Dokunma sayısı arttıkça sümüklüböceğin bu hareketi zararsız olarak algıladığı için artık solungacını geri çekmediği görülmüştür (alışkanlık). Bir sonraki aşamada mantosuna elektik şoku ile dokunulmuş ve deneğin solungacını ilk kez içeri çektiği hızda geri çektiği gözlenmiştir (duyarlılık).

Emme Refleksi Çalışmaları Alışkanlık ve duyarlılık çalışmalarında araştırılan bir başka konu ise bebeklerin emme refleksidir. Bebeklerin dudakları meme başı ile uyarıldığında emme refleksi başlarken (duyarlılık) kauçuk bir boru ile uya215

rıldığında aynı refleks oluşmaz, bunun yerine kauçuk boru bebekte ancak emme alışkanlığı yapabilir (alışkanlık).

Duygusal Reaksiyonlardaki Rolü Karşıt süreç teorisinden elde edilen ilk veriler, duygular üzerinde alışkanlığın etkileri hakkında yapılan açıklamalardır. Bu teoriye göre çevresel bir etmen tarafından başlatılan her duygusal uyaran organizmada bir iç süreç oluşumuna sebep olur. Aslında organizmada meydana gelen duygusal değişikliklerin bu iki sürecin net etkisinden kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Öğrenme Ve İçgüdü Etki̇leşi̇mi Alışkanlık ve duyarlılık çalışmaları, öğrenmenin fizyolojik ve genetik mekanizmalarının açıklığa kavuşturulmasında özellikle yararlı olmuştur. Bunun yanında öğrenme ve içgüdü birbirine zıt süreçler gibi algılansa da aslında hayvanların çevrelerine uyum sağlamalarında oldukça etkili ve birlikte çalışan süreçlerdir.

216

YARDIM Psikoloji Çeşidi: Gelişimsel psikoloji; güdü; kişilik; sosyal psikoloji; Çalışma Alanı: Prososyal davranış Anahtar Kelimeler: uyarılma maliyeti-ödül modeli; sorumluluk yükleme; ruh hali ve yardım; karşılıklılık normu; olumlu sosyal davranışlar; kendi kendine yardım grupları; maneviyat Yardım, ihtiyacı olan bir insana veya hayvana herhangi bir şekilde yardımcı olmaktır. Yardım davranışlarının birçok çeşidi vardır. Bazı yardım davranışları kitap taşımak gibi küçük bir çaba gerektirirken bazıları ise gölde boğulmak üzere olan birisini kurtarmak için göle atlama davranışı gibi tehlikeli olabilir. Araştırmacılar yardım davranışları hakkında çeşitli çalışmalar yürütmüşler ve çeşitli teoriler ortaya koymuşlardır.

Uyarılma Maliyeti-Ödül Modeli 1981 yılında, Jane Allyn Piliavin, John Dovidio, Samuel Gaertner ve Russell Clark “uyarılma maliyeti-ödül” modelini tanıtmıştır. Bu teori, bir bireyin yardıma ihtiyacı olan bir başka bireye/canlıya yardım etmesinin veya etmemesinin duygusal bir uyaran ile maliyet ve ödülünün analiz edilmesinin bir fonksiyon taşıması şeklinde tanımlanır.

Sorumluluk Yükleme Araştırma sonuçlarına göre yardıma ihtiyacı olan birini gördüğümüzde sorunun çözümünde yer almamızı sağlayan sorumluluk duygusu artar. Bazı durumlarda yardım davranışlarını doğrudan sergilerken; bazı durumlarda doğrudan bir müdahale ile değil aracı olarak sorunun çözümünde yer alırız.

Ruh Hali Kişinin ruh hali ihtiyacı olan birine yardım etmede kişinin kararını etkileyebilir. Genellikle pozitif ruh halinde olan bireyler nötr ruh halinde olan bireylere göre daha fazla yardım davranışlarında bulunurlar. Bunun aksine ruh hali negatif olan bireylerde, yardıma ihtiyacı olan birini gördüklerinde yardımcı olma davranışlarında inhibe eğilimi görülür.

217

Teorik Açıklamalar “Bir metroda elinde baston olan bir birey ile elinde gazete kâğıdına sarılmış içki olan bir bireyden hangisine yardım edersiniz?” sorusu birçok insana yöneltilmiştir. “Her ikisine de yardım ederim” cevabının alınmasına rağmen cevapların çoğunun “Elinde baston olan bireye yardım ederim” olduğu bildirilmiştir. Buna göre insanların engeli olan bireye daha fazla yardım etmek istediği sonucuna varılmıştır. “Alkollü bireye yardım ederim” cevabının daha az olması, daha fazla yardım ve zaman alacağının düşünülmesinden olabilir.

Tarihsel Arka Plan Yardım davranışlarının erken dönem felsefede kökleri vardır. Aristo, Sokrates, Niccolò Machiavelli ve Thomas Hobbes gibi düşünürler insanların iyi ya da kötü, bencil veya özverili gibi çeşitli doğalara sahip olduklarını tartışmışlardır. Konuyla ilgili en fazla ampirik psikolojik araştırmalar Amerika’da artan suç oranları ve 2. Dünya Savaşı nedenlerinin araştırılması sebebiyle 1950 yılından sonra başlamıştır.

Daha Önceki Araştırmaların Genişletilmesi Yardım davranışları hakkında birçok araştırma yapılmıştır ve bu araştırmalar genişletilerek devam ettirilmektedir. Yardım eden ve yardım alan bireyler arasındaki etkileşimler, yardım etmenin kişilikle ilgisi, bireylerdeki yardım etme eğiliminin nasıl değiştiği gibi maddeler çalışma konularından yalnızca birkaçıdır.

218

HOMOSEKSÜELLİK (EŞCİNSELLİK) Psikoloji Çeşidi: Güdü Çalışma Alanı: Tutumlar ve davranışlar; kişiler arası ilişkiler; fiziksel güdüler Anahtar Kelimeler: Çift cinsiyetlilik; gey; homofobi; homoseksüel; lezbiyen; pedofili; transseksüel; travesti Homoseksüelite yönelimi hakkındaki teoriler psikanalitik, biyolojik, sosyal öğrenme ve sosyobiyolojik olmak üzere 4 gruba ayrılır. Psikanalitik teoriler Avusturyalı psikiyatrist Sigmund Freud tarafından geliştirilen, gelişimin psikoseksüel aşamalarının Freudyen modeli esasına dayanmaktadır.

Teorik Modeller Eşcinsellik hakkında yapılan araştırma sonuçlarına göre eşcinselliğin sebebi bireyin çocukluk döneminde, aynı cinsteki ebeveynini kendisine soğuk veya mesafeli hissetmesinden kaynaklanabilir. Bir başka sebebi biyolojik temellidir. Bireyde eşcinselliğe yatkın genler mevcut olabileceğinin düşünülmesine rağmen eşcinsellik geni tespit edilememiştir. Hormon düzeylerindeki dengesizlik ise bir başka sebep olabilir.

Sosyal örenme modeline göre birey ergenlik döneminde karşı cinsle yaşanan olumsuz tecrübelerin bir sonucu olarak karşı cinsten uzaklaşabilir.

Sosyobiyolojik modele göre ise birey kendi cinsinde olumlu-faydalı olduğunu düşündüğü genlerini gelecek nesillere aktarmak isteyebileceğinden eşcinselliğe yönelebilir.

Sosyal İçerik Eşcinselik 1970’lerde ruhsal bozukluk olarak sınıflandırılmasına rağmen yine aynı yıllarda psikiyatristler tarafından Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’ndan eşcinsellik maddesi çıkarılmıştır. Bu aynı zamanda eşcinselliğin, hastalık listesinden çıkarılmış olduğu anlamına da gelmektedir.

219

Homoseksüel Spektrum Eşcinsel kelimesi günlük dilde genellikle bireyin kendisiyle aynı cinsten olan bir başka bireye ilgi duyması olarak kullanılmaktadır. Oysa homoseksüel bir birey aynı zamanda heteroseksüel özellikler de taşıyabilmektedir. Bu nedenle birçok seksolog çeşitli anket sorularından hazırlanmış bir ölçeği kullanırlar. Bu ölçeğe ait sorular puanlıdır ve ölçeğin uygulanması sonucu toplanan puanlara göre bireyin hangi tarafa daha yatkın olduğu belirlenmektedir. Seksologların bir başka kategorideki araştırmalarına göre homoseksüelliğin her toplumda olduğu belgelenmiştir.

Olumsuz Kültür Klişeleri Batıda Yahudi-Hristiyan kültürüne göre eşcinsellik tabu ve günahkârlık sebebi olarak kabul edilmiştir. Bu yüzden çoğunluğu Hristiyan olan Amerika’da eşcinsellik bir dışlanma sebebi olarak kabul edilmiş ve bu bireyler uzun süre hastalıklı bireyeler olarak tanımlanmıştır. Amerikan Psikiyatri Birliği, 1974 yılında eşcinselliğin bir ruh hastalığı göstergesi olmadığını bildirmiştir. Bu verilere rağmen pek çok heteroseksüel (özellikle erkekler) hala eşcinsellik hakkında olumsuz duygular barındırmaktadır. Bu olgu homofobi olarak adlandırılır.

Cinsel yönelim, cinsel gelişim ve cinsel davranışlar hakkında karmaşık birçok soru vardır ve cevapları için araştırmalar devam etmektedir.

220

HORMONLAR VE DAVRANIŞ Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik temelleri Çalışma Alanı: İşitsel, kimyasal ve kutanöz vücut duyuları; endokrin sistem Anahtar Kelimeler: Endokrin salgı bezi; hormon; insan büyüme hormonu (HGH); hipotalamus; melatonin; oksitosin; feromon; hipofiz; steroid; vazopressin Hormonlar genellikle protein veya steroid alt birimlerinden oluşan kimyasal habercilerdir. Nöronlar (sinir hücreleri) ise vücutta elektriksel uyarıları ileten hücrelerdir. Nöronların arasında sinaps isimli boşluklar bulunmaktadır. Elektriksel uyarılar nöronlar arasındaki boşluklardan (sinapslardan) nörotransmitter madde aracılığıyla geçerler.

Sinir Sistemi-Endokrin Sistem Etkileşimleri Sinir ve endokrin sistemleri arasındaki bağlantı beyin ve beyin sapı arasında bulunan hipotalamus ve hipofiz bezleri tarafından sağlanır. Serebral kortekste bulunan nöronlardan salgılanan elektriksel uyarılar tiroid, paratiroid, timus, pankreas, böbreküstü bezleri ve üreme organlarında bulunan bezleri uyaran hipofizi aktive ya da inaktive etmek için hipotalamusu uyarır. Hayvan davranışları sinir ve endokrin sistem arasındaki etkileşimler sonucunda oluşur.

Hormonların Davranış Üzerindeki Etkileri Hormonlar bireysel ve grup davranışlarında oldukça etkili ve önemlidir. Bu konuda yapılan çalışmalarda hormonların üreme davranışları ve cinsiyete özgü davranışlar gibi birçok davranış çeşidi oluşumunda aktif rol aldıkları ortaya konmuştur. Örneğin arka beyinde bulunan epifiz bezinden salınan melatonin hormonu vücudun uyku düzeninde etkili bir hormondur ve uyuma davranışında aktif rol oynamaktadır.

Hormonlar Ve Üreme Hormonların davranışlar üzerindeki etkilerinin incelenmesinde en kapsamlı çalışmalar üreme konusuna aittir. Lutein hormonu (LH) ve fo221

likül uyarıcı hormon (FSH) üreme davranışlarında en etkili olan iki hormondur. İkincil olarak etkili hormonlar östrojen ve progesterondur.

Hormonlar Ve Stres Vücudun çevreden aldığı fiziksel ya da psikolojik tehlikeler karşısında stres oluşur. Stres ise sinir ve endokrin sistemlerini aşırı bir şekilde uyararak olağandan farklı çalışmasına sebep olur. Stresin fizyolojik ve davranışsal belirtileri kolay fark edilebilirdir fakat fizyolojik ve psikolojik açıdan yol açtığı ciddi sorunlar hemen fark edilmeyebilir. Tıbbi psikologlar strese eğilimli bireylerde etkili tedavi yöntemleri geliştirmek için stresin hormonal temellerini ortaya koymaya çalışmaktadırlar.

Hormonlar Ve Yaşlanma İnsan davranışlarını ve gelişimini büyük ölçüde etkileyen hormon insan büyüme hormonu (HGH)’dir. Bu hormon hipotalamusun denetiminde ön hipofiz (adenohipofiz) bezi tarafından üretilir. HGH ergenlik dönemi boyunca en yüksek seviyelerde salgılanır ve yaşlandıkça salınımı azalır.

Sağlık Problemlerinde Hormon Tedavisi Hormon çalışmalarının en büyük hedefi davranışların fizyolojik temellerini anlamak ve anormal davranışların giderilmesinde hormonlardan faydalanmaktır. Bu kapsamda sentetik hormonlar laboratuvar koşullarında üretilmekte ve yeni çalışmalar yürütülmektedir. Sentetik hormonlar cinsel işlev bozukluğu, anormal davranışlar ve stresle mücadelede kullanılmaktadır. Doğum kontrol ilaçları sentetik hormonlara örnek olarak verilebilir.

Hormonların Geçmişi; Bugünü Ve Geleceği Tüm canlı organizmaların faaliyetleri biyokimyasal reaksiyonların işlevlerine bağlıdır. Hayvan davranışçıları ve psikologlar insanlar, primatlar ve diğer memeli türlerinde hormonlar ve davranış arasındaki bağlantıyı incelemişlerdir, bu çalışmalar günümüzde de devam etmektedir.

Hormonlar ve davranış arasındaki ilişkiler çözüldükçe zihnin anlaşılması da hedeflenmektedir.

222

HÜMANİST ÖZELLİK MODELLERİ- GORDON ALLPORT Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Hümanist-fenomenolojik modeller; kişilik teorisi Anahtar Kelimeler: Kardinal eğilim; merkezi eğilimler; ortak özellikler; fonksiyonel özerklik; idiyografik veya morfojenik çalışma; nomotetik çalışma; kişisel eğilimler; bireysel; ikincil eğilimler Gordon Allport’un (1897-1967) hümanist özellik modeli her kişiliğin eşsiz olduğu düşüncesi üzerine temellenmiştir. Allport’a göre kişilik bireyin hayata bakış açısından köken alır, dinamiktir, değişkendir ve büyümektedir. Diğer hümanistler gibi Allport da insanların proaktif oldukları kanısındadır. Ayrıca insanların ortak özelliklerinin olmasına rağmen aslında her kişiliğin oldukça farklı yönleri olduğu görüşündedir.

Fonksiyonel Özerkli̇k E Kişisel Özelli̇kler Birçok kişilik teorisyenine göre yetişkinlikte görülen bazı davranışlar çocukluk dönemindeki davranışların uzantılarıdır. Kişiliğin her zaman geliştiği fikri ile uyumlu olarak Allport, yetişkinlik döneminin çocukluk döneminin uzantısı olmadığı görüşünü savunur ve bundan fonksiyonel özerklik olarak bahseder. Örneğin birey çocukluk yıllarında ailesinin baskısıyla çaldığı enstrümanı, yetişkinlik döneminde hobi olarak çalıyor olabilir. Bunun yanında insan özellikleri, insan davranışlarını yönlendiren önemli etmenler olarak bilinmektedir. Kişisel özellikler kişiye özgüdür, bireyi diğer bireylerden farklı kılar ve kardinal, merkezi ve sekonder özellikler olmak üzere 3 çeşidi vardır. Kardinal özellikler bireyin hayatının tamamında hâkim olan özelliklerdir. Merkezi özellikler davranışsal özelliklerdir ve sekonder özellikler diğer özellik türlerinden daha az sıklıkta kendini gösteren özelliklerdir.

Bireyselliğin Üç Yönü Allport’a göre ilk 3-4 yıl boyunca bireyselliğin üç yönü ortaya çıkar. Bebekler yaşamlarının ilk yılında kendi bedenlerini çevredeki nesnelerden ayırt ederler. İkinci yıllarında çevreleriyle etkileşim halindedirler ve üçüncü yıllarında öz saygı kazanırlar. 4-6 yaş aralığında ise öz eleştiri kavramını kazanarak kendilerindeki iyi ve kötü yönleri belirlerler.

223

İdi̇yografik Araştırma Araştırmalar genellikle bir grup veya bir kurum üzerinde ortak olarak yapılırken idiyografik araştırmalarda bireysel farklılıklar esastır. İdiyografik araştırmalar morfojenik araştırma olarak da adlandırılırlar ve otobiyografi, röportaj, rüya ve birebir kayıt gibi yöntemleri içerirler.

Kişisel Yönelimler Allport, Philip Vernon ve Gardner Lindzey tarafından geliştirilen bir çalışmada insanlar için önemli 6 değerden (kuramsal, ekonomik, sosyal, siyasal, estetik sistemleri ve dini yönelimler) hangisini tercih ettikleri hakkında araştırmalar yapılmış; bu sayede bireylerin bireysel olarak en fazla hangi değere yakın oldukları belirlenmiştir. Bu ölçek günümüzde popülerliğini yitirmesine rağmen değerlerin açıklanması, kariyer ve hedef belirleme çalışmalarında kullanılmaktadır.

Yaklaşımların Birleştirilmesi Allport insan kişiliklerinin geniş varyasyonlarını tanımlamak için mevcut birçok teorinin aşırı dar, sınırlayıcı ve yetersiz olduğu görüşünü savunmuştur. Hümanist, psikanalitik ve davranışsal bakış açılarını birleştirerek kişiliklerin belirlenmesinde birçok alternatif sağlamıştır. Özelli̇k Yaklaşımları Carl Rogers, Abraham Maslow ve Allport gibi hümanist teorisyenler olgun bireyde karakteristik özellikleri belirlemişlerdir. Araştırmalar ayrı ayrı incelendiğinde birey için ortak özellikler belirlendiği gibi farklı karakteristik özellikler de açığa çıkarılmıştır.

224

AÇLIK Psikoloji Çeşidi: Güdü Çalışma Alanı: Fiziksel güdüler Anahtar Kelimeler: İştah; içki âlemi; yoksunluk; yeme bozuklukları; harici işaretler; homeostazis; hipotalamus; birincil güdüler; doyum; set noktası Canlılığın devam ettirilebilmesi için açlık, susuzluk ve uyku gibi doğuştan gelen biyolojik ihtiyaçlar vardır ve bunlar birincil güdülerdir. Özellikle açlık hakkında birçok çalışma yapılmış ve fiziksel açlık ile psikolojik açlığın tanımları yapılmıştır. Çocukların Açlığı Açlık kavramını algılamaya başlama çok erken yaşlarda başlar. Bebeklik döneminde hissedilmeye başlanan açlık çeşitli fizyolojik değişiklikleri ve bununla birlikte çeşitli psikolojik değişiklikleri de beraberinde getirir. Okul öncesi ve erken okul yılarında çocuklar yaşıtlarıyla bir araya geldiklerinde kültürel besinlerin farkındalığına entegre olurlar.

Açlık Ve Beyin Gıda tüketimi vücudun önceden belirlenmiş set noktasının altına düşerse vücutta açlık sinyali verilir. Vücutta bir set noktasının olduğu fikri fizyolog Claude Bernard’ın (1813-1878) çalışmalarında ortaya konmuştur. Bu çalışmalar homeostazi ve vücudun sistem dengesine dayalı araştırmalarda öncü olmuştur. Beyin açlık ya da tokluk durumuna göre hipotalamusun denetiminde yemek yeme davranışının başlamasını veya durmasını sağlar.

Açlığın Kültürel Boyutu Yeme bozukluklarının ve genetik yatkınlığın sebep olduğu açlık hali, açlığın bir çeşididir. Diyet yapma ve formda kalma amacıyla aç kalma ise açlığın bir başka çeşididir. Toplumda anoreksi ve bulimia gibi yeme bozuklukları yaygındır. Anoreksi ve bulimia yeme bozukluklarının yanında obezitenin de psikoloji üzerindeki etkileri araştırılmaktadır.

225

Açlık Düzenleme Açlık düzenlemeleri kurallarının uygulanmasında bireysel çalışmalardan ziyade grup çalışmalarının daha başarılı olduğu tespit edilmiştir. Bireyler aynı amaç için bir araya toplandıklarından kendilerini ve birbirlerini motive ederler. Grup terapisi yeme bozukluğu olan bireyler için psikoterapinin en başarılı formlarından birisidir.

Açlık Yaklaşımları Açlık araştırmalarındaki erken bilimsel ilgi fizyolojik mekanizmaların tanımlanmasıyla açıklığa kavuşturulmuştur. Buna göre mide hareketleri ile midenin içerisindeki besinler kimyasal parçalanmaya maruz kalırlar. Bir süre sonra midenin içerisindeki besin tükendiğinde hala devam eden mide hareketleri açlığa sebep olur ve açlık sinyalleri vücuda yayılmaya başlar.

226

KİMLİK BUNALIMI Psikoloji Çeşidi: Gelişimsel psikoloji Çalışma Alanı: Ergenlik; yetişkinlik Anahtar Kelimeler: Kimlik; kimlik karmaşası / difüzyon; kimlik durumu; negatif kimlik; psikososyal olgunluk; psikososyal moratoryum Kimlik krizi insan gelişimine entegre olmuş bir evredir. Ego psikoloğu Erik Erikson’a (1902-1994) göre bireyin kimlik krizini başarılı bir şekilde çözümlemesi bireyin ergenlik gibi yaşamının daha erken bir evresinde karşılaştığı kimlik krizlerini çözümleme şekilleriyle ilişkilidir.

Erikson’a göre kimlik krizinin çözümlenmesi bireyin başka bireylerle etkileşime girmesiyle fiziksel ve sosyal düzeyde çözümlenir.

Kimlik Krizi Koşulları 1987 yılında James Cote ve Charles Levine,’in bir çalışmalarında belirttikleri gibi Erikson’un bakış açısına göre kimlik krizinin oluşumunda 4 koşul vardır. Bunlar ergenlik dönemine ulaşma, gerekli bilişsel gelişimin gerçekleşmesi, fiziksel gelişim ve toplum etkileridir. Aynı zamanda etnik köken, cinsiyet, sosyoekonomik durum ve alt kültür de kimlik krizi oluşumunda etkilidir.

Psikolojik Moratoryum Moratoryum bireyin kendisi ile ilgili alacağı kararlarda belirsizlik içinde kalması ve kararlarını sürekli ertelemesi durumudur. Kimlik krizi yaşayan bireyler çoğunlukla psikolojik moratoryum evresinde olan bireylerde gözlenmiştir.

Kimlik Statüsü Paradigması Marcia’nın (1996) kimlik statüsü paradigması, Erikson’un kimlik gelişimine ilgili davranışları incelemek ve tanımlamak amacıyla geliştirilmiştir. Ayrıca Erikson’un kimlik statüsü paradigması araştırmacılar arasında en yaygın olarak kullanılan modellerden biridir.

227

Ebeveyn Sosyalleşmesi Ve Kadın Kimliği Ebeveyn sosyalleşmesi ile ergen bireyin kimlik krizinin çözümü arasındaki yakın ilişki yıllardır dikkate değer bir araştırma konusu olmuştur. Buna göre ebeveynleri ile sosyal anlamda rahatlıkla ilişki kurabilen ergen bireylerde kimlik krizi çözümünün çoğunlukla başarılı bir şekilde sonuçlanmaktadır. Bunun aksine ebeveynleri ile sosyal anlamda kolaylıkla etkileşim kuramayan ergen bireylerde kimlik krizi çözümü genellikle başarısızlıkla sonuçlanmaktadır. Buna benzer şekilde kadınların etkin iletişim kuramadıkları durumlarda moratoryum ve difüzyon evresinde oldukları tespit edilmiştir.

Negatif Kimlik Negatif kimlik toplumda suç ile ilişkilendirilmesinin yanı sıra çetelerle ilişiği olan bireyler için de kullanılmaktadır. Randall Jones ve Barbara Hartman’ın 1988 yılında yaptıkları bir araştırmanın sonuçlarına göre sigara, alkol ve uyuşturucu kullanan özellikle genç bireylerin kimlik difüzyonu yaşama sıklığı yüksektir.

Ergen Bireyleri Anlamadaki Rolü Ergenlik döneminde genç bireylerin karşılaştığı en büyük sorunlardan birisi kimlik krizidir. Erikson’un teorileri ergen bireylerin kimlik krizleri ile ilgili literatürüne büyük katkılar sağlamıştır. Bu teoriler kimlik araştırmaları ve klinik değerlendirmeler için oldukça önemlidir. Ayrıca Cote ve Levine’in bildirdiği gibi destekleyici bir sosyal çevre de bireyin kimlik krizi sorununun çözümlenmesinde etkin bir rol üstlenmektedir.

Geçici Değerlendirmeler Kimlik tıpkı bir kişilik karakteri gibi yaşam döngüsü içerisinde değişime uğrar. Ergenlik dönemlerinde karşılaşılan kimlik bunalımlarından başarılı bir şekilde çıkılmış olsa da bu kabiliyet kalıcı olmayabilir. Kimlik krizleri ömür boyunca tekrar tekrar ortaya çıkabilir.

228

İÇGÜDÜ Psikoloji Çeşidi: Öğrenme Çalışma Alanı: Öğrenme üzerinde biyolojik etkiler; endokrin sistem Anahtar Kelimeler: Koşullandırma; kritik dönem; endojen davranış; etoloji; eksojen davranış; içgüdü; feromon; plastisite; görsel işaretler; işitsel işaretler İçgüdü bir hayvanın temel gereksinimlerini karşılayarak yaşamını devam ettirebilmesi için gerekli olan, belirli kavram ve nesneleri öğrenmesini sağlayan önemli bir davranış çeşididir. İçgüdü tamamıyla genetik olarak kodlanmamıştır ve tamamıyla endojen bir davranış değil aynı zamanda öğrenilmiş bir davranıştır. Ayrıca, içgüdü davranışları genellikle yüksek oranda hayatta kalma avantajlarına sahiptir.

Maternal İçgüdü İçgüdü davranışları ile ilgili çalışmalar özellikle memeli ve kuşlarda yapılmış olup, çoğunlukla sıcakkanlı hayvanlarda araştırılmıştır. Bu konuda en önemli çalışmalar ise Nobel ödüllü Konrad Lorenz (19031989) ve Nikolas Tinbergen (1907-1988) tarafından kaz ve ördeklerde içgüdü davranışlarını incelemek üzere yapılmıştır. Buna göre annenin yumurtasının üzerine kuluçkaya yatması bir içgüdü davranışıdır. Hareketli nesnelere ilgisi olan yavrunun hareket eden annesini takip etmesi de bir içgüdü davranışıdır. Maternal içgüdüyü tetikleyen sebeplerden biri her bireyin belirli bir feromona sahip olduğudur. Buna göre yavruya gerçek annesi dışında bir annenin bakması halinde yavru bunu anlayacak ve yavrunun kaliteli yaşam şansı düşecektir.

Kuş Göçü Ve Tehlikelerle Karşılaşma Memeli ve kuşlarda içgüdü davranışları hakkında yürütülen birçok çalışma olmasına rağmen etologlar kuşların belirli vakitlerde, belirli yerlere ve hata yapma olasılıkları çok düşük bir şekilde belirli yolları takip ederek nasıl gidip geri döndükleri hakkında net bir sonucun ortaya konmamasından dolayı araştırmalarına devam etmektedirler.

229

İnsan İçgüdüleri̇ İçgüdülerin insanların öğrenme süreçlerinde önemli bir etken olmasının açığa çıkarılmasının ardından birçok psikolog bu konuda çeşitli araştırmalar gerçekleştirmiştir. İçgüdü hakkında insanlarda, primatlarda, yunus, fok ve balina gibi deniz memelileri ile diğer bazı memelilerde ve bazı kuş türlerinde içgüdü mekanizmalarının benzer olduğu açığa çıkarılmıştır. Örneğin insanlarda da bebek doğduktan hemen sonra anneye verilmelidir, böylece anne ve bebek feromonlarının birbirini tanıması ve bağ kurması sağlanmış olur.

Deneyler İçgüdü davranışları hakkında en kapsamlı çalışmalar kuş türleri ve memeliler için yapılmıştır. En önemli deneylerden birisi ise bir şempanzenin kafesine annesinin yerine bezden yapılmış yapay bir anne modelinin konulduğu deneydir. Anne modelinden gerekli ilgiyi göremeyen yavru şempanzede psikolojik ve sosyal açıdan gri döndürülemez hasarlar oluşur.

Biyoloji Ve Davranış Davranışların biyolojik temelli olduğu gerçeği araştırmacıları bu konuda birçok araştırma yapmaya yönlendirmiştir. Buna göre davranışlarda etkili en önemli biyolojik faktörler doğrudan temas ve feromonlardır. Bunların yanında belirli ve ritmik sesler gibi işitsel işaretler ile görsel işaretler de davranış gelişimlerinde önemli etkenlerdir. Sonuç olarak öğrenilen tüm davranışlar endojen ve eksojen faktörlerin bir kombinasyonudur.

230

BİREYSEL PSİKOLOJİ - ALFRED ADLER Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Kişilik teorisi; psikodinamik ve neoanalitik modeller Anahtar Kelimeler: Telafi; aşağılık duygusu; eril (erkeksi) protesto; özel mantık; sosyal ilgi alanları; yaşam tarzı Bireysel psikoloji, Alfred Adler (1870-1937) tarafından geliştirilen kişilik teorisi ve psikoterapi okulunun adıdır. “Birey” kavramında çift özellik vardır. İlki birey benzersizdir ve ikincisi bireyin kişiliğini oluşturan birbirinden ayrılmaz alt parçalar vardır. Bireylerin yaşam tarzı altı yaşından sonra sabittir ve bu dönemden sonra insanlığın karşı karşıya kaldığı bir sorun olan aşağılık duygusu ile karşı karşıya gelir.

Aşağılık Duygusu Adler göre tüm insanlarda aşağılık duygusu gelişir. Birey her şeyden önce yetişkin bir dünyaya bebek olarak gelmiştir; vücudu, organları ve düşünceleri zayıftır. Daha sonra çevresini keşfetmeye başlar. Kendisinden daha popüler, daha zengin, daha güçlü ve benzeri niteliklere sahip bireylerle karşılaştıkça kendisini onlarla kıyaslamaya başlar. Bireyin kendisini kıyasladığı kişi tarafından olumsuz bir tepki alması ise bireyde aşağılık duygusunu geliştirir ve aşağılık duygusu genellikle erken yaşlarda tespit edilir.

Erken Aile Yaşamının Rolü Adler, aşağılık duygusu gelişmiş bireylerin aile yapılarını incelemiş ve ailede şiddet gören bireylerin (fiziksel, sözel ya da cinsel istismar yoluyla) daha fazla aşağılık duygusuna sahip olduğunu belirtmiştir. Benzer şekilde ihmal edilen veya anneleri tarafından terk edilen çocukların da benzer soruna sahip olduğunu bildirmiştir. Ayrıca Adler, doğum sırasında yaşanan olayların da çocuğun kişiliğine katkıda bulunduğunu ilk kez ortaya koyan kişidir.

Seçimin Bireysel Yorumu Adler doğumsal ve çevresel güçlerin yaşam tarzına olası etkilerini araştırırken kaderci bir tutum sergilememiş kişiliği yalnızca genetik fak231

törlerin ya da yalnızca çevresel faktörlerin etkilediğini değil her ikisinin de etkilerinin olduğu görüşünü savunmuştur. Tüm bireylerin bu faktörler etkisinde aşağılık duygularını yenebilme kapasiteleri vardır. Örneğin gözleri görmeyen birçok ressam ya da işitme yetisi olmayan birçok müzisyen vardır.

Sosyal İlgi Alanlarının Geliştirilmesi Bireylerin aşağılık duygularını aşmaları için sosyal ilgi alanları oluşturması normal bir davranıştır. Sosyal ilgi alanlarının genişletilmesi diğer bireylerle etkileşime girileceğinden ve işbirliği gerektirdiğinden yapıcı bir etkiye sahiptir. Sosyal algı çocukluk döneminde ebeveynlerin çocuklarının beslenmesi ve akranlarıyla oynamalarına teşvik etmesi gibi davranışlarla başlar, zaman ilerledikçe sosyal algının üç ana faktörü aile, arkadaşlar ve kariyer olur. Bu kategorilerde bulunan bireyler kişiye aşağılık duygusunu yenmesinde yardımcı olan bireyler olduğundan kişi için değerlidir. Zaman ilerledikçe birey bir aile kurma ihtiyacı hisseder. Bir eş ve çocuklar tarafından sevilmek hissi bireyin kendisini iyi hissetmesi açısından önemlidir. Özel Mantık Birey aşağılık duygusunu yenmek için ya yukarıda belirtildiği gibi çeşitli evrelerden geçer ya da kendisini sosyal çevresi ile uyum içerisinde olmayan bir şekilde yeniden tanımlar. Bir başka deyişle birey kendisini olmadığı bir kişiliğin parçası gibi görür. Kendisini üstün görme ya da sahte bir ün duygusu bu konuya örnek olarak verilebilir. Sosyal ilgi alanlarından yoksun kişi kendisinde bu şekilde özel bir mantık geliştirebilir. Şiddete meyilli ataerkil toplumlarda bu durum oldukça yaygındır ve eril protesto olarak adlandırılır. Çocuk Gelişim Çalışmalarında Kullanım Adler’in teorisi, tıpkı Sigmund Freud’un psikanaliz ve Skinner’ın radikal davranışçılık teorileri gibi insan davranışlarını anlamada esnek ve güçlü bir araçtır. Adler teorisi çocuk gelişim çalışmalarında oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi bireyde yaşam tarzının altı yaşından sonra sabitlik kazanması ilk altı yaşın önemini vurgular. Birey bu dönemde ebeveynleri, kardeşleri- ikizleri, arkadaşları ve öğretmenlerinden gördüğü muamele neticesinde ya sosyal ilgi alanları oluşturmaya başlar ya da özel bir mantık geliştirir.

232

Yaşlılık Çalışmalarında Kullanımı Adler teorisinin uygulanabilirliğinin belirtilmesinde ikinci bir örnek yaşam döngüsünün diğer ucunda bulunan yaşlılıktır. Aile, arkadaşlar ve kariyerin sosyal ilgi alanındaki yerini hatırlayın. Birey yaşı ilerlediğinde emekli olur ve bu önemli üç faktörün birinden kopmuş olur. Eski dostların, arkadaşların ve hatta eşin ölümü bireyi ciddi bir ruhsal çöküntüye sürükleyebilir, depresyon hali kaçınılmaz olabilir. Yetişkinlik dönemlerinde azalan aşağılık duygusu, yaşlılığın getirdiği sebeplerle fiziksel bir engel de kazanması halinde, yaşlılık döneminde yeniden artabilir. Önyargı Çalışmalarında Kullanımı Özellikle önyargı gibi bir kavramın yer aldığı sosyal psikoloji çalışmalarında aşağılık duygusunun oldukça yüksek olduğu belirlenmiştir.

Buna göre beyaz tenli bireylerin koyu tenli bireylere göre kendilerini üstün görme çabaları aşağılık duygularından bir kaçış yöntemi olabilir ve koyu tenli insanlar bu muamele karşısında kendilerinde aşağılık duygusu geliştirebilirler. Önyargının bir başka örneği sosyal sınıf ayrımlarında görülür. Yeni göçmenlere uygulanan kötü muamele de bir başka önyargı çeşididir.

Bireyler Arası İlişkilerde Kullanımı Bireyler arası ilişkilerde uyumun sağlanabilmesi için Adler teorisine göre bireylerin birbirlerini aşağılamamaları gerekmektedir. Hiyerarşik çalışma ortamlarında dahi alt grubun üst gruba ve üst grubun alt gruplara saygılı davranışları esas olmalıdır. Bireyin “Beni önemli hissettirecek” duygusuyla başladığı işler genellikle başarıyla sonuçlanır ve bu da iş yaşamında başarının yükselmesi açısından önemlidir.

Freud Etkileri Freud bireyin karşılaştığı aşağılık duygusunun bebeklik ve çocukluk dönemlerinde temellendiği görüşünü savunurken Adler bu görüşe katılmış ancak Freud’dan farklı olarak bu duygunun çeşitli yöntemlerle yönlendirilebileceği veya kontrol altına alınabileceği görüşünü savunmuştur. Freud aşağılık duygusu kavramında bireye odaklanırken Adler, bireyler arası ilişkileri de değerlendirmenin önemini vurgulamıştır.

233

Güçlülük Ve Zayıflık Adler teorisine göre bireylerde güçlü ve pozitif yönler olabileceği gibi zayıf ve olumsuz yönler de vardır ve bu ikisinin denge halinde olması bireyi dengeli tavırlar sergilemeye teşvik eder.

234

ENDÜSTRİYEL / ÖRGÜTSEL PSİKOLOJİ Psikoloji Çeşidi: Sosyal psikoloji biliş

Çalışma Alanı: Grup süreçleri; motivasyon teorisi; sosyal algı ve

Anahtar Kelimeler: Tecrübe; çalışma ortamlarında adalet; alan araştırması; endüstriyel psikoloji; örgüt psikolojisi; bilimsel yöntem Endüstriyel ve örgütsel psikoloji genellikle E / Ö şeklinde kısaltılır ve kapsadığı alanlar düşünülürse başlığın aslında biraz yanıltıcı olduğu düşünülebilir. Yalnızca endüstriyel açıdan düşünüldüğünde E /Ö psikologlarının endüstriyel problemleri çözme, satış temsilcileri için prosedürler tasarlama ve reklam yöntemleri geliştirme gibi birçok görevleri vardır. Örgütsel psikolojide esas olan hem bireylerin çalışma faaliyetler hem de yapılan işin şeklidir. İnsan ve iş faaliyetlerinin nasıl organize edileceği hakkında çalışır. Kolej ve üniversitelerde, E / Ö psikolojisi uzun zamandır bilinen bir disiplindir. Çalışmanın Gelişi Çalışma gelişimi hakkında çalışan psikologlar zaman ve hareket kavramlarının en iyi şekilde değerlendirilmesi halinde verimliliğin artacağı görüşündedirler. Eski zamanlarda olduğu gibi bireylerin tıpkı bir makine gibi çok uzun süreler çalışması zamanla yerini bireyin ilgi alanına göre işlere yönlendirilmesine ve belirli sürelerle çalışmasına bırakmıştır.

Araştırma Metodları Birçok durumda E /Ö psikologları için en iyi ve doğal temelli araştırmalar, alan çalışmalarında gerçekleştirilir. Buna karşın laboratuvar çalışmaları bir takım yapay faktörler içerir. Yapay faktörler içeren bir alanda yapılan çalışmalar sistematik açıdan kaliteli gözlemlere sahip olsa da deneyde rol alan kişilerin uzun süre dikkatlerini dağıtmadan ve aynı psikoloji çerçevesinde yer alması zordur. Gizli kamera kayıtları ya da çalışmada rol alacak kişiler farkında olmadan alınacak kayıtlar doğruya daha yakın sonuçlar verecektir. Bazen de çalışma ortamlarında psikologlar tarafından doğal deney düzenekleri kurulur. Örneğin kontrolsüz bir şekilde ısının düştüğü ya da yükseldiği bir ofiste çalışanların verimliliği 235

hakkında çeşitli değerlendirmeler yapılabilir. En basit düzenekli deneylerde bile tüm parametrelerin sabit tutulduğu bir kontrol grubunun kullanılması sonuçların değerlendirilmesi aşamasında oldukça faydalıdır.

Bazen de belirli puanlı cevaplar içeren testler kullanılmaktadır. Çalışma Ortamlarındaki Uygulamalar İsimlerinden de anlaşılacağı gibi E / Ö psikolojisi iki geniş alana odaklanmaktadır. Endüstriyel psikoloji iş analizi ve değerlendirilmesi; işe alım, seçme ve adayların yerleştirilmesi; çalışanların eğitimi ve sosyalleşme; çalışanların iş performanslarının değerlendirilmesi; iş tasarımı; çalışma koşulları; sağlık ve güvenlik ile motivasyon konuları üzerinde çalışmaktadır. Örgütsel psikoloji ise bir şirketin sosyal sistemi ve iletişimi, organizasyonlar içerisindeki gruplar, liderlik ile örgütsel değişim ve gelişim konularını kapsamaktadır. Bu iki önemli alanın örtüşmesi ve birbirleri ile uyum içerisinde olması çalışanların gelişimleri ve iş yaşam kalitelerinin yükselmesi anlamına gelmektedir. Çalışanlara zaman zaman uygulanan testler bireylerin yeteneklerini saptamak ve ilgi alanlarına göre işlere yönlendirmek amaçlıdır. Bu durum iş verimliliğini de beraberinde getirecektir. Kişilik de iş yaşamında önemli faktörlerden birisidir.

Yasal Ve Etik Gereksinimleri 1960’lı yılların sonlarından bu yana E / Ö psikologları ırkçılık, cinsiyetçilik, yaş ayrımcılığı ve her türlü ayrımcılığa karşı bir dizi yasal ve etik gereksinimleri vurgulamak durumunda almışlardır. Psikologlar işverenlerin çıkarları ile çalışma ortamlarındaki adaletin kurulması arasında ciddi bir dengenin kurulmasına yardımcı olmakta ve toplumsal dengeleri sağlamak için çalışmaktadırlar.

236

İÇGÜDÜ TEORİSİ Psikoloji Çeşidi: Motivasyon Çalışma Alanı: Öğrenme üzerinde biyolojik etkiler; motivasyon teorisi Anahtar Kelimeler: Davranışçılık; içgüdü; motivasyon; refleks; bilimsel metot; tropizm İçgüdü teorisinin en erken formlarında, içgüdünün insan doğasında zaten doğuştan var olduğuna ve doğa tarafından yönlendirildiğine yer verilir. Modern revizyonunda ise canlıların zaten programlanmış oldukları ve içgüdülerin de bu programa göre çalıştığı bildirilir. Charles Darwin’e ait Evrim Teorisi yayınlandığında büyük tartışmalara yol açmıştır. Bu tartışmaların sebebi, bu teorinin doğal seçilimi desteklemesinin yanı sıra içgüdülerin insanlara, ataları olan çeşitli hayvanlardan kaldığı bilgisini vermesidir. Bunun yanı sıra William McDougall ana erken içgüdü teorisyenlerinden biridir ve tıpkı diğer araştırmacılar gibi insanlara ait içgüdülerin listesini hazırlamıştır. Ayrıca bu konuda son zamanlarda çeşitli modellemeler ve analizler yapılmasına rağmen içgüdülerin bir analiz programı ile çalışmaları hangi oranda doğru sonuçlara götüreceği tartışılmaktadır.

Teorideki Varyasyonlar Uzun zamandan beri hem bilim adamları hem de toplum içgüdü teorisinin çeşitli alt teorilere ayrıldığına inanmaktadır. İlk form Antik Dönem Yunan filozof ve bilim adamı olan Aristoteles tarafından kabul edilmiştir. Aristoteles, bu konudaki görüşlerini Siyaset isimli eserinde “Sosyal bir içgüdü tüm insanlara doğa tarafından yerleştirilmiştir” şeklinde ifade etmiştir. Öncelikle insanın doğasındaki nitelikleri ikinci olarak ise kadın veya erkeğin doğasındaki nitelikleri yorumlar.

Teorinin Geçmişindeki Yanlış Yorumlar Geleneksel içgüdüsü teorisinin önerileri zayıftır. Bu teoriye göre içgüdü, çeşitli davranışlara sebep olur fakat içgüdünün oluşumuna sebep olan herhangi bir faktör yoktur. Oysa bazı araştırmacılar örneğin yılandan korkmanın içgüdüsel temelli olmadığını ve öğrenme sonucu oluştuğu görüşündedirler.

237

“İnsan Doğası” Araştırmalarının Yeniden Doğuşu Psikolojide yer alan içgüdü teorisinin geliştirilme amacı çok basit bir canlıdan insana kadar olan tüm canlıların içgüdü geçmişini ortaya koyabilmektir. Ne yazık ki erken dönem davranış bilimcileri insanların hayvanlardan üstün olması veya erkeklerin kadınlardan daha üstün olması gibi istenmeyen sonuçların ortaya konmasına da vesile olmuşlardır. Daha sonraları sosyal psikologlar tarafından 1940 yılında saldırganlığın bir içgüdü olduğu bilgisi araştırılmış ve bunda en büyük etlenin hayal kırıklığı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Hayal kırıklığının niçin saldırganlığa yol açtığı sorusuna ise cevap “İnsan doğasının bir parçasıdır” olmuştur. İçgüdüsel Etkiler Keller ve Marian Breland tarafından 1961 yılında kaleme alınan bir makalede içgüdünün bir utanç kaynağı olmasına rağmen hala psikolojinin bir parçası olması gerektiğini önermiştir. Bilim adamları içgüdüsel etkilerden bahsederken içgüdüsel kayma ve içgüdü / öğrenme ilişkisi kavramlarından da bahsederler. Bu konuda yapılan çalışmaların sonuçlarına bakıldığında belirli canlıların belirli davranışları içgüdüsel olarak sergileyebildiklerini ancak diğer birçok davranışı ancak öğrenme yoluyla kazanabildiklerini ortaya koymuştur.

Sınırlamalar Ve Teorinin Kötüye Kullanımı İçgüdü teorisinin ortaya konması beraberinde bazı yanlış düşünceleri de getirmiştir. Örneğin insanın içgüdü teorisine sığınarak kendisini diğer canlılardan üstün görmesi doğru değildir. Bu teori ile bireylerin kendilerine üstünlük statüsü vermesi hatadır. Benzer şekilde insanın, örneğin saldırganlık gibi tehlikeli sonuçlar doğurabilecek bir davranış sergiledikten sonra bunun içgüdüsel bir davranış olduğu fikrine sığınması da yanlış bir davranıştır.

238

ZEKÂ Psikoloji Çeşidi: Zekâ ve zekâ testi Çalışma Alanı: Zekâda genel problemler; zekâ değerlendirmeleri Anahtar Kelimeler: Bilişsel psikoloji; korelasyon; faktör; faktör analizi; genetik olarak aktarılabilen özellikler 19. yüzyılda yaygın bir şekilde zekâ ile ilgili birçok yorum ve değerlendirme yapılmıştır. 1905 yılına gelindiğinde Frasa’da, Alfred Binet ve Théodore Simon’un geliştirdiği Binet-Simon ölçeği kullanılan ilk zekâ ölçeğidir. Birçok psikolog zekâ ölçeklerinin yeterli ve gerçekçi sonuçlar vermeyeceği görüşünde olsalar da bu ölçeklerin kullanımına devam edilmektedir.

Değişen Tanımlar Edwin Boring’in 1923 yılında yaptığı zekâ tanımı belki de en iyi bilinen, aynı zamanda en fazla eleştiri alan tanımdır. Binet’in zekâ tanımına göre ise iyi bir zekâya sahip bireyin iyi kavrayabilme ve iyi muhakeme yeteneği vardır. Ayrıca zekâ konusunda Robert Sternberg, Douglas Detterman, Lewis Terman ve Anne Anastasi gibi ünlü araştırmacıların da çalışmaları mevcuttur. Zekâ kavramı ile psikometri uzmanlarının yanı sıra gelişim, öğrenme ve bilişsel alanlarında çalışan psikologlar da ilgilenmektedir.

Faktör Analizi Zeka hakkında geliştirilen teorilerin en temel sorunu yalnızca global bir yetenek mi yoksa özel bir yetenek kavramına mı karşılık geldiğidir.

Spearman bu sorunla özel olarak ilgilenerek Faktör Analizinin öncülüğünü yapmıştır. Böylece yeteneklerin zekâ ile olan korelasyonunu araştırma çalışmaları da İngiltere’de başlamıştır. Buna göre korelasyonun katsayısı ne oranda artarsa belirlenen yetenek ile zekâ arasında o oranda artan pozitif bir ilişki vardır. Bu çalışmalar daha sonra Amerika’da sürdürülmüş ve faktör-analitik prosedürler ilişkileri detaylı bir şekilde ele alınmıştır.

239

Organizasyonel Modeller Zekâ hakkında yapılan araştırmaların çalışma alanları arttıkça verileri değerlendirmede kullanılan yöntemlerinde sayı ve çeşitleri artmıştır.

Cyril Burt, Philip Vernon ve diğer araştırmacılar tarafından kullanılan bir şemada faktörler hiyerarşik bir şekilde dizilmiş ve Spearman’ın g faktörü piramidin tepesine konulmuştur. Hiyerarşik faktör piramidinin üst kısımlarında genel faktörler (hemen hemen her alan için geçerli faktörler) yer alırken piramidin alt kısımlarında ise daha spesifik faktörler yer almaktadır. Vernon şeması, J. P. Guilford tarafından geliştirilen zekâ yapısı modeli ve Guilford modeli bunlardan bazılarıdır.

Yetkinlik Ve Öz-Yönetim Modern teorisyenler zekâ hakkında yaptıkları araştırmalarda var olan modelleri ve faktör analizini kullanmakta fakat yalnızca bu yöntemlerin kullanılması çalışmaları sınırlı kılmaktadır. Howard Gardner 1983 yılında kaleme aldığı kitabında çoklu zekâ teorilerinden ve bu teorilerin bireylerdeki yetkinlik ile öz yönetim özelliklerinden bahsetmiştir. Buna göre zekâ tek ve baskın bir yetenekten değil yetenekler toplamından oluşmaktadır. Gardner kendi çalışmalarıyla birlikte zekâ hakkında yapılan diğer çalışmaları revize etmiş ve zekânın yetkin olabildiği 8 alan belirlemiştir: Sözel, matematiksel, uzamsal, bedensel / kinestetik, müzikal, kişiler arası, içsel (içe dönük) ve natüralist yetenekler. Bir başka teori ise Robert Sternberg tarafından 1985 yılında önerilen triarchic teorisidir.

Sternberg teorisinin bilişötesi yetenekler, öğrenme yetenekleri, düşünme yetenekleri, bilgi ve motivasyon olmak üzere 5 temel unsuru vardır.

Zekâ Ve Çevre Araştırmacıların bir kısmı zekânın genetik temelli olduğu görüşünü taşımaktayken bir kısmı ise zekânın çevresel faktörlerden de etkilenebileceği görüşündedir. Bu görüşe göre birey içerisinde bulunduğu zor durumlarla mücadele edebilmek için sorunun çözümüne çeşitli alternatif yollar belirlemek durumundadır. Bu durum çevresel faktörlerin zekâ üzerinde olan etkisine örnek olarak verilebilir.

240

ZEKÂ TESTLERİ Psikoloji Çeşidi: Zekâ ve zekâ testi Çalışma Alanı: Yetenek testleri; zekâ değerlendirmeleri Anahtar Kelimeler: Yaş normu; biliş; zekâ; zekâ katsayısı (IQ); üstün zekâlı; zihinsel özürlü; yüzdelik; performans testleri; duyu-motor testleri; sözel testler Zihinsel yeteneklerin ölçümlenmesine dair bilgiler daha eski zamanlardan köken almasına rağmen 19. yüzyılda etkin hale gelmeye başlamıştır. Eski Çin’de bir grup çalışana görevleriyle ilgili sorulan sözel sorulara verdikleri cevaplarda zihinsel olarak sağlıksız bireyler Jean-Étienne-Dominique Esquirol’un dikkatini çekmiştir. Esquirol bu tecrübeden sonra zekânın normal olan ve olmayan şeklinde gruplandırılabilmesi için bir gözlem aracı tasarlamak gerektiğine inanmıştır. Bu inançla Avrupa ve Amerika’da çalışmalara başlamıştır. Birleşik Krallık’ta Sir Francis Galton’un yaptığı zekânın kalıtılması çalışmaları, Amerika’da yapılan davranışlardaki bireysel farklılıklar, Almanya’da Hermann Ebbinghaus yapılan hafıza, hesaplama ve cümle tamamlama testleri yine Hermann Ebbinghaus tarafından 1905 yılında Binet-Simon ölçeği olarak tek bir başlık altında toplanmıştır. Bu ölçek bireysel farklılıkların bir fonksiyonu olarak zekâ ölçümünün ilk pratik ölçeği olmuştur.

Binet Testleri Bir psikolog ve eğitimci olan Binet ilk Fransız psikoloji laboratuvarını kurmuştur. Binet zekânın bireylerin kendilerine özgü yetenekleri kapsadığına inanmaktaydı ve kabul görerek hızlı bir şekilde yayılan geliştirdiği zekâ testi Avrupa ve Amerika kısa sürede tanımıştır. Binet testi geliştirilirken yaş faktörünü esas almış; bireylerde yaş ile birlikte artan bilişsel yetenekler kaydetmiştir. Bu test ile yetenek, yargı, pratik algı ve girişkenlik hakkında bilgiler edinilmiş ve sonuçlar not edilmiştir. Binet, Binet testini 1908 yılında revize etmiştir. Bir sonraki revize ölümünden bir sonraki yılda, 1911 yılında, yayınlanmıştır. Bu test 20. yüzyıl boyunca Amerika’da en fazla kullanılan zekâ testi olmuştur. Ayrıca 1937, 1960, 1972 ve 1986 yıllarında tekrar revize edilmiştir.

241

Wechsler Testleri Binet testi yaş faktörüne bağlı bir ölçek iken Wechsler testi puanlama faktörüne bağlı bir ölçektir. Binet testi gibi her yaş grubuna farklı testler yöneltmez; davranışın her yaştaki yönünü tespit etmek üzere geliştirilmiş bir testtir. Ayrıca Binet testi gibi sözel yetenekleri ölçmek üzerine değil zekâyı bir bütün olarak test etmek üzerine tasarlanmıştır. Wechsler’ın ilk testi Wechsler-Bellevue Zekâ Ölçeği 1939 yılında yayınlanmış ve her cevaba belirli puanlar verilmiştir. Bu testte 6 sözel konu (bilgi, anlama, aritmetik, benzerlik, kelime ve akılda rakam tutma) ile performansın 5 alt konusu ile ilgili (resim tamamlama, resim düzenleme, blok tasarımı, nesne kurulumu ve rakam sembolleri) testlerden oluşmaktadır.

Daha sonra bu test yetişkinlere yönelik olarak düzenlenmiştir. Ayrıca bu test ilerleyen zamanlarda yaşlılar ve çocuklar için olacak şekilde yeniden düzenlenmiştir.

Zekâ Değerlendirmelerinin Kullanımı Çeşitli zekâ testleri kullanılarak elde edilen zekâ hakkındaki değerlendirmeler özellikle çocukların zekâ seviyelerinin erken yaşlarda tespiti ile yaşına ve zekâ seviyesine göre okullarda ve/ veya sınıflarda eğitim almasına, dolayısıyla derslerinden soğumadan eğitimini tamamlayabilmesine sebep olmaktadır. Testlerin en etkili ve bilimsel olarak geçerli kullanımlarından diğer bazıları ise özürlü veya zihinsel engelli bireylerin tespiti ve kendileri için en uygun gelişim programları belirlenmesi, kariyer danışmanlığında-açık ve gizli yeteneklerin keşfedilmesi ve skolastik performans tahminleme çalışmalarında olmuştur.

Zekâ Ve Rehberlik Zihinsel işleyişin farklı yönlerini ölçmek için çeşitli testlere tabii tutulan özellikle çocuk yaşlardaki bireylerin ilgi alanları kolaylıkla belirlenerek, eğitimleri konusunda doğru alanlara yönlendirilmeleri ileriki hayatlarında başarı yakalamalarında oldukça etkili ve önemlidir.

Ayrıca çocuğun motivasyonu başarı göstermesinde önemli bir role sahiptir.

242

Zekânın Tanımları İnsanlığın ilk zamanlarına ait zekâ testleri Rönesans Dönemi’ne aittir. 1575 yılında, İspanyol hekim Juan Huarte Examen de Ingenios, zihinsel yeteneklerdeki bireysel farklılıklar hakkında bir tez hazırlamıştır. 19. yüzyılda ayrı bir disiplin olarak tanımlanmış ve günümüze kadar gelişerek gelmiştir.

Modern Test Teknolojik gelişmeler var olan testlerin geliştirilmesinde kullanılmıştır. Elde edilen ham verilerin istatistiksel değerlendirmelerinde, güvenilirlik ve geçerlilik katsayılarının hesaplanmasında rahatlıkla kullanılmaktadır. Sonuçların çoklu değerlendirilmesi (yaş, cinsiyet, etnik köken) daha kolay ve mümkün hale getirilmiştir. Ayrıca teknoloji, nörofizyoloji çalışma alanında da büyük çaplı gelişmelerin kaydedilmesinde önemli rol oynamaktadır.

243

244

LİSAN (DİL) Psikoloji Çeşidi: Biliş; lisan (dil) Çalışma Alanı: Bilişsel süreçler; düşünce Anahtar Kelimeler: Yer değiştirme; dilbilgisi; dil fakültesi; dilsel görecelik; morfoloji; fonoloji; edim bilim (pragmatik); anlamsal (semantik); söz dizim; evrensel dilbilgisi Dil; fikirleri, düşünceleri ve duyguları ifade etmek için konvansiyonel şekillerde kombine edilebilir rastgele seçilmiş semboller sistemdir. İnsanı diğer canlılardan ayıran benzersiz bir özelliktir. Bir kurallar bütününe ve sistematiğine sahiptir. Fonoloji, semantik, dilbilgisi ve pragmatik olmak üzere 4 alt sistemden oluşur. Hece ve kelime oluşumu fonolojik alt sistem kuralları ile yapılır. Semantik alt sistemi dili anlamlı kılar. Dil bilgisi alt sistemi morfoloji ve söz dizimini içerir. Morfolojide ön ekson ek kuralları ile kelime oluşturma konusu ele alınırken söz diziminde cümledeki kelime sırası belirlenir. Dilin dördüncü alt alt sistemi ise pragmatikliktir ve dilin nasıl kullanıldığı ile ilgilenir.

Dil Edinimi Ve Gelişimi Dil edinimi ve gelişimi hakkında çok çeşitli görüşler vardır. Bazı araştırmacılara göre dil kalıtsal özellikler içerirken bazı araştırmacılara göre ise öğrenme yoluyla edinilir ve geliştirilir.

Dil Gelişiminde Evrimsel Yöntem Dünyanın her yerinde tipik bir çocuk iki üç aylıkken sesler çıkarmaya başlar, dört ila altı aylık iken çıkardığı seslerin sıklığı artar, dokuz on aylık olduğunda jestler kullanmaya başlar ve ilk yaşına geldiğinde ilk sözcükleri üretir. Karmaşık ve kesikli bu sesler çocuk büyüdükçe süreklileşmeye ve zaman geçtikçe anlamlar kazanmaya başlar. Erken erişkinlik döneminde gelişmeye devam eden dil yeteneği daha sonraları sabit kalır ve altmışlı yaşların sonuna kadar genellikle düşüş olmaz.

245

Dil Gelişiminde Farklı Yöntemler Evrensel dil edinimi bazı bakımlardan doğru görünse de tüm çocukların aynı şekilde dil edinmediği bir gerçektir. Dil edinim şekilleri farklı çocuklar için farklı olabilir. Cecilia Shore1995 yılında kaleme aldığı Dil Gelişiminde Bireysel Farklılıklar isimli kitabında bebeklik döneminden itibaren bireylerdeki dil farklılıklara detaylı bir şekilde vurgu yapmıştır.

Erken fonolojik gelişimde tüm bebeklerde görülen aruz ve tonlama farklı olabilir. Anlamsal (semantik) gelişmede yaşa göre yalnızca kelimelerin uzunlukları değil yetiştiği kültüre göre kelimeler çeşitlenebilir. Erken dil bilgisi döneminde kullandıkları kelime ve cümlelerde dil bilgisi farklı olabilir. Pragmatik gelişim alanında çocukların dilin birincil fonksiyonu kavrama anlayışları farklı olabilir.

Dil Gelişim Teorileri Klasik koşullanma çocukların sözel uyaranlara, iç tepki ve durum ile ilgili olarak verilen yanıtları kapsarken edimsel koşullanma uyarılara seçici olarak verilen cevaplardır. Örneğin çocukların ödül ve ceza sistemlerine göre şekillendirilen konuşma çeşitlerini kapsar.

Nativist Perspektif Nativist perspektife göre dil gelişimi için doğuştan gelen mekanizmaların dayandığı çeşitli varsayımlar vardır. Buna göre dilin insan türüne özgü bir kapasitesi vardır; dil, çok küçük yaşta çocuklar için “öğrenilemez” olabilir ya da küçük çocuklarda çeşitli kusurları bünyesinde barındırabilir ve insanlara ait tüm dillerde ortak bir yapısal çekirdek vardır. Nativist perspektif için dil, dilsel seviye (dil kuralları ve yapısı) ile biyolojik düzey olmak üzere iki seviyede ele alınabilir. Fonoloji çalışmaları yeni doğanların çeşitli ses birimlerini ayırt edebildiklerini ortaya koymuştur. Semantik dönemde bebekler nesne gördüklerinde onların bir isimleri olması gerektiğini bilirler. Dil bilgisi anlamında ise özne-yüklem uyumları, nesnelerin sıralanması gibi faktörler önemlidir.

Nöral Stok Evrensel dil bilgisinin dünyadaki tüm bebeklerin nöronlarında stok halde bulunmadığı bilinmesine rağmen dil öğrenme üzerine bir takım yeteneklerinin olduğu bilinmektedir. Buna göre bebeklik ve çocukluk dö246

neminde rahatlıkla bir ve ikinci diller öğrenilebilir, ergenlik döneminden sonra yeni bir dil öğrenmek ise oldukça zahmet ve çaba gerektirmektedir.

Araştırmalar beyin yapısında isimler için ayrıntılı bir indeksin kayıtlı olduğunu ortaya koymuştur. Bu bilgi daha sonraları beynin sağ hemisferin yetenekleri ve sol hemisferin yetenekleri şeklinde kategorilendiğinde, belirli bir dereceye kadar dil uzmanlığının nöral hücrelerde stoklanabildiği doğrulanmıştır.

Dil Ve Biliş Bilişsel Gelişim Ve Dil Edinimi Dil bilişsel olgunluk derecesini yansıtmaktadır. Çocukların konuşmalarında yer etmiş olan benmerkezci ifadeler zaman içerisinde bireyin gelişip olgunlaşması ve sosyalleşmesiyle yerini paylaşımcı bir lisana bırakır.

Dilsel Görecelik Dil genel olarak sembolik yapıların kullanımını gerektirse de farklı görüşler taşıyan bireylerde farklı dilsel semboller etkin olacaktır. Dilsel görecelik konusunda Antropolog John Lucy ve Lera Boroditsky’a ait özellikli çalışmalar mevcuttur.

Bir Modül Olarak Dil Fakültesi Dilin ayrı bir birim veya bilişselliğin genel yapısının bir parçası olup olmadığı üzerine çeşitli tartışmalar söz konusudur. Geleneksel öğrenme teorilerine göre dil öğrenilebilir bir kavramdır fakat Chomsky gibi nativistlere göre dil, doğuştan gelen biyolojik bir yetenektir. Araştırma sonuçlarına göre dil ile nöronlar arasında bağlar vardır ve bu bağları zarar görmüş bireylerde konuşma bozuklukları söz konusudur. Bir başka deyişle dilin biyolojik bir temeli vardır. Bunun yanında dil öğrenme yoluyla edinilebilir ve geliştirilebilir.

Sonuç Dilin sade ve öz sembolik yapıları analiz edilebilir ancak bu kadarla kalınmayıp aynı zamanda dinamik sistemler olan biyolojik, psikolojik ve sosyal düzeylerde de çalışılmalıdır. Multidisipliner çalışmalar dilin elbette daha iyi anlaşılmasına yardımcı olacaktır.

247

248

ÖĞRENİLMİŞ ÇARESİZLİK Psikoloji Çeşidi: Öğrenme Çalışma Alanı: Bilişsel öğrenme; streste kritik konular; problem çözümü Anahtar Kelimeler: Anlam yükleme; çaresizlik; öğrenme; kişilik; benlik kavramı Öğrenilmiş çaresizlik kavramı Psikolog Martin EP Seligman ve arkadaşları tarafından laboratuvar köpekleri ile gerçekleştirilen deneylerden köken alır. Deneylerde verilen elektrik şoklarından kurtulamayacağını algılayan köpeklerin bir süre sonra kaçabilecekleri halde kaçmamaları öğrenilmiş çaresizliktir. Bu köpeklerin iştahlarındaki düşüş de araştırmacıların dikkatini çekmiş ve kayıt altına alınmıştır. Bu kayıtlar daha sonra öğrenilmiş çaresizlikle depresyon arasında bir korelasyonun olabileceği görüşünün doğmasına yol açmıştır.

Anlam Yükleme Tarzı Anket Seligman ve arkadaşları araştırmalara devam ederken kontrol edilemeyen olumsuz durumların yalnızca çaresizlik ve depresyonla sınırlı kalmadığını ayrıca kişinin benlik saygısına da zarar verdiğini bildirmiştir.

Bireylerde öğrenilmiş çaresizlik durumunun olup olmadığını belirlemek amacıyla Seligman ve arkadaşları anlam yükleme biçimi anket olarak adlandırılan bir ölçüm mekanizması geliştirmiştir. Bu ölçüm mekanizmasına göre 6’sı iyi 6’sı kötü olayları kapsayan 12 var hipotetik olaydan bahsedilmiş ve bireylerin bu durumları yorumlamaları istenmiştir. Test tamamlandığında kararsızlığa karşı kararlılık, özgünlüğe karşı genel tutumluluk ve içselliğe karşı dışsallık durumlarına göre performanslar değerlendirilmiştir. Seligman’a göre içsel durum davranışlarda değişikliğe yol açmaktadır ve insanlar bir olayı nasıl algılarlarsa öyle aktarmaktadırlar. Anlam yükleme tarzı ankete ait içerik bu kapsamda hazırlanmıştır. Çaresizlik Algılar İnsan zihninin karmaşıklığı ve bilişsel süreçlerin tam anlamıyla açığa çıkarılamamış olması sosyal bilimcilerin çalışmalarında en sık karşılaştığı ve çalışmalarını sınırlandırabilme potansiyelleri olan durumlardır. Bellekte kaydedilen olumlu veya olumsuz sonuçlar yeni karşılaşılan olayın sonucu ile karşılaştırıldığında zihinde gerçekleşen 249

tüm olaylara at sonuçların yer aldığı yeni bir algı belirir. Yeni sonucun olumsuz olması bireyi “bu konuda ne olursa olsun kötü sonuçlar olacak” algısına yönlendirir.

Mağduriyet Rolü Öğrenilmiş çaresizliğe toplumlarda en fazla maruz kalan gruplar kadın ve çocuklardır. Bulundukları durumdan kurtulabilmeleri için hırpalanmış kadın ve çocukların barınabilecekleri evler mevcuttur. Bu evlerde amaç bireylerin kaybettikleri öz güvenlerini onlara yeniden kazandırmak ve çevreye olan algılarını değiştirmektir. Öğrenilmiş çaresizlik durumlarından en fazla etkilenen grup ise hiç kuşkusuz çocuklardır. Küçük yaşlarda ebeveynleriyle yeterince iletişim kuramayan ve duygu ve düşüncelerini yeterli seviyede aktaramayan çocuklarda çaresizlik algısı oluşabilir.

Zihin-Beden İlişkisi Zihin ve bedenin hastalık ve sağlıklı durumlarda birbirinden ayrılmaz bir şekilde aynı doğrultuda olduklarına dair çeşitli çalışmalar ve deliller mevcuttur. Leslie Kamen, Judith Rodin ve Seligman zihinde bir hasar oluştuğunda bağışıklık sisteminde de zayıflık oluştuğu fikrini savunmaktadır. Bu konuda bireylerden sağlıklı oldukları zamanlarda, strese maruz kaldıkları zamanlarda ve olumsuz sonuçlarla mücadele ettikleri sıralarda alınan kan örnekleri ile bu görüş doğrulanmıştır. Karamsar ya da depresif bireylerden alınan kan örneklerinde baskılayıcı hücrelerin çoğunlukta olduğu dikkat çekmiştir. Baskılayıcı hücrelerin çeşitli hastalıklara sebep olduğu bilgisi göz önüne alınırsa olumsuz durumların 20-30 yıl sonra ortaya çıkabilecek hastalıkların oluşmasına sebep olabileceği ortaya konmuştur.

Yeni Araştırma Yöntemleri Çaresizlik ve umutsuzluk kavramları tıpkı insanlık tarihi kadar eskidir. Çaresilik ve umutsuzluk kavramlarını kapsayan öğrenilmiş çaresizlik teorisi 1960’lı yıllaın ortalarında Pensilvanya Üniversitesi’nde Seligman, Steven F. Maier, and J. Bruce Overmier tarafından geliştirilmiştir. Bu teoride çevrenin birey üzerindeki etkisi ele alınır ve bireyi depresyon haline götürebileceği, yıllar sonra ortaya çıkabilecek hastalıklara sebep olabileceği hususları üzerinde durulmaktadır. Buna göre olumsuz durumlarla karşılaşan bireyin çevresi mercek altında tutulur.

250

ÖĞRENME Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik temelleri; öğrenme; motivasyon Çalışma Alanı: Öğrenme üzerindeki biyolojik etkiler; araçsal şartlandırma; Pavlov tipi şartlanma; problem çözme Anahtar Kelimeler: Klasik şartlanma; beklenmedik olay; etki kanunu; öğrenilmiş çaresizlik; edimsel koşullanma; şekillendirme 1800’lü yılların sonunda fark edilen “öğrenme” kavramı psikologların ilgi odağı olmuştur. Bunun önemli sebeplerinden biri öğrenilen bilgilerin davranışlara yansıması ve davranış değişikliklerine yol açmasıdır. Psikologlar öğrenme hakkında çalışmaları kuşlar, kemirgenler ve insanların yer aldığı deneylerde gerçekleştirmişlerdir. Bilim adamları öncelikle öğrenmenin temelleriyle ilgili araştırmalar yapmışlardır. Daha sonra kontrol grupları kullanarak yaptıkları deneylerde çeşitli parametreleri değiştirdiklerinde oluşan farklılıkları gözlemlemişlerdir. Ayrıca insanlar dışında gerçekleştirilen deneyler hayvanlar hakkında daha geniş bilgilere sahip olmamızı sağlamıştır. Öğrenmenin başlıca iki türü vardır.

Bunlardan ilki diğer adı Pavlov tipi şartlanma ola klasik şartlanmadır. Bir başka deyişle çevresel uyaranlara verilen yanıtları (refleksleri) kapsayan öğrenmedir. İkincisi diğer ismi araçsal şartlandırma olan edimsel şartlanmadır ve refleksif olmayan davranış düzenlemelerini kapsar. Amerikalı psikolog Edward Thorndike 1898 yılında edimsel şartlanmanın ortaya çıkarılmasında öncü olmuştur. Daha sonraları, 1930 yılında edimsel şartlanma çalışmaları B. F. Skinner tarafından genişletilmiştir. 1960’lı yıllara gelindiğinde Amerikalı psikologlar Martin Seligman, StevenMaier, J. Bruce Overmier ve meslektaşları olayların kontrol edilebilirliğinin ileri bir dönemde öğrenmeyi geliştirici etkileri olduğunu keşfetmişlerdir. Sık aralıklı elektrik çarpmasına maruz kalan ve kaçamayan köpeklerin bir süre sonra kaçmalarına imkân olmasına rağmen elektrik şoku verildiğinde kaçmamaları Seligman ve arkadaşları tarafından öğrenilmiş çaresizlik olarak adlandırılmıştır. Öğrenme ile değişen davranış değişikliklerine fizyolojik değişimler de eşlik eder. Öğrenme beyindeki sinir hücrelerinin birbirleri ile kurdukları ilişkinin gücüne bağlıdır.

251

Klasik Şartlanma Klasik şartlanma ilk kez1800’lü yılların sonu ve 1900’lü yılların başlarında Ivan Pavlov tarafından araştırılmıştır. Çevresel bir uyarana verilen cevabın, o uyaran algılandığında alışkanlık haline gelmesi durumudur. Klasik şartlanma çeşitli davranış değişikliklerine de yol açar. Örneğin odunlukta yaban arısı tarafından sokulan bir kişi bir daha odunluğa girmek istemeyebilir. Bu durumu odunluğa defalarca girip çıkarak ancak yenebilir. Bunun gibi birçok fobinin klasik şartlanma sonucu oluştuğu düşünülmektedir.

Edimsel Şartlanma Edimsel şartlanma ilk kez Thorndike tarafından 1800’lü yıllarda ortaya çıkarılmıştır. Davranışlarda gönüllü olarak yapılan değişiklikleri kapsar ve çalışma mekanizması deneme-yanılma-öğrenme şeklindedir.

Edimsel şartlanma sonucu istenilen cevapların alınana kadar devam ettirilmesi ve istenen sonuçların tekrar ettirilmesi şekillendirme kavramının karşılığıdır. Küçük çocuklarda dil öğrenme bir şekillendirmedir.

Teşvik Etmek Ve Cezalandırmak Öğrenme sürecinde özellikle ebeveynlerin çocuklara sergiledikleri davranışlar karşısında teşvik etmeleri veya cezalandırma yoluna gitmeleri çocuklarda aynı davranışı tekrar edip etmeme hususunda önem taşır.

Pozitif cezalar hatalı bir davranışın tekrarlanma olasılığını düşürürken negatif cezalar, olumsuz bir durumla karşılaşmanın bireyin kendisine zarar vereceği düşüncesiyle tekrarlanma olasılığını en aza indirir. Negatif teşvik, pozitif ceza ve negatif cezaların caydırıcı rolü vardır. Fakat cezaların fiziksel olarak uygulanması özellikle çocuklarda saldırganlık davranışının öğrenilmesiyle sonuçlanabilir. 1970 yılının başlarında Amerikalı psikolog Murray Straus ve arkadaşları fiziksel cezanın çocuklar üzerindeki etkisini araştırmıştır. Bu araştırmaya göre anti sosyal davranışların artması ve çocuklardaki bilişsel süreçlerin zayıflamasına sebep olmaktadır. Öğrenilmiş Çaresizlik Öğrenilmiş çaresizlik uzun vadede olumsuz duruma maruz kalmış canlıların tüm çabalarına rağmen olumsuz durumdan kurtulamayacağı algısının oluşması ve daha sonra olumsuz durumdan kurtulma imkânı 252

varken kurtulmak için sergilediği davranışların azalması veya tükenmesidir. Öğrenilmiş çaresizlikte bir caydırıcılık söz konusu olmasına rağmen olumsuz durumlardan kaçınma davranışlarını öğrenmeye bir kapalılık da söz konusudur. Öğrenilmiş Yaratıcılık Ve Değişken Olumlu davranışların desteklenmesinin aynı bireyde ileride nelere sebep olabileceği 1970’li yıllarda araştırılmaya başlamıştır. Övgü ve ödülün faydalı davranışların geliştirilmesi üzerinde pozitif etkileri vardır. Örneğin bir çocuğun çizdiği resimlerin aldığı övgü çocukta resim çizme özgüveninin artmasına sebep olur. Zaman içerisinde hem daha fazla hem de daha başarılı resimlerin ortaya çıkması ihtimali artar. Bu durum öğrenilmiş yaratıcılığa güzel bir örnektir. Öğrenilmiş değişkenlik ise otizmli çocuklar dâhil yunuslar, ratlar ve güvercinler üzerinde çalışılmış ve içerisinde bulunan durumdan uzaklaşmak ve farklı davranışlar sergilemektir.

Problemler karşısında yeni yaklaşımlar denemek bir öğrenilmiş değişkenlik örneğidir ve öğrenilmiş yaratıcılığa sebep olur. Öğrenmenin Biyolojik Temelleri Öğrenme çoğunlukla vücutta çeşitli fizyolojik değişimleri de beraberinde getirir. 1960’lı yılların başlarında Eric R. Kandel ve çalışma arkadaşları büyük deniz salyangozu Aplysia’nın basit öğrenme mekanizmasını araştırmışlardır. Bu çalışmada denek olarak büyük deniz salyangozunun seçilmesinin sebebi basit bir sinir sitemi ağına ve büyük nöronlara sahip olmasından dolayıdır. Nöronlar arasındaki etkileşimin çeşitli metotlarla artırılmasıyla salyangozda öğrenme düzeyinin artması, öğrenme mekanizmasının açığa çıkarılmasında çok önemli ve temel bir bilgidir. Ayrıca bu çalışma Nobel ödüllüdür ve daha sonra diğer canlılarda da tekrarlanmıştır. Karmaşık yapılı organizmaların (özellikle memeliler) öğrenme mekanizmalarının açığa çıkarılmasında oldukça etkin bir rolü vardır.

253

254

ÖĞRENME BOZUKLUKLARI Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Çocukluk ve ergenlik dönemi bozuklukları Anahtar Kelimeler: Yazılı anlatım bozukluğu; disleksi (okuma bozukluğu); öğrenme engelliliği; aksi belirtilmemiş öğrenme bozuklukları; aritmetik hesap bozukluğu; fonolojik süreç; okuma bozukluğu Bireylerin yaş, eğitim ve zekâ seviyesinin altında bir başarı sergilemesi (yeterli hızda ve anlaşılabilir seviyede okuyamama gibi); günlük yaşamda sahip olması gereken başarı ve becerilere sahip olamaması ve herhangi bir duyu bozukluğu (gözlerin görmemesi, kulakların duymaması gibi) öğrenme bozukluklarının klinik tanısında kullanılan genel kriterlerdir. Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’nda öğrenme bozuklukları Okuma Bozukluğu, Aritmetik Hesap Bozukluğu, Yazılı Anlatım Bozukluğu ve Aksi Belirtilmemiş Öğrenme Bozuklukları olmak üzere toplamda 4 alt başlık halinde ele alınır. İlk üç alt başlık okul yaşantısında kolaylıkla fark edilebilir bozukluklardır ve dördüncü alt başlık, ilk üç alt başlık altında toplanmayan bozuklukların yer aldığı kısımdır. Çeşitli tartışmalara rağmen IQ öğrenme bozukluklarının belirlenmesinde önemli bir faktördür.

Yaygınlık Öğrenme bozukluklarına ait yaygınlık oranları başarı ile zekâ arasındaki ilişkilerin ortaya konmasında kullanılan yöntemlere bağlıdır.

Amerika’da okul çağlarında öğrencilerde yapılan bir araştırmaya göre her beş çocuğun dördünde ya okuma bozukluğu görülmektedir ya da aritmetik hesap bozukluğu ile yazılı anlatım bozukluğu birlikte görülmektedir.

Benzer bir araştırmanın sonuçlarına göre erkek öğrencilerde görülen öğrenme bozuklukları kız öğrencilerde görülen öğrenme bozukluklarından fazla olduğu rapor edilmesine rağmen daha detaylı ve dikkatli çalışmalar neticesine kız ve erkek öğrenciler arasında bu oranın hemen hemen eşit olduğu ortaya konmuştur. Öğrenme bozuklukları genellikle dil bozuklukları, iletişim bozuklukları, dikkat eksikliği-hiperaktivite bozukluğu ya da davranış bozuklukları ile birlikte görülmektedir.

255

Etyoloji En fazla görülen öğrenme bozukluklarından olan okuma bozukluklarının genetik temelli olduğu yönünde güçlü ampirik kanıtlar mevcuttur.

John C. DeFries ve çalışma arkadaşları disleksi diğer adıyla okuma bozukluklarının %60 oranında genetik temelli olduğunu ortaya koymuştur.

Lon R. Cardon ve çalışma arkadaşları ise disleksiye sebep olan 6 kromozom tanımlamışlardır. Bu çalışmalara göre disleksi sebebi nörofizyolojik gelişimdeki zayıflıklardır ve merkezi sinir sisteminde fonksiyon bozuklukları söz konusudur. Nörolog Samuel T. Orton disleksi ile beyin yarı küreleri arasındaki ilişkiden söz etmiştir. Canlı denekler üzerinde yapılan deneylerde gerçekten de sol yarı küresinde bulunan nöronları hasarlı bireylerde öğrenme bozuklukları keşfedilmiştir. Okuma bozukluklarında etkili olan faktörler yalnızca genetik ve nörofizyolojik değildir aynı zamanda dil öğrenimi ve fonolojik süreçler de etkilidir.

Değerlendirme Değerlendirme bir amaca ulaşmak için toplanan verilerin analiz edilmesi anlamına gelir. Öğrenme bozukluklarının değerlendirmesinde ise özel durumlar söz konusudur ve bu özel durumlar düzeltildikten sonra bireyler hakkında değerlendirmeler yapılmalıdır. Örneğin öğrenci görme zorluğu yaşıyorsa ve derste ekranda/tahtada yazılı metinleri okuyamadığı için sorulan sorulara cevap veremiyorsa bu durum öğrencide bir öğrenme bozukluğunun olduğu anlamına gelmez. Görme ile ilgili tedavisi yapıldıktan sonra değerlendirme tekrar yapılmalıdır. Bu gibi öğrenmeyi engelleyen durumların erken fark edilmesi ve tedavisi öğrencilerin başarı düzeylerini önemli ölçülerde etkilemektedir.

Tedavi Öğrenme bozuklukları görülen bireylerin çoğunun özel bir eğitime ve/veya tedaviye ihtiyaçları vardır. Nöropsikolojik eğitimler, psikoeğitim yöntemleri, davranışsal ya da bilişsel-davranışçı terapiler ya da bilişsel eğitimlerin öğrenme bozuklukları görülen bireylerde bozukluğun kriterlerine bağlı olarak tekli ya da birleşik halde uygulamaları başarıyla sonuçlanmaktadır.

256

MANTIK VE DÜŞÜNCE Psikoloji Çeşidi: Biliş Çalışma Alanı: Bilişsel süreçler; düşünce Anahtar Kelimeler: Atmosfer hipotezi; ulaşılabilirlik; inanma-önyargı etkisi; onaylanmış önyargı; tümdengelim; mantık yanılması; höristik; tümevarım; temsil edilebilirlik; kıyas Mantık ve düşünce ya tümdengelim ya da tümevarım olarak sınıflandırılmaktadır. Doğru bir tümdengelim yöntem izlenildiğinde sonuç doğrudur fakat bunun aksine doğru bir tümevarım yöntemi izlenilse de sonuç yanlış olabilir. Birçok durumda tümdengelim yönteminde genel prensiplerden özel durumlara geçiş varken; tümevarım metodunda özel durumlardan genel prensiplere geçiş vardır. Tümdengelim için şu örnek bir klasiktir: • Tüm insanlar ölümlüdür.

• Sokrates bir insandır.

• Sokrates bir ölümlüdür.

• Tümevarımda ise daha az kesinlik söz konusudur: • Hayatımda bugüne kadar gördüğüm tüm kargalar siyahtır.

• Tüm kargalar siyahtır.

Höristik Tümevarım çalışmalarında “sezgisellik” söz konusudur. Ayrıca karşılaşılan durumlarda önceki durumları hatırlama, olaylar arasında çeşitli bağlantılar kurma söz konusudur.

Anlam Çıkarma Kuralları Anlam çıkarmada 2 kural geçerlidir. Bunlardan ilki modus ponenstir ve bir önermenin doğrulanması anlamına gelir. Diğeri modus tollenstir 257

ve önermenin reddedilmesi anlamına gelir. Bir başka deyişle modus ponens P olayı olursa Q olayı da olur ifadesinden; P olayı olmuştur öyleyse Q olayı da olmuştur sonucuna varmaktır. Modus ponens uygulayarak bir örnek inceleyelim: 1. Eğer geçen gece yağmur yağsaydı oyun iptal edilirdi.

2. Dün gece yağmur yağdı.

3. Oyun iptal edildi.

Daha iyi anlamak açısından modus tollens uygulayarak bir örnek inceleyelim: 1. Oyun iptal edilmedi.

2. Geçen gece yağmur yağmadı. İnsanlar günlük hayatlarında genellikle modus ponensi tam anlamıyla uygulayabilmekte fakat modus tollensi tam anlamıyla uygulayamamaktadırlar.

Bilgi Ve İnanışların Etkileri Bireylerin bir konuda bir sonuca varırken bazı hususları göz önünde bulundurup bazı hususları ise görmezden gelmesi o konu ile ilgili sahip olduğu bilgi ve inanışların etkisiyle olur ve elbette bu durum bir konuya karşı ön yargılı olmaktan daha faydalıdır. Bir sonuç geçersizse fakat inandırıcıysa insanlar bu sonucu geçerli olarak kabul etmektedir oysa bir sonuç geçerli fakat inandırıcı değilse insanlar bu sonucu geçersiz olarak kabul etmektedir.

Düşüncelerdeki Önyargılar Bireyler bir konuda sonuca varacakları zaman o konu hakkındaki bilgi ve inanışlarından faydalanırlar. Bu durum elbette önemlidir. Bazı durumlarda ise sonuca varırken konu hakkındaki bilgi ve/veya inanışlarının yanında sezgilerini veya çağrışım metotlarını da kullanırlar fakat bu çoğunlukla doğru değildir. Sezgisellik ya da çıkarım/çağrışım yapma çeşitli ön yargıların oluşmasına sebep olmaktadır.

258

Çalışmanın Geçmişi 20. yüzyıla kadar tümdengelim mantığı ile insan düşünce psikolojisinin aynı konular olduğu kabul edilmekteydi. Matematikçi George Boole çalışmalarında belirli konular karşısında bireylerin mantıklı karar verememelerini zihinsel süreçlerindeki bir aksaklık olarak nitelendirmektedir. Oysa zihinsel aksaklığın olmadığı durumlarda bireyler mantıklı olduğunu ve mantıksal düşünme yeteneğinin insanı diğer canlılardan ayıran önemli bir özellik olduğunu düşünmektedir. Mantıkla ilgili yapılan çalışmalar modern bilişsel psikolojinin ayrılmaz bir parçasıdır.

Frederic C. Bartlet, Jerome S. Bruner, Jacqueline J. Goodnow ve George A. Austin gibi önemli isimler 20. yüzyılda oldukça önemli çalışmalar gerçekleştirmişlerdir. Çalışmalara Bilgisayarın Dahil Edilmesi 20. yüzyılın ikinci yarısında mantık ve düşünce çalışmalarında bilgisayar kullanılmaya başlandı. Bu sayede hedeflendiği gibi insanın bilişsel süreçlerinin daha iyi anlaşılması sağlanmıştır. Ayrıca bilgisayarın bilişsel süreçleri analizci yöntemlerle ele alması yapay zeka hakkında çalışan araştırmacılara da önemli ölçüde rehberlik etmiştir.

259

260

DELİLİK-Tarihsel Kavramlar Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Genel yapı ve sorunlar; anormallik modelleri Anahtar Kelimeler: İltica; ruhsal bozuklukların biyopsikososyal modeli; Zihinsel yetersiz, yaşlı, deli vb. kapatıldığı kurumların kapatılması ya da bu uygulamanın sonlandırılması; delice saplantı; hümoral dengesizlik; lobotomi; delilik; manevi tedavi; fenotiazinler İnsanlar aile ve topluluklar içerisinde nasıl davranmaları gerektiğini öğrenebilen sosyal canlılardır. Öğrenilen davranışlar tarihsel dönemler, kültür, coğrafya ve din gibi faktörlerden etkilenirler. Sosyokültürel yapılara göre değişen değerler beraberinde davranış farklılıklarını da getirir.

Davranış farklılıkları bazen çok ileri boyutlarda olabilmektedir. Örneğin eski dönemlerde Hristiyanlar, akıl hastası bireylerin ruhlarının şeytan tarafından ele geçirildiğine inanmaktaydılar. Bu düşünceden dolayı çeşitli acımasız muameleler ile karşı karşıya kalan akıl hastası bireylerin durumları toplumda hoşgörü ile karşılanmamaktaydı. 19. yüzyıldan önce akıl hastası bireylerin bakımı aile ve çeşitli görevli topluluklar tarafından yapılmaktaydı; eğer hastaya güç yetirilemezse elleri kelepçelenmekte, deli gömleği giydirilmekte ve evlere hapsedilmekteydi. 18. Yüzyılda gerçekleşen Amerikan ve Fransız devrimleri ile birlikte insan haklarına özel bir vurgu yapılmasıyla birlikte toplumların akıl hastalarına olan bakış açıları da önemli ölçüde değişmiştir. Benzer şekilde akıl hastaları için kullanılan terimler ve ifadeler de değişti. Güncel olarak bu dönemler için ruhsal bozukluk dönemi ifadesi kullanılmaktadır.

Delilik Konusuna Erken Dönemdeki Bakış Açıları Erken dönemlerde akıl hastası bireylerin ruhlarının şeytan tarafından ele geçirildiğine inanılmaktaydı ve akıl hastası bireyler toplum tarafından dışlanmakta hatta kötü muamelelere maruz kalmaktaydılar.

Tıbbın babası olarak bilinen Yunan hekim Hipokrat akıl hastalığının biyolojik sebepleri olduğunu ve ampirik çalışmalar ile bu sebeplerin açıklanabileceğine inanmaktaydı. Batı tarihinin Karanlık Çağ olarak bilinen dönemlerinde akıl hastalarına saygılı ve duyarlı bireyler olsa da bu bireyler azınlık bir grubu oluşturmaktaydılar.

261

18. Ve 19. Yüzyıldaki Bakış Açıları 18. yüzyılda gerçekleşen Fransız ve Amerikan Devrimleri’nden sonra gelişen ve genişleyen insan hakları akıl hastalarına olan saygının ve duyarlılığın artmasına sebep olmasına rağmen yine de hastaların kapatıldıkları yerlerde gördükleri muameleler kontrol altına alınamamaktaydı. Amerikalı bir araştırmacı olan Dorothea Lynde Dix akıl hastaları için devlet hastanelerinin açılmasında önemli mücadeleler vermiştir ve bu dönemlerde mücadeleleri başarıyla sonuçlanmıştır. Alman psikiyatrist Emil Kraepelin psikopatolojide bilimsel bir sınıflandırma sistemi geliştirmek için çok değerli çalışmalar gerçekleştirmiştir. Sigmund Freud ruhsal bozukluk bilimini geliştirmek için önemli çalışmalar yapmıştır.

Modern Tıp Ruhsal bozuklukların tedavisi için çeşitli yöntemlerin kullanılmaya başlanması 20. yüzyılın ilk dönemlerine denk gelmektedir. Şok insülin tedavisi, elektrokonvülsif (elektrik çarpması) tedavisi bunlardan bazılarıdır. 1930 yıllarında kullanılmaya başlanan önemli bir yöntem prefrontal lobotomidir. Daha sonraları psikotik hastaların tedavisinde kullanılan fenotiazinler ile akıl hastalıklarının tedavisinde etkili yöntemlere geçiş de başlamıştır. Ameliyat esnasında kullanılan sakinleştiriciler akıl hastaları için de kullanılmıştır. 1955 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde bir antipsikotik ilaç olarak klorpromazinin kullanımı akıl hastalıklarının tedavisinde devrim niteliğindedir. Ancak modern tıp kapsamında kullanılan ilaçların yan etkileri mevcuttur.

Bozukluk Ve Disfonksiyon 20. yüzyılda ruhsal bozuklukların tanımları ile sebep ve tedavileri üzerine yoğunlukla araştırmalar yapılmıştır ve araştırmalar günümüzde de devam etmektedir. Psikologlar akıl hastalarının tedavilerinde bu bireylerin zihinsel yeti ve kişiliklerini de değerlendirmektedirler. Genellikle bu bozukluklar aileyi, arkadaşları ve sosyal çevredeki bireylerin davranışlarını anlamlandırama ile başlar. Bir başka deyişle bireyin “normal” olarak algıladığı rutinler dahi “normal” olarak algılanmamaya başlar.

Ruhsal bozuklukları olan insanlar durumlarının ilerlemesi halinde olmayan nesneleri var gibi görmeye başlarlar. Bir başka deyişle halüsinasyonlar görmeye başlarlar. Halüsinasyonlar ortamda başka bireyler tarafından herhangi bir suretle algılanmayan görsel ya da işitsel kavramları kapsar.

262

Ruhsal bozuklukların bir başka çeşidi ise sanrılardır. Sanrılara sahip bireyler olayları ve durumları çoğunlukla kurgularlar ve genellikle yanlış ve tuhaf fikirlere sahiptirler. Çeşitli ruhsal bozuklukların önemli bir sebebi duygusal sorunlar olabilir.

Tedavi Yaklaşımları Erken dönemlerde akıl hastalarının maruz kaldıkları kötü muamelelerin yerini zamanla –az da olsa- ılımlı yaklaşımların alması tedavi yöntemlerinde terim ve ifadelerde farklılıkların oluşmasına sebep olmuştur.

19. Yüzyılda ciddi ruhsal sorunları olan bireyler için psikotik terimi kullanılmıştır. 20. yüzyılın sonlarına doğru ise nevroz kavramı kullanılmaya başlanmıştır. Fakat iki kavram arasında çeşitli farklar olduğuna dikkat çekilmiştir ve birbirlerinin yerine kullanılıp kullanılamayacağı hakkında çeşitli tartışmalar yapılmaktadır. Ruhsal bozuklukların tanısında Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı kullanılmaktadır. Bozuklukların tedavisi için devlet hastaneleri önemli görevler üstlenmiştir. Tedavi yaklaşımları değerlendirilirken aile, toplumun yaşam tarzı, sosyal ve kültürel baskı ve önyargılar da değerlendirmeye alınmalıdır.

263

264

HAFIZA Psikoloji Çeşidi: Bellek Çalışma Alanı: Bilişsel süreçler Anahtar Kelimeler: Epizodik bellek; ikonik bellek; uzun süreli bellek; bellek iz; şemalar; anlamsal bellek; duyusal bellek; kısa süreli hafıza İnsan belleği evrendeki en karmaşık fenomenlerden birisidir. Bu karmaşık fenomen aynı zamanda birkaç saniye önce kendisine sunulan bilgiyi unutabilme yeteneğine de sahiptir. Hem bu denli karmaşık hem de kolayca silinebilen verilerin yer aldığı bellek sistemini anlayabilmek için bir teorinin gerekliliği kolayca fark edilir olmuştur. Bellek sisteminde kısa dönemli, uzun dönemli ve duyusal hafıza olmak üzere 3 ana form belirlenmiştir. Kısa süreli bellekte yeni edinilen bilgiler geçici olarak kaydedilir ve kayıt geçerliliği genellikle 20 saniyeden daha uzun değildir. Kısa süreli belleğin hızla kaybolmaya başlaması hafıza zayıflamasına işaret eder. Uzun süreli hafızada, belleğe alınan kayıtlar çeşitli tekrarlama ve hatırlama yöntemleriyle daha uzun süreler kayıtlı kalır. Uzun süreli hafıza hakkında çalışan bazı araştırmacılar bu hafıza çeşidini epizodik ve semantik olmak üzere 2 ana alana ayırmaktadırlar. Epizodik hafıza bireyin ömrü ile zamansal kavramlar arasındaki ilişkileri temsil eder. Yaşlılık döneminde bir olayla karşılaşıldığında (veya benzer bir durumda) çocukluk dönemine ait bir olayın hatırlanması epizodik hafızaya örnek olarak verilebilir. Semantik hafıza insanın tüm ömrü boyunca edindiği yetenekleri, öğrendiği bilgileri, kavramları ve becerileri temsil eder. Duyu hafızası ise belirli bir duyu uyaranına maruz kalındığında ortaya çıkar.

Belirli bir koku alındığında bireyin geçmişe yönelik bir olayı/ durumu hatırlaması örnek olarak verilebilir. Bazen de simgelerin hafızada kalması söz konusudur. Bellek hakkında geliştirilen teoriler genellikle zihinsel süreçlerle ilişkilidir. Ve beynin belirli bölgelerinde oluşan değişimler söz konusudur. Hafıza bir anlamda ömür boyu edinilen verilerin, tecrübelerin kaydıdır. Kayıtlar hafızaya alınmıyor olsaydı yaşamda karşılaştığımız hiçbir olayı, durumu, kişiyi hatırlamayacak ve tehlikelere karşı daha açık bir durumda kalacaktık.

265

Çağrışımcılık, Bilişsel Kuram Ve Nöropsikoloji Bellek teorisinin amacı, belleğin sistemli bir şekilde nasıl çalıştığını ortaya koyarak benzer sistemleri çeşitli yazılımlar, donanımlar kullanarak yeniden yapabilmektir. Bu konu hakkında en etkili teoriler bilişsel psikoloji ve nöropsikoloji alanlarında ortaya konan teorilerdir. Teorilerin bilgiyi belleğe alma ve işleme hakkında çalışma mekanizmaları farklı farklıdır. Ayrıca aktif ya da pasif bellek kavramları da değişkenlik göstermektedir. Bu teorilerden biri 19. yüzyılın sonlarına doğru Hermann Ebbinghaus’un laboratuvarında yaptığı çalışmalar neticesinde ortaya koyduğu “ilgisiz iki kavram arasında kurulan bağ” olarak tanımlanan çağrışımcılık teorisidir. Bu bağ uyaran ve uyarılan arasındaki ilişkinin gücüne bağlıdır. Bazı durumlarda çok ilgisiz de olabilmektedir. Ancak bağın güçlü olduğu fark edilirse bu bir alışkanlık haline gelir, iç yanıtlar kuvvetlenir ve bireyde davranış değişikliklerine sebep olur. Bu şekilde karmaşık soyut zihin süzgecinden somut davranışlara doğru bir geçiş söz konusudur. Bilişsel teoriler ise çoğunlukla zihinsel süreçlerin mekanizmalarını açıklayabilmek üzerine çalışmaktadır, yapay bellek elde etme çabaları devam etmektedir. Tüm hafıza çeşitlerinde kaydedilen verilerin işlenmesi de oldukça zor olduğundan çeşitli şemalar çizilmesi verilere kolaylıkla erişilmeyi bir parça daha mümkün kıla ve bu konuda bilgisayarlardan destek alınmaktadır. Nöropskoloji alanında geliştirilen teori ise bellek hakkında geliştirilen üçüncü büyük teoridir. Bu teoride uyarı alındığında sinapslar ve nöronlar arasında gerçekleşen kimyasal ve fiziksel değişimler detaylı bir şekilde araştırılmış ve sonuçlar kayıt altına alınmıştır.

Hafıza Bozukluklarına Klinik Yaklaşımlar İnsan hafızasını geliştirmek daha etkin bir şekilde kullanmak elbette belleğin yapısının ve çalışma mekanizmasının açık bir şekilde ortaya konulmasıyla mümkündür fakat yukarıda bahsedilen üç büyük teorinin üçü de tek başına bu ilişkileri açıklamaya yeterli değildir. Çağrışım teorisinde çeşitli kısaltmalar, tekerlemeler, kodlamalar iki kavram arasında ilişki kurmak için kullanılır. Bilişsel teoride ise öğrenilen bilginin niçin öğrenildiğine dair sorular ve cevaplar yer aldığından hatırlanması nispeten daha kolaydır. Nöropsikolojik çalışmalara göre bazı durumlarda (ilk öpücük, ilk deprem felaketi) hormonal değişimler de söz konusu olduğundan hatırlanması daha kolaydır. Bir başka deyişle bir bilgi öğreni266

lirken fiziksel ya da kimyasal değişimler söz konusu oluyorsa bu bilgilerin hatırlanması daha muhtemel ve kolaydır. Alkollüyken alınan verilerin hatırlanmaması belirli hücrelerde uyuşmaya sebep olduğundandır ve alkol kullanımı hafıza kayıplarını tetikler. Beynin belirli bölgelerine ciddi hasarlar veren kazalar, şiddet içerikli spor aktiviteleri, felç, tümörler ve alkolizm hafıza kayıplarının önemli sebepleri arasındadır. Alzheimer da bellek kaybının söz konusu olduğu bir hastalık olup sebepleri hakkındaki araştırmalar devam etmektedir.

Belleğin Fizyolojik Esasları Bellekte verilerin kaydedilmesi ve daha sonra kayıtlı verilerin işlenme mekanizmalarının anlaşılması elbette beynin yapısının tamamıyla bilinmesiyle ilgilidir. Beyinde yer alan sinir hücreleri, sinapslar ve salınan kimyasalların aralarındaki etkileşimler belleğin fizyolojik esaslarının temelini oluşturur. Kısa süreli hafızanın bilgi alış verişinde daha az sinir hücreleri ile sinaps oluşumu ve daha az kimyasal salınımlar söz konusu iken uzun süreli hafızada daha fazla sinir hücreleri ile sinaps oluşumu ve daha fazla kimyasal salınımlar, protein sentezleri, hücreler arası geniş nöral devreler oluşumu söz konusudur.

Hafızadakileri Alma/Kullanma Hafızada kaydedilen verilerin alımı/ kullanımı tanıma ve hatırlama ile gerçekleşir. Tanıma, bireyin daha önce öğrenmiş olduğu bilgilerdir.

Tekrar gördüğünde, duyduğunda ya da hissettiğinde tanıma fiili kolaylıkla gerçekleşir. Aslında bu bir filmi tekrar görmeye benzer. Hatırlama ise bir uyarana maruz kalındığında soru-cevap yöntemiyle aslında bilinen bir verinin bellekten çağrılmasıdır.

267

268

HAFIZA-Hayvan Araştırmaları Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik temelleri; bellek Çalışma Alanı: Öğrenme üzerinde biyolojik etkiler; sinir sistemi; Pavlov tipi şartlanma Anahtar Kelimeler: Anterograd amnezi; engram (hücre metabolizmasındaki sürekli değişim hali); beyin hasarı deneyleri; genetik mühendisliği; hipokampus; prefrontal korteks; retrograd amnezi; felç İnsan hafızası çalışmalarında etik olarak insan kullanılmaz. Bunun yerine hayvanlar üzerinde modellemeler yapılır. Bu modellemelerde çoğunlukla kullanılan hayvanlar sıçanlar, fareler, güvercinler, tavşanlar, maymunlar, deniz sümüklü böcek, yassı solucan ve meyve sinekleridir ve çoğunlukla beyin-öğrenme mekanizmaları üzerinde araştırmalar yapılır.

Ivan Pavlov, Edward L. Thorndike, John B. Watson ve BF Skinner klasik ve edimsel şartlanmalar ve öğrenme ilişkileri üzerine önemli araştırmalar yapan öncü araştırmacılardır. Araştırmalar özellikle 1990 yıllarının sonlarında genetik mühendisliğinin hayvan beyni modellemeleri üzerine yaptığı çalışmalar ile hız kazanmıştır.

Belleğin Anatomisi Bellek araştırmalarında, bellek ile sinir sistemi arasındaki yakın ilişkinin incelenmesi hakkında ilk gözlemler Amerikalı psikolog Karl Lashley’e (1890-1958) aittir. Lashley belleğe bilgi kaydedilirken, bilginin kaydedildiği hücrelerin metabolizmasındaki fiziksel değişim halini (engram) incelemiştir. Fareler üzerinde yaptığı çalışmalarında bilgilerin kaydedildiği hücrelerde lezyon oluşması halinde bilgilerin de silindiğini kayıt altına almıştır. Daha sonraları yapılan kapsamlı araştırmalar Lashley’i desteklemiştir. Hayvanlar üzerine yapılan araştırmalarda bilgilerin çoğunlukla limbik sistemin bir parçası olan hipokampüse kaydedildiği ve dikkat ile öğrenme merkezinin ön frontal lob olduğu ortaya konulmuştur.

Belleğin Molekülleri Nörotransmiterler nöronlar tarafından salgılanan kimyasal habercilerdir ve sinir sistemi içindeki iletişim gereklidir. Hafızayı güçlü tutan en önemli nörotransmiterlerden biri glutamattır, belleğin gelişmesine yar269

dımcı olurken öğrenmeyi kolaylaştırır. Hafızayı güçlü tutan diğer nörotransmiter ise dopamin, asetilkolin, serotonin, norepinefrin ve endorfidir.

Kafein de belirli dozlarda kullanıldığı takdirde dikkati canlı tutmada etkin role sahiptir. İnsan Hafiza Bozuluklarında Hayvan Modellemeleri Hayvan araştırmalarının insan hafızası bozuklukları üzerine yapılan çalışmalar ve tedavi yöntemleri ile ilgili birçok uygulaması vardır.

Nörolojik bozukluklar ve beyin hasarları ile ilgili olarak hayvan modellemelerinden faydalanılmaktadır. Beyin hasarları ile ilgili ilk başarılı deneme 1950’li yıllarda yapılmış olup daha sonraları maymunlar ve sıçanlar üzerinde çalışılmıştır. Hayvan modellemelerinden özellikle hafıza kayıplarının sebeplerinin belirlenmesinde faydalanılmıştır. Buna göre hafıza kayıplarına felç, kalp durması ve karbon monoksit zehirlenmeleri özellikle sebep olmaktadır. Bu olayların hafıza kayıplarına sebep olmasındaki ortak yönü beyne oksijen gidememesidir. Hayvan modellemeleri sayesinde azalan oksijen miktarından beynin en fazla hangi kısmının ne düzeyde etkilendiği ortaya konmuştur. Hayvan modellemeleri sayesinde hipoksik yaralanmalar ve Alzheimer hastalığı gibi önemli hafıza bozuklukları da incelenmiş ve incelenmeye devam etmektedir.

270

MENTAL RETARDASYON (ZEKÂ GERİLİĞİ) Psikoloji Çeşidi: Gelişimsel psikoloji Çalışma Alanı: Çocukluk ve ergenlik dönemi bozuklukları; organik bozukluklar Anahtar Kelimeler: Doğuştan gelen; Down sendromu; fetal alkol sendromu; Frajil X sendromu; idiyopatik; zekâ katsayısı (IQ); mental retardasyon; fenilketonüri; teratojenler “Mental retardasyon” farklı bireyler için farklı anlamları çağrıştırmaktadır. Amerikan Derneği mental retardasyonu “Çocuklukta başlayan adaptif becerilerin sınırlanması ile karakterize olan bir durum” şeklinde tanımlamaktadır. Genel olarak, bireylerin yeteneklerinin çevre yapılarına ve beklentilerine uyumudur. Mental retardasyon IQ puanlarına göre 4 gruba ayrılmaktadır: Hafif retardasyon (IQ aralığı 50-70), orta dereceli retardasyon (IQ aralığı 35-50), şiddetli retardasyon (IQ aralığı 20-35) ve derin retardasyon (IQ aralığı 20 daha az). Hafif düzeyde zekâ geriliğine sahip bireyler toplumlarda bağımsız bir şekilde yaşayabilir, yaşamlarına kendi başlarına sürdürebilirken diğer üç gruba mensup bireyler yaşamlarını bağımsız olarak sürdüremeyip, bakıma ihtiyaç duyarlar. Zekâ geriliği genellikle birey henüz fetüs haldeyken başlar. Annenin gebelikte alkol tüketmesi bu durumu tetikler. Birçok tek gen hastalıkları ve kromozom anomalileri de belli başlı sebepler arasındadır.

Etiyoloji Zeka geriliğinin kökeni idiyopatiktir ve çoğunlukla belirli bir sebebi olmaz. S. Igumnov ve V. Drozdovitch tarafından bildirilen zihinsel ve davranışsal bozukluklar 1986 yılında meydana gelen Çernobil felaketine maruz kalmış çocuklarda açık bir şekilde gözlenmektedir. Radyasyona maruz kalmış çocukların kontrol grubuna göre daha büyük ölçüde entelektüel işlevsellik ve duygusal bozukluklara sahip olduğu belirlenmiştir.

Benzer komplikasyonlar MS Durkin ve arkadaşları Bangladeş’li çocuklarda doğum öncesi ve sonrası risk faktörlerinin değerlendirilmesiyle açığa çıkarılmıştır. Sebepler arasında her ne kadar gebelikte darbe, alkol, genetik bozukluklar, sosyoekonomik düzey gibi faktörler sıralansa da mental retardasyonun aslında çoklu faktörlerin birleşiminden oluştuğu düşünülmektedir.

271

Genetik Sebepler Zekâ geriliğinde kromozomal bozukluklar ve tek gen bozuklukları gibi genetik bozukluklar en önemli sebepler arasındadır.

Kromozomal Bozukluklar Down sendromu, ilk kez 1866 yılında John Langdon Down tarafından tanımlanmıştır. Sağlıklı bireyler 46 kromozom taşırken Down sendromlu hastalar 47 kromozom taşımaktadırlar. Genellikle annenin gebelik yaşının otuz beş sonrası olması ile ilişkili olup, Down sendromuna sahip olmayan bireylerin Down sendromlu çocukları olabilir. boy kısalığı, aşırı gevşek deri, kalın dudakları, göz epikantal kıvrımları, malforme kulaklar, kötü kas tonusu ve basık yüz profili ile kısa bir boyun gibi fiziksel özellikleri kolayca tanınabilen Down sendromlu bireylerin yetenekleri bilinçli ve özel eğitimlerle geliştirilebilir. Down sendromu mental retardasyonun en yaygın görülen formudur.

Tek Gen Bozuklukları Frajil X sendromu zekâ geriliğinin bilinen en yaygın ikinci genetik formudur. Kadınlara nazaran erkeklerde daha fazla görülmektedir. 1996 yılında Grant R. Sutherland ve John C. Mulley tarafından hazırlanan yararlı bir incelemeyle kırılgan X sendromu özellikleri belirlenmiştir. Buna göre Frajil X sendromu taşıyan bireyler karakteristik fakat değişik yüz hatlarına, orantısız ölçülerde kulaklara sahiptir. Bu bireylerin %80’inde zekâ geriliği söz konusudur. Fenilketonüri ise tedavi edilmediği takdirde yeni doğanlarda görülen ve zekâ geriliğine sebep olan bir başka genetik bozukluktur. Çevresel Sebepler Mental retardasyonun en önemli sebepleri arasında genetik kaynaklı sebepler olduğunu söylemiştik. Genetik sebepler kadar olmasa da bazı çevresel faktörler de zekâ geriliğinin sebepleri arasındadır. Bu faktörler teratojenler olarak isimlendirilir ve bazı potansiyel teratojenlere alkol, uyuşturucu, viral enfeksiyonlar, radyasyon, diyabet, malnütrisyon ve çevresel toksinler örnek olarak verilebilir.

272

Önleme Ve Tedavi Toplumlarda görülen zekâ geriliğinin önlenmesinde alınacak en önemli tedbir eğitimdir. Özellikle aile öykülerinde mental retardasyona sebep olan genetik bozukluklara sahip ebeveynlerin geç yaşlarda anne baba olmama konusunda eğitilmeleri ve teratojenler hakkında geniş bilgiye sahip olmaları sağlanmalıdır.

273

274

DUYGUDURUM BOZUKLUKLARI Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Depresyon Anahtar Kelimeler: Bipolar I bozukluk; siklotimik bozukluk; depresif dönem; distimik bozukluk; hipomanik dönem; majör depresif bozukluk; manik atak; doğum sonrası başlangıcı; hızlı döngülü; mevsimlik düzen Duygudurum bozuklukları ile ilgili düşünceler ve açıklamalar milattan öncesine dayanmaktadır. Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’nda duygudurum bozuklukları ile ilgili açıklamalar yer almaktadır. Buna göre duygudurum bozuklukları majör depresif bozukluk dönemi, manik dönem, karma dönem ve hipomanik dönem olmak üzere 4 kısma ayrılır. Majör depresif bozukluk dönemindeki bir kişi en az iki hafta süreyle depresif ruh hali içerisindedir. Yeme ve uyku bozuklukları, sürekli suçluluk hissi, ölüm ve intihar gibi düşünceler majör depresif bozukluk dönemindeki bireylerde sıkça gözlenen durumlardır. Manik dönemdeki bireylerde ise en az bir hafta aşırı sinirlilik hali gözlenir. Bu dönemlerde bireylerde uykuya olan ihtiyaç azalır, yüksek sesle ve hızlı bir şekilde konuşma söz konusudur.

Hipomanik dönemde bu belirtiler daha hafif bir şekilde seyreder. Karma dönem geçiren bireylerde ise hem manik belirtileri vardır hem de majör depresif dönem belirtileri vardır. Distimik bozukluk en az iki yıl süren hafif şiddetlerdeki depresyon halini kapsar. Bipolar I bozukluğu bir ya da daha fazla manik dönem veya karma dönem ile majör depresif bozukluk dönemini kapsar. Bipolar II bozukluğu en az bir hipomanik dönem ile birlikte bir ya da daha fazla majör depresif bozukluk dönemini kapsar.

Siklotimik bozukluk en az iki yıl süren hipomanik bozukluk ile majör depresif bozukluk döneminde karşılaşılmayan depresif belirtilerin gözlendiği dönemleri kapsar.

Major Depresif Bozukluk Majör depresif bozukluk konsantrasyon, uyku, aktivite, iştah ve sosyal davranış bozukluklarını içerir. Bu durum geçici üzgünlük halinden çok daha fazlasıdır, yavaş yavaş gelişebilir veya aniden ortaya çıkabilir, çevresel faktörlere herhangi ilişkisi yoktur. Majör depresif bozukluğun 275

belirtileri bireyler arasında değişir ancak bazı ortak belirtileri vardır. Aşırı uyumaya rağmen dinç bir şekilde uyanamamak önemli bir belirtisidir, yemeye düşkünlük artar ve çoğunlukla karbonhidrat tüketme isteği vardır. Yaşantılarında keyif aldıkları unsurlar giderek azalır. Herhangi bir başarısızlıkla karşılaşmaları halinde aşırı suçluluk ve çaresizlik hissederler. Genellikle intihar düşüncesi taşırlar. Beyinde bir bozukluğun neticesinde gerçekleştiği düşünülmektedir. Ruh, düşünce, uyku, iştah ve davranışlarını düzenleyen nöral devreleri normal çalışmaz ve nörotransmitter maddeler denge içerisinde değildir. Tedavi, belirtilerin şiddetine ve sıklığına bağlıdır.

Distimik Bozukluk Distimik bozukluk ilk kez 1980 yılında duygudurum bozukluğunun bir kategorisi olarak tanıtıldı. Distimik bozukluğa sahip hastaların çoğunda majör depresif dönem bozuklukları vardır. Kadınlarda erkeklerden daha fazla görülür. Esasen distimik bozukluk düşük dereceli kronik depresyondur. Tedavisi bilişsel ve davranışçı terapi ile farmakoterapiyi kapsamaktadır.

Bipolar Bozukluk Bipolar bozukluğun genetik yatkınlık ile çok yakın bir ilişkisi vardır. Tüm bipolar bozukluğa sahip hastaların yaklaşık yüzde 50’sinin en az bir ebeveyninde aynı bozukluk vardır. Bu bireylerin kanlarında artan bir kalsiyum iyon miktarı söz konusudur. Bunun yanı sıra beyinde kan akışı yavaştır.

Duygudurum Bozukluklarının Belirteçleri Duygudurum bozukluklarına en fazla rastlanılan dönem doğumdan sonraki on beş günlük süreçtir. Bu dönemde annelerin %70’i bebeğinden fiziksel anlamda henüz yeni ayrıldığı için normal hallerinden daha farklı duygudurumları sergiler. Majör depresif atakların meydana gelmesi ise mevsimsel değişiklikler ile ilişkilidir. En yaygın çeşidi bahar aylarında özellikle sonbaharda veya kış mevsiminde ortaya çıkar. Aşırı uykuya rağmen enerji eksikliği gözlenir, aşırı yeme isteği, kilo alımı ve sürekli karbonhidrat tüketme istekleri vardır. Işık terapisi bu gruptaki bireylere uygulanır.

276

AHLAKİ GELİŞİM Psikoloji Çeşidi: Gelişimsel psikoloji Çalışma Alanı: Bebeklik ve çocukluk dönemi; sosyal algı ve biliş Anahtar Kelimeler: bilişsel gelişim; empati; ahlaki gelişim; ahlaki kurallar; ahlak; toplumsal düzen Ahlak bireyin davranışlarının doğruluk ve yanlışlığı konusunda sahip olduğu standartlar bütünüdür. Ahlaki gelişim belirli zaman periyotlarında ve edinilen tecrübeler doğrultusunda değişir. Jean Piaget bu konuda literatüre değerli araştırmalar katmış bir psikologdur.

Freud Ve Pıaget Etkileri Ahlak konusu Aristoteles zamanlarından beri felsefik bir ilgi konusu olmuş fakat ilk olarak 20. yüzyılın başlarında psikologlar tarafından incelenmiştir. Sigmund Freud ve Piaget çocukluklardaki ahlaki gelişim sorunlarını araştırmışlardır. Sigmund Freud’a göre çocukların 4 yaşlarında karşı cinsteki ebeveyne olan düşkünlüğü artar. Freud tam bu noktada özellikle erkek çocukların psiko-seksüel gelişimleri konusu ile ilgilenmiştir. Karşı cinsteki ebeveyne düşkünlüğü artan çocuk hemcinsi olan ebeveyni rakibi olarak görmektedir ancak bir yandan da hemcinsi olan ebeveyne beslediği sevgiden ötürü suçluluk duygusu gelişir. Suçluluk duygusunun gelişimi Freud’a göre vicdanın oluşması ve gelişmesinin de temelidir. Piaget ise Alfred Binet laboratuvarında gözlemlediği çocuklara çeşitli zekâ testleri uygulayarak gelişimlerini bilişsel boyutlarda incelemiştir ve yetişkinler ile çocukların aynı düzeyde muhakeme yeteneklerine sahip olmadıklarını ortaya koymuştur. Daha sonra Lawrence Kohlberg, Piaget’in bu konudaki teorisini desteklemiş ve geliştirmiştir.

Kohlberg hala genel ahlak gelişiminin önde gelen teorisyenlerinden biri olarak kabul edilir.

Ahlaki Gelişimin Evreleri Piaget teorisine göre ahlak gelişimi birkaç aşamayı kapsar. İnsanlar bilişsel olarak en yüksek seviyeye erişene kadar ahlaki gelişimleri en yüksek seviyeye erişemez. Biliş, hatırlama, anlama, problem çözme, düşünme, muhakeme gibi zihinsel süreçleri kapsamaktadır. Ön ahlak 277

aşamasında (doğum ile beş yaş arasındaki süreç) ahlak hakkında küçük farkındalıklara sahiptir. Büyüyüp akranları arasında girmeye başladıkça doğruluk ve yanlışlık hakkında tecrübeler edinmeye başlarlar.

Düşüncenin Rolü Kohlberg, Piaget’in teorisini geliştirerek bireyin ortaya çıkan davranışlarında doğruluk/ yanlışlık boyutunu ele almıştır. Ahlaki gelişimde şu ikilemden bahseder: Heinz adında bir adamın yerel bir eczacı tarafından üretilen bir ilaçla, tedavisi mümkün olan bir hastalıktan ölmek üzere olan karısı vardır. İlaç Heinz’in alamayacağı kadar pahalıdır. Bunun üzerine Heinz eczacının kendisine fiyat konusunda yardım etmesini, indirim yapmasını yahut parayı taksitler halinde kendisine vermesini ister ve bunun için eczacıya defalarca yalvarır. Fakat olumlu bir sonuç alamaz ve bir gün ilacı eczaneden çalar. Heinz suçlu mudur?

Empatik Rolün Önemi Empatik rol oynama çocuklardaki birtakım hatalı davranışları değiştirmede önemli rol oynar. Örneğin bir çocuk çalmaya eğilimliyse empatik rol oynama sayesinde bu davranışından vazgeçirilebilir ve ahlaki muhakeme yeteneği geliştirilebilir. Benzer şekilde ceza vermek de caydırıcıdır fakat bilişsel veya ahlaki anlamda değişikliğe sebep olmaz.

Sosyal Biliş Çalışmaları Psikolojide incelenen ahlak gelişimi, sosyal biliş çalışmaları ile ilişkilidir. Örneğin iyi ruh haline sahip bireylerin diğer insanlara daha fazla yardımcı olmaya meyilli oldukları sosyal biliş çalışmaları kapsamında ortaya konmuştur.

278

MOTİVASYON Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik temelleri; duygu; öğrenme; hafıza; motivasyon; sosyal psikoloji Çalışma Alanı: Tutumlar ve davranışlar; caydırıcı tip şartlanma; davranışsal ve bilişsel modeller; bilişsel öğrenme; metodolojik sorunlar; motivasyon teorisi; Pavlov tipi şartlanma; kişilik teorisi; sosyal motivasyon Anahtar Kelimeler: aktivasyon teorisi; davranışçı yaklaşım; bilişsel yaklaşım; hazcılık teorisi; hümanist yaklaşım; hidrolik model; teşvik teorisi; Pavlov tipi şartlanma; psikodinamik yaklaşım; öğretmenlerin tahminleri Motivasyon hakkında yapılan araştırmalar eğitim psikolojisi, sosyal psikoloji ve davranış psikolojisi ile psikolojinin diğer birçok alt alanını kapsamaktadır. Motivasyon teorileri çoğunlukla bireylerin segiledikleri davranışları ve bu davranışların nedenlerini açıklamaya yöneliktir.

Motivasyon teorileri kapsam ve süreç olarak iki kısımda incelenmektedir.

Motivasyonda Erken Dönem Motivasyon hakkında geliştirilen ilk teoriler 19 yüzyıla aittir. Sigmund Freud (1856-1939) bu konudaki teorilerini psikodinamik yaklaşım olarak geliştirmiştir. Freud’a göre insanlar cinsel ya da saldırganlık kökenli psişik enerjilere sahiptir ve süperego haz ilkesi ile gerçeklik ilkesi arasındaki dengeyi korumaktadır. Heinz Hartmann (1894-1970) Freud’un psikodinamik ilkesinin bir adım daha ilerisine gitmiştir. Daha idealist bir motivasyon teorisi ise Freud’un görüşüne zıt bir görüş sunan Robert White’a aittir. Erik Erikson (1902-1994), Carl Jung (1875-1961) ve Karen Horney (1885-1952) gibi sosyal psikologlar motivasyon kavramını biyolojik ve cinsel temellerinden ziyade sosyal bağlamda incelemişlerdir.

Davranışçılar Motivasyonun davranışçı yaklaşımı ödül ve ceza yöntemleri ile ilişkilidir. Faydalı davranışlar için ödül yöntemi kullanılırken istenmeyen davranışlardan kaçınmak için ise cezalandırma yöntemleri uygulanır. Bu 279

konuda değerli görüşler ortaya koyan B.F. Skinner (1904-1990) en etkin davranışçılardan biridir. Clark Hull (1884-1952), John Dollard (19001980) ve Neal Miller (1909-2002) bu konuda araştırmalar yapan araştırmacılardır. Ivan Pavlov’un (1849-1936) köpeklerle yaptığı ünlü deneyi de davranış çalışmalarına önemli bir örnektir.

Konrad Lorenz’in Hidrolik Modeli Freud’un saldırganlık modeli oldukça etkin ve geçerliliğini hala sürdürmesine rağmen karmaşıktır. Lorenz’in saldırganlık teorisinin hızlı bir şekilde kabul görmesinde anlama açısından kolay olması önemli bir faktördür. Lorenz’in hidrolik saldırganlık anlayışına göre belirli bir içgüdüsel harekete özgü enerjinin, sinir merkezlerinin o davranışla ilgili kısımlarında biriktiğini ve bu birikimin bir gün herhangi bir uyarana maruz kalmasa bile ortaya çıkabileceği yönündedir. Erich Fromm (1900-1980) ise sözü geçen modellerin bir adım ilerisine geçerek, modellere ahlaki bir boyut kazandırmıştır.

Motivasyonun Hazcılık Teorisi Hedonizm zevkin herşeyin üzerinde olduğunu vurgular. Motivasyon hazcılık teorisi, Freud’un görüşlerinden köken alır. Çeşitli laboratuvar hayvanları üzerinde yapılan çalışmalar göstermiştir ki bilinçli ya da bilinçsiz bir şekilde zevk uyaranları alındığında beynin sevk ile ilgili kısımları doğrudan uyarılmaktadır.

Motivasyonun Teşvik Teorisi Avusturyalı psikolog Alfred Adler (1870-1937) Freud’un motivasyon hakkındaki görüşlerini reddeder ve bireylerde bulunan üstün yetenek ve yetkinliklerin farkedilmesine yardımcı olmak üzerine kuruludur. Ödül ve ceza yöntemi geçerlidir. Her iki faktör de bireylerin motivasyonunu uyarır.

Motivasyonun Aktivasyon Teorisi Bireyin kendisini geliştirip yetkinlik kazanarak belirli alanlarda/ konularda söz sahibi olması fikri üzerine odaklanmıştır.

280

Motivasyona Hümanistik Yaklaşım Abraham Maslow (1908-1970) insanların açlık, susuzluk, cinsel davranışlar gibi fizyolojik ihtiyaçların yanı sıra güven, sevgi ve saygı gibi kavramlara ihtiyaçları olduğuna vurgu yapar. Araştırmacılar güven, sevgi ve saygı kavramlarını sergileyen insanların bunları öncelikle kendilerinde uyguladıklarından empati oluşumunun da kolay olacağından bahsederler.

Motivasyona Bilişsel Yaklaşım Motivasyon hakkında yapılan bilişsel araştırmalar davranışların bir anlam ifade ettiğini ve diğer davranışlarla ilişkili olduğunu vurgularlar.

Buna göre davranışların amaçları vardır. Çoğunlukla bireyler istedikleri sonuçları elde etmek için nasıl davranmaları gerektiğini öğrenirler ve bu doğrultuda hareket ederler. Bu konuda Kurt Lewin (1890-1947), Edward C. Tolman (1886-1959) ve Edward C. Tolman (1886-1959) gibi önemli araştırmacıların değerli çalışmaları mevcuttur.

281

282

ÇOKLU KİŞİLİK Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Baş etme; anormallik modelleri; kişilik bozuklukları Anahtar Kelimeler: Alternatif kişilik; ayrışma; Dissosiyatif kimlik bozukluğu; entegrasyon; baskı Çoklu kişilik kavramı Avusturyalı psikiyatrist ve psikanalizin kurucusu Sigmund Freud’un (1856-1939) çalışmalarında yer almış olmasına rağmen psikolojide bu kavram üzerinde 1980 yılında çalışılmaya başlanmıştır. Fransız psikolog Pierre Janet (1859-1947) ve Alfred Binet (1857-1911) bu kavram ile ilgili olarak 19. yüzyılın sonlarında çeşitli değerlendirmeler yapmışlardır. Amerikan Psikiyatri Derneği tarafından yayınlanan Mental Bozuklukların Teşhisi ve İstatistikleri El Kitabı’nda çoklu kişilik kavramının yer almasıyla 1980 yılında resmen onaylanmış oldu.

Sebepleri Araştırmaların çoğu çoklu kişilik bozukluklarındaki sebeplerin bireylerin çocukluk dönemlerinde yaşadıkları fiziksel ve/ veya ruhsal bozukluklarla ilişkili olduğunu ortaya koymuştur. Travmalarnın neden olduğu bozuklukların tedavisinde uzmanlaşmış psikoterapistler, insanların travma ile karşılaştıklarında akıllarını çeşitli bölümlere ayırdığı ve travma ile karşılaşılan bölümün diğer bölümler tarafından savunulduğunu varsayar. Bir başka deyişle çoklu kişilik bir nevi psikolojik bir savunmadır.

Tanı Amerikan Psikiyatri Derneği tarafından yayınlanan Mental Bozuklukların Teşhisi ve İstatistikleri El Kitabı’na göre çoklu kişilik bozukluğunun 4 tanısı vardır. Bunlardan ilki bireyin birbirinden belirgin bir şekilde ayrılan iki ya da daha fazla kişiliğe sahip olmasıdır. İkincisi birbirinden farklı en az iki kişilik çeşidinin davranışlara yansıması gerekmektedir. Üçüncüsü sıradan bir unutkanlık vakasıyla tanımlanamayacak şekilde birbirinden farklı kişilik çeşitlerine ait kimliklerin unutulması ve son olarak alkol gibi fiziksel bir etkenin sebebiyle değil gerçekten bir kimlik farklılığının oluşmasıdır.

283

Tedavi Çoklu kimlik bozukluğunun tedavisinde istikrarlı bir psikoterapi etkin tedavi yöntemlerinden birisidir. İlk hedef bireyin kendine zarar verici davranışlarını değiştirmektir. Bir başka metot ise bellek çalışmalarıdır, hastadan geçmişe ve özellikle gerçek kişiliğine dair bilgilerin hatrlanması istenir ancak bu yöntem geniş zamanlar gerektirebilir, bilgilerin yavaş yavaş ve dikkatli bir biçimde hatırlanması istenir. Hipnoz, kullanılan bir başka tedavi yöntemidir. Psikiyatrik ilaçlar da sıklıkla kullanılan tedavi yöntelerinden birisidir.

Etki Çoklu kişilik bozuklukları ile mücadele etmek ve normal yaşamlarına devam etmek isteyen birçok hasta çeşitli tedavi yöntemlerine başvurmaktadır. Çoklu kişilik bozukluğuna sahip bireylerin hepsi bunu kendilerinde fark etmeyebilir, normal yaşamlarına devam edebilir, normal saatli ve düzenli işlerde çalışabilirler. Bazı durumlarda belirli alanlarda oldukça yüksek seviyelerde başarılar gösterebilirler.

Tartışma Çoklu kişilik bozukluklarıyla ilgili birçok tartışma söz konusudur.

Bazı araştırmacılar gerçek ve uzun süreli hafıza kayıplarının gerçekleşmemesi sebebiyle çoklu kişilik bozukluk kavramına katılmamakta ve bireylede sergilenen ciddi davranış farklılıklarının dengeden uzaklaştıkları için oluştuklarını kabul etmektedirler.

284

SİNİR SİSTEMİ Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik esasları; dil; öğrenme; his ve algı Çalışma Alanı: Davranışsal ve bilişsel modeller; bilişsel süreçler; sinir sistemi; organik bozukluklar Anahtar Kelimeler: İşitsel; kimyasal; deri ve vücut duyuları; biyolojik tedaviler; ndokrin sistem; organik bozukluklar; şizofren; düşünce; görsel İnsan sinir sistemi fonksiyonları bir bilgisayarın fonksyonları ile benzerdir. Tıpkı verilen komutların bilgisayar tarafından yerine getirilmesi gibi sinir sistemi de çevreden çeşitli uyaranlar alarak beynin ilgili bölümlerine iletir ve cevap oluşturur. Sinir sisteminin fonksiyonel birimi nöron isimli sinir hücreleridir ve bilgi nöronlar arasında elektriksel uyarılarla iletilir. Nöronlar, dentrit ve akson isimli iki kısımdan oluşur.

Sinir sisteminde nöronların 2 önemli formu bulunur. Bunlardan ilki duyu nöronlarıdır ve bilginin alımı buradan gerekleşir. İkincisi ise motor nöronlardır, beyin ve omur ilikte çokça bulunur ve tepkinin oluşumu ile dokulara iletilmesini sağlar. Uyarı almamış duyu nöronları dinlenme halinde iken bile belirli bir düzeyde ve ölçülebilir oranlarda elektrik potansiyeline sahiptir. Uyarı alındığında sinir hücrelerinin zarının her iki tarafında bulunan sodyum ve kalsiyum iyonlarının hareketleri ile iletim mekanizması çalışmaya başlar ve aksiyom potansiyeli oluşur. Duyu alımı ve cevap oluşumu süreci tamamlandıktan sonra tekrar dinlenme haline geçilir. Sinir hücreleri arasında sinyal iletimleri nörotransmitter maddeler tarafından yapılır.

Merkezi Sinir Sistemi Merkezi sinir sistemi vücuttaki iki temel yapı olan beyin ve omurilikten oluşur. Beyin çocukluk döneminde bir trilyon sinir hücresine sahip olan en büyük organlarımızdan birisidir ve fonksiyonel 4 ana bölgeye ayrılmıştır. Beynin büyük bir bölümünü teşkil eden cerebrum duyusal ve motor fonksiyonlarını düzenler. hem duyusal ve motor fonksiyonları bünyesinde barındıran beyin sapı beyin ile omurilik arasındaki iletişimi 285

sağlar. Beyindeki diğer fonksiyonel bölge talamus ve hipotalamusu kapsayan diensefalondur. Beynin dördüncü fonskiyonel kısmı olan beyincik ise istemli kas hareketlerini kontrol eder.

Periferal Sinir Sistemi Periferal sinir sistemi, beyin ve omurilik haricindeki sinir hücrelerini kapsamaktadır. Somatik ve otonom olmak üzere iki kısıma ayrılır. Somatik kısım cilt üzerindeki uyarıların alındığı dış ortama açık olan kısımdır.

Otonom kısım ise kan dolaşımındaki hormon ve mineral konsantrasyonu gibi iç çevreyi düzenleyen kısımdır. İnsanlarda periferal sinir sisteminin somatik kısmında beyinden çıkan 12 çift sinir bulunur. Bunlara ilaveten omurilikten çıkan 31 çift sinir de vücudun çeşitli bölgelerine yayılır. Otonom sinir sistemi homeostasinin ve homeostasi sürekliliğinin sağlanmasında görev yapar ve empatik ve parasempatik sistemlerden oluşur. Örneğin stres zamanında artan terleme sempatik sistem tarafından kontrol edilirken, parasempatik sistem terlemenin azaltılmasında rol oynar.

Nörotransmitterlerin Rolü Nöronun gövde kısmında üretilen nörotransmitter maddeler akson boyunca hareket eder ve buradan sinaps boşluğuna salınarak bir diğer nörona ulaşır ve bu şekilde sinyal iletimi sağlanır. Nörotransmitter maddelerin çeşitleri vardır, bazıları sinir iletişimini hızlandırırken bazıları da yavaşlatır. Örneğin glütamik asit ve aspartik asitin nöronlar arası iletişimi hızlandırdığı bilinmektedir. Bunun yanında gama-aminobutirik asit söz konusu iletişimi yavaşlatmaktadır.

Endorfin Ve Plasebo Etkisi Endorfin ve enkefalinler nöropeptit olarak adlandırılan nörotransmitter benzeri maddelerdir ve morfinle benzer görevi yapmalarına rağmen morfinlerden çok daha etkilidir. Vücutta oluşan ağrı durumunda beyin hücreleri tarafından salınır. Doğal ağrı kesici özelliğindedir. Plasebo etkisi ise farmakolojik olarak tedaviye yönelik gücü olmayan ilaçların kullanımı sonrası, hasta bireylerin kendilerini telkin yoluyla iyileştirmesidir. Bir başka deyişle iyileşeceklerine inanarak tükettikleri bu ilaçlarla iyileşirler.

286

Limbik Sistem Ve Duygular Limbik sistem özellikle mutluluk, korku, depresyon, öfke ve cinsel davranışlarla ilgili durumları kapsayan faktörlerin kontrolünü sağlayan bölgedir. Beynin belirli bölgelerinin deneysel olarak uyarılmasıyla belirli davranışlarda artışlar gözlenmiştir. Serotonin ve dopamin gibi bazı nörotransmitterlerin davranış farklılıklarında rolü vardır. Şizofreni sebebinin de dopamin iletimindeki bozukluklardan kaynaklandığı düşünülmektedir. Bazı dopamin salınımını inhibe edici ilaçlarla şizofreni belirtileri olan hayal görme ve halisünasyonlar belirli ölçülerde azaltılabilir. Ayrıca amfetamin ve kokain gibi maddeler de sinir hücreleri arası iletişimi aşırı derecede artırır ve bağımlılığa sebep olur.

287

288

NÖROPSİKOLOJİ Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik esasları Çalışma Alanı: Davranışsal ve bilişsel modeller; bilişsel süreçler; sinir sistemi; organik bozukluklar Anahtar Kelimeler: değerlendirme; biliş; lezyon; norm; rehabilitasyon Nöropsikoloji alanındaki araştırmacılar beyin ve davranış arasındaki ilişkileri incelemeye yönelik çalışmalar yürütmektedirler. Nöropsikoloji alanı kendi içerisinde özel daha küçük bölümlere ayrılır. Deneysel ve klinik nöropsikoloji şeklinde bir alt ayrım söz konusu olsa da araştırdıkları konular itibariyle çeşitli tartışmaları da beraberinde getirmektedir.

Beyin Lezyonları Klinik psikoloji özellikle beyninde lezyon/ lezyonlar olan hasta bireylerle ilgilenir. Lezyonlar araba kazaları veya travma gibi sebeplerden dolayı oluşabilir. Lezyonun yeri, kapsamı ve şiddetine göre kaybedilen yetilerin eksikliği, diğer yetilerin geliştirilmesiyle giderilebilir.

Beyin Pilleri Kapsamlı bir nöropsikoloji çalışmasında beyin pilleri test edilerek beyinde yeri tespit edilemeyen hasarların/ lezyonların bulunması için kullanılmaya başlanmıştır. Dikkat, bellek, algı, hareket, dil ve problem çözme gibi işlevleri yerine getirmekle görevli olan beynin çeşitli bölümlerine tatbik edilmekte ve uygulandığı bölgelerdeki –varsa- hasarları kolaylıkla tespit etmektedirler.

Deneysel Nöropsikoloji Deneysel nöropsikoloji klinik ya da pratik çözümlerden çok teorik soruları yanıtlamak üzerine odaklanmıştır. Nöropsikoloji üzerine çalışan araştırmacılar insan beyni ile ilgili önemli sonuçlar ortaya konurken hayvan deneylerinden faydalanmaktadırlar.

289

Pratik Ve Teori Klinik ve deneysel nöropsikoloji alanlarında yapılan araştırmalar nöropsikolojinin ilgi alanına giren konular hakkında önemli bilgilerin açığa çıkarılmasını sağlamıştır. Örneğin bir bireye Alzheimer hastalığı teşhisi konulduktan sonra hasta ile ilgili olarak klinik nöropsikolojik çalışmalar ve araştırmalar başlar. Nöropsikolojinin kullanım alanlarına bir başka örnek ise büyük bir trafik kazasında yaralı olan kurtulan bireylerde görülen çeşitli bilişsel bozuklukların teşhis ve tedavisinde kullanılan nöropsikolojik yöntemlerdir.

Beyin Araştırması Nöropsikoloji, sinirbilimin ayrı bir dalı olarak 1970 ve 1980’li yıllarda ortaya çıkmıştır. Son yıllarda hızlı bir gelişme gösteren nöropsikolojinin kökeni oldukça eskiye dayanmaktadır. Mısır yazılarında, bugünkü nöropsikolojinin önemli bir konusu olan hasar gören beynin sebep olduğu davranış farklılıkarı hakkında bilgiler yer almaktdır.

Nöropsikolojinin ikinci hızlı gelişim dönemi ise 1800’lu yıllara denk gelir. 1861 yılında, Paul Broca beynin sol frontal lobunda oluşan bir lezyonun konuşma güçlüğüne sebep olduğunu bildirmiştir. Beyindeki her bölgenin belirli vazifeleri olduğu böylece öğrenilmiş oldu. Byin hakkındaki önemli araştırmalar 19. yüzyılda Hughlings Jackson ile devam etmiştir. 20. yüzyılda özellikle beynin hasar gören bölgeleri ile davranışlar arasındaki ilişkiler incelenmiştir.

290

OBSESİF KOMPULSİF BOZUKLUK Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Kaygı bozuklukları Anahtar Kelimeler: kaygı; kontrol ritüeli; temizlik ritüeli; kompulsiyonlar; kirlenme korkusu; obsesyonlar; yanıt önleme Obsesif düşünce ve davranış kalıplarının yoğunlaşmasıyla klinik duruma geçen obsesif kompulsif bozukluk, zihindeki istemsiz ve kaygı halini tetikleyen olay/ olaylar neticesinde kendini gösterir. Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiki El Kitabı’na göre obsesif kompulsif bozukluğun birincil özelliği obsesyonun şiddetli varlığı ile kompulsif davranışların günlük hayat fonksiyonlarını önemli ölçüde etkilemesidir.

Obsesyonlar Kelime anlamı “takıntı” olan obsesyon, müdahaleci rahatsız edici ve anlam taşımayan bir düşüncenin dürtü, fikir veya resim olarak tekrarlanması olarak tanımlanır. En yaygın temaları arasında şiddet (çok sevilen birinin öldürülme anlarının düşünülmesi), kirlenme, yaralanma veya zarar görme yer alır. Obsesif-kompulsif bozukuğu olan insanlar kıyafet seçerken hatta restoranda yemek sipariş verirken bile çeşitli saplantılı şüpheler taşırlar. Obsesif bozukluğu olduğunu bilen hasta kendisini rahatsız eden düşünce ve dürtülerden kurtulmak için mücadele eder.

Kompulsiyonlar (İçtepi) Obsesif-kompulsif bozukluğun belirtileri genellikle ergenlik döneminde başlar. Tekrarlayan, kalıplaşmış davranışlar kompulsiyonların sonuçlarıdır. Derse başlamadan önce tüm kalemlerini uzundan kısaya doğru dizen bir çocuğun davranışı, biriyle tokalaştıktan sonra hızlıca gidip ellerini yıkayan bir bireyin davranış kompulsiyonlara örnek olarak verilebilir. Ancak söz konusu bireyler (şans getiren spor ayakkabılarını giyen genç gibi) batıl inançları olan bireylerden ayır edilmelidir, çünkü iki kavram farklı anlamları karşılamaktadır. Temizlik kavramı toplumlarda kadın ile özdeşleşmiş olsa da temizlik ritüeline kadın ve erkeklerde eşit 291

oranlarda rastlanmaktadır. Obsesif-kompulsif bireyler genellikle içine kapanıktır, bozukluk depresyon hali ile genellikle daha karmaşık bir hal alır.

Etyolojisi Ve Tedavisi Obsesif-kompulsif bozukluk hakkında çalışmalar geçmişten günümüze devam etmektedir. En önemli ve en etkili araştırmalardan biri, 1909 yılında, psikanalitik teoriye göre obsesif-kompulsif bozukuğu araştıran Sigmund Freud’ aittir. Freud’a göre söz konusu bozukluğun sebebi çocukluk döneminde yaşanan yoğun olumsuz duygulardır. Tedavisi %80 başarı ile sonuçlanmasına rağmen zahmetli ve zaman alan bir süreç gerektirir. Tedavi için çoğunlukla bilişsel modeller daha az olarak da biyolojik modeller geliştirilmiştir. Beynin ilgili alanları özellikle incelenmiş, beynin elektriksel aktiviteleri takip edilmiş, pozitron emisyon tomografi (PET) taramaları kullanılarak hem sağlıklı hem de hasta bireylerin beynin ön lobunun metabolik aktiviteleri kayıt altına alınmıştır. Bu tedavi şekillerini kabul etmeyen hastalarda depresyon hali ve korku yüksek oranda artacağından alternatif tedavi şekilleri (örneğin ilaç) kullanılmaktadır.

Yaygınlık Ve Araştırma Toplumlarda obsesif-kompulsif bozukluk görülen bireylerin sayısının, rahatsızlığının farkında olan ve tedavi için başvuran birey sayısından daha yüksek olduğu tahmin edilmektedir. Uçak tasarımcısı ve film yapımcısı Howard Hughes gibi bazı tanınmış kişilerde de kayıt altına alınmış bozukluğun yaygınlığı az değildir. Rahatsızlığını farkında olup herhangi bir tedavi için gerekli yerlere başvuru yapmayan bireyler ile kendilerindeki bozukluğun farkında olmayan bireyler de düşünüldüğünde durumun gerçekliği ortaya çıkmaktadır. Obsesyon ve kompulsif bozukluk ile ilgili sorunlar için yardım isteyen kişilerin sayısının artması bu bozuklukla başa çıkmada uygun tedavi stratejilerinin gelişmesini ve olgunlaşmasını teşvik etmek adına önemlidir. Geliştirilen ve geliştirilecek tedavi yöntemleri ile obsesif-kompulsif bozukluğun kronik doğasının azaltılması hedeflenmektedir ve bu kapsamda tedavi yöntemleri başarılı bir şekilde uygulanmaktadır.

292

PARKINSON HASTALIĞI Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Sinir sistemi; organik bozukluklar Anahtar Kelimeler: Akinezi (hareketsizlik); bradikinezi (hareketlerde yavaşlama); bunama; depresyon; dopamin; levodopa (anti-sentetik Parkinson hastalığı); katılık; substantia nigra; dopamin sinir hücrelerinin nakli; ürperme Parkinson hastalığı her bin kişiden birini etkileyen ve en sık görülen nörolojik hastalıklardan biridir. James Parkinson 1817 yılında kaleme aldığı kitabında Parkinson hastalığının klasik belirtilerinden bahseder. Orta yaşlara kadar hafif belirtileri görülmese dahi ilerleyen yaşlarda kendini gösteren kronik ve ilerleme özelliği olan bir hastalıktır. Özellikle ellerde veya elin bir kısmında titremeler en sık karşılaşılan belirtilerindendir.

Kas sertliği, bradikinezi (hareketlerde yavaşlama) ve akinezi (hareketsizlik) diğer önemli belirtilerindendir. İlerleyen zamanlarda bu belirtiler yerini sakatlığa hatta ölüme dahi bırakabilir.

Klinik Özellikler Parkinson hastalarında görülen titreme, kas sertliği, bradikinezi (hareketlerde yavaşlama) ile akinezi (hareketsizlik) ve postural reflekslerin kaybı en belirgin 4 özelliktir. Parkinson hastalığını teşhis eden doğrudan özel bir test bulunmamaktadır. Taşhiste kullanılan hiç bir biyokimyasal, elektrofizyolojik veya radyolojik testin tamamen güvenilirliği yoktur. Parkinson hastalığı bazı durumlarda depresyon hali, entelektüel yeteneklerin kaybı ve hafıza bozukluğu gibi durumları da beraberinde getirir. Parkinson hastalığının belirgin 5 aşaması vardır. İlk aşamada hafif el kol titremeleri söz konusudur ve hafif düzeyde akinezi görülür. İkinci aşamada hareket yetenekleri artık iyice kısıtlanmış ve vücut duruşlarında bozukluklar meydana gelmeye başlamıştır. Ayrıca bradikinezi hali de görülür. Üçüncü aşamada vücut duruş bozuklukları iyice ilerlemektedir ve vücudun hareketleri iyice yavaşlamıştır. Dördüncü aşamada hasta gözetim altında tutulmalıdır, vücuda hakim olamama sonucunda kazalar gerçekleşebilir. Beşinci aşamada yatağa bağımlılık söz konusudur. Ayrıca Parkinson hastalarında yaşıtlarına nazaran daha yüksek oranda depresyon hali görülmektedir.

293

Sebepleri Parkinson hastalığında bilinen en önemli patolojik unsur, orta beyinde yer alan gri maddenin olduğu tabakada substantia nigra olarak bilinen beynin bir bölgesindeki sinir hücrelerinin kaybıdır. Sağlıklı insanlarda bu bölgede sinir hücreleri arasında iletişimi sağlayan dopamin isimli nörotransmitter madde asetilkolin olarak bilinen diğer nörotrasmitter çeşidi ile denge halindedir. Dopamin nörotransmitter seviyesinin düşmesi Parkinson hastalığına sebep olmaktadır. Hastalığın dünyada kadın ve erkekler arasında eşit seviyede yaygınlık gösterdiğine inanılsa da erkeklerde görülme sıklığı biraz daha yüksektir. Bu hastalığın sebepleri arasında genetik yatkınlık da önemli bir unsur olmasına rağmen asıl sebep hem genetiksel hem de çevresel faktörlerin bileşkeleridir.

Tedavisi Parkinson hastalığının nörolojik sebebinin dopamin seviyesindeki düşüş olduğu belirlendikten sonra tedavi yöntemlerinin hemen hemen tamamı kandaki dopamin seviyesini artırmaya yönelik olmuştur. Levodopa bu amaçla üretilmiş ve başarılı bir şekilde kullanılan bir ilaçtır. Levodopa hastalığı tedavi etmez ancak belirtileri kontrol altında tutar. Bazı ilaçlar da kombine halde kullanılır. Bu ilaçların da ortak özelliği dopaminerjik ilaç olmalarıdır. Diğer ilaçlar ise antikolinerjik ilaçlar olarak da bilinir ve bu ilaçlar asetilkolinin etkisini inhibe ederler. Ayrıca cerrahi müdahaleler de tedavi yöntemleri arasındadır.

294

PAVLOV’UN ŞARTLANMA TEORİSİ Tarih: 1890’lara doğru Psikoloji Çeşidi: Öğrenme Çalışma Alanı: Pavlov tipi şartlanma Anahtar Kelimeler: Şartlı duygusal tepki; şartlı yanıt; şartlı uyaran; ayrım; yok olma; taşma; ikinci sinyal sistemi; spontan iyileşme; uyaran genelleştirme; sistematik duyarsızlaştırma; koşulsuz tepki; koşulsuz uyaran Tepkisel şartlanma olarak bilinen Pavlov’un şartlanma teorisi, Rus fizyolog Ivan Petroviç Pavlov (1849-1936) tarafından ortaya konan ödüllendirildiği taktirde nötr bir uyarana karşı öğrenme davranışları geliştiren köpekleri konu almaktadır. Pavlov kariyerinin erken dönemlerinde hayvanlarda (özellikle köpeklerde) kalp dolaşım sistemi ile sindirim sistemi çalışmalarından dolayı Nobel Ödülü’ne layık görülmüştür. Şartlanma Pavlov’un şartlanma teorisi belirli bir uyara ile bu uyarana verilen tepki arasındaki ilişkiyi ortaya koymaya yöneliktir. Başlarda nötr bir uyarana karşı nötr davranışlar sergileyen köpeğin zil sesini duyduktan sonra her defasında sevdiği yiyeceklerle ödüllendirilmiş olması köpeğin salya oluşturmasına ve her zil sesini duyduğunda sevdiği yiyecekle ödüllendirilmese dahi salya oluşumunun devam etmesi esasına dayanır.

Pavlov’un Şartlanma Teorisinin Çeşitliliği Pavlov, teorisini yalnızca köpek, zil ve köpeklerin sevdiği yiyecekler üzerine kurmamış farklı organizma türlerinde farklı uyaranlarla da çalışmıştır. Uyaranlar sevilen bir yiyecek olabileceği gibi aniden yükselen sıcaklık, aniden oluşan bir ses de olabilir ve bu uyaranlara verilen tepki hızlı kalp atışıdır. Uyaranın gıda ve su gibi temel ihtiyaçlar olması durumunda tepki de daha güçlüdür.

295

İlave Araştırma Bulguları Pavlov’un şartlanma teorisinde uyaran ile tepki arasındaki, ilişki uyaran ve tepkiye göre kuvvetli de olabilir zayıf da olabilir. Örneğin yakın bir zamanda boğulma tehlikesi geçirmiş bir birey sudan, teknelerden hatta palmiye ağaçlarından bile korkabilir. Bu durum uyaran ve tepkinin güçlü olmasına bir örnektir.

Bazı Pratik Uygulamalar 1920 yılında Amerikalı araştırmacılar John B. Watson ve Rosalie Rayner, Albert adında küçük bir bebek ile korku duygusunu öğrenme üzerine çalışmışlardır. Deneyde Albert bebek bir odaya alınmış ardından odaya beyaz bir sıçan bırakılmıştır. Albert bebek sıçandan korkmamış ve onunla oynamıştır. Bir sonraki deneyde sıçan odaya bırakıldıktan sonra Albert bebek yine sıçana doğru yönelmiş fakat bu kez çekiç ile sert bir yüzeye vurma sesi duymuş ardından ağlamaya başlamıştır. Albert bebek sıçana ne zaman dokunmak için yönelse aynı sesi duyduğundan ilerleyen dönemlerde beyaz, yumuşak herhangi bir nesne (pamuk gibi) gördüğünde ondan uzaklaşmaya başlamıştır. Watson ve Rayner bu deney ile duygusal tepki kazanımını ortaya koymuşlardır fakat deneyin etik ilkelere uyup uymadığı hala tartışma konusudur. Şartlanmada bir başka uygulama ise sistematik duyarsızlaştırmadır. Bireyin hoşlanmadığı bir durumla defalarca yüzyüze gelmesi sonucunda, bu uyarana karşı tepkilerinin azalması söz konusudur.

Bazı Gündelik Örnekler Pavlov’un şartlanma teorisine günlük hayattan da birçok örnek verilebilir. Örneğin evli bir çiftin ortak şarkılarını duyduklarında yıllar öncesini hatırlamaları, o zamanlara dönerek birbirlerine o zamanlardaki gibi kur davranışları sergilemeleri Pavlov’un şartlanma teorisine güzel bir örnektir. Bir başka örnek ise bebek bakıcısının annesi gittikten sonra bebeğin üzerine mavi bir battaniye örtmesidir. Mavi battaniyenin anne yokluğuna sakinleştici etkisi olduğu kabul edilmektedir. Bir gencin trafik kazası geçirmiş olması onu karayolu ie yapılan tüm ulaşım çeşitlerinden soğutabilir ve korkmasına sebep olabilir. Boşanmış bir bayanın eşi ile yaşadığı evdeki eşyalarla vakit geçirmesi onun ileri düzeyde üzüntüye sürükleyebilir. Örnekler çoğaltılabilir.

296

Tepkisel Şartlanma Ve Güçlendirme Pavlov’un şartlanma teorisinde aynı deneyde birden fazla uyarıcı kullanılabilir. Deneyde uygulanan uyaranın yönüne, etki ve şiddet derecesine göre sergilenen davranışlarda güçlülük ya da zayıflık meydana gelebilmektedir.

297

298

KİŞİSEL YAPILAR- GEORGE A. KELLY Psikoloji Çeşidi: Kişisel Çalışma Alanı: Davranışsal ve bilişsel modeller Anahtar Kelimeler: Yapı; yapı alternativizmciliği; ikili yapı; sabit rol tedavisi; temel varsayım; rol; Rol Kurgusu Repertuar Testi Kişisel yapı teorisi tüm insanları hayatlarındaki belirsizlikleri azaltmaya yöneltici motivasyonu konu alır. Kişisel yapı teorisi üzerine çalışan araştırmacılar tıpkı bir bilim adamı gibi titiz bir şekilde kişisel problemlerin çözülmesi üzerine çalışmaktadır ve tıpkı bir bilim adamının deney parametrelerini değiştirmesi ve deneyi tekrarlaması gibi kişisel yapılar hakkında yapılan çalışmalar ve görüşler de yeni olaylar, yeni durumlarla karşılaşıldığında, yeni insanlarla etkileşime girdiğinde değişir.

Birey karşılaştığı yenilikler ve çevresinde bulunan bireyler (ebeveyn, eş, patron gibi) sayesinde kişi zihninde gelecekle ilgili belirsizlikleri azaltır ve kendi düşünce kalıplarını geliştirir. Kelly’nin kişisel yapılar teorisini de Kelly, kariyerinin son zamanlarında (1955) geliştirmiştir. Kelly’e göre önemli olan bireylerin kendilerini ve sosyal çevrelerini yorumlama ve anlamlandırmada kullandıkları değerlerdir ve zıt kutuplara sahip ikili yapılar gösterir. Bir örnekle açıklamak gerekirse patronunuzun hem zeki olduğunu hem de zeki olmadığını düşünemezsiniz.

Temel Esaslar Ve Doğal Sonuçlar Kelly, yapıların temel bir esasa bağlı olarak çalıştığını ifade etmiştir. Söz konusu esasa göre her birey gelecekteki olayların tahminine en doğru bir şekilde izin veren düşünce ve bilişlere yönelir. Bir kadın hastalandığında eşinin onunla ilgilenerek çiçekler göndermesi kadının zihninde doğru bir durum içerisinde olduğunu; kadın hasta iken eşinin bunu fırsat bilerek başka kadınlar ile ilgileniyor olması ise kadının zihninde yanlış bir durum içerisinde olduğu fikri oluşur.

Kariyer Hedefleriyle Kullanımı Kelly’nin kişisel yapı teorisinde bireyin erken yaşlarda hedeflediği amaçlarına ulaşmak için kendisinde gerçekleşen bir takım davranış değişikliklerini konu alır. Örneğin bir lise öğrencisi “İleride ne olmak 299

istiyorsunuz?” sorusuna “Başarılı bir cerrah” yanıtını verdiyse çalışmalarında, uygulamalarında ve sınav notlarında önemli değişiklikler olur.

Kariyer hedeflerindeki amaçlar bir takım davranış değişikliğine sebep olmaktadır.

Rol Kurgusu Repertuar Testi Kelly’nin kişisel yapı teorisinin en ilginç uygulamalarından biri değerlendirme yöntemi olan rol kurgusu repertuar testidir. Kelly, bireyin dünya ve çevrelerinde olup bitenleri yorumlama ve anlamlandırmalarında kullandığı kurguların bireyin davranışlarını ne yönde etkilediğini esas alan bir testtir. Test psikotedavi süresi boyunca kullanılabilir ve bireyler aras ilişkilerin ortaya konmasında önemli bir araç olarak kullanılmaktadır.

Sabit Rol Tedavisi Kelly’nin kişisel teorisinde yer alan sabit rol tedavisi bireyi daha uyumlu kişisel kurgular kurmaya yönlendirir.

Kelly’nin Kariyeri Kelly kariyerine, kişisel yapı teorisini geliştirmek için başlamamıştır, eğitimine kişisel psikoloji alanında dahi başlamamıştır. İlk akademik pozisyonu Kansas’taki Fort Hays State Koleji’nde olmuştur. Burada iken öğrencilerinin duygusal ve davranışsal sorunları ile ilgilenmiş ve bir seri tedavi yöntemleri belirlemiştir. Kelly birçok teorisyenden etkilenmiş olmasına rağmen temel esaslar ve yapıcı alternatizimindeki esneklik kavramı kendisini benzersiz kılmaya yetmiştir.

300

KİŞİLİK BOZUKLUKLARI Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Kişilik değerlendirmeleri; kişilik bozuklukları Anahtar Kelimeler: Antisosyal kişilik bozukluğu; çekingen kişilik bozukluğu; sınır kişilik bozukluğu; bağımlı kişilik bozukluğu; histrionik kişilik bozukluğu; narsisistik kişilik bozukluğu; paranoid kişilik bozukluğu; kişilik; obsesif kompulsif bozukluk; şizoid kişilik bozukluğu; şizotipal kişilik bozukluğu Kişilik, uzun süreleri kapsayan düşünce, davranış ve duygu kalıplarının bileşkesidir. Sürekli olarak gözlenen kalıplar ise kişiliğin bir parçasıdır. Kişilik özellikleri, tutum, davranış ve problemlerle başa çıkma tarzları çocukluk ve ergenlik dönemleri boyunca gelişir. Gelişim teorisyenlerinden Erik Erikson (1902-1981) kişiliğin önceden belirlenmiş bir plana bağlı olarak tüm yaşam döngüsü boyunca ortaya çıkan bir kavram olduğunu savunmuştur. Çevresel ve genetiksel faktörlere bağlıdır. Psikologlar kişilik bozukluklarını açıklayabilmek için birçok teori ortaya koymuşlardır. Bu teorilerin en önemlilerinden birisi Avusturyalı psikanalist Sigmund Freud’a aittir ve kişiliğin erken çocukluk döneminden orjinlendiğini ifade eder. Freud’a göre, çocukluktan itibaren çözümlenmemiş bilinçdışı çatışmalar daha sonra kişilik gelişimini etkiler. Kişilikleri ortak ve farklı özelliklerine göre sınıflandırmak amacıyla birçok çalışmalar yapılmıştır ve bunların en bilineni Büyük Beş Teorisidir ve dışa dönüklük, uyumluluk, sorumluluk, duygusal denge ve açıklık kavramlarını kapsar.

Kişilik bozuklukları hakkında detaylı bilgiler Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’nda yer almaktadır ve kişilik bozukluklarını belirli özelliklere göre kümelere (gruplara) ayırır.

A Kümesi A kümesinde paranoid kişilik bozukluğu, şizoid kişilik bozukluğu ve şizotipal kişilik bozukluğu yer almaktadır ve bu kümede yer alan hastaların davranışları anlam verilemez ölçüde tuhaftır. Paranoid kişilik bozukluğu yaygın bir güvensizlik ve paranoya durumu ile karakterizedir. Erkeklerde kadınlara nazaran daha sık rastlanmaktaır. Şizoid kişilik bozukluğu yaygın ve kalıcı bir bozukluk olup diğer bireylere karşı duyarsızlık halidir. Genellikle yalnız insanlardır. Samimiyet sık kurmaz 301

ve duygularını açıkça göstermeme eğilimleri vardır. Şizotipal kişilik bozukluğunun ise kendine özgü düşünme ve davranış kalıpları vardır.

Yoğun batıl inançlar ya da fantezik düşüncelere sahip bireyler örnek verilebilir. A kümesi kişilik bozukluklarının belirtileri şizofreni belirtileri ile benzer olduğundan araştırmacılar bu gruptaki kişilik bozukluklarının sebeplerinin genetik olabileceğini düşünmektedirler.

B Kümesi B kümesinde, sınır kişilik bozukluğu, antisosyal kişilik bozukluğu, narsisistik kişilik bozukluğu ve histrionik kişilik bozukluğu yer almaktadır. B kümesi kişilik bozuklukları değişken ve duygusal olarak tanımlanırlar. Sınır kişilik bozukluğu en yaygın kişilik bozukluğudur ve kadınlar arasında erkeklere oranla iki kat fazla görülmektedir. Diğer bireylerle ilişkilerinde duygusal anlamda çeşitli ve yoğun dalgalanmalar yaşarlar.

Bu bireylerde kendine zarar verme, yaralama, intihar gibi duygular ön plandadır. Antisosyal kişilik bozukluğuna sahip bireylerde, toplumdaki diğer bireylerin haklarına karşı ihlal söz konusudur. Özellikle erken yaşlarda kendisini gösteren belirtilerine karşı önlem alınmalıdır. Aksi taktirde ilerleyen yaşlarda değiştirilmeyen bu yanlış davranış kalıpları, bireyi suç işlemeye yöneltebilir. Narsisistik kişilik bozukluğu bireyin kendi başarı ya da iktidarını aşırı beğenme durumudur. Başkalarının duygularını güçlükle anlar. Histrionik kişilik bozukluğu ise aşırı duygusallık durumudur, dikkat çekmek isterler. Kadınlar arasında daha sık rastlanan bir bozukluktur.

C Kümesi C kümesinde çekingen kişilik bozukluğu, bağımlı kişilik bozukluğu ve obsesif kompulsif kişilik bozuklukları yer almaktadır ve bu kümedeki bireylerin genel hallerinde endişe ve korku vardır. Çekingen kişilik bozukluğu olan kişiler son derece utangaçtır ve diğer bireylerde zorlukla iletişim kurarlar. Genellikle toplum tarafından beğenilmeme duygusu taşırlar. Bağımlı kişilik bozukluğu olan kişiler yalnızlıktan aşırı bir şekilde korkarlar ve diğer bireylere bağımlı oldukları izlenimi verirler. Genellikle büyük kararları kendi kendilerine veremez, başkalarına ihtiyaç duyarlar.

Obsesif kompulsif kişilik bozukluğuna sahip bireylerde ise katı bir kontrol duygusu vardır. Çoğunlukla iş odaklıdırlar ve boş vakitleri çok azdır.

302

Tanı Kişilik bozukluklarının bireylerde ne zaman ve nasıl orjinlendiği tam olarak bilinmese de genellikle belirtilerin takip edilmesi ile ortaya konmaktadır. Her bir kişilik bozukluğunun kendisine has özellikleri olsa da bireyler birkaç kişilik bozukluğunu birden gösterebilirler.

Sebepleri A kümesi bozukluklarının (paranoid, şizoid ve şizotipal kişilik bozuklukları) belirtileri şizofreni belirtileri ile benzer olduğundan bu kişilik bozukluklarnın da genetik olduğu düşünülmekte ve tanı konmadan önce aile öyküleri de dinlenmektedir. Sınır kişilik bozukluğunun altında yatan dürtüsellik ve duygusallık belirtileri genetiktir. Birçok araştırma bu bireylerin aile öykülerinde olumsuz durumlar (şiddet gibi) olduğunu rapor etmiştir. Erikson göre, çocukluk döneminde edinilen temel güven duygusu sağlıklı bir kişilik gelişiminin önemli bir bileşenidir. Antisosyal kişilik bozukluğunun sebebinin küçük yaşlarda ebeveyn/ebeveynler tarafından terk edilmek gibi olumsuz bir durumla/ durumlarla karşılaşılması sonucu ortaya çıktığı açıklanmıştır. Genetik faktörler de söz konusu olabilmektedir.

Tedavi Her bir kişilik bozukluğunun kendisine özgü tedavi yöntemleri mevcuttur fakat ortak paydada birleştirmek gerekirse bir psikologdan yardım alınmalı, var sayımlara dayanarak herhangi bir ilaç tüketilmemelidir. Ayrıca bireyin kendisindeki durumun farkında olması halinde bozukluğun erken dönemlerindeki tedavisi daha başarılı sonuçlar vermektedir.

303

304

KİŞİLİK-PSİKOFİZYOLOJİK ÖNLEMLER Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Kişilik değerlendirmeleri Anahtar Kelimeler: anksiyete duyarlılığı; kontrol konumu; kişilik; psikofizyoloji; A tipi davranış kalıbı Kişiliğin geniş tanımı genellikle istikrar, determinizm ve teklik kavramlarını kapsar. Kişilik iç ve dış süreçlerden etkilenir, küçük değişimlere uğrar, bireyin kendisine özgü niteliklerini yansıtır. Kişiliğin kalıtsal olabileceği görüşüne araştırmalarında yer veren Hans Eysenck, ikizlerle yaptığı çalışmasında biyolojik faktörlerin kişiliğin şekillenmesinde rolü olduğunu ortaya koymuştur. Psikodinamik perspektiften bakıldığında ise kişiliğin erken çocukluk dönemlerinde geliştiği görüşü söz konusudur ve bu konuda en etkili çalışmalar Sigmund Freud’a aittir. Freud, kişiliğin erken çocukluk dönemlerinden itibaren cinsel dürtülerle başa çıkmaya çalışarak geliştiği görüşünü ortaya koymuştur. B. F. Skinner kişilik ile ilgili yaptığı çalışmalar sonucunda kişiliğin çevresel faktörler tarafından belirlendiğini savunmaktadır. Albert Bandura›nın sosyal öğrenme perspektifine göre modellerin kişilik gelişimi üzerinde büyük bir etkisi vardır. Bir başka deyişle birey davranışları başka bireyleri gözlemleyerek öğrenir. Son olarak Carl Rogers da yaptığı değerli çalışmalarıyla kişilik üzerine önemli değerlendirmelerde bulunmuştur.

Kişilik Değerlendirmesi Kişilik değerlendirmesi subjektif deneyim, davranış ve fizyoloji kavramlarını kapsamaktadır. Kişilik değerlendrmelerine kağıt kalem de dahil olmak üzere öz-rapor anketleri, rol-oyun senaryoları ve davranışsal kaçınım testleri kullanılmaktadır. Bu ve benzeri teknikler aynı zamanda anormal davranış kalıplarının tanı ve tedavisinde yardımcı olmak için klinik ortamlarda kullanılmaktadır.

Fizyoloji Ve Sağlık İlişkisi Araştırmalar bireylerin dinlenme ve aktiflik halindeyken çeşitli uyaranlara verdikleri tepkilerin gözlemleri ve ölçümleriyle başlamıştır.

Bireylerin belirli durumlarda belirli karakteristik tepkiler verdikleri kayıt 305

altına alınmıştır. Ayrıca bu araştırmaların psikolojik ya da fiziksel bozuklukların gelişimine de katkısı vardır. Fizyoloji ve sağlık etkisi özellikle psikopatoloji alanında ve anormal davranış çalışmalarında kendini göstermektedir. Hans Eysenck içe dönüklülüğün ve dışa dönüklülüğün genel özelliklerini taşıyan tüm bireylerin çevreleriyle çok farklı etkileşim içerisinde oldukları görüşünü bildirmiştir.

Anksiyete Duyarlılığı Anksiyete duyarlılığı bireyin anksiyeteye bağlı olarak yaşayacağı durum ve belirtilerden aşırı derecede korkması olarak tanımlanmaktadır.

Bu kavram 1980’lerin sonunda Steven Reiss ve çalışma arkadaşları tarafından ele alınmıştır. Reiss ve arkadaşları bu kapsamda Anksiyete Duyarlılığı İndeksi isimli 16 maddelik bir anket hazırlamışlardır. Ansiyete bozukluğu aşırı sık ve yoğun korkma hali karakterize edilmiştir.

Kontrol Odağı Bireylerin yaşadıkları olaylar, durumlar karşısında olayın ortaya çıkma sebepleri hakkında kimi veya neyi sorumlu tuttuğu ile ilgili bir kavramdır. Genellikle iç faktörler (kendini suçlama) ve dış faktörler (şans, diğer kişiler) ilk etapta çaresizliğin ilerleyern etaplarında ise başarısızlık ve depresyonun tetikleyicileridir.

Araştırmaların Geçmişi Fizyolojinin yeterince araştırılmasında 20. yüzyıla kadar gelişmiş teknik ve araç-gereçler olmamasına rağmen fizyoloji ve psikoloji (beden ve zihin) arasındaki ilişkilerin merak edilip araştırılası Eski Yunan Dönemi’ne kadar uzanır. Hipokrat’ın vücut sıvıları ile psikoloji arasında kurduğu ilişki araştırmaların geçmişine dair fikir vermektedir. Zihin ve beden arasındaki bağlantı Sigmund Freud’un kişilik teorisinin yaygın etkisiyle psikosomatik tıp alanında gelişmesiyle birlikte 1900’lü yılların ortalarında ön plana çıkmıştır.

306

KİŞİLİK TEORİSİ Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Kişilik teorisi Anahtar Kelimeler: atıf teorisi; hümanist teori; kişilik özelliği; psikanalitik kuram; sosyal öğrenme kuramı Kişilik hakkında araştırmalar yapan psikologlar bireylerin davranış, tutum ve duygu tutarlılıklarını hem açıklamakta hem de zamanla değişimlerini incelemektedirler. Kişilik teorisinde öncelikle araştırılan soru ise kişiliğin ne olduğudur.

Kişilik Ve Öz Teorisyenler bireylerin davranışlarını yönlendiren bir “öz” kavramı olduğunu kabul ederler ancak özün doğası hakkında birbirinden farklı teoriler vardır. Sigmund Freud’un psikanalitik teorisi özün iç psişik süreçler arasındaki çatışmalar ile ilgili olduğu görüşünü ortaya koymuştur. Carl Rogers ve Abraham Maslow hümanist teorileri ile öz kavramına katkıda bulunmuşlardır. Karşılaştırma yapıldığında, genel olarak hümanist teorisyenler psikanalitik teorisyenleri göre insan doğası üzerinde çok daha iyimser bir bakış açısına sahiptir. George A. Kelly’nin bilişsel kişilik teorisi, Walter Mischel, Albert Bandura ve Julian Rotter’ın sosyal öğrenme teorilerinde de bu kavram detaylı şekilde ele alınmıştır.

Kişilik Değişimi Birçok kişilik teorisi, kişiliğin çocukluk döneminde geliştiğinden ve yetişkinlik döneminde değişime uğrama olasılıklarından bahseder.

Psikanalitik syenlere göre en temel kişilik özellikleri 5-6 yaşına kadar gelişir ve az bir kısmı ergenlik döneminde değişir. Hümanist teorisyenler de kişiliğin, bireylerin çocukluktan itibaren ilerleyen dönemlerinde az miktarının değiştiğine dikkat çeker, psikanalitik teorisyenlerden farkları ise daha iyimser olmalarıdır. Bir başka deyişle kişiliğin olumlu yönde değişebileceği fikrini benimsemektedirler. Sosyal öğrenme teorisyenleri de erken dönemlerden edinilen olumsuz davranışların, çevrenin değiştirilmesi ve hayattan beklentilerin revize edilmesi sayesinde değişebilir olduğunu savunmaktadır.

307

Kişilik Ölçütleri Kişilik özelliklerinin belirlenmesinde kullanılan çeşitli ölçeklendirmeler mevcuttur. Kişilik özelliklerinin belirlenmesinde projektif testler uygulanabilir, belirsiz resimlerin bireylere gösterilmesi ve düşüncelerini anlatmaları istenebilir veya kağıt kalem kullanılarak puanlandırılmış cevapları olan testleri doldurmaları istenebilir. Tüm cevaplar uzmanlar tarafından değerlendirildiğinde doğru sonuçlar ortaya çıkarılmış olur. Öngörü Davranışı Kişilik ve davranış arasındaki ilişki oldukça karmaşıktır ve standart araştırma yöntemlerini kullanarak tam tarifini elde etmek zordur.

Araştırmalar bazı davranış kalıplarının kişilik özelliklerinin altında yatan esaslardan kaynaklandığını ortaya koymuştur.

Tedavi Terapistler kişilik bozukluklarının tedavilerinde benimsedikleri ve savundukları teorilerden türetilmiş tedavi yöntemlerinin kullanırlar. Örneğin sık sık endişe hisseden hasta bireyin psikanalitik bir terapistten yardım istemesi durumunda kendisinden çocukluk dönemlerini anlatması istenir. Bu sayede psikanalitik terapist kaygının erken dönemlerindeki bilinçsizce oluşmuş köklerine ulaşır. Hasta bireyin hümanist bir terapistten yardım istemesi durumunda güncel duygularından, tecrübelerinden bahsetmesi istenir. Hastanın sosyal öğrenme yönelimli bir davranış terapistinden yardım istemesi durumunda ise terapist kaygıya sebep olan unsurları belirler ve hastaya alternatif tepki davranışları sunar.

Teoriler Ve Deneyim Kişilik hakkında geliştirilmiş fazla teori olmasına ve bu teoriler hakkında çeşitli ciddi farklılıklar olsa da ilk ve en etkili teori Sigmund Freud’a aittir. Sonraki teoriler de doğrudan veya dolaylı olarak Freud görüşlerine dayanmaktadır. Carl Rogers ve Abraham Maslow kişiliğin hümanist teorisyenleri iken Albert Bandura ve Julian Rotter sosyal öğrenme teorisyenleridir. George A. Kelly ise bilişsel teorisyenlerdendir.

308

PERSONOLOJİ (KİŞİLİKBİLİM) - HENRY A. MURRAY Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Hümanist-fenomenolojik yaklaşımlar; kişilik teorisi Anahtar Kelimeler: Alfa baskı; beta baskı; gereksinim; başarı için gereksinim; baskı; tematik algı testi 1893 yılında New York’ta varlıklı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Henry A. Murray normal bir erken çocukluk dönemi geçirmiş, yaşamının sonraki yıllarında da ortaya koyacağı kişilik ile ilgili teoriye köken oluşturacak herhangi travmatik bir olay –diğer teorisyenlerin aksine- yaşamamıştır. Biyoloji üzerine eğitim almış daha sonra Cambridge Üniversitesi’nde Biyokimya üzerine doktorasını almıştır. Psikoloji ve kişilik süreçlerine olan ilgisi İsviçreli psikanalist Carl Jung ile hastalığı vesilesiyle üç haftalık süreç sonucunda oluşmuştur. Murray kişiliğin gerçekte beynin işleyişi ile ilgili olduğuna inanmış; bireylerin kendilerine ait yönleri anlatma çeşitlerinin ve sergiledikleri davranışların kişiliği anlatan kestirme yöntemler olduğunu ifade etmiştir. Murray da tıpkı Freud gibi çocukluk ve erken gençlik dönemlerinde edinlen tecrübelerin kişiliğe etken faktörler olduğunu bildirmiştir. Ayrıca diğer birçok teorisyenlerin aksine kişilik çalışmalarının psikolojisi bozuk veya herhangi bir şekilde olumsuz yönde etkilenmiş bireylerden ziyade sağlıklı bireylerde araştırılması gerektiğini ifade ederek çalışmalarını Harward Üniversitesi’nde bir grup öğrenci ile sürdürmüştür. Murray buradaki çalışmalarının sonuçlarından insani ihtiyaçlar hakkında fikirler geliştirmiştir. İç bedensel süreçlerin (hava, su, gıda cinsellik) birincil ihtiyaçlar; zihinsel ve duygusal tatmin ile ilgili olan başarı, baskınlık, anlayış ve bağlılık gibi ikincil ihtiyaçlarla ilgili bir hiyerarşi olmasının gerekliliğini vurgulamıştır. Daha sonraları öğrencileri ve görüşlerinin savunucuları tarafından derlenen ve genişletilen yirmi insani ihtiyacın yer aldığı bir liste hazırlamıştır.

“Baskı” Konsepti Murray insani ihtiyaçların tanımlanması ve detaylı olarak ele alınmasında psikolojiye oldukça büyük katkılarda bulunmasına rağmen asıl olarak “baskı” konsepti bir başka deyişle olaylar ve durumlar karşısın309

da çevrenin gösterdiği zorlu güç kavramı üzerinde durmuştur. Bu baskının bireylerin hedeflerine ulaşmasında yardımcı veya engelleyici olabileceğini bildirmiştir. Buna bağlı olarak alfa ve beta baskı kavramlarını geliştirmiştir. Alfa baskı çevredeki durumlardan kaynaklanan baskıdır.

Beta baskı ise çevredeki olayların bireysel olarak yorumlanması sonucu oluşan baskıdır. Üniversiteye hazırlanan bir öğrencinin yoksuluk sonucu gerekli eğitimi alamaması engelleyici; ailesinin çeşitli zorluklara rağmen öğrenciyi üniversiteye kazanmaya teşvik etmesi destekleyici baskı konseptlerine örnektir. Üniversiteyi okuyabilmek için öğencinin alması gereken puan ve gerekli olan para alfa baskıya örnektir. Öğrencinin hedeflenen üniversiteyi kazanamaması sonucu duyduğu utanma ve başarısızlık düşüncesi ise beta baskıya örnektir.

Tematik Algı Testi Kullanımı Murray’ın Christiana Morgan ile birlikte geliştirdiği Tematik Algı Testi (TAT) insan kişiliğini değerlendirmek için yaygın olarak kullanılan bir araçtır. Testte ne olduğu belirli olmayan resimler hasta bireye gösterilir ve bu resimleri tanımlaması ve hakkında öykü anlatması istenir.

Küçük bir çocuğa bulut resimleri gösterilmesi halinde çocuk bulutları küçük ejderha, dinozor, canavar gibi çocukça nesnelere benzetirken ergenlik dönemindeki bir erkek çocuk aynı bulutları arabalara benzetebilir.

Murray bu test ile bireylerin zihinlerindeki temaya erişilebileceğini ifade etmiştir ve bu test günümüzde de yaygın olarak kullanılmaktadır.

Başarı İhtiyacı Henry A. Murray’ın insani ihtiyaçlar üzerine yaptığı araştırmalar daha sonraki araştırmalara da ışık tutmuş ve insani ihtiyaçlar hakkında detaylı ve kapsamlı araştırrmalar yapılmaya devam etmiştir. Bunların en önemlilerinden biri David McClelland ve çalışma arkadaşı John Atkinson’a aittir. Başarının temel ihtiyaçlardan sonra gelen ihtiyaçlar arasında yer aldığını ifade etmişler ve puanlama sistemine dayalı bir sistem geliştirmişlerdir.

Başarıda Cinsiyet Farklılıkları Murray’ın çalışma konularından biri olan başarı ve cinsiyet farklılığı kendisinden sonra yapılan araştırmaların da önünü açmıştır. Toplum310

larda başarının erken çocukluk yaşlardan itibaren erkeklere atfedildiği açıktır. Kadınların rekabet etme ve erkeklerle eşit konuma sahip olma için girişimlerinde önemli mücadeleler karşı karşıya oldukları bilinmektedir.

Teorik Katkılar Murray’ın personoloji teorisinin, kişilik teorilerine katkıları oldukça büyük ve önemlidir. Murray’ın -diğer teoriysenlerin aksine- kişilik hakkında sağlıklı bireylerle çalışma fikri oldukça geniş çevrelerce kabul edilmiş ve örnek alınmıştır. “İnsani ihtiyaçlar” konusunda da psikoloji literatürüne oldukça faydalı ve yol gösterici bilgiler bırakmıştır. Araştırma konularından bir diğeri olan “baskı” konsepti hakkında yaptığı çalışmalar ise değerlerini korumaktadır. Ayrıca psikolojiye büyük katkıları olan birçok öğrenci yetiştirmiştir. Son olarak Morgan ile geliştirdiği TAT (Tematik Algı Testi) günümüzde hala kullanılmaktadır.

311

312

FOBİLER Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Kaygı bozuklukları Anahtar Kelimeler: şartlı tepki; şartlı uyaran; araçsal şartlandırma; Pavlov tipi şartlanma; şartsız tepki; şartsız uyaran Fobiler, belirli bir nesne veya duruma ilişkin kalıcı, abartılı, irrasyonel korku ile karakterize bir anksiyete bozukluğu çeşididir ve korkulan durum veya nesnelerden kaçınma hali söz konusudur. Sürekli kaçınma hali ise günlük yaşamın süürdürülmesine önemli ölçüde müdahale eder.

Agorafobi, sosyal fobiler ve spesifik (özel) fobiler olmak üzere 3 çeşit fobi vardır. Agorafobi alan korkusu anlamına gelir ve bu fobiye sahip kimi bireylerde panik atak geçirme korkusu ile yalnız kalamama, toplum içerisine yalnız girememe gibi belirtilerle kendini gösterirken kimi hastalarda da uçakla, trenle veya otobüsle seyahat etme korkusu belirtileri ile kendini gösterir. Sosyal fobiler kalabalık içerisine girildiğinde el ayak titremesi, utanç-gülünç durumda kalma korkusu gibi belirtilerle karakterize edilirken spesifik (özel) fobiler ise kişiye özgündür. Örneğin akrofobi, araknofobi, klostrofobi.

Teorik Açıklamalar Fobilerin nasıl oluştuğuna ilişkin pek çok teori geliştirilmiş olmasına rağmen genel olarak bilinçsiz iç duygusal çatışmalar, öğrenme ilkelerine dayalı fobiler ve biyolojik faktör esaslı fobiler olmak üzere üç ana başlık altında incelenmektedir. Sigmund Freud’a göre bilinçsiz iç duygusal çatışmaların başlangıcı erken çocukluk dönemine denk gelmektedir. Bu çatışmaların genellikle ilkel cinsel duyguların engellenmesinden kaynaklandığını bildirmiştir. Fobilerin öğrenme teorisi Pavlov tipi şartlandırma teorisi, araçsal şartlandırma teorisi ve sosyal öğrenme teorisi ile açıklanmaktadır. İnsanların fobilere yatkınlığı birbirinden farklılık göstermektedir ve bu durum fobilerin kalıtsal olup olmadığı sorusunu akla getirmiş ve araştırmacıları fobilerin biyolojik boyutları konusunda çalışmalar yapmaya yönlendirmiştir.

313

Vaka Çalışmaları Ve Terapi Teknikleri Literatürde fobiler ve tedavi yöntemleri ile bireylerin fobilerle nasıl mücadele ettikleri ve fobileri yenmede nasıl başarılı olduklarını açıklayan birçok vaka çalışması mevcuttur. Bu hikayelerden biri Ellen P.’ye aittir.

Ellen P. işi gereği sıklıkla uçak kullanmak durumunda olan ancak uçak fobisi olan bir bayandır. Bu fobisinden kurtulmak ve yardım almak üzere bir gün bir anksiyete bozuklukları kliniğine gider. Öyküsü dinlendikten sonra yaşamının erken yıllarında herhangi bir korkusu olmadan uçabilen Ellen P.’nin balayı seyahati sırasında yaşadığı bir uçak türbülansının kendisinde uçak fobisi oluşturduğu anlaşılmıştır ve düzenli aralıklarla ve kısa süreli uçuşlarla bu korkusunu yenmesi sağlanmıştır.

Perspektifte Tarihsel Çeşitlilik İnsan davranışlarının kapsamlı psikolojik teorilerle açıklanmaya başlanması 1900’lü yıllara dayanır. Örneğin Sigmund Freud’un “Küçük Hans” çalışmasındaki Hans’ın at fobisi ile ilgili görüşleri 1909 yılında yayınlanmıştır. Bir başka örnek ise John B. Watson ve Rosalie Rayner’in 1920 yılında yayınladığı “Küçük Albert” isimli çalışmadır.

Deneysel Modeller Fobilerin anlaşılmasında laboratuvar hayvanlarının kullanılarak deneysel modellerin geliştirilmesi 1940 ve 1950’li yıllara uzanır. 1950 yılında Joseph Wolp kafeslerdeki kedilere şok uygulamasının ardından kedilerde fobi benzeri tepkiler gözlediğini rapor etmiş ve belirli bir süre sonra aynı kedilerin kafesler içerisinde beslenerek fobi benzeri tepkilerinin azaldığını bildirmişlerdir. 1960 yılında Albert Bandura tarafından geliştirilen sosyal öğrenme teorisi kapsamında, bir bireyin herhangi bir duruma veya nesneye korkuyla yaklaşmasını izleyen bir başka bireyde de aynı durum veya nesneye korku ile yaklaştığını rapor eden çalışmalar yer almaktadır. Fobilere bilişsel yaklaşımlar ise 1970’lerde ve 1980’lerde Albert Ellis ve Aaron T. Beck tarafından geliştirilmiştir.

314

Psikoloji Uygulamaları Psikolojide, fobilere psikodinamik, öğrenme/davranışsal veya bilişsel perspektiflerden hazırlanmış değerli çalışmalar kazandırılmıştır.

Hiçbir araştırmacı geliştirdiği teorisinin tek başına fobinin tüm kapsamını açıklamaya yeteceğini iddia etmez, bu nedenle araştırmalar her alanda yapılmaya devam etmektedir. Fobilerin anlaşılmasının insan sorunlarının belirli bir kısmının anlaşılmasında ve çözüme kavuşturulmasında önemli bir yeri vardır ve bu nedenle hayvan araştırmaları da gerçekleştirilmektedir.

315

316

PSİKANALİZ-1880’lere doğru Psikoloji Çeşidi: Gelişimsel psikoloji; psikolojik metodolojiler; psikoterapi Çalışma Alanı: Klasik analitik konular ve sorunlar; genel yapılar ve sorunlar; hümanist-fenomenolojik modeller; hümanist terapiler; anormallik modelleri; motivasyon teorisi; kişilik teorisi; psikodinamik ve neoanalitik modeller; psikodinamik terapiler; düşünce Anahtar Kelimeler: kaygı; belgelendirme; karşıaktarım; depresyon; serbest çağrışım; engellemeler; psikanalist; psikanalitik kurumları; psikanalitik psikoterapi; psikoterapi; belirtiler; aktarım; bilinçsiz Psikanaliz duygusal problemlerin tedavi edilmesine yönelik bir yöntem olarak kullanılmaya başlanmıştır. Psikanalizin kurucusu Sigmund Freud (1856-1939) aşırı anksiyete bozuklukları olan bireyleri inceleyerek önemli keşifler yapmıştır. Hasta bireyleri konuşturdukça, geçmişe yönelik bilgilerin açığa çıkmasıyla hangi durumların bireylerde ne gibi bozuluklara yol açtığını bulabilmiş ve hasta bireylerin bunları fark etmesini sağlayarak sorunları hakkında bilinçli olmalarını sağlamıştır. Bu farkındalıkla hastalar da sorunları ve problemlerine daha çözümleyici bir şekilde yaklaşmıştır. Modern psikanalizde yöntemler değişmiş olsa da konuşmak ve dinlemek tıpkı Freud’un yönteminde olduğu gibi esastır. Freud’un çocuk ve erken dönem ergen bireyler hakkında yaptığı değerlendirmelerden günümüzde halen faydalanılmaktadır. Freud’un bazı teorilerinde -örneğin kadınlar hakkındaki görüşlerini içeren bazı teorileri- hatalar olduğu kabul edilmiş; 1970 ve 1980’lerde diğer psikanalistler tarafından revize edilmiştir.

Psikanalitik Tedavi Psikanaliz, duygusal çatışmaların sonuçlarından insanları korumak üzere geliştirilmiştir. Duygusal çatışmaların modern çağdaki ortak belirtileri depresyon, anksiyete, ilişkilerinde sık ve sağlıksız seçimler, yaşıtları ve aile bireyleri ile geçimsizliktir. Aynı belirtileri gösteren farklı bireylerin farklı sorunları olabilir. Bu yüzden tedaviden önce bireylerde bir değil bir kaç kez görüşülmelidir. Psikanalistler bireylerde kendileri hakkında farkındalığı artırdıklarından sorunların çözümünded bireylerin 317

aktif rol almalarını sağlarlar. Bu sayede çözüme hızla ulaşılır. Bazı hafif durumlarda da psikanalitik tedaviye ihtiyaç kalmadan çözümlemeler yapılabilir.

Psikanalizin Tedavi Yöntemi Tedavi kısmına geçmeden önce genellikle hasta ile psikanalistin en az üç kere yüz yüze görüşmesi önerilir. Sorunların yoğunluğuna göre çözümün ne kadar zaman alacağı hemen hemen tespit edilir. Hastanın psikanalistle yakın bir ilişki kurması, sık sık sorun hakkında görüşmeleri ve seanslar düzenlemeleri sorunların çok büyük ya da çözümlenemez olduğu anlamına gelmez; soruna derinlemesine yaklaşım geliştirildiği anlamına gelir. Hastanın kanepe gibi rahat bir yerde oturması ve kendisini rahat hissetmesi sağlanır. Bu sayede aktarım daha kolay bir şekilde gerçekleşir. Sık sık gerçekleştirilen seansların ardından psikanalist yeterli bilgiyi edindikten sonra hastaya durumu zaman içerisinde uygun bir şekilde aktarır.

Psikanalitik Psikoterapi Psikanalitik psikoterapi, psikanalizden daha farklıdır. Genellikle daha spesifik sorunlar üzerinde daha yoğun duyguların ve düşüncelerin analizlerini kapsar ve çoğunlukla ellişer dakikalık seanslar ile haftada iki kez hasta ile görüşülür. Sorunların kronik olması halinde görüşmeler artırılabilir. Psikanalitik psikoterapi üzerine çalışan birçok terapist bu konuda özel eğitimler almış kimselerdir. İlaç Tedavisi Ve Gizlilik Sorunları Psikanalizin erken dönemlerinde ilaçla müdahalenin psikanalizin kalitesinde değişmelere neden olacağına inanılırken modern dönemde analizin kalitesinde bir miktar değişme olacağı düşüncesinin yanı sıra psikanalitik psikoterapi ve psikanalizde faydalı olacağına dair görüşler mevcuttur. Terapi seanslarında merak edilen bir başka konu ise gizlilik ilkesidir. Gizlilik ilkesi hastaların tüm duygu ve düşünceleri hakkında özgürce konuşmasını mümkün kılacağından önemlidir ve yasalarla koruma altındadır.

318

Psikanalistler İçin Eğitim Ve Nitelikler Uluslararası Psikanaliz Birliği psikanalistlerin katılımıyla gerçekleştirilen dünya çapında bir organizasyondur. Amerikan Psikanaliz Derneği 1911 yılında kurulmuştur ve tüm üyeleri aynı zamanda Uluslararası Psikanaliz Birliği’nin üyeleridir. Amerikan Psikanaliz Derneği nitelikli araştırmacılar yetiştirmek üzere birçok akredite okul ve enstitü kurmuştur ve eğitimler lisans üstü seviyede de devam ettirilmektedir. Diğer birçok kurum da kendi eğitim standartlarını oluşturarak nitelikli araştırmacılar yetiştirmektedirler.

21. Yüzyılda Eğitim 1990’lı yılların sonlarında çeşitli disiplinlerin yer aldığı Psikanaliz için Konsorsiyum isimli ulusal birkaç örgüt bir araya gelmiştir. Amerikan Psikanalitik Derneği, Amerikan Psikoloji Derneği’nin psikoanaliz bölümü, Klinik Sosyal Çalışmalarda Psikanaliz üzerine Ulusal Üyelik Komitesi ve Psikanaliz Amerikan Akademisi de 21. yüzyılda psikanaliz üzerine eğitim veren birimlerdir.

Bir Teori Olarak Psikanaliz Freud döneminden bu zamana kadar psikanaliz kavramı çok çeşitli yönlerden ele alınmış, geliştirilmiştir. Psikanaliz tek bir teori olmasına rağmen bünyesinde birçok teoriyi bulundurur. Bu teorilerin içerisinde motivasyon teorileri, gelişim ve değişim teorileri yer almaktadır. Ayrıca kişilik gelişimi teorileri ile kişilik bozukluğu teorileri de yer almaktadır.

Psikanalitik Teori Uygulamaları Psikanalitik fikirler pek çok çalışma alanında uygulanmaktadır. Örneğin kayıp ve yas ile ilgili psikanalitik teoriler özellikle çocukların kayıp ve yas durumlarında karşılaştıkları zorlu durumlarla başa çıkmalarına yardımcı olmak için kullanılır. Güç ve çaresizlik hakkında psikanalitik fikirler şiddete olan meyli azaltmak için kullanılır. Örnekler çoğaltılabilir.

319

320

PSİKANALİTİK PSİKOLOJİ Psikoloji Çeşidi: Psikolojinin orijini ve tanımı Çalışma Alanı: Psikodinamik ve neoanalitik modeller; psikodinamik tedaviler Anahtar Kelimeler: analitik psikoloji; psikanalizin dinamik kültürel okulları; bireysel psikoloji; neoanalitik psikoloji; psikanalitik psikoloji; psikososyal teori Sigmund Freud (1856-1939) psikanalizin kurucusudur. Ruhsal bozukluklar ve buna bağlı olarak sergilenen anormal davranışların sebeplerinin bilinç altının anlaşılması ile açığa çıkarılabileceğini ortaya koymuş ve bu konuda çok önemli çalışmalar gerçekleştirmiştir. Freud’a göre kişiliğin temelleri yaşamın ilk yedi yılında oluşur ve içsel süreçler bilinç, bilinç öncesi ve bilinç altı olarak isimlendirilen üç düzeyde yer alır. Bilinç tam bir farkındalık halidir. Bilinç öncesi, bilinçteki bilgilerin yer aldığı ve istenildiği taktirde kullanıma hazır tutulduğu kısımdır. Bilinç altı ise kişinin kişinin duygu, düşünce dürtü ve benzeri kavramlarının bulunduğu yerdir, buradaki veriler zaman içerisinde kişinin anlamsız davranışlar sergilemesine de sebep olabilir ancak kişi buradaki verilerin farkında değildir.

Freud Teorisine Cevaplar Erik Erikson’un (1902-1994) psikososyal gelişim kuramı Freud teorisinin temel kavram ve ilkeleri üzerine inşa edilmiştir. İlaveten kişilik gelişiminin sosyal ve kültürel güçlerden de etkilenerek yaşam boyunca devam ettiğini ve 8 evreden oluştuğunu bildirmiştir. Erikson’un psikososyal teorisi Freud’un psikoseksüel teorisiyle paralel değildir fakat her ikisi de gelişim psikolojisine büyük katkılarda bulunmuşlardır. Yeni psikanalitik yaklaşımların savunucuları arasında Jung (1875-1961), Alfred Adler (1870-1937), Karen Horney (1885-1952) ve Harry Stack Sullivan (1892-1949) yer almaktadır.

Jung Yaklaşımı Jung, Freud’un aksine, cinsel gücün insanın tüm yaşamını belirleyebilecek seviyede güçlü olmadığını; ancak belirli koşullarda ve belirli zaman321

larda etkin olduğunu savunmuştur. Oysa yaşam enerjisi beirli zamanlarda belirli koşulların oluşmasını beklemez, daima vardır. Jung bireyleri yaşama enerjilerinin yönlerine bağlı olarak içe dönük ve dışa dönük olarak gruplandırmıştır.

Adler Yaklaşımı Adler gelişim konusunun birçok hususunda Freud ve Jung ile aynı görüşte değildir. Adler’e göre birey topluma göre şekillenir ve bireyde kişilik gelişimi toplumdaki bireylerle olan ilişkilerine bağlıdır.

Horney Yaklaşımı Horney’e göre bireyler için en önemli hususlardan birisi güven diğeri doyumdur. Özetle belirtmek gerekirse birey güven ve doyum duygularını üç şekilde sağlamaktadır. Bireyler ya diğer insanlara sevgi ile yaklaşarak güvensizlik ve doyumsuzluk ortamını yok ettiklerini düşünürler; ya diğer bireylerden uzak durarak güvensizlik ve doyumsuzluk ortamı oluşmayacağını düşünürler ya da diğer bireylerle mücadele içerisine girerek güven ve doyum ortamı oluşturacaklarını düşünürler.

Sullıvan Yaklaşımı Sullivan kişiliğin bireyler arasındaki ilişkilerin ve ortak/farklı yönlerin bir sonucu olduğunu savunmuştur. Bireyler arasındaki ilişkilerde kültür faktörünü dikkate alarak bireylerin birbirlerine karşı olan davranışlarının aralarındaki ilişkilerden köklendiğini bildirmiştir.

Vaka Çalışmalarının Kullanımı Psikanalitik psikoloji normal ve anormal kişilik gelişimlerini açıklamak üzere kullanılmaktadır. Freud’un çalışmalarında gözlemlediği ve kayıt altına aldığı önemli vaka çalışmalarından bazıları Dora, Küçük Hans, Fare Adam, Schreiber ve Kurt Adam’dır. Çalışma Tarihi Tarihsel olarak psikanalitik psikolojinin evrimi Freud’un klinik gözlemleriyle başlamıştır. Daha sonrasında Jung, Adler, Horney ve Sullivan gibi önemli araştırmacılar psikolojiye önemli katkılarda bulunmuşlardır.

322

Başarısı Ve Etkisi Freud’un bu alandaki değerli çalışmaları ve araştırmaları hem kendisini tüm dünyaya tanıtmasına hem de fikirlerinin kendisinden sonra gelen –kendisiyle aynı görüşleri paylaşan veya paylaşmayan- bir çok araştırmacıya yol göstermesine sebep olmuştur.

323

324

PSİKANALİTİK FREUD

PSİKOLOJİ

VE

KİŞİLİK-SIGMUND

Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Klasik analitik konular ve sorunlar; kişilik teorisi; psikodinamik ve neoanalitik yaklaşımlar Anahtar Kelimeler: anal evre; ego; genital evre; id; içgüdü; gecikme; ödipal çatışma; oral evre; fallik evre; süperego Sigmund Freud (1856-1939) insanların içgüdüsel dürtüler ve toplumun gereklilikleri arasında kişilik çatışması yaşadıklarını fark etmiştir. Freud’a göre bu çatışma genellikle bilinçsiz olarak, bir başka deyişle kişinin bilinci dışında gerçekleşir ve insanların hayatlarını tüm yönleriyle etkiler. Freud bilinç seviyelerini buz dağına benzetir ve en ilkel yapının id olduğunu savunur. Bu görüşe göre id enerji deposudur; doğuştan gelen içgüdüler ve biyolojik ihtiyaçlar id kapsamına girer. Freud ayrıca doğuştan gelen içgüdüler arasında cinsel içgüdünün oldukça önemli olduğunu bildirerek toplumun da içgüdülerin düzenlenmesinde önemli rolü olduğunu savunur ve içgüdünün gelişimi uzun zaman alır. Freud’a göre içgüdüler haz için vardır fakat kişiyi tamamen tatmin edemezler; sebebi ise gerçekle hiçbir ilişkisinin olmamasıdır. Bu nedenle de kısmi olarak bilinçlilik kapsamına giren ego, id’den gelişir. Ego zihinsel semboller ile gerçekliği birbirinden ayırır, algılama ve düşünme eylemleri gerçekleşir.

Ayrıca bireyi korumak için psikolojik savunma mekanizmaları kullanır.

Süperego ise egodan orijinlenir ve çocuğa ebeveynleri ile çevresinden aktarılan görüşlerin yer aldığı kısımdır. Kişiliğin ahlaki yönünü temsil eder ve çoğunlukla ödül-ceza yöntemleri ile özellikle çocukluk döneminde gelişmeye başlar. Çocukluk Yıllarının Önemi Freud çocukluk yıllarının yalnızca ego ve süperegonun gelişiminden dolayı değil aynı zamanda cinsel içgüdülerin de gelişerek çeşitlendiği dönem olması sebebiyle oldukça önemli olduğunu bildirmiştir. Psikoseksüel aşamalar olarak bilinen evrelerde içgüdüler ile toplum tarafından öğretilen bilgilerin çelişkisi söz konusudur. Ayn zamanda bu süreçte kalıcı kişilik özellikleri orijinlenir. En başlarda –doğumdan sonra- cinsel enerji ağıza odaklanmıştır ve bu durum bebeğin beslenmesi ile ilgilidir.

325

İki yaşından itibaren tuvalet eğitimi ile birlikte anal evre başlar. Fallik evrede çocuğun karşı cinsteki ebeveynine düşkünlüğü söz konusudur. Bu evre erkek çocukları için daha şiddetli geçerken kız çocukları için daha az şiddet içeriklidir. Bir başka deyişle ödipal evre erkek çocuklarında daha ağır geçer. Anneyi babadan kıskanma, koruma ve anne tarafından babaya tercih edilme isteği taşır. Altı yaşına gelindiğinde bu düşünceler askıya alınır. Ergenlik dönemi ise genital evre sürecidir. Ergen bireyde yetişkin bireydeki cinsel organlar gelişmiştir ve ergen bunun farkındadır.

Batı Toplumu Üzerine Etkisi Freud’un araştırmalarının batı toplumu üzerinde önemli etkileri olmuştur. «Freudsal kayma», «oidipus kompleksi» ve «bilinç altı” gibi kavramlar günlük dilde kullanılır olmuştur. Herşeyden önemlisi temel kavramlar tanımlanmış bireylerin kendilerini ve sorunlarını daha iyi tanımaları sağlanmıştır.

Rüyaların Rolü Freud rüyaların, bilinç altında bulunan kavramların bir ifade aracı olduğunu savunmuştur. Rüyalar çoğunlukla cinsel içgüdülerin etkisi altındadır. Uyku sırasında id’den gelen işlenmemiş haldeki içgüdüler ego tarafından herhangi muamele görmediğinden bilinç altını yansıtır. Birey bilinç altında bulunanlardan çoğunlukla haberdar olmadığından rüyalarını da kendisi doğru bir şekilde yorumlayamaz.

Etki Ve Eleştiriler Freud teoremi gelişştirildiği zamanlardan bu yana Alfred Adler, Carl Jung ve Erik Erikson gibi önemli araştırmacıları etkilemiştir.

Freud’un etkilerini yalnızca psikoloji alanında değil edebiyat, tarih ve felsefe gibi diğer bilim dallarında da görmekteyiz. Birçok yönde olumlu karşılanılan Freud teorisi bazı yönlerden de (cinsel içgüdüler üzerinde fazla durulması gibi) eleştirilmektedir.

326

PSİKOLOJİ-TANIMI Psikoloji Çeşidi: Psikolojinin kökeni ve tanımı Çalışma Alanı: Klasik analitik konular ve sorunlar; metodolojik sorunlar Anahtar Kelimeler: Eylem psikolojisi; davranışçılık; işevselcilik; psikolojik etki; yapısalcılık Eski Yunanlılarda “psyche” nefes, “ology” bilim ya da çalışma anlamına gelmektedir. Psikolojinin başlangıçtaki tanımında ruh ve zihnin bilimsel olarak araştırılması söz konusudur. “Bilimsel” ibaresi burada sistematik anlamında kullanılmıştır ve bilimsel çalışmalar 17. yüzyıla kadar yapılmamıştır. 16. yüzyılın başlarında Alman araştırmacı Philipp Melanchthon tarafından bu konu ile ilgili akademilk dersler verilmiştir. İlk psikoloji kitabı ise 1594 yılında Latince dilinde yayınlandı. Psikoloji alan çalışması olarak 1879 yılında Almanya’da ortaya çıkmış ve 1880’li yılar boyunca birçok diğer Avrupa ülkelerinde ve Amerika Birleşik Devletleri’nde kabul edilmiştir. Wilhelm Wundt (1832-1920) modern psikolojinin kurucularındandır ve yapısalcılık ile ilgili çalışmaları mevcuttur.

Daha sonraları Amerika’da çalışmalar yürüten Edward Titchener yaptığı araştırmalar sonucunda yapısalcılık kavramını geliştirmiştir. Davranışçılık ve işlevsellik kavramlarından sonra farklı araştırmacılar tarafından farklı şekillerde tanımlanmış olan psikoloji aklın ve bilincin sistemli çalışması olarak tanımlanmıştır.

Tanımsal Sorunlar Psikolojinin özellikle davranışsal, bilişsel ve duygusal durumlar ile ilgili bilimsel çalışmalarında bir seri sorunlar ile karşılaşılmıştır. Davranışsal, bilişsel veya duygusal durumlarda sergilenen davranışlar ile sebepleri arasında bağlantı kurulması ve neden sonuçlarının karşılaştırılmasındaki sorunların en önemlilerinden birisi sorunun tanımlanamamasıdır.

327

Bir Alan Gelişimi Psikolojik süreçlerin incelenmesinde, neden sonuçlarının ortaya çıkarılması ve karşılaştırılmalarının yapılmasında psikolojinin alt disiplinlerinden faydalanılmaktadır. Alt disiplinlerden faydalanmak psikoloji ile ilgilenen araştırmacıların sayılarının da arttığı anlamına gelmektedir.

Amerika Birleşik Devletleri’nde 1940 yıllarında yaklaşık 4.000 psikolog varken 1990’lı yılların başından bu yana sayı yaklaşık 100.000’lere ulaşmıştır.

328

PSİKOLOJİ-UZMANLIK ALANLARI Psikoloji Çeşidi: Psikolojinin kökeni ve tanımı Çalışma Alanı: Davranış tedavileri; bilişsel gelişim; deneysel yöntemler; genel yapılar ve sorunlar; psikodinamik ve neoanalitik yöntemler Anahtar Kelimeler: Davranışçılık; bilişsel psikoloji; Gestalt psikolojisi; sosyal psikoloji; yapısalcılık Psikoloji alanı içerisinde uzmanlık alanları oldukça çeşitlidir.

Buna rağmen psikolojinin esasta incelediği konu zihinsel faaliyetlerin insan davranışları ile ilişkisidir. Bu konu insanlara özellikle kendilerini anlamada faydalı olmaktadır. Örneğin bireyin kaygı hali kontrolsüz bir şekilde yükselebilir ve birey kaygı halinde iken normalden farklı davranışlar sergileyebilir. Bireylerin kişisel özellikleri, öyküleri esas alınarak kendilerini anlamaları sağlanır ve kaygı hali ile nasıl mücadele edeceği konusunda yardım edilebilir. Birey kaygının kaynağını öğrendiğinde ve sağlıklı hali ile kaygılı hali arasındak farkları tespit edebildikçe sorunu çözme olasılığı yükselir. Uzmanlar ise makul tahminler ve mantıklı sonuçlar ile bireylere kendilerini anlama konusunda yardım etmektedirler.

Geçmişi Ve Psikoloji Sistemleri Psikoloji 19. yüzyılın sonlarına kadar resmi bir disiplin olarak kabul görmemiştir. Genel olarak sorgulama esasına dayanır, mantıklı çözümler üretmeyi gerektirir. 19. yüzyılın ünlü bir filozofu ve fizikçisi olan Gustav Fechner bilimsel yöntemlerin zihinsel süreçleri anlama çalışmalarında kullanılması gerektiğinin üzerinde durarak deneyler ve matematiksel işlemlerin insan zihninin araştırıldığı çalışmalarda kullanılması gerektiğini bildirmiştir. 19. yüzyılın ortalarından itibaren ise bir çok disiplin psikoloji bilimine eklenmiştir. Wilhelm Wundt ve Edward Titchener bilincin başlangıcı ve esaslarını konu alan yapısalcılık okulunun liderleriydi. Çeşitli disiplinlerin psikolojiye katılmasında erken dönem diğer temsilciler William James ve John Dewey’dir ve işlevselcilik üzerine çalışmışlardır. John B. Watson ise ünlü bir davranışçıdır ve psikolojinin gözlemlenebilir davranışlar üzerine çalışan araştırmacılarındandır. Gestalt hareketi Max Wertheimer ile başlamıştır. Kurt Koffka ve Wolfgang Köhler izole haldeki bütünün parçalarından farklı olabileceği görüşünü benimseyen araştırmacılardandır. Psikanaliz, serbest çağrışım, hipnoz 329

ve beden dili tekniklerini kullanan Sigmund Freud tarafından geliştirilmiştir. Neodavranışçılık modeli psikolojiye katılan teknikler arasındadır.

Carl Rogers ve Abraham Maslow 1950 ve 1960’lı yıllarda geliştirilen hümanist görüş öncüleridir. 20. yüzyılda bilişsel psikolojinin gelişmesiyle birlikte dikkatler dikkat, bellek, muhakeme ve zihinsel süreçler üzerine yoğunlaşmıştır. 1980 ve 1990 yıllarında bilişsel bilim ve bilişsel nörobilim alanları ortaya çıkmıştır. Psikologlar, bilgisayar bilimciler, dilbilimciler, nörobiyologlar ile diğer çalışma alanlarındaki araştırmacılar beyin ile zihin ilişkisini çözmek ve modeller geliştirmek için çalışmaktadırlar.

Psikolojideki Majör Alanlar Akademik ve araştırma alanlarında çalışan psikologlar insan aklı ve insan davranışlarını anlamada daha geniş boyutlara ulaşmak için gözlemsel ve deneysel yöntemleri kullanmaktadırlar. Klinik psikologlar ise insanlara günlük yaşantılarında karşılaştıkları zorlukları tanıma ve mücadele etme konusunda yardımcı olmaktadırlar. Çocuk psikologları klinik psikologlardandır. Eğitim psikologları eğitim müfredatlarının hazırlanması ve geliştirilmesi için malzeme ve stratejilerin analizlerini yaparlar.

Okul psikologları öğretim programlarının tasarlanmasında görevlidirler ve öğrencinin sorunları hakkında öğretmenle iştiarelerde bulunur ve birlikte çözüm yolları ararlar. Genetik psikologlar insan organizmasının faaliyetlerini incelemek üzere kalıtsal ve evrimsel faktörleri, fonksiyonları ve kökenini araştırırlar. Fizyolojik psikologlar davranışın biyolojik temellerini inceler. Teknoloji psikologları tasarım ve değerlendirme ekipmanları ile eğitim cihazları ve sistemleri geliştirme üzerine çalışırlar.

Sanayi / örgütsel psikologlar özellikle iş verimliliği, etkinliği ile verimli ve etkin olma üzerine teşvik edici programlar geliştirirler. Kişilik psikologları bireylerin birbirlerinden farklılıklarını ortaya koyarak farklılıkları analiz eder ve değerlendirir. Bu sayede bireylerin sorunlarının tespiti ve çözümü ile durumun bireye aktarılması konusunda çalışırlar. Ceza psikologları failin düşünce sürecinin karmaşıklığı üzerine çalışırlar. Gelişim psikologları bireylerin yaş ve olgunluk gibi gelişimle ilgili kavramları inceler. Sosyal psikologlar insanların birbirini nasıl etkilediğini inceler. Çevresel psikologlar çevrenin davranışlar üzerindeki fiziksel ve sosyal etkilerini araştırır. Tüketici psikologlar tüketici kararlarını etkileyen faktörlerin belirlenmesi, reklamların satın alma kararları üzerindeki etkileri, var olan markalara bağlılık ve yeni ürünlerin benimsenmesi konularında araştırmalar yapar. Deneysel psikologlar öğrenme üzerindeki uygulama330

ların etkileri gibi konuları üzerinde çalışma ve gözlemler yapar. Karşılaştırma psikologları ise insanlardaki davranış, biliş, algı ve sosyal davranış çalışmalarını çeşitli hayvan türleri ile karşılaştırmalı olarak incelerler.

Testler Ve Bireysel Farklılıkların Ölçülmesi Psikolojinin uzmalık alanları geniştir ve insanlara kendilerini anlama ve sorunlarına çözümler üretme hususunda yardımcı olurlar. Uzmanlar bireysel farklılıkların ölçülmesinde yetenek, zeka, yaratıcılık ve başarı gibi parametreleri ölçen yetenek testleri, kişilik testleri, Diferansiyel Yetenek Testi, Kaliforniya Başarı Testleri, Binet Testi VE Tematik Algı Testi gibi bir takım özel testler kullanmaktadırlar.

Psikoloji Ve Toplum Bireyleri tek tek mercek altına alan psikoloji birbirleriyle büyük ölçüde etkileşim halinde olan insanlar arasındaki ilişkilerle de ilgilenmektedir. Toplum içerisinde her zaman barış ve huzur ortamı sağlanamadığından saldırganlık ve ırkçılık gibi konular gündeme gelmektedir.

Ekonomik koşullar nedeniyle geçinemeyen ebeveynler arasındaki ilişki ve söz konusu sorunları olan ebeveynlerle çocukları arasındaki ilişkiler de bu kapsamda incelenmektedir. Eğitim kurumları, işletmeler gibi sayısız birimler de psikoloji ve toplum kapsamında incelenmektedir.

331

332

PSİKOPATOLOJİ Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Davranış tedavileri; genel yapılar ve sorunlar; anormallik modelleri; organik bozukluklar; kişilik bozuklukları Anahtar Kelimeler: Davranış terapisi; biyolojik yaklaşım; biyopsikososyal yaklaşım; bilişsel yaklaşım; bilişsel terapi; kültür ve psikopatoloji; öğrenme yaklaşımı; zihinsel bozukluklar; somatik terapi Psikopatoloji özellikle günlük yaşamdaki ilişkilerin bozulmasıyla duygu düşünce ve davranış bozukluğunun oluşması sonucunda sergilenen anormal davranışları inceleyen bilim dalıdır. Psikolojik bozukluk, anormal davranış, zihinsel hastalık ile davranış ve duygusal bozukluk kavramları psikopatolojide sıklıkla kullanılan kavramlardır. Psikopatolojinin tanımlanabilir, tarihsel başlangıcı yoktur. Eski Mısırlıların, İbraniler ve Yunanlılar’ın yazılarından bazı antik toplumların doğa üstü güçler ile ilgilendiği bilinmektedir. Yunan hekim Hipokrat ve 21. yüzyılın modern bilim adamları anormal davranış sebepelerinin doğa üstü güçlere dayandırılamayacağını ve psikolojik bozuklukların genetik, kafa travması, beyin hastalığı veya stres gibi bir sebebi olduğunu savunaktadırlar.

Hipokrat’ın bu konudaki bazı görüşleri hatalı olsa da psikopatolojinin gelişimine büyük katkılar sağlamıştır. Daha sonraları Galen, Hipokrat’ın fikirleri benimsemiş ve bu fikirleri genişletmiştir. Galen ayrıca vücut sıvılarının psikolojiyi etkilediği görüşünü ortaya koymuştur.

Psikopatoloji Örnekleri Psikolojik bozuklukların çok geniş bir yelpazesi vardır. DSM-IVTR farklılık ve derecelerine göre 200’den fazla psikolojik bozukluk listelemiştir. Psikopatolojik bozukluklara aşırı kaygı hali, şizofreni, obsesif kompulsif bozukluk ve takıntılar örnek olarak verilebilir.

Psikopatolojinin Sebepleri Psikopatoloji alanında çalışan araştırmacıların en önemli hedefi, her hastalığın nedenlerini (etiyoloji) keşfetmektir. Tüm bozuklukların sebepleri biliniyor olsaydı psikologlar etkili tedavileri tasarlayabilir ve birçok hastalığın gelişimini önleyebilirdi. Ancak ne yazık ki, psikolojik 333

bozukluklar hakkındaki teoriler tüm psikopatolojik sorunlara cevap vermemektedir. Psikopatolojinin sebepleri belirlenirken farklı yaklaşımlar takip edilmektedir. Öğrenme Yaklaşımı. Psikopatolojinin bu alanında çalışan araştırmacılar anormal davranışların gözlem yoluyla edinildiğine inanmaktadır.

Buna göre her durumda gözlemsel öğrenme yapılabilir ancak sonuçlar farklı olabilir. Klasik şartlanma da öğrenme yaklaşımı içerisinde değerlendirilmektedir.

Psikolojik Yaklaşım. Bilişsel yaklaşım olarak da adlandırılan bu model psikopatolojinin birçok formunda zihni en iyi şekilde inceleyen yaklaşımdır. Bazı psikooglara göre zihnin en önemli yönü zihnin bilinçsiz kısmının varlığıdır. Avusturyalı psikanalist Sigmund Freud (1856-1939) birçok insanın belki de kendilerinde var olan psikopatoloji formlarından haberdar olmadıklarını bildimiştir. Bilişsel yaklaşım içinde depresyon en fazla dikkat çeken ve üzerine en fazla çalışmanın yapıldığı hastalıklardan biridir.

Biyolojik Yaklaşım. Biyolojik (biyojenik) yaklaşıma göre psikopatolojinin birçok formu genellikle beynin anormalliklerinden dolayı oluşur. Bu anormallikler kalıtsal da olabilir, çevresel faktörlerden dolayı da oluşabilir, hr ikisinin kombinasyonu olabilir ya da başka nedenlerle oluşabilir. Şizofreni biyojenik yaklaşım alanında en fazla araştırılan bozukluklardan birisidir.

Biyopsikososyal Yaklaşım. Adından da anlaşılacağı üzere biyopsikososyal yaklaşım, biyojenik, bilişsel ve öğrenme yaklaşımlarının etkileşimlerini kapsar. Psikopatolojinin en popüler yaklaşımıdır ve diyatez-stres modeli olarak da adlandırılır.

Kültür Ve Psikopatoloji Psikopatolojinin anlaşılmasında kültürün rolü göz ardı edilemez. «Kültürel görecelik» anormalliğin kültürel bağlamda göreceli olduğu gerçeğini ifade eder; bazı inanç ve davranışlar bazı toplumlarda mükemmel olarak değerlendirilirken bazı toplumlarda kabul edilemez olarak değerlendirilebilir. Ayrıca bazı bozukluklar sadece belirli kültürlerde vardır. Örneğin pibloktoq olarak bilinen bir bozukluk yalnızca Eskimo toplumlarında görülmektedir.

334

Tedavi Psikolojik bozuklukların başlıca tedavi biçimleri psikopatolojinin en popüler modellerine göre gruplandırılabilir. Dolayısıyla, ilaçların kullanımı (biyolojik yaklaşım) olarak, davranış terapisi (öğrenme yaklaşımı), bilişsel terapi ve psikanaliz (psikolojik yaklaşım) ve somatik tedavi söz konusudur. Ancak psikopatoloji ve tedavi modelleri arasındaki bağlantı göründüğü kadar güçlü değildir.

Davranış Tedavisi. Davranış terapilerinde öğrenme teorisi esas alınarak birey için yeni davranışları öğrenme deneyimleri kazandırılır.

Genellikle fobi gibi korku tabanlı bozukluklar ile madde bağımlılığı tedavilerinde kullanılır.

Bilişsel Terapi. Bilişsel terapinin genel ilkesi sorunu tanımlamaktır, bireye sorunu aktarabilmek ve çözüm yolları geliştirmesi için bireye yardım etmek terapinin esasları arasında yer alır. Sonuç olarak bireyin soruna bakış açısı değiştirilmiş olur.

Somatik Terapi. Tedavinin bu formu tıp eğitimi gerektirdiğinden somatik tedavi doktorlar (psikiyatristler) etarafından gerçekleştirilir. Çoğunlukla ilaçla tedavi yöntemi kullanılır.

En İyi Terapi Hangisidir?

Hiçbir tedavi şekli her çeşit bozukluğun tedavisi için kullanılamaz. Örneğin, davranış terapisinin fobilerin yenilmesi hususunda son derece başarılı olduğu kanıtlanmıştır. Bilişsel terapi depresyon hastalarında iyi sonuçlar gösterirken ilaç tedavisi şizofreni ve bipolar bozuklukların tedavisinde başarılı bir şekilde kullanılmaktadır.

335

336

PSİKOSOMATİK BOZUKLUKLAR Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Bilişsel süreçler; organik bozukluklar; stres ve hastalık Anahtar Kelimeler: Davranış bozuklukları; biyojenik; biyopsikososyal; bilişsel; kontrol; psikojenik; fiziksel şartları etkileyen psikolojik faktörler; psikosomatik bozukluklar; öz yeterlik; A tipi davranış kalıbı Psikosomatik, stres kavramının Hans Selye tarafından sunulmasından kısa bir süre sonra 1940’lı yılların başında Flanders Dunbar tarafından tanımlanmıştır. Psikosomatik bozukluklar, çoğu sebebi psikolojik olan fiziksel bozukluklardır ve vücuttaki herhangi bir organı etkileyebilir.

Psikosomatik bozuklukların bir başka sebebi ise biyojenik faktörlerdir.

En fazla bilinen psikosomatik rahatsızlıklar cilt bozukluklarından akne, ürtiker (kurdeşen) ve döküntü; kas-iskelet sistemi bozukluklarından sırt ağrısı, romatoid artrit ve tansiyona bağlı baş ağrısı; solunum hastalıklarından astım ve hıçkırık ve kalp damar hastalıklarından kalp krizi, felç ve migren-baş ağrısıdır. Ayrıca anemi, zayıf bağışıklık sistemi ve kabızlığın da psikolojik sebeplere bağlı rahatsızlıklar olduğu rapor edilmiştir.

Kadınlardaki aybaşı sorunları, vajinismusta rahatsızlıklar ve erkeklerde görülen ereksiyon bozukluğu ve erken boşalma gibi sorunların da psikolojik olduğu bildirilmiştir.

Stresin Rolü Freud’un bazı hastalıklarda psikolojik faktörlerin temel etken olduğunu bildirmiş olmasına rağmen tıbbi araştırmalar hastalıkların biyolojik kökenleri üzerine araştırmalar yapmaktadır. Bununla birlikte hastalık sebeplerinin biyolojik, psikolojik ve sosyal faktörlerin karşılıklı etkileşiminin bir sonucu olduğuna dair görüşler önem kazanmıştır. Psikolojik sorunlar içerisinde en etken faktörün stres olduğu ve stresin artık günlük yaşamın bir parçası olduğu bilinmektedir. Stres psikosomatik hastalıkların en önemli nedenlerinden biridir. Bireyler stres yönetimi ve gevşeme teknikleri konusunda eğitim alabilmektedirler.

337

Kişilik Çeşitleri Erken dönem Yunan ve Romalı hekimlerin görüşlerinin devamı niteliğinde olan belirli kişilik tiplerinin belirli hastalıklara eğilimli olduğu görüşü modern dönem kişilik teorisyenleri tarafından kabul edilmektedir.

Buna göre kolayca düşmanlık düşünceleri besleyebilen, sürekli zaman aciliyeti olan ve aşırı rekabetçi bireyler A tipi kişiliğe sahiptirler ve koroner kalp hastalıklarına özellikle eğilimlidirler. Buna karşın sakin A tipi kişiliğin aksine kolayca düşmanlık düşünceleri beslemeyen, sürekli bir zaman aciliyeti olmayan ve az rekabetçi bireyler B tipi kişiliğe sahiptirler ve koroner kalp hastalıklarının görülme sıklığı A tipi kişiliğe sahip bireylere oranla yarı yarıyadır. 1970 ve 1980’li yıllarda yapılan çalışmalara göre C tipi kişiliğe sahip bireylerde kansere eğilim vardır. Kanser daha çok zayıf bağışıklık sistemine sahip, savunma direnci düşük bireylerde görülmektedir. Benzer şekilde kansere yakalanmış kişilerin güçlü ve motive edici düşüncelerle kanseri yenebileceği de bilinen bir gerçektir.

Kontrol Ve Çaresizlik Kontrol kavramı içerisinde iç kontrol ve dış kontrol kavramları yer almaktadır. Dış kontrol daha çok çevrede gerçekleşen olayların, diğer bireylerin ya da şansa bağlı olarak gerçekleşen durumların etkisi altındaki etkileri temsil ederken iç kontrol kişinin çabaları ve eylemlerinin yaşantısına olan etkilerini temsil eder. Oldukça sıkıntılı durumlardan, yoğun olumsuz duygulardan arınmak ve sorumluluk bilincini edinerek sorunların çözümünde etkin rol almak öz yeterlik kavramını karşılar. Öğrenilmiş çaresizlik ise kontrolün tamamen kaybedildiği ve yaşamın tamamen kaderci anlayışa bırakılması durumudur. Martin E. P. Seligman’ın 1964’te başlattığı çalışmada bireylerin bir durumu önleyemediği ve herhangi bir yere kaçamadığı durumlarda çaresizlik içerisine girdiğini ve çaresizlik tutumunu öğrendiğini bildirmiştir. Ayrıca Seligman ve çalışma arkadaşları kötümser yaklaşımlarda bulunan bireylerin çaresizliğe daha yatkın olduğunu iyimser insanların ise daha az çaresizlik içerisinde kaldığını açıklamışlardır.

338

Müdahaleler A tipi kişiliğin koroner kalp hastalıklarına gösterdiği yatkınlığın sebebinin genetik olabileceği düşünülmektedir ve müdahale şansı yüksek değildir. Diğer kişilik tiplerinde karşılaşılan hastalıkların ise müdahaleye daha fazla açık olduğu ve bilişsel tekniklerle müdahalelerin daha etkin bir şekilde gerçekleştirilebildiği bildirilmiştir.

Psikosomatik Ve Geleceği Psikosomatik bozukluklar Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’nda detaylı bir şekilde yer almaktadır. Psikosomatik bozukluklara neden psikolojik faktörlerin ortadan kaldırılması bireylerin daha kaliteli yaşamlara sahip olacağı anlamına gelmektedir.

339

340

PSİKOCERRAHİ-1930’lara doğru Psikoloji Çeşidi: Psikolojik metodolojiler Çalışma Alanı: Kaygı bozuklukları; biyolojik tedavi; depresyon; endokrin sistem; şizofreni Anahtar Kelimeler: Elektrokonvülsif tedavisi; piskofarmatikler; psikocerrahi teknikleri; akıl hastalığı somatik teorisi 21. yüzyılın başlarında zihinsel hastalıkların tedavisi psikoterapi ile sınırlı kalmıştır. 1930 yılında bu yöntemlere elektrokonvülsif tedavi (EKT) ve beyin operasyonları gibi fiziksel yaklaşımlar ilave dilmiştir.

Psikocerrahi 1930’lu yılların ortalarından 1960’lı yılların sonlarına kadar büyük ilgi görmüştür. 21. yüzyılın son çeyreğinde popülerliğini yitiren psikocerrahinin kullanımına devam edilmektedir. Psikocerrahinin ilk yirmi beş yılında büyük ölçüde eleştiri almasının sebebi psikocerrahi için uygun olmayan hastalar üzerinde uygulanmasından kaynaklanmıştır. 1935 yılından sonra şizofreni hastalığının keşfiyle ECT geliştirilmiş ve bu hastalarda görülen kasılmalar tedavi edilmiştir. İtalyan hekimler Ugo Cerletti ve Lucio Bini tarafından 1938 yılında konvülziyon üretim bir başka deyişle beyinden elektrik akımı geçişi gerçekleştirildi.

EKT, depresyon halinin hafifletilmesi için günümüzde halen kullanılan bir yöntemdir. Bunun aksine klasik psikocerrahide kullanılan bilateral prefrontal lökotomi (lobotomi) yöntemi hastaya verdiği psikolojik ve fiziksel hasarlar sebebiyle kullanılmıştır.

Psikocerrahinin Geçmişi Ve Kapsamı Psikocerrahi şiddetli kafa yaralanmalarının davranış kalıplarında oluşturduğu aşırı değişikliklerin gşderilmesi amacıyla kullanılmış; 1930’lu yılların ortalarından 1960’lı yılların ortalarına kadar kamu kurumlarında, özel hastaneler ile üniversite hastanelerinde pahalı bir yöntem olması dikkate alınmaksızın zengin ve yoksul hastalar üzerinde uygulanmıştır.

Egas Monız’in Lökotomisi Şiddetli trafik kazaları gibi ciddi psikotik davranışların önüne geçilmesi amacıyla hayvan deneyleriyle başlayan daha sonraları insanda 341

uygulanan yöntem beynin ön lob bağlantılarının cerrahi müdahaleye tabii tutulması esasına dayanır ve ilk kez 1930’lu yıllarda António Egas Moniz tarafından önerilmiştir. 1960’lı yıllara kadar uygulanan yöntem bu yıllardan itibaren popülerliğini -bireyelere geri önüşsüz hasarlara sebebiyet vermesinin fark edilmesiyle- yitirmeye başlamıştır.

Lobotomi Prosedürleri Moniz lökotomisinin savunucularından olan Freeman, lölotomi yöntemine obotomi ismini vermiş ve yöntemi modifiye etmiştir. 1936 yılında tıp fakültesi morgunda bulunan korunmuş beyinlerle çalışmış ve Egas Moniz’in çabalarını tekrarlamıştır. Altı lobotomiden sonra Freeman ve çalışma arkadaşı JamesW.Watts bu yöntemin endişe, kaygı, uykusuzluk ve sinir bozukluğu yaşayan hasataların tedavisinde yararlı olabileceği konusundaki olumlu düşüncelerini bildirmişlerdir. Yöntem üzerinde çeşitli çalışmalar ve geliştirmelerden sonra yöntem “rutin Freeman-Watt lobotomi prosedürü” olarak tanınmaya başlamıştır. Bir başka prefrontal lobotomi yöntemi ise 1937 yılında J. G. Lyerly tarafından tanımlanmıştır.

Psikocerrahinin Eylem Modu Limbik sistem beynin ön orta kısmında yer alır ve hipokampüs, amigdala, mamiller cisim, anteriyor hipotalamik çekirdekler, singulat girus, hipokampal formasyon, akumbens ve orbitofrontal korteksten oluşur. Psikocerrahi kapsamındaki eylemlerin bu bölgelerde ciddi hasarlar bırakması halinde geri dönüşümü olmayan sonuçlar ortaya çıkabilmektedir.

Tanı Ve Tedavi Psikocerrahi tanısı anormal psikolojik davranışları destekleyen belirtilerin gözlemine dayanmaktadır. Örneğin saldırganlık, anksiyete, obsesyon ya da kompulsif bozukluk ile şizofreninin aşırı uç hallerinin gözlemlendiği bireylere psikocerrahi tanısı konulmaktadır. Ancak psikocerrahin tanısının konulmuş olması için söz konusu hastalıkla ilgili olası diğer tüm yöntemlerin uygulanmış olması ve sonuç alınamamış olması gereklidir.

342

PSİKOTERAPİ-AMAÇLAR VE TEKNİKLER Psikoloji Çeşidi: Psikoterapi Çalışma Alanı: Psikoterapi değerlendirmeleri Anahtar Kelimeler: Davranışçı tedavi; düzeltici duygusal deneyim; duyarsızlaştırma; eklektik tedavi; hümanist tedavi; yorumlama; psikodinamik tedavi; direnç; şekillendirme; tedavi birliği Psikoterapi bireylerin yaşamlarında karşılaştıkları sıkıntı ve rahatsız oldukları durumları psikoterapiste açıklayarak iç dünya hallerini takdim etmeleri sonucunda psikoterapist ile kurulan tedavi ve çözüm odaklı iletişimdir. Psikoterapide esas olan hasta ile psikoterapist arasında samimiliktir. Toplumda yanlış bilinen kanının aksine psikoterapi yalnızca konuşmak, neşelenmek ya da moral bulmak değildir; sorunu doğru bir şekilde belirlemek, tanımlamak ve çözüm odaklı yaklaşımlarda bulunmaktır. Bu hususta psikoterapide yaygın olarak kullanılan çeşitli tadevi yöntemleri vardır. Bunlardan biri psikodinamik tedavilerdir.

Psikodinamik tedavilerde terapistin sorunu belirlemesinin ardından sorunun ne olduğunu uygun bir şekilde hastaya aktarması, hastanın sorunu hakkında bilinçlenmesi ve çözümün esas parçası olarak aktif rol alması yöntemin en önemli hususlarıdır. Bir başka tedavi yöntemi davranışçı yaklaşım tedavileridir. Davranışçı yaklaşım yönteminde hastanın kaygılarını azaltıcı ve en az seviyeye indirici davranış kalıplarını tatbik etmesi esasına dayanır. Bir başka tedavi yöntemi hümanist yaklaşım tedavisidir ve bireylerin doğuştan getirdikleri yetenekler ile sıkıntıların uzaklaştırılabileceği, anın yaşanması gerektiği görüşlerine dayanır. Bir kısım terapist bu yaklaşımları tek tek uygularken eklektik terapistler ise bu yaklaşımların iki veya daha fazlasını kombine ederek kullanır.

Terapötik İlişkiler Hasta bireyin psikoterapi almak istemesindeki en önemli amaç yaşamında yolunda gitmediğini düşündüğü bazı durumların değişmesi isteğidir. Psikoterapist ile yüz yüze görüşmede tedavinin ilk basamağı hasta ile terapist arasında oluşacak güvendir. Güven ilişkisi ilk etapta sağlanmalıdır. Buna “terapötik ittifak” veya “işbirlikçi ilişki” denir. Hasta te343

rapistin kendisini anlayabileceğine inanmalı ve yaşamı hakkında sırlar verebilecek ve yaşamında neleri değiştirmesi gerektiği hakkında bilgiler isteyebilecek düzeyde güvenmelidir.

Endişenin Azaltılması Psikoterapinin hedef ve teknikleri psikoterapinin başlangıcından beri psikodinamik teorisyenler tarafından tartışılmaktadır. Psikoterapi kullanılarak ilk kez bir vakanın tanımlanması Sigmund Freud ve Josef Breuer tarafından kullanılmıştır. Psikoterapinin temellerinin geliştirilmesi amacıyla Freud 1895-1939 yılları arasında değerli eserler yazmıştır.

Carl Rogers ilk hümanist teorisyenlerdendir ve bu konudaki görüşlerini 1942 ve 1951 yılları arasında kaleme almıştır. Rogers hastalar ile sıcak, kabul edilebilir ve dürüst ilişkiler kurma üzerine özellikle yoğunlaşmıştır; bu sayede doğru empati yapılabileceğine inanmaktaydı. Joseph Wolpe’un 1950 yılında sistematik duyarsızlaştırma teorisini geliştirmesinin ardından davranış terapisi önem kazanmaya başlamıştır. 1960 ve 1970’li yıllarda Albert Bandura çocukların korkularını azaltmak ve yeni davranışlar öğretmek için modelleme tekniklerinin geliştirilmesine büyük katkılarda bulunmuştur. Bu teknikerin geliştirilmesi daha sonraları Aaron T. Beck tarafından yapılmıştır (1970-1980). Bilişsel davranışçı terapi ise 1970’li yıllarda geliştirilmiştir.

344

IRK VE ZEKA Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik temelleri; zeka ve zeka testleri Çalışma Alanı: Öğrenme üzerindeki biyolojik etkiler; zeka da genel sorunlar; zeka değerlendirmeleri Anahtar Kelimeler: Zeka katsayısı (IQ) testleri; doğallığa karşın geliştirme; ikiz çalışmalar Eğitim psikoloğu Arthur Jensen 1969 yılında yazdığı IQ ve skolastik başarı ile ilgili makalesinde beyazların zeka testlerindeki başarı ortalamasının siyahilere oranla 15 puan daha yüksek olduğunu açıklamıştır. Jensen’in çalışmasındaki sonuçlara göre zeka kalıtımsaldır ve bünyesinde çeşitli yetenekleri de barındıran kalıtımsal zeka beyazlarda daha yüksek orandadır. Jensen’in yanı sıra William Shockley de zekanın kalıtımsal olduğunu bildirmiştir. Shockley’e göre bazı insanlar daha zeki doğarlar ve eğitim, öğretim, çevresel faktörler gibi unsurlar bu durumu değiştiremez. Zekanın kalıtımsal olduğu görüşünü savunan teorisyenlerin aksine Urie Bronfenbrenner ve Ashley Montagu zekanın çevresel faktörlerle değişebileceğini bildirmişlerdir. Bronfenbrenner ve Montagu’a göre zekanın elbette kalıtısal özelliği vardır fakat çevresel faktörler de zeka üzerinde etkilidir ve kalıtım ile çevresel faktörler zeka üzerinde etkileşim içerisindedirler. Bir başka deyişle bireylerin ortamlarında yeterli değişiklik olursa zeka seviyelerinde ciddi artışlar görülür. Richard Herrnstein ve Charles Murray (1994) de zeka üzerinde kalıtım ve çevresel faktörler etkileşimlerini değerlendirmişlerdir. Daha sonraları farklı ortamlarda büyüyen ikiz bireylerle çalışmalar yapılmıştır. İkiz bireylerin aynı kalıtıma sahip oldukları bilinmektedir. Farklı ortamlarda büyüyen ikizlerde zeka farklılığının sebebinin çevre faktörleri olacağı açıktır. Bu çalışmalara göre zekanın büyük bir kısmı kalıtımsaldır. Yine de birçom bilim adamı kalıtımı çevresel faktörlerden ayırmanın yahut çevresel faktörleri kalıtımdan ayırmanın hatalı olacağını dile getirmiştir. Çeşitli Faktörlerin Sonuçları Irklar arasındaki zeka seviyelerinin anlaşılması kalıtım, çevresel faktörler ve IQ gibi karakteristik özelliklerin aralarındaki ilişkilerin netleşmesiyle gerçekleşir. Bir örnekle açıklayacak olursak: boy kalıtımsal bir özelliktir. Bir çiftçinin besince zengin topraklı bir arazisi (A) ile kıraç 345

bir arazisinin (B) olduğunu varsayalım. Çiftçinin aynı genetik özelliklere sahip aynı bitkinin tohumlarını eşit bir şekilde her iki araziye de ekmiştir.

Belirli bir vakitten sonra ürün boyları ölçüldüğünde A arazisindeki ürün boylarının B arazisindeki ürün boylarından daha uzun olduğunu hatta A arazisinde bazı ürün boylarının yine A arazisi içeriisindeki diğer ürün boylarından daha yüksek olduğu görülmüştür. Tohumların genetik özellikleri aynı olduğuna göre B arazisindeki olumlu çevresel faktörlerin eksikliğinden dolayı ürünler yeterli bir seviyede gelişmemiştir. A arazisindeki ürün boyu çeşitliliği ise genetik varyasyonlardan kaynaklanmıştır.

Bu durum toplumlarda da benzerdir. Bireylerin eşit seviyede kalıtımsal zekaya sahip olduğu düşünülse bile -ki değildir- çevresel şartlar uygun ve yeterli değilse zeka geliştirilemez. Bazı bireylerin daha zeki olması ise tıpkı aynı araziye ekilen aynı tohumların farklı ürün boylarına sahip olması gibi genetik bir varyasyondur.

Irkçılık Bağlamında Zekanın Tarihsel Gelişimi Kalıtımsal farklılıklar eski bir kavramdır fakat ırksal-kalıtım daha yeni bir kavramdır. Psikolog Wade Nobles’a göre ırkçılığın batı kavramı 16. yüzyılda Avrupalıların dünyanın çeşitli yerlerinde kolonize olmasıyla ortaya çıkmıştır. Avrupalılar, kendi ırklarının, yerleştikleri bölgelerde kendilerine benzemeyen herkesten daha üstün olduğu fikrini geliştirmişlerdir ve bu fikir, köleliğin en önemli dayanak noktasıdır. Charles Darwin’in evrim teorisi de insan farklılıklarının kalıtımsal olduğunu açıklamaktadır. 1900’lü yılların başında, geliştirilen psikolojik testler zekanın kalıtımsal ve az da olsa çevresel faktörlerden etkilendiğini desteklemiştir. Herman Canady ve Howard Long 1920 ve 1930’lu yıllarda zekanın çevresel faktörlerden önemli ölçüde etkilendiği sonucuna varan çalışmalar yapmışlardır. Daha sonrasında geliştirilen zeka testleri bu iki önemli unsurun zeka üzerinde önemli etkileri olduğunu açıkça ortaya koymuştur.

346

RADİKAL DAVRANIŞÇILIK Psikoloji Çeşidi: Kişilik dırma

Çalışma Alanı: Davranışsal ve bilişsel modeller; araçsal şartlan-

Anahtar Kelimeler: Olası destek; ayırt edici uyaran; davranışın deneysel analizi; zihincilik; edimsel; özel olaylar; kurallı davranış; şekillendirme B. F. Skinner’e (1904-1990) göre bir organizmanın davranışlarını mevcut genetik bilgileri ile çevresel faktörler belirler. Psikolojide genetiğin davranışlar üzerindeki etkisinin az olduğuna dikkat çeken Skinner çevresel faktörlerin davranışlar üzerinde daha etkin olduğunu bildirmiştir. Bu amaçla çeşitli parametreleri değiştiren Skinner organizmaların hangi etkiye hangi tepkiyi verdiği konusuna odaklanmıştır.

Kontrollü Değişkenler Skinner davranış sonuçlarının veya etkilerinin birkaç çeşit olduğunu teorize etmiştir. Takviye davranışlarının sonuçları olumlu yönde etkilerken ceza davranışlarının sonuçları olumsuz yönde etkilediğini rapor etmiştir. Takviye ve cezalandırma davranışlarının sonuçları kontrol değişkenlerinin önemli örnekleridir.

Ayırt Edici Ve Pekiştirici Uyaran Ayırt edici ve pekiştirici uyaranlar Skinner’in davranışları analiz etmek için kullandığı kontrol değişkenleridir. Ayırt edici uyaranlar davranıştan önce gerçekleşir ve davranışın oluşmasında etkindir. Pekiştirici uyaranlar ise davranıştan sonra oluşur ve davranışın gerçekleşme sıklığı üzerinde etkindir.

Edimsel Çember Deneyleri Skinner’in edimsel çember deneyinde belirli sayıda aç güvercinler bir kafese konulmuş ve kafese ait bir düzenekle birlikte (yanıp sönen lamba gibi) belirli zamanlarda yiyecekler kafese bırakılmıştır. Tam yiyecek geleceği sırada başlarını sağa sola çeviren güvercinler kafes düzeneğini fark edemeyip başlarını sağa sola çevirdikleri için yiyeceklerin önlerine 347

geldiğine inanmaktadır. Hatta buna öyle inanmaktadırlar ki bir süre sonra yiyecek önlerine gelsin diye hızla başlarını sağa sola çevirmektedirler.

Dilin Davranış Analizi Skinner ayrıca dilin bir davranış analizini (Sözel Davranış, 1957) geliştirmiştir. Skinner’in bir çok çalışması ile özel not defterlerinde sözcüklerin kullanımı ile ilgili önemi bilgiler yer almaktadır.

Skınner’in Katkılarını Anlamak Skinner’in 21. yüzyıl psikolojisine katkısı oldukça büyüktür. Özellikle edimsel şartlanmanın bulunuşu psikolojide önemli yer tutmaktadır.

Edimsel çemberin keşfi ve kullanım prosedürleri de psikolojide edimsel şartlanma adına kullanılan önemli materyal ve metotlardandır.

Darwınizm Ve Pragmatizmle İlişkileri Skinner’in edimsel koşullanma teorisi 19. yüzyıda Darwin tarafından geliştirilen doğal seleksiyon teorisi ise benzerlik göstermektedir ve her ikisinde de çevre seçilir. Diğer yandan Skinner felsefesi, fizikçi Ernst Mach’in 19. yüzyıl pozitivizminin etkilerini taşır.

348

REFLEKSLER Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik temelleri Çalışma Alanı: Sinir sistemi Anahtar Kelimeler: Klasik şartlanma; infantil refleksler; monosinaptik refleks; polisinaptik refleks; spinal refleks Refleks psikologlar ve nörologlar tarafından geniş ölçüde çalışılan basit bir davranış şeklidir. Çeşitli araştırmacılar tarafından refleksleri anlamada kullanılan strateji geliştirilmiştir.

Spinal Refleks Bir diğer ismi omurilik refleksleri olan spinal reflekslerde etkiye tepki göstermede beyin devre dışıdır ve refleks tamamıyla omuriliğin kontrolündedir. Bir refleks arkında duyu organı, afferent nöron, merkez, efferent nöron ve tepki organı yer almaktadır. Duyu organı ile algılanan etki tepki organına kadar ulaşır ve tepki organında oluşan yanıt hızla etkinin geldiği yere gönderilir. Afferent sinir ile efferent sinir arasında herhangi bir iletişim yoksa bir başka deyişle aralarında doğrudan iletişim varsa monosinaptik refleks adını alır. Polisinaptik reflekste ise merkezdeki bağlantıda çok sayıda sinaps oluşur.

Kas Sistemi Refleksleri Refleksler yalnızca spinal reflekslerden ibaret olmayıp kas sistemlerinde oluşan refleksler de doğal reflekslere örnektir. Göze bir darbe gelmesi esnasında göz kapağının hızlıca kapanma hareketi yaparak gözü koruması kas sistemi reflekslerine iyi bir örnektir.

Otonom Sinir Sisteminin Kullanımı Tüm refleksler kas sistemerinin aktivasyounu içerir fakat bazı refleksler komutları çizgili kaslardan alırken bazı refleksler de komutları düz kaslardan alır. Düz kasların kontrolünde olan refleksler otonom sinir sistemi refleksleri kapsamındadır. Örneğin mesane kontrolü düz kasların kontrolündedir.

349

Öğrenme Ve Hafizadaki̇ Rol Reflekslerin rolü psikologlar ve ilgili biyologlar tarafından yaygın olarak incelenmiştir. Rus fizyolog Ivan Sechenov ve Ivan Pavlov fizyoloji ile refleksler arasındaki ilişkileri sistematik olarak inceleyen ilk araştırmacılardandır. Özellikle Pavlov’un davranış çalışmaları konusundaki etkinliği dikkate değerdir.

Doğuştan Gelen Refleksler Refleksler yalnızca öğrenme ve hafıza üzerine araştırılmamış; doğuştan gelen yetenekler de incelenmiştir. Buna göre bebeklerdeki emme refleksi en önemli doğuştan gelen refleksler arasında sayılmaktadır. Bir diğeri ise bebeklerde kavrama refleksidir.

Psikolojiye Katkıları Refleks çalışmaları psikolojisi alanının şekillenmesinde önemli rol oynamaktadır. 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyıl boyunca bir İngiliz fizyolog olan Sir Charles Sherrington spinal refleksler ile ilgili geniş ölçekte bir dizi araştırmalar gerçekleştirmiştir. Daha sonraları Sechenov ve Pavlov’un çalışmaları da reflekslerin anlaşılmasında önemli katkılarda bulunmuştur. Gormezano, Robert Rescorla ve Allan Wagner gibi araştırmacılar klasik şartlanma alanında çalışmışlar ve literatüre değerli bilgiler sunmuşlardır. Thompson ve Eric Kandel gibi nörobilim ve nörobiyologları reflekslerin sinir sistemi ile ilişkilerini açıklamış ve literatüre çeşitli faydalı araştırmalar ilave etmişlerdir.

350

S-R TEORİSİ- NEAL E. MILLER VE JOHN DOLLARD Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Davranışsal ve bilişsel modeller; anormallik modelleri; kişilik teorisi Anahtar Kelimeler: Çatışma; uyaran; uyaran üreten tepkisi; dürtü; alışkanlık; taklit; destek; tepki; tepki hiyerarşisi; ikincil dürtü Tamamı olmasa da insan davranışlarının çoğu sonradan öğrenilir. Öğrenmenin nasıl başladığı ve geliştiği ise psikolojinin temel araştırma konularından birisidir. Clark Hull tarafınan geliştirilen öğrenme ilkeleri Neal E. Miller ve John Dollard tarafından kullanılmıştır. Miller ve Dollard göre insan davranışları uyarana tepki olarak ortaya çıkar. Doğuştan beraberimizde getirdiğimiz tepki hiyerarşisine doğuştan gelen tepki hiyerarşisi denilir; sonradan edindiğimiz bilgilerle değişen tepki hiyerarşisi de söz konusudur.

Tepki Hiyerarşisi Ve Öğrenme Tepki hiyerarşisinde öğrenmenin bir sonucu olarak değişimler oluşur. Dürtü, uyaran, tepki ve destek (takviye) öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini açıklamada kullanılan dört aşamadır. Miller ve Dollard teorisine göre kişiler etkiye verilen tepkide destek görürlerse bu durum tepkinin daha sonraki benzer olaylarda tekrarlanacağı anlamına gelir.

Dürtülerin Rolü Dürtüler daha önce de bahsedildiği gibi yanıt oluşumunu güçlendirir. Açlık, susuzluk, cinsel ihtiyaçlar ve ağrı hissi temel dürtüler olarak bilinir. Bazen çevresel uyaranlar dürtülerin devreye girmesinde oldukça etkin rol oynamaktadır. Örneğin en sevdiğiniz restoranın önünden geçerken karnınız tok olsa bile kendinizi acıkmış gibi hissetmeniz çevresel uyaranların dürtüleri faaliyete geçireceğine örnek olarak verilebilir.

Etkiye Tepki Tepkinin oluşumuna sebebiyet veren etkiler çok çeşitli olabilmektedirler. Örneğin fiziksel etkiler olabildiği gibi bir kelime ya da ifadenin 351

telaffuz edilmesiyle tepki oluşumu da gerçekleşebilir. Miller ve Dollard bu gibi uyaranlara cevap olarak düşünme, akıl yürütme, planlama gibi yüksek zihinsel süreçleri açıklamak için çeşitli önmli araştırmalar yapmışlardır. Öğrenmenin Sosyal Rolü Sosyal çevrenin de öğrenme üzerinde oldukça geniş ölçeklerde etkisi vardır. Taklit etme, eşleştirme, kopyalama gibi davranışlar öğrenme sürecinde değerlendirilen davranışlardandır. Başarılı ve uygun cevaplarn toplum tarafından destek görmesi öğrenilen bu davranışın daha sonraları tekrarlanacağı anlamına gelir. Miller ve Dollard sosyal çevrenin bireyin öğrenme sürecindeki etkilerini S-R teorisi olarak değerlendirmişlerdir.

Nevroza Psikanalitik Yaklaşım Bir bireyin iki farklı duruma karşı tepkilerinde bir uyuşmazlık varsa birey çatışma içerisindedir. Çatışma ancak seçeneklerden birinin tarafından olup sonuçları değerlendirmekle çözülebilir. Farklı durumlardan biri ya da her ikisi de istenmeyen durumlarsa bireyde kaçınma davranışları gözlenir. Çatışmanın çözümlenememesi bireyde olası bir nevrozun habercisidir. Çatışmanın gerçekleşmesi bireyden habersiz bir şekilde başlar ancak bireyi oldukça zor durumlara sürükleyebilir.

Terapötik Teknikler Dollard ve Miller’e göre çatışma istemsiz bir şekilde gerçekleştiğinden en iyi çözüm tekniği baskıları ortadan kaldırmaktır. Terapötik tekniklerde serbest çağrışım tekniği kullanılmaktadır. Hastanın terapiste güven duyarak duygularını, hissettiklerini ve terapilerden sonra kendisinde değiştiğini gördüğü duygu, düşünce ve davranışları paylaşması doğru tespit ve tedavinin yapılmasına yardımcı olur.

Genişleyen Davranışçılık Yaklaşımı Miller ve Dollard tarafından kullanılan S-R teorisinin temelleri 17. yüzyılda atılmıştır. 20. yüzyılın başında davranışçılığın kurucusu John B. Watson tarafından benimsenen etki-tepki modeli popülerlik kazanmıştır.

352

Miller ve Dollard yaklaşımı, Watson’un yaklaşımı ile etkileşim içerinde olup psikolojide önemli yer tutmaktadır. Psikanalizin büyük ölçüde beynin zihinsel süreçleri ile ilgili olmasından dolayı zihinsel süreçleri açıklamaya çalışmışlardır.

Zihinsel Süreç Araştırmalarına Katkıları 1950’li yıllarda geliştirilen ve 1960’lı yıllarda popülerlik kazanan etkiye verilen cevap teorisi bir çok araştırmacı tarafından çeşitli şekillerde değerlendirilmiştir. Bu çeşitlilik bilişsel (zihinsel) kavramları vurgulayan yeni öğrenme teorilerinin gelişimine sebep olmuştur. Bu sıralarda bilgisayar depo alanlarının zihne benzetilmesiyle bilgisayar biliminden faydalanma çalışmaları başlamıştır. Özellikle duygusal bozukluklarda davranışsal yönelimli tedavi yöntemlerinin anlaşılması ve uygulanmasında Miller ve Dollard’ın çalışmaları oldukça faydalıdır.

353

354

ŞİZOFRENİ-ARKA PLANI, ÇEŞİTLERİ VE BELİRTİLERİ Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Şizofreni Anahtar Kelimeler: etki; antipsikotik ilaç; hezeyanlar; genetik faktörler; halüsinasyonlar; içgörü; nöroleptikler; psikoz; yavaş gelişen diskinezi Şizofreni bireyin kendisi ve ailesi için oldukça güçlü yıkım etkileri taşıdığından en ağır ruh hasalıklarından biri olarak kabul edilir. Hastanın düşünce süreçlerinde, iletişim becerilerinde ve duygusal ifadelerinde rahatsızlık bulunması durumudur ve çoklu karakter bozuklukları söz konusudur. Kendilerini, çevrelerini ve dünyayı kendilerine has bir şekilde algılarlar. Şizofreninin tanı kriterleri yıllar içinde değişmesine rağmen en yaygın olarak kullanılan ölçüt Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’nda yer almaktadır. Buna göre şizofreni tanısı sanrılar, halüsinasyonlar, dağınık düşünceler-konuşmalar-davranışlar gibi belirtilerlerin en az altı aylık periyotta tekrarlarını içerir. Şizofreni yalnız zihinsel değil ayrıntılı fiziksel değerlendirmeleri (yaşlanmayla ilişkin beyin bozuklukları) de kapsamaktadır. Hezeyan ya da halüsinasyonlar ile gerçeklik ile temas kaybı psikoz olarak adlandırılır ve şizofrenide sıklıkla görülen bir durumdur. Sanrılar şizofreninin bir başka önemli belirtisidir ve gerçeklikler hakkında yanlış çıkarımlara dayanan yanlış inançlar olarak tanımlanır. Bu belirtiler bipolar bozukluk gibi başka hastalıklarda da ortaya çıkan belirtiler olduğundan şizofreni belirtileri ile karıştırılmamalıdır. Belirtilerin şizofreniye ait belirtiler olduğunun kabul edilmesi için altı aylık süreçte tekrarlamalar söz konusu olmalıdır. Şizofrenin Çeşitleri Ve Tedavileri Şizofreni belirtilerinin sayıları ve semptomlarının şiddeti bireyden bireye değişebilir. Şizofreninin DSM-IV-TR’de kriterleri ve özellikleri belirtilen 4 ayrı çeşidi vardır. Katatonik şizofreni ağırlıklı olarak anormal motor davranışları ile karakterize edilir. Hareket etme, belirli zaman aralıklarında azalır ve durabilir, katatonik sertlik söz konusudur. Karışık (düzensiz) şizofreninin birincil belirtisi tutarsızlıktır. Paranoid şizofrenide sistematik sanrılar söz konusudur. Farklılaşmamış şizofreni ise katatonik, düzensiz ve paranoid şizofreninin dışında kalan şizofrenik davra355

nışları kapsayan çeşididir. Şizofreni hastalarının günlük yaşantılarındaki rutin davranışların gerçekleşmesi dahi diğer bireylere bağlı olduğundan özellikle ailelerine önemli görevler düşmektedir. Klinisyenler ilk etapta çeşitli testler uygulayarak hastalığı tespit etmektedirler. Şizofreni tanısı konulması halinde hastaneye yatış söz konusudur ve her şizofreni hastası hayatında en az bir kez hastaneye yatırılmaktadır.

Geçmişi Ve Geleceği 1800’lü yılların sonlarında ünlü hekim Emil Kraepelin şizofreni belirtilerini kaleme almış ve bu hastalığı “yaşamın erken dönemindeki bunama” anlamına gelen dementia prekoks olarak isimlendirmiştir. Daha sonraları Eugen Bleuler zihnin bölünmesi anlamına gelen şizofreni ifadesini kullanmıştır. Kraepelin ve Bleuler’in beyin tarama çalışmalarının sonucunda şizofreni hastalığında önemli beyin anormalliklerinin olduğu tespit edilmiştir fakat bu anormalliklerin kesin doğası ve nedeni bilinmemektedir. Vakaların çoğunda, şizofreni belirtileri ergenliğin geç dönemleri ile erişkinliğin erken dönemlerinde ortaya çıkar. Bazı hastalarda ise hastalığın gelişimi öncesinde belirgin anormallikler hali hazırda mevcuttur. Çocukluk dönemlerinde şizofreni görülmesi ihtimali düşüktür ve her on bin çocuktan yaklaşık birinde görüldüğü tahmin edilmektedir. Şizofreni çocuklukta teşhis edildiği taktirde aynı tanı kriterleri ile tedavileri uygulanır. Hastalığın kadın ve erkeklerde eşit oranda görülmesine rağmen belirtilerin erkeklerde daha erken dönemlerde başladığı tespit edilmiştir. Şizofreni çok uzun yıllar tıp camiası tarafından önce kabul edilmiş bir rahatsızlık olmasına rağmen hastalığın ancak etyolojisinde mütevazi bir ilerleme söz konusudur. Merkezi sinir sistemlerini incelemek için yeni teknolojilerin geliştirilmesi keşif hızını artıracağına dair umut vermektedir.

356

ŞİZOFRENİ-TEORİK AÇIKLAMALAR Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Anormallik modelleri; şizofreni Anahtar Kelimeler: çevre; genetik faktörler; etkileşim; nörogelişim; nörotransmitter; organik; şizofreni spektrumu; şizotipal Düşünme bozuklukları, algısal çarpıtmalar ve halüsinasyonlar, hezeyanlar ve duygusal değişiklikler şizofreninin sıklıkla karşılaşılan belirtileridir. Bazı şizofreni hastaları çeşitli tedaviler sonucunda tamamıyla iyileşirken bazı hastalarda ise durum kronikleşebilir. Şizofreninin kesin sebepleri bilinmemekle beraber erken dönem teorileri mevcuttur ve psikodinamik, aile etkileşimleri, öğrenme / dikkat ve organik olmak üzere 4 şekilde sınıfandırılabilir.

Psikodinamik Teoriler Psikodinamik kuramlar şizofreninin çocuğun karşı cinsteki ebeveynine karşı kendisini yeterli düzeyde geliştirememesi sonucu oluştuğu görüşünü ortaya koyan Sigmund Freud’a aittir. Çocukğun karşı cinsteki ebeveynine hissettiği yetersizlik ve kendini geliştirememe duyguları bu düşüncelerinin yanlış olduğu bilinci ile çelişir ve çocuğu dengesizliğe iter. Harry Stack Sullivan’a göre çocukta oluşan bu çelişki ilerleyen dönemlerde (ergenlik ve sonrası) diğer ilişkilerinde de benzer bir kalıp oluşumuna sebep olmaktadır.

Aile Ve Öğrenme Teorileri Aile etkileşim teorileri ebeveyn-çocuk ile özellikle anne-çocuk ilişkilerine odaklanmıştır. Theodore Lidz ve çalışma arkadaşları ebeveynlerin psikolojik olarak savunmasız çocuklar üzerinde psikotojenik etkisi olabileceğini ortaya koymuşlardır. Gregory Bateson ve çalışma arkadaşları aile etkileşimlerini esas alan çift bağ teorisini rapor etmişlerdir.

Organik Teoriler Şizofreninin organik teorileri arasında biyolojik anormallikler kaynaklanan sebepler yer almaktadır. Viral ensefalit, vitamin eksikliği hastalıkları, temporal lob epilepsi ve Huntington ile Wilson gibi nörodejeneratif 357

hastalıklar şizofreninin organik sebepleri arasındadır. Beyin anormalliklerinin bir çoğu da şizofreni nedeni olarak ileri sürülmüştür.

Nörolojik Ve Genetik Araştırmalar Şizofreni hakkında ortaya konulan teorilerin bir çoğu şizofreni sebeplerini açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Örneğin psikodinamik teoriler en başlarda oldukça başarılı bulunurken zamanla popülerliğini yitirmiştir. Aile üzerine yapılan şizofreni teorileri de yeterli seviyede başarılı bulunmamıştır. Yalnızca öğrenme / dikkat ve organik teorileri güçlü deneysel kanıtlar ile desteklenmektedir. 1940 yılında Franz J. Kallmann’ın çalışmaları şizofrenide genetik faktörünün önemli etilerini ortaya koymuştur. Ayrıca şizotipal kişilik şizofreninin en sık çalışılan çeşididir ve şizofreni olan bireylerin yakınları arasında şizofreninin kendisinden daha sık görülür.

Biyokimyasal Çalışmalar Beynin dopamin nörotransmitter sistemlerinde biyokimyasal anormalliklerin oluşumu şizofreni hastalarında görülen bir durumdur. Antipsikotik ilaçlar şizofrenide görülen halüsinasyonlar ve hezeyanların giderilmesinde etkilidir. Bu ilaçlar beyin dopamin reseptörlerini bloke ederler. Amfetamin ve kokain gibi benzer uyarıcılar da belirli dozlarda ve hekim kontrolünde kullanılmaktadır. Şizofreninin İhsel Gelişimi Günümüzde şizofreni olarak adlandırılan bozukluklar ilk kez 19. yüzyılda karakterize edilmiştir. Emil Kraepelin ilk kez 1893 yılında bu bozuklukları dementia prekoks olarak adlandırmıştır. Sonrasında Eugen Bleuler bu bozukluklar için zihnin bölünmesi anlamına gelen şizofreni ifadesini kullanmıştır. Şizofreni hastalığının sebepleri erken dönemlerde deneysel olarak yeterince ortaya konamamış ve daha çok teorik verilerle açıklama getirilmeye çalışılmıştır. İlerleyen zaman içerisinde teknolojinin gelişmesiyle psikodinamik teoriler ile aile etkileşim teorilerinin yerini biyokimyasal ve organik teoriler almaya başlamıştır.

358

BENLİK Psikoloji Çeşidi: Kişilik; gelişimsel psikoloji; sosyal psikoloji; bilinçlilik Çalışma Alanı: Tutum ve davranış; yapı ve sorunlar; kişilik teorisi; sosyal algı ve biliş Anahtar Kelimeler: Dünyadaki varoluş; kimlik; kimlik krizi; öykü; benlik bilinci; benlik kavramı; öz-yeterlik; benlik ilişkisi; benlik sistemi; öznellik Benlik kavramı psikolojide yerini almadan önce batı toplumarında kullanılan bir ifadedir. Özellikle Rönesans ve Aydınlanma Dönemleri sırasında benlik kavramı sıkça kullanılmıştır. Ünlü Fransız Rönesans filozofu René Descartes’a (1596-1650) ait “Bence, öyleyse varım” sözünün temelinde benlik kavramı yer almaktadır. Amerikan Bilim Psikoloji’nin kurucusu ve filozof William James (1842-1930) bilinç-”benlik” kavramına dikkat çekmiştir. Bir çok psikolog bireylerde bir iç benlik olduğunu ve çevresel faktörler ile bireyler arası etkileşimlerin iç benlik kavramını etkilediğini savunmaktadırlar.

Psikoanalitik Ve Psikodinamik Teoriler Psikanalizin kurucusu Sigmund Freud (1856-1939) 20. yüzyılın başında kişiliğin üçlü teorisinden bahsetmiş ve id, ego ile süperegoya değinerek benliğin bu üç kavramın etkileşiminden etkilendiğini bildirmiştir. 20. yüzyılın ilk yarısında ise diğer psikodinamik kuramcılar kişiliğin merkezi fikrini savunmuşlardır. İsviçreli psikiyatrist Carl Jung (18751961) kollektif bilinçaltı ve arketip kavramlarını açıklamıştır. Alman psikiyatrist Karen Horney (1885-1952) bireylerin sağlıklı içsel potansiyelleri ve yetenekleri ile donatılmış bir benlik ile doğduklarına inanmaktaydı.

Macar asıllı çocuk doktoru ve psikanalist Margaret Mahler (1897-1985) ir bebeğin bilişsel ve duygusal yönden anne ile olan birleşiminin doğumdan sonra ayrılması üzerine teori geliştirmiştir. Amerikalı psikiyatrist Harry Stack Sullivan (1892-1949) benlik kavramı ile ilgili olarak bireylerarası iletişim teorisini geliştirmiştir. Heinz Kohut (1931-1981) benlik kavramının bebekler ve bakıcıları arasındaki tatmin edici, empatik açıdan uyumlu etkileşim yoluyla elde edilebileceğini vurgulamıştır.

359

Gelişim Teorileri Psikodinamik teorisyenler bireylerin erken gelişim dönemlerindeki duygusal ve ilişkisel boyutlara odaklanmıştır. Erik Erikson (1902-1994) bireylerin tüm ömürleri boyunca bilişsel ve kimlik gelişiminin devam ettiğini vurgulamıştır. Amerikan gelişim psikoloğu James Marcia 1960, 1970 ve 1980’lerde ergen bireyler arasında aktif olarak “Ben kimim?” algısı oluşturmuş ve genç bireylerin kendilerine yönelmelerini ve kendilerini tanımalarını sağlamaya çalışmıştır.

Hümanist Ve Varoluşçuluk/ Fenomenolojik Yaklaşımlar Benlik kavramının geliştirilmesinde ortaya konulan teorilerin bir kategorisi de hümanist yaklaşımlar kapsamına girmektedir. Amerikalı bir psikolog Gordon Allport (1897-1967) “özgünlük” ifadesini kullanarak bireylerin tek olduğuna vurgu yapmış ve kişilik ile bilincin ömür boyu gelişimine dikkat çekmiştir. Ayrıca Amerikalı psikolog Carl Rogers (1902-1987) bilinçli deneyimlerin bireylere fenomenolojik bir perspektif kazandırdığını ortaya koymuştur. Bir başka Amerikalı psikolog Abraham Maslow (1908-1970) kişinin kendini gerçekeştirme isteğinin temel bir ihtiyaç olduğunu bildirmiştir. Benliğin varoluşçu yaklaşım teorisyenlerinden Rollo May (1909-1994) yaşamak için verilen mücadelelere dikkat çeker.

Bireysel Süreçlerin Bir Regülatörü Olarak Benlik 1950’li yıllarda ortaya çıkan ve 21. yüzyılda hızla gelişen benlik kavramı hakkında birçok araştırmalar yapılmış, çeşitli deneyler gerçekleştirilmiş ve birçok teori ortaya konulmuştur. Sosyal bilişsel psikolojinin Amerikan kurucusu Albert Bandura insanın ileriki süreçlerde karşılaşacağı olumsuz durumların kökenlerini tespit ederek söz konusu olumsuz durumlarla başa çıkabilme yetisinn varlığından söz etmiştir. RobertWicklund, Arnold Buss, Mark Davis ve Stephen Franzoi gibi değerli isimler benlik kavramının bireysel süreçlerdeki rolü üzerine araştırmalar yapmışlardır. 1970’li yıllardan bu yana öne çıkan temalardan biri de Amerikalı psikolog Roy Baumeister tarafından tanımlanan benlik konseptidir.

Benlik konsepti kişinin nitelikleri, özellikleri, kişinin benlik saygısı, kişisel inançları gibi kendi ile ilgili değerlendirmelerine dayanmaktadır.

Jerome Kagan, Michael Lewis, and Jeanne Brooks-Gunn, Hazel Markus gibi isimler bu konuda önemli çalışmalar yapmışlardır.

360

Nöropsikolojik Perspektifler Nöropsikolojik açıdan bakıldığında beyin fonksiyonları benliğin bütün boyutlarını ve faaliyetlerini bünyesinde barındırmaktadır. Bu durum sinir sisteminin ya doğrudan biyofiziksel yapıların işleyişiyle ya da faaliyetinin aracılığıyla gerçekleşmektedir. Sir John Eccles ve Michael Polanyi gibi nöropsikologların bu konuda önemli çalışmları literatürde mevcuttur. Özbenlikte Kültür Ve Cinsiyet Farklılıkları Özbenlikte kültürler ve cinsiyetler arasında önemli ölçüde farklılık tespit edilmiştir. Amerikalı psikolog Hazel Markus, Japon psikolog Shinobu Kitayama, Chodorow ve Carol Gilligan ile Amerikan gelişim psikoloğu Mary Field Belenky gibi önemli araştırmacılar özbenlikte kültür ve cinsiyet farklılıkları üzerine çeşitli araştırmalar gerçekleştirmişlerdir.

Postmodern, Diyalojik Ve Öykü Teorileri Postmodernizmin 1970’li yıllardan bu yana hızla ilerlemesi birçok psikoloğun bireylerin kendilerini tanımalarına yardımcı olmasını sağlamış, bireylerin sosyal görev ve kurallar hakkındaki bilgilerini pekiştirmiştir. Benzer şekilde diyalojik ve öykü teorileri insanın kendisini daha iyi tanıması ve anlamlandırması bakımından oldukça önemlidir ve psikologlara insanlara yardımcı olmaları hususunda etkin role sahiptirler.

361

362

ÖZ-SAYGI Psikoloji Çeşidi: Sosyal psikoloji Çalışma Alanı: Çocukluk ve ergenlik dönemi bozuklukları; bilişsel gelişim; sosyal algı ve biliş Anahtar Kelimeler: yükleme; kimlik tartışması; kalıtsal özellikler; benlik kavramı; öz-yeterlilik; öz-saygı Öz saygı hemen hemen herkesin aşina olduğu bir kavram olmasına rağmen mutlak sınırları kolaylıkla anlaşılabilir değildir. Psikolojide öz saygı kavramı ilk kez William James tarafından tanımlanmıştır. James’e göre öz saygı bireyin başarması gerektiğini düşündüğü eylemleri gerçekleştirmesi ve bunun sonucunda kendi geçmişine başarı eklemesiyle mümkündür.

Yüklemelerin Rolü Başarı ve başarısızlıkların benlik saygısı üzerinde büyük etkiler yaratabilir. Bu önemli etkileri anlayabilmek için anlam yüklemeleri doğru anlamak ve doğru yorumlamak önemlidir. Başarılar bireyleri pozitif yönde motive ederken başarısızlıklar bireyin öz saygısında ciddi hasarlara yol açabilmektedir. Olumlu durumlar bireylerin daha sonraki eylemlerinde destekleyici etkilere sahipken olumsuz durumlar bireylerde benlik saygısının yitirilmesine yol açabilmektedir.

Döngüsel Ebedileştirme Başarı veya başarısızlık durumu bireylerin öz saygılarını olumlu ya da olumsuz yönde etkilerken, başarı veya başarısızlıklarının devamlılığı bireylerde döngüsel ebedileşitrmeye sebep olur. Bir başka deyişle sürekli başarısız olan birey bir süre sonra bu dumu içselleştirerek kendisini hatalı hatta suçlu bulmaya başlar.

Olumsuz Öz-Saygıyı Anlamak Benlik saygısının anlaşılması günlük yaşamda oldukça önemli bir yer tutar. Başarıların sıklıkla dış kaynaklardan (şans) geldiğine inanan bir birey bir süre sonra tüm başarıların dış kaynaklar yoluyla (rüşvet) gerçekleşeceğine inanabilmektedir. Bu çeşit olumsuz benlik saygısının kırıl363

ması ise George Herbert Mead’e göre mümkündür ve bu hususta önemli olan bireyi, fikrinin yanlış olduğuna ikna etmektir. Mead’e göre benlik saygısı başkalarından aldığımız geribildirimlerin insanların yorumlamasına dayalı olarak ortaya çıkan bir yorum ürünüdür. Buna göre düşük benlik saygısına sahip olan bir kişi kendisine ulaşan geribildirimleri sık sık yanlış yorumlamaktadır. Olumsuz benlik saygısı olan bir kişiye yardım etmek için son derece zordur ve çözümü bu bireylerin sık sık olumlu geribildirim almasıyla giderilebilir. Çocukluk Ve Ergenlik Dönemlerinin Önemi Öz saygının bireyelerin yaşamları boyunca kazanılı kaybedilebileceği düşünülmesine rağmen bazı psikologlar öz saygının özellikle çocukluk ve ergenlik dönemlerinde kazanılabileceğini bildirmişlerdir. Özellikle ergenlik dönemlerinde olan bireylerdeki değişikliklere gösterilen olumlu ya da olumsuz tepkilerin benlik saygısının kazanımında önemli rolü vardır. Çağdaş Toplumlardaki Rolü Sağlıklı, üretken ve kaliteli (tatmin edici) bir yaşama sahip olan bireyler aynı zamanda öz saygılarını kazanmış bireylerdir. Belirli bir başarı seviyesine erişmiş ve kendilerini yeterli hisseden bireyler öz saygılarına sahip bireylerdir. Toplumlarda başarılı olmak için çeşitli kriterler söz konusudur. Örneğin iyi bir puan alarak koleje girmek, mezun olduktan sonra iyi bir iş bulabilmek ve edinilen işte başarılı olmak öz saygının yaşam içerisinde kazanılmasındaki etkenlerdendir.

364

DUYUM VE ALGI Psikoloji Çeşidi: Duyum ve algı Çalışma Alanı: İşitsel; kimyasal; cilt ve vücut duyuları; vizyon Anahtar Kelimeler: mutlak eşik; keskinlik; dikkat; duyusal yoksunluk; duyu reseptörleri Duyum ve algı arasında büyük bir farklılık olmadığı düşünülmesine rağmen psikologlara göre bu iki kavram birbirinden büyük ölçülerde farklıdır. Duyum, genellikle organizma ile çevresi arasındaki vücudun duyu reseptörleri aracılığıyla gerçekleşen etkileşimler olarak tanımlanır.

Algı ise bilginin alınmasından sonraki süreçleri kapsar.

Sinyal Tanıma Sinyal olarak adlandırılan uyarıcıları algılayabilmek için uyaranın şiddeti, süresi önemlidir ve bunun yanı sıra uyarıyı alan kişinin psikolojik durumu da önemlidir. Sinyalin şekli, şiddeti veya süresi değiştikçe uyarılanın tepkisi de değişir. Uzun süreli bilinç altı sinyallerinin ise bireylerde davranış değişikliklerine yol açacağı görüşü mevcuttur. Araştırmacı Anthony Pratkanis ve Anthony Greenwald reklamların bireylerin bilinç altında yer ettiğini ve reklamı etkili yapılan ürünlerin satın alınma oranının daha yüksek olduğunu belirlemişlerdir.

Adaptasyon Ve Seçici Dikkat Bireyin bir uyarana karşı tepkisi zaman ilerledikçe değişebilir. Örneğin bir yüzücü denize ilk girdiği sırada suyun soğukluğundan yakınabilir ancak zaman geçtikçe suyun soğukluğuna alışan vücut duyu hücreleri sayesinde şikayet etmeyi bırakır ve bir süre sonra kendisini suda daha da rahat hisseder. Vücudun adaptasyon yeteneği olmasaydı birçok zorluk, karşılaşıldığı anda eylemin devamlılığından vazgeçme sebebi olabilirdi.

Benzer şekilde seçici dikkat ile bireyler yalnızca ilgilendikleri konular üzerine odaklanıp istemedikleri konulardan uzaklaşabilirler.

Gruplamanın Beş Kanunu Duyum ve algı bireylerin çevrelerini algılamada önemli faktörlerdir. Özellikle reklam, endüstri ve eğitim alanında kullanımı yaygın ve et365

kindir. Max Wertheimer gruplamanın beş kanunu hakkında araştırmalar yapmıştır. İlki benzerliktir; benzer objeler tek bir birim gibi algılanırlar. İkincisi yakınlıktır; birbirine yakın olan objeler tek bir birim gibi algılanırlar. Üçüncüsü kapatmadır; aralarında boşluk olmayan objeler tek bir birim gibi algılanırlar. Dördüncüsü kader birliğidir; birlikte ve uyumlu olarak aynı yöne hareket eden objeler tek bir birim gibi algılanırlar ve sonuncusu davamlılıktır; objelerin düzenli bir şekilde aynı hizada ya da düzgün dizilimli olması objelerin tek bir birim gibi algılanmasına sebep olur.

Reklamcılık Ve Pazarlamada Kullanımı Gruplama kanunları özellikle reklemcılık alanında çok sık kullanılmaktadır. Örneğin yaz meşrubatlarının reklamlarında ferah, temiz ve serin temalar hakimdir. Bu sayede öncelikle duyulara hitap edilmektedir.

Renk Çalışmaları Renkler de bireysel algı konusunda önemli yer tutarlar. Örneğin insanların renkler üzerindeki algıları çamaşır deterjanı ürünleri üzerinde çalışılmış ve insanların sarı kutular içinde yer alan deterjanların mavi kutular içinde yer alan deterjanlara göre daha iyi çıkarıcılar olduğunu düşündükleri ortaya konmuştur. Kırmızı insanlar için tipik bir tehlike habercisi iken turuncu ve sarı uyarıcı bir renktir ve araçların sık geçtği yerlerde özellikle bu renklerdeki tabelalar kullanılır.

Eğitimde Kullanımı Renk çalışmalarındaki benzer durumlar eğitimde de söz konusudur. Özellikle okuma yazmayı öğrenme çağındaki çocukların dikkatleri canlı renklerle açık tutulmaya çalışılır. Bu çağlardaki çocukların kitaplarında bolca renkli resimlere ve grafiklere yer verilir ve bu sayede algılarının açık olması sağlanır.

Erken Dönem Araştırmaları Duyum ve algı çalışmaları Yunan filozofları ile iki binden fazla yıldır bilinmektedir ve psikolojide köklü bir alandır. İnsanların bilgileri nasıl ve ne şekilde ele ettiklerinden nasıl değerlendirdiklerine ve davranışlara nasıl yansıdıklarına kadarki süreçler değerlendirilir.

366

Modern Toplumlardaki Uygulamaları Duyum dış faktörler ile aktive olurken algının iç süreçlerde aktive olduğuna vurgu yapıldktan sonra bilginin her ne şekilde olursa olsun alındıktan sonra işlenmesi ve davranışlara yansıması bir süreç gerektirir. Bu süreçte özellikle duyum kavramında, duyu organlarının ve/ veya duyu resptörlerinin kuvvetli olması gereklidir. Telefon, saat, televizyon ve bilgisayar gibi araçlar dikkati açık tutmak için kullanılır. Ancak bu araçları da iyi ve doğru bir şekilde algılamak gereklidir. Örneğin belirli bir saatte uyanmak üzere alarm kurulabilir ancak alarmı duyabilmek için işitme duyularının da kuvvetli olması gereklidir. Aksi bir durumda işitmenin doğru ve başarılı bir şekilde gerçekleşmesi için işitme cihazlarına müracaat edilebilir.

367

368

DUYULAR Psikoloji Çeşidi: Duyum ve algı Çalışma Alanı: İşitsel; kimyasal; cilt ve vücut duyuları; vizyon Anahtar Kelimeler: cilt; algı; yakın; reseptörü; duyum; son çalışmalar; ortam İnsanların göz, kulak, dilin tat tomurcukları, burun mukozası ve cilt olmak üzere beş duyu organı vardır ve her duyu organının çevreden belirli uyartıları almak ve beyinde değerlendirilmelerini sağlamak gibi görevleri vardır. Bu iki süreç duyum olarak adlandırılır. Çevreden alınan belirli uyartıların beyne iletilmesi süreci algı olarak tanımlanır.

Göz, retina denilen bir hücre tabakasının üzerinde yer alan bir deliğe (göz bebeği) ve bu delikte yer alan, odaklamanın gerçekleştiği lense sahiptir. Çeşitli dalga boylarındaki görüntüler burada bulunan özelleşmiş hücreler tarafından işlenir. İşitmede dış kulak tarafından toplanan sesler farklı frekanslardaki titreşimler halinde iç kulağa iletilir. Tat tomurcukları tükürük sıvısı ile çözünen kimyasalların algılandığı kısımdır. Burun mukozasında bulunan hücreler kendilerini sürekli yenileyebilme özelliğine sahiptir.

Mukoza hücrelerine gelen kimyasal madde (koku) bu hücreler tarafından algılanır. Cilt ise insan vücudunun en büyük duyu organıdır ve sıcak, soğuk, ağrı gibi hisler cilt hücreleri tarafından algılanır.

Hayvan Duyuları Hayvanlarda da tıpkı insanlarda olduğu gibi duyu organları mevcuttur hatta bazı hayvanlar insanların algılayamadığı duyuları da algılayabilirler. Birçok kuş türü ve su canlısı dünyanın manyetik alanındaki değişimleri tespit edebilir, bazı balık ve omurgasız hayvanlar ise elektrik alanlarını algılayabilirler. Bazı engerek türleri kızıl ötesi ışınları algılayabilirken bazı böcek türleri ultraviyole ışınları tespit edebilirler. Filler insan kulağının duyamayacağı kadar düşük frekanslı sesleri duyabilirken fareler insan kulağının duyamayacağı kadar yüksek frekanslı sesleri duyabilirler. Ayrıca birok hayvan türünde koku duyusu kabiliyetinin insanın koku duyusu kabiliyetini geçtiği belirlenmiştir.

369

Biyomühendislikteki Kullanımı Duyusal bilgi uygulamaları biyomühendislik alanı içerisindedir. Çeşitli sebeplerle duyu organları hasara uğramış ya da doğuştan sahip olunmayan duyu organlarının yerine onlarla aynı görevi gören dönüştürücülerin ya da yapay uzuvların üretimleri biyomühendisliğin ilgi alanı içerisindedir. Aynı şekilde son zamanlarda biyomühendisler küçük sensörlerin üretimleri konusunda da başarılı çalışmalar gerçekleştirmektedir. İnsan Faktörleri Mühendisliği Duyusal psikologların deneysel çalışmalarının sonuçlarını esas alan ve bu konularda araştırmalar yürüten çalışma alanı insan faktörleri mühendisliğinin çalışma alanıdır. Örneğin yiyecek içecek markalarının kırmızı gibi belirli uyarıcı renkleri kullanması, çeşitli ürünlerin ambalaj renklerinin ilgi çekecek şekilde dizayn edilmesi insan faktörleri mühendisliğinin çalışma alanı kapsamındadır.

Hayvan Davranışlarını Etkileme Duyum ​​ve algı bilgisi diğer hayvanların davranışlarını etkilemek için kullanılabilir. Örneğin hayvanat bahçeleri ziyaretçilere yalnızca gündüzleri açıktır. Bunun sebebi gececil hayvanların birçoğunun renk körü olmasından kaynaklanmaktadır. Benzer şekilde akbabalar da taze etten ziyade çürümüş et kokusunu daha iyi algılarlar. Bir başka deyişle akbabaların koku duyuları çürümüş et kokusunu algılamak üzere daha fazla özelleşmiştir. Öğrenme Teorisi Belirli hayvan türlerinin belirli duyu organları diğer türlere nazaran daha fazla gelişmiştir. Bu durum canlıların yaşam tarzlarından ve çevreye adaptasyon mücadelelerinden kaynaklanmaktadır. Bu bilgiye göre belirli bir hayvan türünde yapılan duyular hakkındaki çalışmaların sonuçları tüm hayvan türleri için genellenemez.

370

Araştırmaların Geçmişi Wilhelm Wundt, 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarındaki dönemleri kapsayan süreçte yaptığı çalışmalarla bilimsel psikolojinin kurucusu olmuştur ve yapısalcılık üzerine çalışmışlardır. Aynı zaman zarfında eğitim düşünürü William James, Amerika Birleşik Devletleri’nde işlevselciliği geliştirmiştir. Günümüzde hem yapısalcılık hem de islevselcilik kavramları etkin bir şekilde kullanılmaktadır fakat bu yöntemlerle bazı sorulara hala cevap alınamamaktadır.

Yaşam İçin Uyarıcıların Adaptasyonu İnsan duyu organları uyaranların çeşitlerini ve frekanslarını algılayabilir. Uyaranların beyine iletilip değerlendirilmesi sonucunda oluşan cevaplar tepki olarak (davranış) gözlenebilir. Bu durum canlılığın sağlıklı bir şekilde devam ettirilmesi için hem önemli hem gereklidir.

371

372

CİNSELLİK ÇEŞİTLERİ VE PARAFİLİ Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Cinsel bozukluklar Anahtar Kelimeler: teşhircilik; fetişizm; frottörizm; cinsel mazoşizm; cinsel sadizm transvestik fetişizm; röntgencilik; zoofili Psikolog John Money cinsel davranışlar hakkında yaptığı çeşitli araştırmalarda önemli tespitlerde bulunmuş ve parafilinin tanımını anormal arzulara sahip olma şeklinde tanımlamıştır.

Parafili Çeşitleri Teşhircilik. Uygunsuz poz olarak tanımlanan teşhircilik yalnızca görsel değil işitsel öğeleri de barındırır. Bireylerin bedenlerini herhangi bir çekinme duyguusu olmadan sergilemesi teşhircilik kapsamına girerken müstehcen telefon konuşmaları da teşhirciliğin bir başka çeşidi olarak kabul edilmektedir. Bu bireyler genellikle kendilerini yetersiz hisseden ve reddedilmekten korkan bireyler olamaya eğilimlidirler. Çoğunlukla 20-30’lu yaşlardaki erkek bireylerde sık görülen bir parafili çeşididir.

Röntgencilik. Röntgenciliğin kapsamında soyunan insan eylemlerinin, çıplak insan eylemlerinin veya cinsel münasebetlerin gözetlenmesi yer almaktadır. Gözetleyen kişide bir sonraki eylem aşaması mastürbasyondur. Teşhircilik kadar fiziksel tehlikesi olmadığı görüşleri mevcuttur. Çoğunlukla 20’li yaşlardaki erkek bireylerde sık görülen bir parafili çeşididir.

Sadomazoşizm. Sadomazoşizm bünyesinde hem sadizmi hem de mazoşitliği barındırmaktadır ve çoğunlukla SM olarak kısaltılır. Sadizm cinsel ilişki esnasında karşısındaki kişiye acı, ağrı vermekten haz duymanın adıdır. Mazoşizm ise bu çeşit ilişkilerde acı, ağrı veya eziyetten haz alma durumudur.

Fetişizm. Cansız bir varlığa (topluklu ayakkabı, ruj, deri gibi) ya da vücudun cinsellikle ilgili olmayan bir bölümüne (saç, ayak gibi) odaklanarak erotik ilgi duymadır. Fetişizme çoğunlukla erkekler ilgi duyarlar.

373

Pedofili. Yetişkin bireylerin çocuklar üzerindeki cinsel yaklaşımlarıdır. Hem ciddi bir hastalık hem de çok büyük bir suçtur.

Transvestik fetişizm. Transvestik fetişizm karşı cins ait eşyaları kendisine yakıştırma, karşı cinse ait kıyafetleri giyme ya da bu eşyalara dokunmak, okşamak gibi eylemlerle cinsel olarak uyarılma durumudur.

Frottörizm. Sürtünmecilik olarak da adlandırılan frottörizm özellikle halka açık ve kalabalık alanlarda karşıdaki kişinin izni, rızası olmadan sürtünerek cinsel olarak uyarılmayı bekleme durumudur.

Zoofili ve Nekrofili. Zoolofili insanların hayvanlarla cinsel münasebete girme ya da cinsel münasebete girme eğilimi gösterme durumudur. Nekrofili ise ölü insanlara cinsel istek duyma durumudur.

Tanı Ve Tedavisi Cinsel davranış kalıpları tarih boyunca farklı kültür ve topluluklar içerisinde büyük farklılıklar göstermiştir. Parafili çeşitlerinin sınırlarını kesin olarak çizmek mümkün olmamakla beraber çoğunlukla çocukluk ve ergenlik dönemlerindeki sevgi ve ilgi yoksunluğundan kaynaklandığı düşünülmektedir. Parafili hastalarının geleneksel danışmanlık ve psikoterapi hizmetleri alarak tamamıyla iyileşmesi ne yazık ki mümkün olmamıştır. Bu noktada önemli olan faktör hastanın iyileşmek için sarfettiği çaba ve istektir. Çeşitli ülkelerde parafili bozukluklarına sahip olan bireylerin masum insanlara zarar vermeleri halinde ciddi cezalara çarptırıldıkları bilinmektedir ve cinsel kastrasyon bunlardan biridir.

Kur Davranış Bozuklukları Kurt Freud ve çalışma arkadaşları parafili ve çeşitlerinin görüldüğü bireylerde kur davranış bozukluklarının olduğunu, cinsel bir partner bulamadıklarından dolayı bu çeşit anormal davranışlara yöneldiğini bildirmiştir.

374

UYKU Psikoloji Çeşidi: Bilinçlilik Çalışma Alanı: Uyku Anahtar Kelimeler: sirkadiyen ritimler; desenkronize elektroensefalogram (EEG); hipnogojik görüntüler; miyokloni; nonREM uykusu; paradoksal uyku; REM uykusu; senkronize elektroensefalogram (EEG) İnsan sirkadiyen ritimlerinin belki de en gizemlilerinden birisi olan uyku bilinçlilik halinin değişkenliği şeklinde tanımlanabilir. Her uyku hali bilincin kaybolması şeklinde değerlendirilemez. Bazı uyku durumlarında birey bilinçsiz gibi görünmesine rağmen bir çok bilişsel, fizyolojik ve davranışsal süreç devam etmektedir. Örneğin bebeğin ağlamaya başlamasıyla annenin uykusundan uyanması, annenin uyku esnasında özellikle bilişsel süreçlerinin devam ettiği anlamına gelir. Yaşamın her anında beyin, gözler ve kaslar poligraf isimli bir cihazla ölçülebililen elektromanyetik dalgalar yayar. Elektromanyetik dalgaların frekanslarına bağlı olarak çeşitli değerlendirmeler yapılır.

Uykunun Ölçülebilen Evreleri Uyku nonREM (göz hareketleri yoktur) ve REM (hılı göz hareketleri vardır) evrelerinden oluşur. Her aşama beyinden yayılan dalga aralıklarına, hız göz hareketlerine ve vücuttaki kas aktivitesinin elektrik değişimlerine göre belirlenmektedir. Beyinden yayılan dalga aktivitelerinin etkinliği elektroensefologram (EEG), göz hareketlerinin etkinliği elektrookülogram (EOG) ve vücuttaki kas aktivitelerinin etkinliği elektromyogram (EMG) ile ölçülür. Uykunun ilk kısmını oluşturan nonREM uykusu kendi içerisinde 4 evreye ayrılır. Birinci evrede uyanıklık hali tamamıyle değişmiştir. İkinci evrede uyku hali söz konusudur, birey çevresinde gerçekleşen olayların tamamının farkında olmamasına rağmen uyanık olduğunu söyler, çoğunlukla 15 dakikalık evredir. Üçüncü evre, bireyin uykudan uyandırılması halinde uykuya daldığını anlayabileceği düzeydeki uyku halidir. Dördüncü evrede ise yavaş dalgalı uyku hali söz konusudur. Sonraki aşamada ise paradoksal uyku olarak da bilinen REM uykusu vardır. REM evresi gerçek uyku evresidir ve rüyaların görüldüğü evredir, hızlı göz hareketleri söz konusudur.

375

Uyku Sırasındaki Bilişsel Etkinlik Döngüleri nonREM uykusunun birinci evresi uykunun %4’lük kısmını oluşturur ve uykuya başlangıç evresidir. İkinci evre hafif uyku evresidir ve uykunun %40-50’lik kısmını oluşturur. Üçüncü ve dördüncü evreler ise derin yavaş uyku evresidir ve uykunun %20-25’lik kısmını oluşturur. Rüyaların görüldüğü REM uykusu ise 30 dakika kadar sürer. REM uykusuna girmek üzere olan birey uykudan uyandırılırsa sinirlilik hali gözlenir.

Uyku Yoksunluğu Çalışmaları Uyku bireylerin gün içerisinde dinç olmasında önemli bir faktördür. Uykusunu alan insanlar çevredeki uyartıların alınması ve değerlendirilmesi sürecinde daha etkindirler. Uykunun birincil işlevi bireylerin gün içerisinde karşılaştıkları vücut hasarlarını en aza indirgemektir. Hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalara göre 3-20 gün arası süren uykusuzluk önce fizyolojik olarak metabolizma yavaşlamasına sonrasında ise ölüme sebep olmaktadır.

Uyku Adaptif Teorisi Uyku dereceleri hayvanlar için özellikle önem taşımaktadır. Uykunun çevre koşullarına ile çevresel faktörlere olan duyarlılığı uykunun adaptif teorisinin temelini oluşturur.

Klinik Uygulamalar Uyku süreci klinik uygulamalarda da uzunca süre araştırılmış ve oldukça önemli olduğu ortaya konmuştur. Uyku esnasında vücudun hasar onarımı yapıldığından sürekli uykusuzluk hali metabolizmayı olumsuz yönde etkiler. Uyku düzeni de uyku kalitesi için ayrıca önemlidir. Klinik uygulamalarda bazı bireylerin REM uykuları esnasında ereksiyon hali gibi durumlar gözlenmektedir. Bireylerin iktidarsızlık şikayetlerinin çözümlenmesinde REM uykularının kalitesi önemli ipuçları sağlamaktadır.

Araştırmaların Doğuşu Uyku, evrensel bir kavram olduğu için muhtemelen insanlığın var olduğu günden bu yana uyku ile ilgilenen insanlar da var olmuştur. Uyku ile ilgili araştırmalar ise 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. İngiliz fizyolog Richard Caton’un 1875 yılında yaptığı çalışmalarda keşfettiği beyin dalga376

ları ile bu alandaki araştırmalar hız kazanmıştır. Alman psikiyatrist Hans Berger’in 1929 yılında yaptığı çalışmalar uyku alanındaki literatüre büyük katkı sağlamıştır. Chicago Üniversitesi’nde Nathaniel Kleitman Eugene Aserinsky’nin 1952 yılında öğrencileri ile birlikte uyku esnasında göz hareketlerini izlemesi uyku alanında faydalı araştırmalardandır. William Dement bu çalışmadan sonra hızlı göz hareketlerini kapsayan REM uykusunu tanımlamış ve ardından nonREM uykusu tanımlanmıştır. Son olarak 1957 yılında, Dement ve Kleitman nonREM uykusunun 4; REM uykusunun tek aşamadan oluştuğunu bildirmişlerdir.

Bilinçliliğin Psikolojik Önemi Fizyolojik psikologlar uyku sürecinin altında yatan nörobiyolojik mekanizmaların yanı sıra uykunun işlevlerini de araştırmaktadırlar. Gelişim psikologları ise uykuda meydana gelen davranışların sebeplerini ortaya koymaktadırlar. Hekimler ve klinik psikologlar da uyku bozukluklarının sebeplerini ve bu sebeplerin altında yatan faktörleri (stres, fizyolojik, biyolojik sebepler gibi) araştırmakta; uykusuzluk, hipersomni, uyku apnesi, narkolepsi ve enürezis gibi hastalıklara tanı ve tedavi yöntemleri geliştirmektedirler.

377

378

SOSYAL ÖĞRENME-ALBERT BANDURA Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Davranış ve bilişsel modeller; bilişsel öğrenme Anahtar Kelimeler: determinizm; model; gözlemsel öğrenme; sonuç beklentileri; karşılıklı determinizm; destek; öz-yeterlik İlerleyen süreçlerde sosyal bilişsel teori olarak adlandırılan sosyal öğrenme, Albert Bandura öncülüğünde ortaya konmuştur ve sosyal öğrenme insan davranışlarını yöneten psikolojik süreçleri analiz eder. Esas hedeflerinde biri de davranışların nasıl geliştiğini açıklamaktır. Bandura, Sosyal Öğrenme Kuramı (1977) isimli kitabında bu konuyu detaylı bir şekilde ele almıştır ve teori karşılıklı determinizm modeline dayanmaktadır. Davranışsal ve bilişsel kavramlarını eş zamanlı olarak kullanır ve bu kavramları birbirleri ile tamamlamış ve davranışsal, bilişsel ve çevresel faktörlerin etkileşimleri hakkında çok önemli açıklamalar ortaya koymuştur.

Bilişsel Vasıta Faktörleri İnsanlar hayvanlardan farklı olarak bilgiyi işlemek için sözel ve sözel olmayan semboller (lisan ve alfabe) kullanmaktadır. İşlenen bilgiler gelecekteki davranışlar için bir rehber olarak hizmet vermektedir.

Herhangi bir sembol kullanmadan deneme yanılma yoluyla sorunları çözme yöntemi de mevcuttur ve çoğunlukla ödül-ceza yöntemi ile öğrenme gerçekleşir.

Gözlem Ve Modellemeye Uygunluk Sosyal öğrenme kuramının psikolojiye belki de en önemli katkısı insan davranışlarının anlaşılmasında modelleme yoluyla öğrenme olarak adlandırılan gözlemsel öğrenme kavramıdır. Sosyal öğrenme teorisinin gelişiminden önde psikologlar çoğunlukla takviye yöteminin öğrenme üzerinde olumlu etkileri olduğu görüşünü savunurken Bandura ödül ve ceza modelinin başarılı olduğuna inanmış öğrenmenin ayrıca sembolik modelleme yoluyla da gerçekleştirilbileceğini bildirmiştir.

379

Öğrenme Ve Performans Çalışmaları Sosyal öğrenme kuramı hem normal hem de anormal insan davranışlarının anlaşılması hizmet vermektedir. İnsan davranışlarının değiştirilmesinde, öğrenmenin ve öğrenilenlerin davranışlara dökülmesinin (performans) önemli etkileri vardır. Saldırganlık davranışının hakkında yapılan bir araştırma bir çocuğun televizyonda şiddet içerikli görüntüler izlemesinden bir süre sonra çocuğun oyuncak ayısı ile odasında başbaşa kaldığında oyuncak ayısını tekmeleme davranışının not edilmesiyle sonuçlanmıştır. Buna göre çocuk televizyon izlerken saldırganlığı öğrenme eylemini gerçekleştirmiş bir süre sonra da bu davranışı oyuncak ayısı üzerinde sergilemiştir.

Disinhibitör Etkiler Bandura’nın teorisine göre olumsuz davranışların giderilmesinde disinhibitör etkiler göz önünde bulundurulmaktadır. Buna göre yılanlardan korkan bireyler yılanlarla belirli süre kontrollü bir şekilde vakit geçirdikten sonra olumsuz davranışları terketme ve olumlu davranışlar edinilmede başarılı olmaktadırlar. Yılan fobisi olan insanlar sosyal öğrenme teorisi ile bu korkularıyla başa çıkabilmektedirler. Öz-Yeterlilik Mekanizması Öz-yeterlilik zorluklar ile karşılaşıldığında bireyin problemi anlamaya çalışması, anlaması, başarısızlık ve yenilgilerden yılmaması, sorunu çözümleyene kadar sorunun peşinden gitmesi şeklinde tanımlanmaktadır. Öz-yeterlik nasıl güçlendirilebilir? Araştırmalar öz yeterliliğin dört faktörden etkilendiğini belirtmektedir. Bunlardan ilki bireylerin kendi deneyimlerinden yola çıkarak mevcut sorunu çözebileceğine inanmasıdır. İkincisi başkalarının deneyimlerini hatırlayarak mevcut sorunu çözümlemesi. Üçüncüsü sözel iknadır, diğer bireylerin sorunu çözmeye çalışan bireler üzerindeki etkisini temsil eder ve son faktör duygusal uyarılmadır. Sakinliğin başarı ihtimalini artırması örnek olarak verilebilir.

Teorik Etkiler Sosyal öğrenme teoremi taban tabana zıt iki düşüncenin bir araya gelmesiyle doğmuştur. Bu düşüncelerin ilki insan davranışlarının büyük ölçüde bilinçsiz olduğunu savunan, davranışların dürtüler tarafından yö380

netildiğini öne süren psikodinamik teorileri savunan görüştür. İkincisi ise çevresel faktörleri esas alarak davranışların dış faktörler tarafından yönetildiği görüşünü savunan davranışçılık görüşüdür. Sosyal öğrenme teorisi her iki bakış açısını da içeren bir teoridir. Bandura’nın teorisine göre, insanlar ne iç güçler tarafından tahrik edilir, ne de çevresel uyaranlara tarafından sarsılır. Aksine psikolojik işleyiş iç ve dış faktörlerin sürekli etkileşimlerinden kaynaklanmaktadır.

Teorik Gelişimlerin Geçmişi Psikolojide bilişsel kavramı 1970 yıllarında popülerlik kazanmıştır. 1977 yılında Bandura’nın Sosyal Öğrenme Teorisi isimli kitabında bu kavrama sıkça yer verilmiştir. Sonraki on yılda Bandura’nın çalışmaları bilişsel psikolojinin etkisi güçlendirmiştir.

381

382

SOSYAL PSİKOLOJİK MODELLER-ERICH FROMM Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: İnsancıl-fenomenolojik modeller; psikodiamik ve neoanalitik modeller Anahtar Kelimeler: dinamik adaptasyon; özgürlükten kaçış; dışsal kısıtlamalardan özgürlük; özgürlük potansiyeli en üst düzeye çıkarmak; akıl sağlığı; kişilik; üretken aşk; verimli çalışma Kişilik çalışmaları Erich Fromm’un (1900-1980) evrimsel bir perspektife sahip olan sosyal psikolojik yaklaşımıyla başlamıştır. Fromm’a göre insanlar tıpkı diğer canlılar gibi yaşamlarını devam ettirebilmek için bulundukları yere ve ortama adapte olmak durumundadırlar ve bu adaptasyon siyasi, ekonomik ve dini parametrelere sahiptir. Bireyin çevreye ve topluma adapte olmasıyla anksiyete derecesinde düşüş gözlenir. Özgürlük Ve Bireysel Potansiyel Fromm’a göre bireyler doğumlarından itibaren toplumdaki diğer insanlarla bağ kurmaya başlarlar. Bu bağ zamanla bireylerin birbirlerinin neredeyse aynısı olmaya kadar ilerler. Bu sayede kişi yalnız kalmaktan kurtularak tıpkı çevresindeki bireylere benzediğini düşünür. Sözü geçen benzerlik kavramı kişinin yalnız kalma korkusunun azalmasına sebep olur, kaygı düzeyi düşer fakat birey kendi benliğine ne kadar sahip çıkabilmiştir?

Kişilik Çeşitleri Ve Özgürlükten Kaçış Fromm özgürlükten kaçışın temsil ettiği beş kişilik çeşidi tanımlamıştır. İlki alıcı tiplerdir. Alıcı tip kategorisine giren bireyler diğer bireylerle kurdukları her türlü ilişkide alıcı durumundadır. Kendilerini mutlu ve güvende hissetmeleri başkalarının kendilerine sunduklarının miktarı ile paraleldir. İkincisi istismarcı tiplerdir. Bu bireyler istedikleri her şeye sahip olmak isterler, aksi bir durumda isteklerinin önleyen herkese kin duyarlar. Üçüncüsü toplayıcı tiplerdir. Bu bireyler herşeye sahip olmak isterler ve sahip oldukları herşey ellerinin altında olmalıdır. Ellerinin altında zannettği herhangi bir şeyi kaybettiklerinde güvensizlik duygusuna kapılarak kin taşımaya başlarlar.Bir diğer çeşit pazarlamacı tiplerdir ve 383

kendilerini sürekli pazarlama ihtiyacı hissederler ve bu şekilde davranmayan bireylerin bunu neden yapmadıklarını algılayamazlar. Son olarak üretici tipler; ideal insan konumundadırlar. Kendi hayatlarında ve diğer insanlarla olan ilişkilerinde denge söz konusudur.

Tarihsel Kısıtlamaların Etkisi Özgürlükten Kaçış (1941) isimli kitabında Fromm, öncelikle özgürlük kavramını ele alarak çeşitli toplumsal olaylarla özgürlük kavramından etkilenen yirminci yüzyılın Ortaçağın›daki Batı Avrupa’da siyasi, ekonomik ve dini değişimlerin kişilik çeşitlerindeki etkilerini ele alarak;dış faktörler, içten gelen istekler ile toplum yaşantısı arasındaki ilişkileri detaylı bir şekilde incelemiştir.

Kapitalizmin Etkisi Fromm’a göre kapitalizm herhangi bir şekilde herhangi bir durumu sorgulamadan büyük kitlelerin uysallıkla ve saygıyla kendisine verilen ödevleri yerine getirmesinin sonucunda sorgulamayan ve yalnızca kendisinden isteneni yapan bireylerin oluşturduğu toplulukların artması gaysine dayanır. Fromm’a göre bireyler bu şekilde gittikçe yalnızlaşmakta ve kendilerini sürünün bir parçası gibi görmektedirler. Bir süre sonra bireyler mutlu olmak için eğlenmeye yönelirler; eğlencenin ise yalnızca almakla gerçekleşen bir kavram olduğunu düşünürler.

Pozitif Özgürlüğü Kucaklamak İçin Çağrı Fromm’a göre psikopatoloji özgürlükten kaçmakla ilişkili olarak bireyselliğin kaybıdır. Fromm bireylerin yalnız kalma korkusu ile çevresindekilere birebir benzemeye çalışmanın bireylerde psikolojik sorunlara yol açabileceğini savunmuştur. Özgürlükten kaçma yerine pozitif özürlüğe yönelme için çağrılarda bulunmuştur.

Teorik Etkiler Önceleri büyük ölçüde Freud fikirlerini taşıyan Fromm’un düşünceleri zaman içerisinde Freud’dan çeşitli yönlerle ayrılmıştır.

Fikirlerinde Charles Darwin’in evrim teorisi ile Karl Marx’ın ekonomik ve sosyal psikolojik fikirlerinin etkileri görülmektedir.

384

SOSYAL PSİKOLOJİK MODELLER-KAREN HORNEY Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Kişilik teorisi; psikodinamik ve neoanalitik modeller; psikodinamik tedaviler Anahtar Kelimeler: Temel kaygı; dışa vurma; ideal benlik; nevroz; nevrotik eğilimler; mutluluğu arama; kendini gerçekleştirme; gerekliliğin zorluğu Karen Horney (1885-1952) kariyerinin büyük bir kısmını kişilik kalıpları– özellikle nevrotik kişilikleri- bu kalıpların nasıl yönetileceği ve değiştirileceği hakkında yaptığı çalışmalarla geçirmiştir. Sigmund Freud’un bireylerin içgüdüleriyle yönetildiği görüşünün aksine Horney bireylerin kendilerini güvende ve memnun hissettikleri bir duygu olan arzu ile yönetildiği görüşünü savunmaktadır. Horney kariyeri boyunca kişilik problemleri ve çözümleri hakkında literatüre değerli bilgiler sunmuştur.

Kültürün Rolü Horney bireylerde görülen nevroz sebeplerinin ortaya konulabilmesi için kültürlerin karşılaştırılması gerektiğini düşünmüş ve bu konuda çalışmalar yapmıştır. Araştırmalara göre nevroz kültürler arasında fark ettiği gibi kültür içerisinde de sosyoekonomik sınıf, cinsiyet, ve tarihsel dönemler gibi faktörlerden etkilenmesi dolayısıyla farklılıklar göstermiştir.

Ailenin Rolü Kültür farklılıkları oldukça çeşitlilik gösterdiği gibi aile yapılarının farklılıkları da oldukça çeşitlidir. Olumsuz aile koşullarında yetişen çocuklar korku ve öfkeyle büyüdüklerinden ileriki dönemlerinde kendilerinde en fazla hissedecekleri duygular zayıflık ve çaresizliktir.

Savunma Ve Başa Çıkma Stratejileri Horney’e göre bireylerin kaygı ile savunma ve başa çıkmada kullandıkları üç yöntem vardır. Bunlardan ilki sevgidir ve birey hedefine sevgiyi yerleştirerek tüm kızgın, öfkeli, rekabetçi ve olumsuz yönlerini 385

bastırır. İkincisi agresif, sert ve sömürücü tarzdır ve bu tarzı benimseyen insanlar hayatın sürekli devam eden bir mücadele olduğunu ve hayatta kalmak için tek yolun kazanmak olduğunu düşünürler. Ayrıca sevginin güç kaybı olduğu görüşünü savunurlar. Sonuncusu tecrit tarzıdır; bu bireyler duygularını dışa vurmaz ve kendilerini diğer bireylerden farklı ve üstün görürler.

Psikanalizin Kullanımı Horney 1942 yılında kaleme aldığı Kendi Kendine Psikanaliz isimi kitabında insan davranışlarının bozukluklarının sebeplerini ele almış ve Freud ile psikanaliz konusunda olan görüş ayrılıklarını açık bir dille ortaya koymuştur.

Etkileri Karen, Freud’un kadınlar hakkındaki görüşlerini eleştiren ilk kadındır. Freud’un içgüdü teorisine karşın toplumun ve çevrenin bireylerin davranışları üzerinde önemli bir etken olduğunu bildirmiştir. Horney’in kişilik çalışmaları Alfred Adler’in kişilik teorisine de oldukça benzemektedir.

Alana Katkıları Horney fikirleri, bilişsel, hümanist ve feminist teorileri ile terapileri ile alanında oldukça popülerlik kazanmıştır. Abraham Maslow, Carl Rogers, Albert Ellis gibi isimlerin geliştirdikleri görüşlerde esin kaynağı olmuştur.

386

KONUŞMA BOZUKLUKLARI Psikoloji Çeşidi: Dil Çalışma Alanı: Davranışsal tedaviler; bebeklik ve çocukluk; organik bozukluklar Anahtar Kelimeler: iletişim; benlik saygısı; sosyal etkileşim; konuşma; vokal kıvrımlar İletişim yeteneği en temel insani özelliklerinden biridir ve günlük hayatın bir çok alanında kullanılmaktadır. Normal bir iletişim sesler duyma, sesleri yorumlama, sesleri organize etme ve anlamlı sesler üretmeyi kapsar. Konuşma bozukluğuna sahip bireylerde karşı tarafla/ taraflarla iletişim kurma esnasında normal iletişim süreçlerinde gerçekleşen basamaklardan en az birinde bozukluklar meydana gelir. Konuşma bozukluklarına sahip bireylerde kelime telaffuzunda ciddi yanlışlıklar, sürekli yüksek sesle konuşmak, dil bilgisi hatalarını sıklıkla tekrar etmek gibi davranışlar söz konusudur. Konuşma bozuklukları; söyleyiş, akıcılık ve ses bozuklukları olarak 3 sınıfa ayrılmaktadır. Söyleyiş bozukluklarında kelime telaffuzlarında hatalar veya kelimeyi telaffuz edememe durumu söz konusu iken kekemeliğin en önemli akıcılık bozukluklarından biri olduğu kabul edilmektedir. Son olarak ses bozuklukları kişinin ses kalitesi ve ses frekansındaki bozukluklar ile paraleldir.

Konuşma Bozukluğu Türleri Söyleyiş bozuklukları çocuklarda görülen konuşma hatalarının en yaygın türlerinden biridir. Örneğin “r” harfi yerine “v” harfinin kullanılması yaygın konuşma hatalarından birisidir. Bundan başka kekemelik de yaygın konuşma bozukluklarından birisidir ve ses, hece, kelime ya da cümlenin telaffuzunda tereddüt, eder gibi tekrarlar edilmesi veya bu ifadelerin uzaması ile karakterize edilebilir. Söyleyiş bozuklukları ile kekemelik daha çok çocuklarda görülürken ses bozuklukları daha çok yetişkinlerde görülür ve ses kalitesi ile ilgili sorunlardır.

Konuşma Ve İletişim Konuşma, işitme ve anlama insan iletişiminin için gereklidir. Bu yetilerin herhangi birindeki sorun iletişimde yetersizliklere yol açar ve 387

kısa süre sonra yaşamı bir çok yönden olumsuz etkilemeye başlar. Konuşma ve iletişimden kaynaklanan sorunların davranışlara yansıması bireylerde hem çocukluk hem de yetişkinlik dönemleridne görülebilir. Ayrıca konuşma bozukluğu görülen çocukların öğrenme davranışlarında da durağanlık söz konusudur. Yetişkin bireylerde ise sosyal açıdan düşünce, duygu ve fikir paylaşamama sorunu ile iş başvurularında başarısızlık hali depresyon ile sonuçlanabilir.

Tedavi Ve Önlem Konuşma bozuklukları için yapılan tedavilerin büyük bir kısmı sorunu ortadan kaldırmayı amaçlar; başarı her zaman tamamen sağlanamazsa hedef sorunu büyük ölçüde en aza indirgemek olur. Damak veya diş yapılarındaki bozukluklar sebebiyle konuşma bozukluğu gerçekleşiyorsa u durumda özel bir ekip ve cerrahi yöntemler tedaviye dahil edilir.

Söyleyiş bozuklukları olan çocuklara öncelikle hataları için farkındalık eğitimi verilir, ardından kelimelerin doğru telaffuzları öğretilir. Kekemelik tedavisinde ise çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Kekeme bireylerde tedavi öncelikle konuşma ve iletişim bozuklukları ile ilgili olan korkularını yenmeleri ile sağlanır ve ardından doğru solunum metodları ile ilgili eğitimler verilir. Esasında tüm yöntemler çocukluk çağında olan konuşma bozukluklarını tedaviden çok konuşma bozukluklarını önlemeye odaklanmıştır.

Konuşma-Dil Patolojisi Konuşma bozukluklarının erken tanımlanması tedavinin başarı şansını artırır ve ilerlemesini önler. Bireylerde iletişim bozukluklarını tespit etmek, değerlendirmek ve tedavi yöntemleri geliştirmek üzere konuşma-dil patolojisi üzerine çalışan bir çok araştırmacı ve uzman vardır.

Konuşma-dil patolojisi hizmetleri pek çok kamu ve özel okullarda, kliniklerde, hastanelerde, rehabilitasyon merkezlerinde, sağlık departmanlarında, kolejler ve üniversiteler ile eyalet ve federal devlet kurumlarında verilmektedir.

388

STRES Psikoloji Çeşidi: Stres Çalışma Alanı: Baş etme; streste kritik sorunlar; stres ve hastalık Anahtar Kelimeler: Bilişsel değerlendirme; duygu odaklı başa çıkma; öğrenilmiş çaresizlik; problem odaklı başa çıkma; stres Geçmişte “stres” terimi bir uyarıcı (kuvvet, basınç) ve yanıt (sıkıntı, ızdırap) kavramlarının her ikisini birden kapsamaktaydı. Daha yakın zamanlarda ise stres kavramı kişinin iyilik halini tehdit edecek bir dizi değişiklikleri temsil etmektedir. Bu değişiklikler fizyolojik uyarılma, rahatsızlık hali ve davranış bozukluklarıdır. Stresin ardından oluşan tepkilere yol açan dış koşullar stresör olarak isimlendirilir. Stresörlerin önemli zamansal bileşenleri vardır. Kısa süreli çevresel stres faktörlerine maruz kalma akut stres oluşumuna sebep olurken uzun süreli çevresel stres faktörlerine maruz kalma kronik stres oluşumuna sebep olur. Psikolog Walter D. Fenz ve Seymour Epstein’in araştırmalarına göre sresörlere maruz kalma süresince gerçekleşen tepkiler ve şiddetleri kişiden kişiye değişebilir.

Stres Ölçme Stres, kendi hakkında durum bildirme (öz-bildirim tekniği), davranışların gözlemlenmesi ve fizyolojik uyarılma olmak üzere üç temel yöntemle ölçülür. Öz-bildirim tekniği sübjektif stres düzeylerini değerlendirmek için davranış bilimciler tarafından sıklıkla kullanılan bir tekniktir. Psikolog Charles Spielberger tarafından geliştirilen anksiyete ölçeği stresin ölçülmesinde en yaygın olarak kullanılan öz bildirim yöntemlerinden biridir. Davranışların gözlemlenmesi hem doğrudan hem de dolaylı gözlemsel yöntemleri içermektedir. Fizyolojik uyarılma ise ağır nefes alma, titreme gibi olağan dışı uyarılmaları esas alan ölçme tekniğidir. Fizyolojik uyarılma strese verilen yanıtın ayrılmaz bir parçasıdır. Ülser Ve Öğrenilmiş Çaresizlik Stres kavramı zaman içerisinde bazı hastalıkların etiyolojisini açıklamak için kullanılmıştır. Ülser, sebebi stres olarak açıklanan hastalıklardan birisidir. Stresin ülserdeki rolü Joseph V. Brady tarafından ya389

pılan bir çalışmada ortaya konmuştur. Stres kökenli bir başka bozukluk olan öğrenilmiş çaresizlik ise hayvanlarla yapılan çalışmalarda psikolog Martin E. P. Seligman ve arkadaşları tarafından ortaya konulmuştur. Öğrenilmiş çaresizlik insanlarda da görülmektedir.

Stres Ve Kontrol Psikolog Ellen Langer ve Judith Rodin huzur evinde yaptığı araştırmasında, yaşlı bireyleri iki gruba ayırmıştır. İlk gruptaki bireyler birbirleri ile istedikleri zaman görüşebilmekte ve haberleşebilmekte; birbirlerini ziyaret edebilmektedirler. İkinci grup bireylerde görüşmeler sınırlıdır ve ilk grup kadar aktif değildirler. Araştırmanın sonunda ölen bireylerin büyük çoğunluğunun ikinci gruba mensup bireylerden oluştuğu bildirilmiştir. Kontrol ve öngörülebilirlik insanların algısını değiştirerek onları stresli durumlarında koruma görevi üstlenir.

Strese Tepki Fizyolog Walter B. Cannon insanın stresli durumlarda nasıl tepkiler verdiğini araştıran ilk araştırmacılardandır. Bireyler stresle karşı karşıya kaldıklarında vücutlarında ilkin “dövüş ya da kaç” tepkisi gösterirler ve sonrasında kişinin kalp hızı artar, kasları gerilir, terlemeye başlar ve diğer fizyolojik değişimlerle karşılaşırlar. Fizyolojik değişimlerin sebebi vücudun stresle mücadele edebilecek duruma gelmesi içindir.

390

STRES - DAVRANIŞSAL VE PSİKOLOJİK TEPKİLER Psikoloji Çeşidi: Stres Çalışma Alanı: Baş etme; streste kritik sorunlar; stres ve hastalık Anahtar Kelimeler: Circumplex modeli; başa çıkma stratejileri; günlük sorunlar; fobiler; anlık kaygı; sürekli kaygı Strese maruz kalan insanların tepkileri birbirlerinden oldukça farklı olabilir ve bunun bir çok sebebi olabilir. Fizyolojik tepkiler, strese maruz kalan insanlarda ortaya çıkan ortak tepki çeşitlerinden biri olmasına rağmen kişilerin tecrübeleri, duygusal durumu ve entelektüel yetenekleri ile problemlere yaklaşma çeşidi de stresle başa çıkmasında önemli rol oynamaktadır. “Sorunlarla başa çıkma” stres sürecinde önemli bir kavramdır.

Anksiyete Ve Fobiler Stresin ortaya çıkmasında en etkin duygu hali kaygıdır. “Anlık kaygı” olarak nitelendirilen durumlar bazen korku ve kalıcı kaygı haline dönüşür. Bu gibi durumlarda stres kaçınılmazdır. Kaygı halinin sürekli hale gelip gelmediği çeşitli tekniklerle ölçülebilir (Örnek Sürekli Kaygı Envanteri). Son zamanlarda geliştirilen “Circumplex Modeli” ile duygu hali ve stres arasındaki ilişkiler ortaya konulmaktadır. Anksiyete ile stres arasındaki ilişki bu sayede açığa çıkarılabilir. Kalıcı kaygı sebepli oluşan stres sürecinde gerçekleşen tepkiler belirlenirken fobiler esas alınmamalıdır. Örneğin yılan fobisi olan bir bireyin yılan gördüğü esnada strese tepkisinin ölçülmesi ile elde edilen sonuçlar, kalıcı kaygı sebepli oluşan stresin ölçüm sonuçlarını sağlıklı bir şekilde yansıtmaz. Fobi durumlarında oluşan kaygı düzeyini ölçen farklı ölçekler vardır. Hangi sebeple olursa olsun kaygı hali dikkatli bir şekilde ele alınmalı ve kalıcı hale dönüşerek strese sebep olmaması için erken dönemde önlemler alınmalıdır.

Pozitif Stres Stresin çoğunlukla negatif bir durum olduğu düşünülmesine rağmen stresin pozitif etkileri çeşitli araştırmalar sonucunda ortaya konmuştur. Psikolog Carolyn Aldwin ve Daniel Stokols ratlarla yaptıkları çalışmalarda ergin ratların ele alınması (fiziksel müdahale) gibi durumlarda strese girmesine rağmen yavru ratların el ile müdahalesin391

de yine strese girdiklerini ancak büyüme aşamalarında daha dikkatli, daha keşfedici ve daha hızlı öğrenen bireyler oldukları bilgisini ortaya koymuşlardır. Bu durum insanlar için düşünüldüğüne başarısızlığın bir stres sürecine sebep olmasına rağmen ilerleyen dönemlerde bir tecrübe ve başarıya bir araç olarak görev alması verilebilir. Ayrıca bireylerin strese maruz kaldıklarında, stresten kurtulmak için çözüm üretmeleri kendilerine olan özgüveni artırır ve bireyler zamanla kendilerine sorunlarla başa çıkma taktiği geliştirirler. Bazen bunun tam tersi durumlar da görülebilir. Örneğin bireyler uzun uğraşlar vererek kurtulmaya çalıştıkları sorunlardan kurtulamadıklarını düşündüklerinde ileride de ne yaparlarsa yapsınlar sorunlardan kurtulamayacaklarını düşünürler ve bu düşünce yerini zamanla özgüven eksikliğine bırakır, ciddi duygusal işlev bozukluğu görülür. Bu belirtilerin uzun süreler (1 aydan fazla) devam etmesi ise post-travmatik stres bozukluğuna (PTSB) sebep olur.

Değerlendirme Ve Stres Ölçme Stres olumlu ve olumsuz etkilere sahip olmasının birçok örneği vardır. Strese verilen en yaygın olumsuz tepki saldırganlık iken en yaygın olumlu tepki ise dikkatli olmadır. Stresin değerlendirilmesi ve ölçülmesi ile ilgili olarak Gary Evans, Sheldon Cohen, Charles Spielberger ve Irving Janis’in literatürde önemli araştırmaları vardır.

Kontrolün Faydaları Psikologlar bireylerin karşılaştıkları sorunlarla mücadele etmelerinde ilk aşamanın farkındalık olduğuna dikkat çekerek bireylerin sorunları ile ilgili olarak bilinçli olmaları gerektiğini bildirmişlerdir. Sorunlara yaklaşımalarda öngörülebilirlik ve kontrol kavramları kaygının azaltılmasında önemli faktörlerdir.

Adaptif Ve Uyumsuz Fonksiyonlar Stres birçok önemli adaptif işleve sahiptir. Öğrenme deneyimi stresle başa çıkmak için önemli bir etkendir. Öğrenilen stresle başa çıkma tekniklerinin sonraki stres süreçlerinde de uygulanması gereklidir.

Stresle başa çıkma durumunun başarısızlığa uğraması halinde ülser, yüksek tansiyon ve kalp-damar hastalıkları gibi hastalıklara sebep olan fizyolojik bozukluklar ortaya çıkmaktadır.

392

STRES – FİZYOLOJİK TEPKİLER Psikoloji Çeşidi: Stres Çalışma Alanı: Stresin biyolojisi; streste kritik sorunlar; stres ve hastalık Anahtar Kelimeler: dövüş ya da kaç tepkisi; genel adaptasyon sendromu; homeostasis; parasempatik sinir sistemi; stres tepkisi; stres; sempatik sinir sistemi Yüzyıllar boyunca bilim düşünürleri ve filozoflar çevre (stres sebepleri), duygular ve beden arasındaki ilişkileri merak etmişler ve bu konuda çeşitli görüşler ortaya koymuşlardır. Yirminci yüzyıla gelindiğinde çok stresli olayların vücut (ya da fizyoloji) aktivitesini nasıl etkilediği hakkında önemli tespitlerde bulunulmuştur. Örneğin çok stresli durumlara maruz kalındığında belirli iç organların belirli tepkiler vermesi stesin fizyolojik etkilerinin anlaşılmasında önemli rol oynar. Organların hemen hemen tüm kontrolleri merkezi sinir sistemi tarafından yönetildiğinden stres halinin beyin ve omuriliği de etkilediği göz önünde bulundurulmalıdır. Beyin bir tehdit algıladığında olaylar dizisine karşı mücadele etmek veya tehditten uzaklaşmak için vücudu hazırlar. Yirminci yüzyılın başında Walter B. Cannon strese verilen fizyolojik tepkiler hakkında önemli açıklamalarda bulunmuştur. Strese maruz kalındığında dokulardaki oksijen miktarını artırmak için kalp atışının, kan basıncının ve nefes almanın arttığını bildirmiştir. Artan terleme ve kas gerginliği vücudun ısısını düzenlemek ve gerekirse eyleme geçmek için iken kan şekeri ve insülinin artışı enerji kaynaklarını temin etmek içindir. Ayrıca beyin aktiviteleri de bilginin hızlı işlenip değerlendirilmesi açısından hızlıdır. Birlikte ele alındığında bu fizyolojik değişiklikler organizmayı korumak ve tehditlere karşı hayatta kalmak için organizmayı harekete geçirme görevi görmektedir. Fizyolojik değişimler hızlı bir şekilde ortaya çıkarlar, nörolojik ve hormonal bir dizi etkinlik yoluyla beyin tarafından kontrol edilirler.

Birey herhangi bir tehditle karşılaştığında vücutta sempatik sinir sistemi ile hipofiz-adrenal eksen kanalı harekete geçer.

Genel Adaptasyon Sendromu Stres sonucu vücutta gerçekleşen fizyolojik olayların sürekli393

lik göstermesi halinde uzun vadeli sağlık sorunları oluşabilir. Yirminci yüzyılın ortalarında fizyolog Hans Selye vücudun stresörlere karşı gösterdiği tepkileri inceleyerek hangi bozukluk ve hastalıklara sebebiyet verdiğini detaylı bir şekilde araştırarak genel adaptasyon sendromunu tanımlamıştır. Selye’nin genel adaptasyon sendromuna göre fizyolojik tepkilerin üç aşaması vardır. İlk aşama ikaz aşamasıdır. Organizma bir faktörü stres olarak algılar, sempatik sinir sitemi ve hormonal aktivasyon ile yanıt verir. İkinci aşama direnç aşamasıdır. Stresörün etkilerini nötralize etmek için vücudun çabalarını temsil eder ve amaç homeostaziyi sağlamaktır. Direnç aşamasının uzaması halinde üçüncü aşama olan hastalık oluşur. Selye stresörlerin sebep olduğu hastalıklara hipertansiyon, kardiyovasküler hastalıklar, böbrek hastalıkları, peptik ülser, hipertiroidizm ve astımı dahil etmektedir. Elbette stresörlerin bireyler üzerinde bıraktığı etkiler birbirlerinin aynısı değildir fakat genel olarak farklı şiddetlerde ortak belirtiler söz konusudur.

Stres Ve Hastalık Stresli olayların doğrudan fizyolojik etkilere sahip olduğu bilimsel bir gerçektir. Araştırmalar Amerika Birleşik Devletleri’nde çoğunlukla stres-kalp hastalıkları üzerine yoğunlaşmıştır. Daha sonraki sıralarda gastrointestinal bozukluklar, diyabet ve ağrı üzerine yapılan çalışmalar yer almaktadır. Son zamanlarda araştırmacılar stres ve bağışıklık fonksiyonu arasındaki bağlantıları araştırmaktadırlar. Bu sayede günümüzün ciddi hastalıklarından biri olan kansere çözüm bulunması amaçlanmaktadır.

Zihin – Beden Bağlantısı Antik Yunan Dönemleri’nden beri zihin ile beden arasındaki ilişkinin varlığı kabul görmektedir. Günümüze gelindiğinde zihin ile beden arasındaki ilişkilerin daha kapsamlı bir şekilde ele alındığını görmekteyiz. 1940 yılında alınan kayıtlarda psikoloji bozukluğu ile mide kanaması arasındaki ilişkinin tespit edildiğini görmekteyiz. Hastaların kaygılı ya da kızgın olduklarında mide asitleri ve mide kanamalarının fazla olduğu kayıt altına alınmıştır. Ayrıca stresörlerin bağışıklık sistemi üzerindeki etkileri de zihin-beden kapsamında incelenmektedir.

394

STRESLE İLİŞKİLİ HASTALIKLAR Psikoloji Çeşidi: Stres Çalışma Alanı: Stres ve hastalık Anahtar Kelimeler: biyo geri bildirim; endorfin; genel adaptasyon sendromu; kontrol yeri; psikonöroimmünoloji; gevşeme tepkisi; stres; A tipi kişilik; B tipi kişilik Stres kavramının kişiden kişiye değişmemesine rağmen stres faktörleri kişiden kişiye değişir. Öncelikle bir faktörün stres kavramı kapsamına girmesi için bireyde bir tecrübe oluşturmuş olması gereklidir. İkincisi tecrübe edilen süreç bireyler arasında farklı gelişebilir. Örneğin bir birey için stres kaynağı olan bir durum veya faktör bir başka birey için stres kaynağı olmayabilir. Bir başka deyişle stres, kişinin algı veya olayları yorumlaması arasındaki farklılıklarla da ilişkilidir. Üçüncü olarak stres sürecinin sonunda genellikle olumsuz durumlar oluşması ve buna bağlı olarak olumsuz davranışlar açığa çıkmasına rağmen pozitif davranışlarla sonuçlanan stres süreçleri de vardır. Dördüncü olarak stres sürecinin sonunda psikolojik, fizyolojik veya her ikisiyle birlikte sonuçlanan bozukluklar ortaya çıkar. Fizyolojik seri bir şekilde farkedilir olmasına rağmen psikolojik sonuçlar her an farkedilebilir özellikte değildir.

Genel Adaptasyon Sendromu Stres süreci sonunda vücutta gerçekleşen bir takım fizyolojik olayların süreklilik hali kazanması durumunda ciddi dereceli sağlık sorunları oluşabilir. 1930 yılında başlattığı çalışmalarla Selye insanların strese verdikleri fizyolojik tepkileri detaylı bir şekilde araştırarak ele almış ve Genel Adaptasyon Sendromu’nu tanımlamıştır. Sendrom; ikaz, direnç ve hastalık aşamalarından oluşur.

Kalp Hastalıkları Ve Bağışıklığa Etkileri Stres sebebiyle vücutta oluşan biyokimyasal değişiklikler kan basıncının değişmesine kalp hızının artmasına ve kan dolaşımında çeşitli aksaklıklara sebep olur. Kanın, akışını düzenli ve ritmik bir şekilde tamamlayamaması kanın popmpalandığı yer olan kalbin de stresten etki395

lendiğinin delilidir. Çeşitli sebeplerle kan damarlarının tıkanması (yağlanması) kalbi besleyen ve/ veya kalpten çıkan damarlarının tıkanmasına da yol açar. Benzer şekilde, vücutta oluşan biyokimyasal değişiklikler bağışıklık sisteminin de zayıflamasına ve dışarıdan gelebilecek hastalık etkenlerine karşı bireyin savunmasız kalmasına sebep olur. Ünlü iki kardiyolog Meyer Friedman ve Ray Rosenman’ ın kendi kişisel gözlemleri ve sonraki klinik çalışmalarına göre sabırsız, rekabetçi, başarma arzusu yüksek ve stresli özelliklerini barındıran A tipi kişiliğe sahip olan bireylerde strese bağlı kalp hastalıklarının daha yaygınken daha rahat, sakin, sevecen kişilik özelliklerini barındıran B tipi kişiliğe sahip olan bireylerde strese bağlı kalp hastalıkları oldukça düşük seviyededir.

Stresi Azaltma Ve Başa Çıkma Ruh durumu kişinin stres düzeyini belirleyen muhtemelen en önemli faktörlerden birisidir. Yukarıda bahsedilen A ve B tipi kişilik araştırmaları da bu bilgiyi desteklemektedir. Zihinde bir tehdit unsuru olarak bulunan bir sorunun zamanla yerini fizyolojik bozukluklara bırakması ve bu durumun hastalığa kadar uzanması stresin bireyi büyük ölçüde etkisi altına aldığı anlamına gelir. Stresi azaltma üzerine yapılan araştırmalarda “inanmak” kavramının stresi büyük ölçüde azalttığı ortaya konmuştur.

Bir başka stres azaltan kavram ise düzenli yapılan egzersizlerdir. Günde on dakikalık bir yürüyüşün dahi stresi azaltmada küçümsenemeyecek kadar önemli etken rolü vardır. Söz konusu önemli etken rolün sebebi egzersiz sırasında açığa çıkan endorfin isimli nörotransmitter maddenin açığa çıkmasıdır. Stresi azaltmanın ve başa çıkmanın en önemli yollarından birisi de güçlü bir sosyal çevredir.

Araştırmalar Ve Geleceği Zihin ve beden arasındaki ilişki çok eski zamanlardan bu yana bilinmektedir. Hipokrat dönemlerini kapsayan zihin-beden arasındaki ilişkilerin çözümlenmesi süreci 19. yüzyılda Amerikan fizyolog Walter B. Cannon ve öğrencisi Philip Bard’ın çalışmaları ile önemli derecede hız kazanmıştır. Stresin zihindeki rolü, zihindeki süreçlerin bedene yansıyan fizyolojik özellikleri ve fizyolojik bozuklukların bireylerin davranışlarına yansıması günümüzde araştırılmaya devam etmektedir.

396

YAPISALCILIK VE İŞLEVSELCİLİK Tarih: 1879-1913 Psikoloji Çeşidi: Psikolojinin kökeni ve tanımı Çalışma Alanı: Genel yapılar ve sorunlar; düşünce Anahtar Kelimeler: uygulamalı psikoloji; gelişim; imgesiz düşünce; iç gözlem; uyaran hatası; bilinçlilik akışı; gönüllülük Psikolojide yapısalcılık ve işlevselcilik kavramları düşüncenin erken dönem kavramlarındandır. Erken bakış açılarını anlamak için bu kavramların sosyo-tarihsel olarak inclenmesi gereklidir. Bağımsız ve bilimsel bir disiplin olan modern psikoloji Alman bilim adamı Wilhelm Wundt (1832-1920) tarafından 1879 yılında Leipzig Üniversitesi’nde kurulmuştur. İlk psikoloji laboratuvarını kurmuş ve deneysel psikoloji kavramını tanımlamıştır. Bu sayede insan davranışlarını gözlemleme imkanı sağlanmıştır.Yapısalcılık kavramı ise Wundt’un öğrencisi Edward Bradford Titchener (1867-1927) tarafından geliştirilmiştir. Yapısalcılık, bünyesinde bireylerin bir olayla karşı karşıya kaldıklarında ne tepki verdikleri, ne hissettikleri, aklına gelenler ve aklına gelenlein dışa yansıması ile akla gelenlerin dışa yansıma yöntemlerini kapsamaktadır. Yapısalcılık ile ilgili olarak bireyler kendi kendilerini değerlendirebilmektedirler. İçsel duygular ön plandadır. İşlevselcilik kavramı ise bir bakıma yapısalcık kavramına tepki olarak ortaya çıkmıştır ve öncüsü William James’tir. James zihnin kendisinden çok işlevinin önemi üzerinde durulması gerektiğini bildirerek zihinsel süreçlere özel olarak vurgu yapar.

Yapısalcılık Titchener’e göre psikoloji, bilinç çalışmasıdır. Yapısalcılık, bütüne ait parçaların yapısı üzerine odaklanır. Buna göre yapısalcılığın ilk sorusu “bilincin parçaları nelerdir” sorusudur. İkinci soru bilinç parçalarının birbirleriyle ne kadar ilgili olduğuyla alakalıdır. Üçüncü soru ise Titchener’in de özellikle üzerinde durduğu, bilinç parçalarının bir arada bulunmasını sağlayan fizyolojik etmenler nelerdir sorusudur. Bu soruların cevaplanmasında kullanıdıkları birincil yöntem sistematik deneysel içgözlem metodudur.

397

İç Gözlem Yapısalcılık için öncelikli hedef bilincin temel unsurlarını tespit etmektir. Buna göre bireylerin karşılaştıkları olaylar veya durumlar neticesinde kendi kendilerini zihinsel testlerden geçirebilme yetisi kendilerinde vardır. İçsel duygular, seziler ve düşünce son derece önemlidir.

Değerlendirme Yapısalcılık 1927 yılında Titchener ölümünden sonra popülerliğini kaybetmeye başlamıştır. Bunun önemli sebepleri arasında yapısalcılığın temel ilkelerindeki bazı eksiklikler gösterilmektedir. İlk olarak bilimsel bir metodoloji olarak kullanılan içgözlem yönteminde ciddi sorunlar vardır. Örneğin iç gözlemi yapan bireyin objektifliği tartşılabilir bir durumdur. Bir başka görüş ise yapı psikolojisinin ancak sağlıklı yetişkin insanlarda bilinç elemanlarının çalışılmasıyla sınırlı olmasıdır. Yapısalcılığın psikoloji bilimine katkıları ise açıktır. İlki Titchener ve çalışma arkadaşlarının titiz laboratuar araştırmaları ve bu araştırmaların sonuçlarıdır. Bugün modern psikologlar tarafından kullanılmaktadır. İşlevselcilik Yapısalcı Wundt ve Titchener’in psikoloji anlayışına karşı ilk farklı görüş yirmi yıl sonra ortaya çıkar. İşlevselcilik görüşüne göre zihnin parçaları veya zihin parça yapılarından ziyade zihnin işlevi önemlidir ve odaklanılması gereken konu zihnin işlevidir. İşlevselciliğin bundan başka ele aldığı önemli bir konu daha vardır ki bu zihnin dış ortama uyum sağlayabilme yetisidir. Zihinsel süreçlerdeki değişikliklerin davranışlara yansıması, kişiliğin yerleşmesi çevreye uyum kapsamında ele alınmaktadır.

William James William James çocukluk ve ilk gençlik yıllarını Avrupa’nın çeşitli yerlerinde geçirmiş göçmen bir ailenin çocuğu olması sebebiyle eğitim hayatının ilk yıllarında düzenli bir sisteme sahip olamamış, sonraları Harvard Üniversitesi’nde doğa ve tıp bilimleri okumuş Amerikalı bir filozoftur. Psikoloji bilimi literatürüne oldukça faydalı ve değerli bilgiler kazandırmıştır. Psikoloji bilimi ile ilgili ilk eseri Psikolojinin Prensipleri’dir.

398

Amerika’da ilk psikoloji laboratuvarını kurmuştur. James, çoğunlukla insan hayatını doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen somut kavramlar üzerinde durmuştur.

Chıcago Okulu İşlevselcilik kavramı, Dewy’nin 1896 yılında kaleme aldığı psikolojik inceleme makalesi ile sesini duyurmuştur. İşlevselciliğin Chicago okulu Amerikalı bilim adamları John Dewey (1859-1952), James Rowland Angell (1869-1949), ve Harvey A. Carr (1873-1954)’ın eserleri ile temsil edilmektedir.

Columbıa Okulu İşlevselciliğin bir başka önemli okulu Columbia Üniversitesi’dir.

James McKeen Cattell (1860-1944), Robert Sessions Woodworth (18691962) ve Edward Lee Thorndike (1874-1949) gibi önemli psikologlarla çalışmalarını yürütmüşlerdir.

Değerlendirme İşlevselcilik uygulamalı psikolojinin gelişiminde önemli rol oynamıştır. İşlevselcilik kapsamında bebekler, çocuklar, akıl hastaları ve hayvanlar da dahil olmak üzere sağlıklı yetişkin bireyler hakkında çok çeşitli psikolojik araştırmaların kullanım ve uygulamalarını kolaylaştırmıştır. İlerleyen dönemlerde işlevselcilik de ilk zamanlardaki popüleritesini yitirmiştir.

399

400

MADDE KULLANIM BOZUKLUKLARI Psikoloji Çeşidi: Davranışın biyolojik temelleri; motivasyon; psikopatoloji; stres Çalışma Alanı: Biyolojik tedaviler; başa çıkma; streste kritik konular; motivasyon teorisi; sinir sistemi; stres ve hastalık; madde bağımlılığı Anahtar Kelimeler: halüsinojenler; inhalantlar; opioidler; psikolojik bağımlılık; sedatifler / hipnotikler; hekim önerisi veya reçete olmadan kendi kendine ilaç kullanımı; uyarıcılar; tolerans; gerileme Psikoloji biliminde madde kullanımı kişilik, sosyal ve biyolojik olmak üzere birkaç açıdan incelenmiş ve madde kullanımının özellikle kişilik ve sosyal çevrenin bozulması ile ilgili teoriler geliştirilmiştir. Buna göre madde kullanan bireylerde içe dönüklük, kendisini dışarıya kapamai davranışlarını kontrol edememe gibi davranışlar gözlenirken sosyal açıdan da izole bir yaşama yöneliş gözlenmektedir. Madde kullanan bireylerin yoksul olması da sosyal çevrelerinin tamamıyla bozulmasına yol açmaktadır. Madde kullanımının biyolojik açıdan da kişiye oldukça fazla sayıda ve yüksek risklere sahip tehlikeleri vardır. Ağrıların giderilmesi veya çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılan sakinleştiriciler aşırı dozda tüketildiklerinde vücutta ciddi boyutlarda rahatsızlıklara sebep olurlar. Bu maddeler ilaç olarak verildiklerinde spesifik bozukluklara spesifik dozlarda verilmektedir. İlaçların dozajlarındaki keyfi artış “madde kullanım bozukluğu” olarak isimlendirilir. Alkol, uçucu madde, esrar, kokain veya çeşitli uyarıcılar kötüye kullanılan maddeler arasındadır. Unutulmamalıdır ki çok az bir dozaj artışına müsamaha edilmesi felaket olarak nitelendirilebilecek sonuçlara sebep olabilir.

Ağrı Ve Öfori Tıpta ağrı dindirici olarak kullanılan ve belirtilen ölçülerde kullanıldığında hastaya faydalar sağlayan ağrı kesiciler, belirtilen ölçülerden çıkılıp kontrolsüz dozaj artımı durumlarında bireylerde öforiye sebep olabilir. Bu durum geçici bir rahatlama yöntemi gibi görünse de ağrı kesicilerin etkisi geçtiğinde ağrıın şiddetini artırmaktan başka daha etkin bir 401

görev üstlenmez. Ağrı kesicilerin yapılarında bulunan maddelerin sinir sistemine kuvvetli etkiler yapması sebebiyle kesinlikle kontrol altında kullanılmalıdırlar.

Madde Kullanım Bozukluğu Araştırmaları Madde kötüye kullanımı ve bağımlılığına ait aboratuvar çalışmaları, klinik (insan) ve klinik öncesi (hayvan) deneyleri kapsamaktadır.

Araştırmalar göstermiştir ki beyinde keyif alma algısının gerçekleştiği bölgeler belirli maddelerin alınımıyla aktifleşmektedir. Daha sonra yapılan çalışmalar ise beyinde aktifleşen keyif alma algısının gerçekleştiği bölgelerin bir süre sonra söz konusu maddelere bağımlı hale geldiğini ortaya koymuştur. Bu bilgi madde bağımlılığı olan bireylerin sergiledikleri davranış değişikliklerinin açıklanmasında da kullanılmaktadır. Bir başka deyişle dış faktörlerle kontrolsüz biçimde uyarılan beyindeki özel bölgeler bir süre sonra kullanılan maddelere bağımlı hale gelmekte; sürekli alınmadığı taktirde bireylerde anormal davranışlara sebep olmakta; sürekli alındığı taktirde ise hem anormal davranışlara sebep olmakta hem de vücutta -özellikle beyinde- büyük tahribatlara yol açmaktadır. Örneğin alkol birçok davranışsal işlev bozukluklarına sebep olmaktadır. Alkol ve benzeri maddeler beyinde düşünce vücutta hareket süreçlerini yavaşlatır.

Aynı zamanda şiddet de dahil olmak üzere öngörülemeyen duygusallık çeşitlerini beraberinde getirebilir. Bir opioid olan eroin ağrı kesici ve öfori etkileri olan bir maddedir. Esrar bazen bir halüsinojen olarak etkinlik gösterir, alkol ile benzer davranış bozukluklarına yol açar ve bir sedatif olarak sınıflandırılır. Görüldüğü gibi yanlış kullanımlarda tüm uyarıcıların davranışsal etkileri büyük ölçüde değişmektedir ve genellikle geri dönülemez vücut tahribatlarıyla ölüme sebep olmaktadır.

Beyin Kimyası Çok farklı ilaçların bazı farmakolojik etkileri oldukça benzer olabilmektedir. Doğru zamanlarda, doğru dozlarda ve hekim gözetiminde kullanılan maddeler hastaya belirli ölçülerde yarar sağlarken çok az miktarda fazlası bile bağımlılık hissi oluşturabilir. Bağımlılığın, söz konusu maddenin vücut tarafından sürekli istenmesi bilgisi göz önünde bulundurulduğunda vücuda vereceği tahribatın ölçüsünün büyüklüğü de göz402

ler önüne serilecektir. Yukarıda birkaçından bahsedildiği gibi görünüşte birbirleriyle ilgisiz olan ilaçlar da benzer kimyasal etkilere neden olabilir. Öyleyse belirli bir maddenin seçiminde, beyin durumu, kullanılan ilacın etkileri, kullanılabilirliği, dozajı ile hastanın kişisel veya sosyal tecrübeleri de göz önünde bulundurulmalıdır.

Gelecekteki Olasılıklar Psikoaktif maddelerin kullanımı eski çağlardan beri süregelmektedir. Madde kullanım bozuklukları, neredeyse tüm ülkelerde ve kültürlerde yaygındır. Hem kişisel hem de toplumsal açıdan son derece acı şekillerde sonuçlanmaktadır. Toplumların bu gibi durumarın önüne geçmek istediği açıktır fakat kötü sosyal çevreler ile ekonomik faktörlerin sebep olduğu madde bağımlılığının önüne ne yazık ki ancak sınırlı ve belirli ölçülerde geçilebilmiştir. Farmakollojik açıdan zararlı olabilecek maddelere erişim arttıkça psikolojide de madde kullanımı hakkında sistematik ve popüler çalışmalar gerçekleştirilmektedir.

403

404

İNTİHAR Psikoloji Çeşidi: Psikopatoloji Çalışma Alanı: Depresyon Anahtar Kelimeler: Altruistik (fedakarlık) intihar; anomi; egoist intihar; epidemiyolojik araştırmalar; psikolojik otopsi; intihar jesti İntihar, kişinin kendi hayatını kasıtlı olarak sonlandırmasıdır.

Psikologlar intiharın en önemli sebepleri üzerini belirlemek için uzun süreli araştırmalar yapmakta; değişen zaman ile birlikte değişen intihar sebepleri ile yakından ilgilenmektedirler. Belirlenen intihar sebeplerine is çözüm yolları geliştirmeye çalışmaktadırlar. Sosyolog Émile Durkheim intihar çeşitlerini en doğru şekilde sınıflandıran kişi olarak tanınmaktadır.

Durkheim’e göre altruistik (fedakar) intihar, toplumsal taleplere bir cevap olarak ortaya çıkmıştır. Örneğin bir kişinin yoldaşlarının hayatlarını kurtarmak için kendi hayatına son verme düşüncesi intiharın bu çeşidine örnek olarak verilebilir. İkinci bir intihar çeşidi olan egoist intihar, birey toplumdan izole edildiğinde ortaya çıkar. Üçüncü tip intihar çeşidi ise anomik intihardır ve anomi oryantasyon bozukluğu olarak da isimlendirilir. Kişinin iş kaybı veya yakın arkadaşının ölümü gibi ani ve dramatik duygusal değişiklikler sonucu ortaya çıkmaktadır. Çalışmalar intihar sebeplerinin demografik ve psikolojik parametrelerle yakından ilişkili olduğunu göstermiştir. Bu parametrelerden en fazla dikkat çekeni yaştır.

Artan yaş ile birlikte bireylerin daha fazla intihara meyilli oldukları belirlenmiştir. Buna rağmen son dönemlerde ergen ve yaşı yetişkinliğe yakın bireylerde intihar oranı artmıştır. Bunun yanı sıra çalışmayan bireylerin çalışanlara, boşanmış bireylerin evlilere, kırsal alanlarda yaşayan bireylerin kentsel alanlarda yaşayan bireylere oranla daha fazla intihara eğilimli oldukları tespit edilmiştir. İntiharın bir sebebi tehdit olabilir. Psikologlar intiharın sebepleri üzerinde uzun süreli araştırmalar gerçekleştirirken intiharın sebebi hakkında fikir edinmede intihar şeklini de dikkate alırlar. Örneğin bireyin kafasına silah dayayıp, silahı ateşlemesiyle bir şişe ilaçla intihar eden birey arasında psikolojik açıdan önemli farklılıklar söz konusudur.

405

406

Araştırma Ve Önleme İntihar psikolojisini incelemek üzere çok çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Epidemiyolojik araştırmalar intihar mağdurları arasında demografik özelliklerin dağılımı belirler. Başka bir yöntem intihar girişimlerinden kurtulanların psikolojisi üzerinde incelemeler yapmaktır. Üçüncü yöntem kişinin intihar etmeden önce yazdığı notları analiz etmektir. Son yöntem ise psikolojik otopsidir. Tüm bu araştırma yöntemleri yaygın olarak kullanılmasına rağmen her birinin kendi sınırlamaları vardır. Örneğin epidemiyolojik yöntem kullanılırken demografik özellikleri üzerinde durulmaktadır ve psikolojik etkiler göz ardı edilebilmektedir.

Risk Değerlendirmesi Psikiyatrist Aaron T. Beck ve çalışma arkadaşları bireylerin kendileri ve geleceği hakkında olumsuz düşüncelerini değerlendirmek üzere 1974 yılında Umutsuzluk Ölçeği geliştirilmiştir. Bunun sebebi intiharın birçok teorisinde, umutsuzluk düşüncesinin bireyin intihar riski ile yakından ilişkilendirilmesinden kaynaklanmaktadır. Psikolojik değişkenlerin değerlendirildiği umutsuzluk ölçeğinde karamsarlığın, intihar eden bireyler arasında en yüksek seviyede olduğu belirlenmiştir. Bireylerin karamsarlığa kendilerini kaptırmadan çeşitli yöntemlerle eğitilmesi toplumda intiharların önüne geçilmesinde önemli bir adım olarak görülebilir.

Sosyal Ve Kültürel İçerikler İntihar toplumda sergilenen en aşırı ve şiddetli davranışlardan biridir. 1970’li yıllardan bu yana, Beck’in Umutsuzluk Ölçeği depresif hastalarda intihar riskini tahmin etmek çabalarında kullanılmıştır. Örneğin intihar oranı yirminci yüzyıldan beri ABD’de nispeten stabil olmasına rağmen, gençlerin intihar oranı 1960 yılından bu yana artmıştır. Ayrıca psikolojik araştırmalar intihar ile ilgili birçok popüler inancın yanlış olduğunu göstermiştir. Bunların inanışlardan en yaygın olanı klinik psikoloji tedavisi almış bireylerin yüksek oranda intihara eğilimli olduklarıdır.

Bu bilgi doğru değildir, toplumun geneline bakıldığında klinik psikolojik tedavi alan bireylerden ziyade sorunlarını hiç kimseyle hiçbir şekilde paylaşmamış kişilerde intihar oranının daha yüksek olduğu az bilinen bir gerçektir.

407

408

DESTEK GRUPLARI Psikoloji Çeşidi: Biliş; duygu; dil; öğrenme; bellek; motivasyon; kişilik; psikolojik metodolojiler; psikopatoloji; psikoterapi; sosyal psikoloji; stres Çalışma Alanı: Hepsi Anahtar Kelimeler: Bağlılık; değişim teorisi; grup dinamiği; ağlar; normlar; roller; sosyal rahatlama; sosyal engelleme; sosyal öğrenme; sosyobiyoloji İnsanlar sosyal bireyler oldukları birlikte yaşarlar. Duygu, düşünce, ortak değerler ve yargılar gibi kavramlar bireylerin topluluk halinde yaşamalarında etken faktörlerdir. Bazı durumlarda kötü (mafya, silahlı şebekeler vb.) bazı durumlarda ise iyi amaçlarla (kanserle mücadele için kurulmuş bir dernek) bir araya gelirler. Grup halinde yaşamanın insan davranışlarındaki etkisi hakkındaki araştırmalar 1898 yılında başlamış olmasına rağmen 1940 ve 1950’li yıllarda önemli yollar katetmiştir. Grup çalışmalarının verimlilik üzerindeki etkisi ise halen araştırma konusudur.

Gruplar çeşitli özellikler taşıyabilir. Örneğin bir grup kalıcı veya geçici, resmi veya gayri resmi, yapılandırılmış veya yapılandırılmamış olabilir.

Destek grupları olarak bilinen bu gruplar belirtilen özelliklerden herhangi birini bünyesinde barındırabilir.

Sosyal öğrenme teorisyenlerine göre doğup büyüdüğümüz çevrelerde yaşantımız boyunca isteyerek ya da istemeyerek çeşitli amaçlarla biraraya gelmiş insan gruplarıyla birlikte yaşarız ve bu durum davranışlarımızda çeşitli (olumlu veya olumsuz) değişikliklere yol açar. Birçok durumda çevremizdeki insanların destek, onay ve tavsiyelerini öğrenmek ve buna uygun davranmak isteriz. Farklı alanlardaki teorisyenlerin görüşlerine göre ise grup hali bireylerin savunma düzeylerini artırdığından hayatta kalım oranlarının yüksek olmasına sebep olur. Ayrıca grup büyüklüğü grubun amaçlarına ulaşmasında etken bir faktördür. Küçük gruplarda iletişim hızlı bir şekilde sağlanırken büyük gruplarda iletişim hızı, küçük gruplara göre daha düşük olabilir. İletişim hızındaki düşüklükler sebebiyle grubun yerine getireceği amacın gerçekleşmesi zaman 409

alabilir. Bireylerin grup içerisinde belirli rolleri vardır. Her bireyin rolü diğer bireyin rolü ile etkileşim halindedir. Bazı durumlarda gruplar yaş, ilgi alanları veya diğer faktörleri esas alarak alt gruplara ayrılabilirler.

Birbirinden ayrılan alt gruplar birbirleri arasındaki iletişimi yavaşlatmadan sürdürebilirlerse amaçlarına ulaşmada fazla zaman kaybetmezler.

Gruplar ayrıca bünyesindeki bireyler arasındaki uyumluluğu da yansıtır.

Bireyler birbirlerinden çok farklı olsalar da grup içerisinde herkes tarafından benimsenen normlar mevcuttur. Bu normlar grupta yer alan tüm bireylerin görevlerini yerine getirmelerinde esas ilkelerdir.

Gruplar Bireylerden Nasıl Etkilenir?

Araştırmacılar insan da dahil olmak üzere tüm hayvanlar için aynı türün diğer üyelerinin salt varlığının bireysel görev performansını artırdığını ortaya koymuşlardır. Bu olgu sosyal kolaylaştırma olarak bilinir.

Karmaşık ve anlaşılmayan görevler ile farklı kişilerin çalışma performansını düşürdüğü durumlar da söz konusudur ve sosyal inhibisyon veya bozulma olarak isimlendirilir. Çoğu teorisyene göre görevlerin nitelikleri grup başarısında önemlidir. Buna göre grupların benimsediği ortak normlar dahilinde tüm bireyler görevlerini yerlerine getirirler. Amaçların yerine getirilmesi bireylerin görevlerini aksatmadan yerlerine getirmesiyle paralel olduğundan, istenmeyen durumların gerçekleşmesi halinde buna sebep olan grup üyelerine cezalar verilebilir. Bireylerin görevlerini yerlerine getirirken rehberlik, ekonomik koşullar gibi stresi azaltmaya yardımcı faktörler kullanılmaktadır. Bazı durumlarda gönüllü çalışan gruplar da mevcuttur.

Anonim Alkolikler En iyi bilinen destek grubu 1930 yıllarının sonlarına doğru Ohio’da kurulan Anonim Alkolikler (AA) grubudur. AA gruplarının sayıları bugün onbinlere ulaşmıştır ve dünya genelinde bulunmaktadırlar. Bu destek gruplarında özellikle madde bağımlısı gençlere yönelik çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Madde bağımlısı bireylerin kişisel temizlik ve dış görünüşlerinden bağımlılık yapan maddelerden nasıl uzak durmaları gerektiğine kadar çok çeşitli bilgiler verilmektedir.

410

Diğer Destek Grupları Dünya üzerindeki tüm destek grupları madde bağımlıları için değildir. Alzheimer, AIDS gibi düşük bağışıklık sistemine sahip hastalara yönelik destek grupları da mevcuttur. Peki destek gruplarını dünya genelinde düzenli faaliyetler gerçekleştirecek kadar popüler yapan sebep nedir? Bu sorunun cevabı büyük bir ihtimalle grupların karakteristik özellikleri ile ilgilidir. Destek gruplarında çoğunlukla merhamet, destek, şefkat ve güven bağları güçlü olduğundan bireyler kendilerini grup üyesi iken daha güvende hissetmektedirler.

411

412

ANKET ARAŞTIRMASI - ANKET VE RÖPORTAJLAR Psikoloji Çeşidi: Psikolojik yaklaşımlar Çalışma Alanı: Açıklayıcı metodolojiler; deneysel metodolojiler; metodolojik konular Anahtar Kelimeler: Tutumlar; demografi; röportaj; nüfus; anket; savunan kişi; örnek Anket araştırmaları günümüzde hem bilim hem de günlük yaşamda yaygın olarak kullanılmaktadır. Günümüzde hemen hemen herkes en az bir anket cevaplamıştır. Anket konuları oldukça çeşitli olabilmektedir.

Yapılan araştırmalar hakkında veri elde etmek için kullanılan birçok yol vardır; gözlem, alan çalışmaları ve deneyler bu metotlar arasındadır. Anketler özellikle sosyal bilimler alanında yaygın olarak kullanılmaktadır.

Anketlerde genellikle sorular yazılı olarak verilir ve anketi dolduracak kişilerden araştırma konuları hakkında onay verdiğini veya onay vermediğini bildiren kutucuklar işaretlemesi istenir. Bir başka anket çeşidinde ise anketi cevaplayacak kişilerden sorulara yazılı cevaplar vermesi istenir. Anket oldurma işlemleri anketör ile yüzyüze görüşerek veya telefon vasıtasıyla gerçekleştirilebilir.

Güçlü Yanları Ve Sınırlamaları Belirli bir konuda araştırma yapan bireylerin araştırma yaptığı konular hakkında anketler kullanarak verilere ulaşması mülakatlar düzenleyerek elde edeceği bilgilerden ekonomik olarak daha uygundur. Ayrıca anketlerin anonim olması katılımcı sayısının yüksek olmasına olanak verir. Anketlerin belirlenen sürelerde doldurulması ile araştırılan ilgilere hızlı erişim de mümkündür. Anket kullanımının tek dezavantajı katılımcıların soruları algılayamaması ile ilgili olabilir. Bazı durumlarda ise anketler katılımcılar tarafından sıkıcı bulunabilir ve bu durum seri cevaplamara yol açabilir. Bu nedenle anketler fazla uzun ve karmaşık olmamalıdır. Önyargılar-Sorular Anket hazırlayan kişi soruları yazarken verilecek cevapların niteliklerini öngörerek özellikle dikkatli olmalıdır. Bireyler anket çalışma413

larında sorulan sorulara karşı önyargılı olabilmekte veya soruları yanlış yorumlayabilmektedirler. Bu nedenle anket çalışması yapmak kadar anket sorusu hazırlamak da önemlidir. Hazırlanacak soruların açık uçlu olması kapalı uçlu olmasına nazaran daha fazla tercih edilebilirdir. Bunun yanında kapalı uçlu soruların değerlendirmesi daha kolayken açık uçlu soruların değerlendirilmesi belirli bir bütçe (analiz programları gibi) gerektirebilir.

Klinik Röportajlar Anket sonuçlarının doğruluğu ve etkinliği açısından klinik ortamlarda veya klinik yetkileri olan görevlilerin gözetimi altında yapılan anketler de mevcuttur. Klinik görüşmelered yapılan anketler tarafsız ve daha kapsamlı olması açısından tercih edilebilirdir. En önemli dezavantajı ise ankete katılan bireyler klinik gözetmenin yanında soruları doğru cevaplamamaları veya istekli / isteksiz şekilde meydana gelen davranış değişiklikleridir.

Bilimsel Metotların Rolü Tanımlayıcı ve deneysel olmak üzere kullanılan bilimsel metotlar anketlerin geçerliliğinin ve etkinliğinin artırılmasında kullanılmaktadır.

Tanımlayıcı araştırmalar belirli durumları tanımlamak için çalışırken deneysel araştırmalar sebep-sonuç ilişkilerini belirlemeye çalışır. Örneğin bireylerin sorulara cevap verdikleri sıralardaki tutum ve davranışları ile cevapları arasıdaki ilişkinin korelasyonu incelenebilir. Böyle bir ilişki tanımlayıcı veya deneysel araştırma yöntemlerinden biri kullanılarak tespit edilebilir. Bunun yanı sıra bütün araştırma konuları örneklemeler içerir. Örneklemelerin arasındaki ilişkilerin korelasyonu da çeşitli programlar kullanılarak tespit edilebilir.

Kınsey Grubu Araştırması 1930’ların ortalarında Alfred Kinsey ve çalışma arkadaşları tarafından ünlü bir anket çalışması yapılmıştır. Kinsey bu anket çalışmasıyla cinsel davranışları okumuştur. O zamana kadar cinsel davranışlar hakkında bilinenlerin çoğu teorilere dayanıyordu. Kinsey ve arkadaşları ankete katılmak isteyen gönüllüler ile cinsel davranışlarla ilgili görüşmeler yapan ilk psikolojik araştırmacılardandır. Araştırma, siyasi soruşturma ve yasal işlem tehditleri ile engellenmesine rağmen Kinsey araştırma 414

sonuçlarını yayınlamıştır. Bu ankete göre o dönemde Amerika Birleşik Devletleri’nde evlenen gelinlerin büyük bir çoğunluğunun bakire olmadığı bilgisine ulaşılmıştır. Toplum tarafından bu bilgi ret alsa da bilimsel örnekleme teknikleri kullanıldığında anket sonuçları, tüm nüfusun doğru bir temsili olarak yorumlanır. Kinsey’in anket araştırma sonuçları anketin yapıldığı dönemde büyük tepki toplasa da günümüzde cinsellik davranışları ile ilgili daha kapsamlı bir çalışma halen bulunmamaktadır. Örnekleme Prosedürlerinin Önemi Araştırmaların geniş kitleleri temsil etmesi isteniyorsa örneklemeler çok dikkatli ve hassas bi şekilde yapılmalıdır. Araştırma konusuna göre katılımcıların seçilmesi de ayrıca dikkat edilmesi gereken bir husustur. Örneğin huzur evlerinde yaşlılara sunulan hizmetlerin değerlendirmesi yapılacaksa örnek grubu içerisinde huzur evlerinde kalan yaşlılar yer almalıdır.

Erken Araştırma Yöntemleri Sorulan soruların cevaplanması esnasında zihinsel ve fiziksel faaliyetlerin incelenmesi, cevaplarla ilişkilendirilmesi 1800 yılında Sigmund Freud zamanına kadar uzanır. 1902 yılında Adolf Meyer’e ait müşteri memnuniyeti değerlendirme tekniği, 1940 ve 50’li yıllarda geliştirilen psikolojik anket teknikleri, 1960 ve sonrasında ortaya konan çeşitli anket çeşitleri, anket araştırmalarının tarihini oluşturmaktadır.

Anket Kavramının Geçmişi Yukarıda belirtildiği gibi görüşme yoluyla tutum ve davranışları inceleyerek yapılan çalışmalardan ilki 1930 yılında Kinsey grubuna aittir. Aynı sıralarda deneysel sosyal psikolog olan Louis Thurstone anket - tutum ölçümü hakkında metodoloji geliştirmiştir. Daha sonraları Rensis Likert, beş seçenekli anket soruları hazırlayarak Likert tekniği isimli yeni bir metodoloji geliştirmiştir. Likert tekniği günümüzde de anket çalışmalarında sıkça kullanılmaktadır.

415

SUSUZLUK Psikoloji Çeşidi: Motivasyon tifler

Çalışma Alanı: Endokrin sistem; motivasyon teorisi; fiziksel mo-

Anahtar Kelimeler: Antidiüretik hormon (ADH); hücresel dehidratasyon susuzluk; dürtü; hipotalamus; hipovolemik susama; motivasyon Susuzluk; gıda, hava, uyku, sıcaklık düzenlemesi gibi birçok biyolojik temelli motivasyonel faktörlerden biridir. Biyolojik temelli motivasyon faktörleri insanlar ve diğer organizmalar için dengeli bir iç ortam sağlamada yardımcı olur. Bu iç dengeye homeostazi denilmektedir. Susuzluk gibi biyolojik temelli motivasyonel faktörler 1943 yılında Clark Hull tarafından dürtü azaltma hipotezi ile açıklanmıştır. Örneğin su veya yiyecek gibi bazı temel faktörlerin eksikliği vücudun kendisini memnuniyetsiz hissetmesine neden olur. Böyle durumlarda vücudu canlandıracak ve harekete geçirecek bir faktöre ihtiyaç duyulur. Birincil gereksinimler gıda, su ve uykudur. Bunlar vücudun homeostazisini korumada bir başka deyişle vücudun biyolojik ihtiyaçlarını karşılamada kullanılır. Su canlı organizmalar için oldukça önemlidir. Bir insanın ağırlığının yüzde yetmiş beşi sudur. Su dengesinin korunması devam eden bir süreçtir.

Su Düzenleme Süreci İnsan vücudu susuz kaldığında iki bedensel süreçler harekete geçer. İlki kişi susama ihtiyacı hisseder ve eğer mümkünse su içer. Diğer süreç böbreklerin tekrarlı emilimler gerçekleştirmesi ve bu sebeple idrarın yoğun olmasıdır. Bu sayede vücutta suyun kazanımı gerçekleşir. Bu süreçler merkezi sinir sistemi (MSS) ile harekete geçirilir. MSS iki temel iç bedensel mekanizma ile yanıt verir. Biri hücresel dehidratasyon susuzluk ve diğer hipovolemik susuzluk (vücuttaki su hacmindeki değişiklik) ‘dir. Su kaybeden dokularda tuz konsantrasyonu artar. Artan tuz konsantrasyonu beynin hipotalamus bölgesinde bulunan özel ozmoreseptörler tetikler ve bunun sonucunda iki olay gerçekleşir. Birincisi su içme isteği artar, “su iç” uyarısı alınır. İkinci olarak beyindeki hipofiz bezinden salgılanan antidiüretik hormon (ADH) miktarında artış gerçekleşir. ADH böbrekler içine suyun geri emilimine yardımcı olur. Kanama, ishal veya kusma sonucu hücre dışı sıvı hacminde bir azalma olduğunda ise hipovo416

lemik susuzluk ortaya çıkar. Hipotalamusta susama reseptörleri uyarılır ve vücudun su ihtiyacı artar.

Motivasyonel Faktör Susuzluk güçlü bir motivasyon faktörüdür ve susuzluğun her iki türü de birbirinden bağımsızdır. Diyet insanlarda su dengesi üzerinde büyük bir etkiye sahip olabilir. Daha önce belirtildiği gibi, diyare, kusma, ve kan kaybı, hücre dışı sıvı kaybından sonucu hipovolemik susuzluk neden olur. Diğer bazı çevresel faktörler de susuzluğa neden olur.

Hastalıkların Etkisi Bazı hastalıklar da susuzluk üzerinde önemli bir etkiye sahiptir.

Böyle bir hastalığa diyabet örnek olarak verilebilir. Diyabet vücutta bulunan kan şekeri oranındaki düzensizliktir. Bu hastalık vücudun su dengesinde büyük bir değişim yaratır.

Egzersiz Etkisi Egzersizler de susuz kalmada önemli bir faktördür. Kısa süreli egzersizlerde vücut sıcaklığını korur ve susuzluk hali hemen meydana gelmez. Uzun süreli egzersizlerde ise ancak belirli zaman aralıklarında su alımı gerçekleşirse vücut istenen performansı gösterir.

417

418

DÜŞÜNCE - ÇALIŞMALAR VE ÖLÇME Psikoloji Çeşidi: Biliş Çalışma Alanı: Bilişsel süreçler; düşünce Anahtar Kelimeler: Billişsel psikoloji; Ebbinghaus unutma eğrisi; daha yüksek zihinsel işlevler; bilgi işleme modeli; paralel süreçler; yüzdelik; kişisel denklik; seri süreçler; çıkarım tekniği Bilişsel psikologlar insan doğası ve günlük yaşamda gerçekleşen temel birçok süreçleri incelemektedir. Bilişsel psikolojide düşüncenin çalışılması düşüncenin ölçümünü gerektirir. Örneğin insanları anlamak için çaba sarfetmek ve çevreleriyle etkileşimlerini düşünce boyutunda incelemek bilişsel psikolojinin konularıdır. İnsanlar da tıpkı bilgisayarlar gibi bilgi-işlem metaforunu kullanır. Çeşitli yollarla zihine veri girişi ve verinin işlenmesi, depolanması her birey için olağan bir durumdur. Bilişsel psikologlar çoğunlukla depolanan bilgiler üzerine odaklanırlar. Hafıza hakkında uzun dönemler çalışma yapılmamış; ilk çalışmalar 1800’lü yıllarda Hermann Ebbinghaus tarafından yapılmıştır. Günümüzde ise özellikle kısa vadeli ve uzun vadeli hafıza süreçleri hakkında çalışmalar yürütülmektedir. Hafızanın çeşitli süreçlerinden sonra ortaya çıkan ürün düşüncedir. Bir başka ifadeyle veri girişinin ürüne dönüşmüş halidir; çıkışıdır. Bir bireye soru yöneltildiğinde vereceği cevap yaşamı boyunca farkında olarak veya olmayarak edindiği verilerin işlenmiş bir halidir.

Psikologlar, bireylerin verdikleri cevaplardaki belirgin ve zihinsel süreçler hakkında ipuçları veren noktaları tespit etmeye çalışırlar.

Düşüncenin Ölçülmesi Düşüncelerin ölçülmesi arzusu belirgin olarak felsefe ve psikoloji alanlarında yapılmaktadır. 19. yüzyılda Hollandalı fizyolog Frans C. Donders zihinsel süreçleri incelemek üzere çeşitli çalışmalar yapmıştır.

Donders’in çalışmaları belirli bir uyaran verilen bireyde zamana bağlı olarak çıkarım yapması esasına dayanır. Örneğin sesi dinletilen bir kişinin kim olduğunu tespit etmeniz ve size gösterilen yerdeki düğmeye basmanız istenebilir. Bu sayede sesi duyan kişinin algı hızıyla (duyu nöronlarının aktivitesi) düğmeye basması arasında geçen sürede cevap 419

hızı (motor nöronlarının aktivitesi)tespit edilebilir. Genel bir ifadeyle Donders’in geliştirdiği düşünce ölçme yöntemi günüzümde halen kullanılmaktadır. Öğrenme Ve Unutma Üzerine Bir Araştırma: Ebbinghaus Düşünce süreçlerinin ölçümlenmesi, bilgi alım kapasitesi ve unutma üzerine önemli çalışmalardan biri Hermann Ebbinghaus’a aittir.

1880’li yıllarda Almanya’da bağımsız olarak çalışan Ebbinghaus bellek süreçlerini ve özellikle unutmanın doğasını incelemek üzere yola çıkmıştır. Ebbinghaus bellek ölçümlemek için kendi prosedürlerini oluşturmuş ve kullanmıştır. Çalışmalarının sonunda yeni öğrenilen bilgilerin zihinde canlı olduğu, tekrarlanmayan veya kullanılmayan bilgilerin ise unutulduğunu bildirmiştir.

Hız Üzerine Bir Araştırma: Sternberg Bilişsel psikoloji alanında işin bir başka örneği Bell Laboratuvarları’nda 1960 yılında Saul Sternberg tarafından gerçekleştirilmiştir. Sternberg belleğe eklenen bilgilerin hafızadaki zihinsel süreçlerin hızını nasıl etkilediğini incelemiştir. Eklenen her bilgi için önceki bilgileri hatırlama süresinin biraz daha uzadığını bildirmiştir.

Bilişsel Psikoloji Düşüncenin çalışılması hatta ölçülmesi göreceli bir kavramdır.

Yüzyıllar boyunca insanların düşünceleri mistik ve bilimsel alanlarda incelenmiştir. Filozofların birçoğu düşünce süreçleri, düşüncenin beden ile ilişkisi ve düşüncelerin bedene yansımaları hakkında çeşitli fikirler ortaya koymuşlardır. Nevil Maskelyne ve asistanı David Kinnebrook 1794 yılında düşünceleri kaydetme çalışmaları yapmışlardır. Daha sonraları hafıza, problem çözme, akıl yürütme, mantık, karar verme ve dilbilim öğrenme ile ilgili bir çok çalışma önemli araştırmcılar tarafından bilişsel psikoloji kapsamında incelenmiştir ve bilişsel psikolojinin konuları araştırılmaya devam etmektedir.

420

KADIN PSİKOLOJİSİ – CAROL GILLIGAN Psikoloji Çeşidi: Sosyal psikoloji Çalışma Alanı: Ergenlik; klasik analitiğin konu ve sorunları; genel yapılar ve sorunlar; sosyal motivasyon Anahtar Kelimeler: bakım etiği; adil olma etiği; ahlaki yönelim; ilişkisel benlik; ses Gelişimsel psikolog olan Carol Gilligan kadın psikolojisi ve ahlak psikolojisi üzerine önemli araştırmalar yapmıştır. 1982 yılında kaleme aldığı kitabında genç kız ve kadınların “farklı ses” teorisini açıklamıştır.

Farklı ses teorisine göre her genç kız ve kadının liderlik, hukuk, hemşirelik, eğitimcilik vs. bir tarzı vardır. Gilligan’ın çalışmaları başlangıçta ahlaki psikoloji alanındadır ve bilişsel gelişimle paralel olarak ahlaki gelişim üzerine çalışan ahlak filozofları ile sosyal bilimcilerin yolunda ilerlemiştir. Gilligan’a göre günlük yaşantıda iyi-kötü veya doğru-yanlış gibi ikilemlerde kalındığında kadın ve erkeklerin oldukça farklı yargılara sahip olduğunu bildirmiş ve bunun sebebinin cinsiyet farklılıkları olduğunu bildirmiştir. Buna göre kadın ve erkekler ikilemler karşısında kendi düşüncelerini ve duygularını farklı şekillerde yansıtmaktadır. Kadın psikolojisi üzerine önemli çalışmalar ortaya koyan Gilligan, kadınlarda bakım etiği (kadınsı) ve erkeklerde adil etik (erkeksi) olmak üzere iki kavramdan bahsetmiştir.

Bakım Etiğinin Gelişimi Ve Ses Gilligan bakım etiğini üç evreye ayırmaktadır. İlk evre, kadınların ikilemde kaldığı durumlarda sorunlarını bencilliğe eğilimli tutumlarla çözmeye çalıştıkları evredir ve çoğunlukla ilgi beklerler. İkinci evre, kadınların karşılaştıkları ikilemler karşısında kimsenin zarar görmeyeceği çözümler aradıkları evredir. Üçüncü evre, kadınların ikilemde almaları durumunda çevresindekiler kadar kendini de düşündüğü ve kendisiyle ilgili sorumluluklar aldığı evredir.

Gıllıgan Teorisinin Tarihsel Geçmişi Sigmund Freud (1856-1939) kız çocuklarının erkek çocuklarına göre daha düşük süperegoya sahip olmalarından dolayı kadın ve erkeklerin farklı ahlak kapasitelerine sahip olduğunu bildirmiştir. 1969 421

yılında Lawrence Kohlberg’in (1927-1987) çalışmaları cinsiyetler arasında ahlaki yönelimler ve ahlaki muhakeme konularında önemli bilgiler ortaya koymuştur. 1960 ve 1970’li yıllara gelindiğinde ampirik kanıtlar, cinsiyetler arasında psikolojik açıdan küçük farkılıklar olduğunu ve bunun da sosyal çevre ile tecrübelere dayandırılabileceğini bildirmiştir.

1970’li yılların sonlarında ise feminist psikologların görüşleri popülerlik kazanmıştır ve Jean Baker Miller bu görüşün önemli temsilclerinden biridir.

Ahlaki Muhakeme, Ahlaki Yönelim Ve Ses Üzerine Araştırmalar Araştırmalar ahlak kavramının çocuklara –kız ya da erkek- erken yaşlarda kazandırılabileceğini ortaya koymuştur. Ahlak kavramının kazanılması için öncelikle öğrenilmesi gereken kavram ise adillik kavramıdır. Adil olma konusunda çeşitli şekillerde zarar gören çocukların ahlaki gelişimlerinde oluşan eksiklik dikkat çekmektedir. Ahlaki açıdan oluşan eksiklik ise ilerleyen zamanlarda “farklı ses” bozukluklarına yol açar.

Kadın ve erkek bireyler ayrı ayrı değerlendirildiğinde erkeklerin mantıklarını daha fazla kullanan bireyler oldukları göze çarparken kadınların daha duygu ağırlıklı hareket ettikleri belirlenmiştir. Ahlaki muhakeme, ahlaki yönelim konularında yapılan çalışmalar ise göstermiştir ki kadın ve erkeklerde hem bakım hem de adil etiği aynı anda olabilmektedir.

Cinsiyet Farklılığı Araştırmaları Gilligan ve çalışma arkadaşlarının gerçekleştirdikleri araştırmalar, kız ve erkek çocuklar arasında ahlaki farklılıklar olduğu yönündedir. Rachel Hare-Mustin ve Jeanne Marecek inançların, cinsiyet farklılıklarında çeşitli özellik ve seviyelerde önyargılara yol açtığını bildirmişlerdir. Alfa önyargı cinsiyet farklılıklarını vurgulamaya eğilimli iken beta önyargı cinsiyetler arası benzerlikleri vurgulamaya eğilimlidir.

Gıllıgan’ın Katkıları Gilligan özellikle bakım etiği konusunda yaptığı çalışmalarla dikkat çekmiş ve bu çalışmaları gerçekleştirirken önemli soruları gündeme getirmiştir. Kız çocuklarının, genç kızların ve kadınların eğitim ve yaşam refahının tıpkı erkeklerde olcuğu gibi yükseltilmesi gerektiğine vurgu yapmıştır.

422

KADIN PSİKOLOJİSİ – KAREN HORNEY Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Klasik analitik konular ve sorunlar; kişilik teorisi Anahtar Kelimeler: Biyolojik etkiler; klasik psikanaliz; kültürel etkiler; içgüdü; neo-Freud destekçileri; cinsel içgüdü; bilinçsiz Karen Horney (1885-1952) kadın psikolojisi üzerine yaptığı çalışmalarda kültürel etkilerin oldukça önemli faktörler olduğunu bildirmiştir. Horney’e göre bilinçsiz motivasyon ve çatışmalar -özellikle de cinsel çatışmalar- kadınların psikolojik değişimlerinde önemli rol oynar.

Toplumun yüklediği vazifeler ile kendi dünyasındaki arzuları arasında ikilem yaşayan kadınların depresyon ve düşük öz-benlik saygısı yaşama ihtimalleri oldukça yüksektir.

Freud Teorisi İle İlişkisi Horney teorilerinde klasik psikanalitik inanışlarından farklı olarak bir takım değişiklikler vardır. Klasik psikanaliz kurucusu Sigmund Freud’a göre biyolojik etkiler insan davranışlarını belirlemektedir ve bu biyolojik faktörlerden en etkin olanı cinsel dürtülerdir. Freud ayrıca nevroz ve ruhsal hastalıkların çocukluk döneminde yaşanan bilinçsiz cinsel çatışmaların sonucu olduğunu kabul etmektedir. Horney, Freud’un cinsellikle ilgili yaptığı açıklamalara belirli oranda katılmakta ancak belirli değerlendirmelerini reddetmekte hatta bazı değerlendirmelerinin kadını aşağıladığını düşünmektedir. Freud’un penis imrenmesi görüşü Horney tarafından kabul görmemiştir. Horney, Freud’un bildirdiği gibi kız çocuklarında penis olmaması durumunun kız çocuklarında kıskançlık veya imrenme hali oluşturmadığını ifade etmiştir. Karen Horney’e ait teorilere bakıldığında teorlerinin kadınlarla ilgili olan olumlu yönlerini özellikle vurguladığı açıktır.

Kadın Ve Kadın İlişkilerine Yeni Yaklaşım Horney’in teorileri kadınların kişilik çeşitlerini ve ilişkilerini anlamak için yeni yollar açılmasına sebep olmuştur. Horney’in çalışmalarını destekler nitelikteki çalışmalara sahip olan Alexandra Symonds ayrılık ve kaybetme durumlarının kadınlardaki etkilerini incelemiş ve 423

ayrılık / kaybetme sonrası kadınların daha fazla duygu değişimi yaşadıklarını bildirmiştir. Horney kadınların yaşadıkları duygu değişimlerine göre sergiledikleri davranışları 3’e ayırmıştır. İlki, soruna olumlu yaklaşan çeşitteki davranışlardır. İkincisi, sorundan kaçan ve üçüncüsü soruna karşı mücadele eden davranışlardır. Symonds’a göre saldırganlığın sebebi bastırılmış duygulardır. Bunu engellemenin yolu ise tıpkı Horney’in de bildirdiği gibi toplumların kadını erkekten bağımsız bir birey gibi görmelerinin gerekliliğidir.

Başarı Korkusunu Anlamak Horney teorileri kadınların başarı korkusu üzerine geliştirdiği değerli görüşleri de kapsamaktadır. Harriet Goldhor Lerner 1988 yılında kaleme aldığı kitabında Horney teorileri ışığında kadınların karşılaştıkları iş engellemeleri üzerine değerlendirmelerde bulunmuştur. Kadınların birçoğunun kendilerine pahalıya mal olacağı düşüncesi ile iş yaşamında başarıdan korktuklarını bildirmiştir. Lerner’e göre kadının başarısı aynı zamanda aynı iş ile ilgilenen erkeğin eksikliği veya başarısızlığı anlamına da geleceğinden toplum içerisinde kendilerini zor durumda bırakacakları düşüncesi onları başarılı olmaktan alıkoyar.

Arka Plan Ve Başarı Çocukluk ve ilk gençlik yıllarında aile içinde çeşitli değersizliklere maruz kalan Horney yaşadığı zorluklara rağmen Berlin Üniversitesi’nde tıp fakültesini biitirdi ve 1913 yılında yüksek lisans derecesi aldı. Horney yaşamının ilerleyen dönemlerinde ve evliliğinde de benzer sıkıntılı durumlara maruz kalmıştır. Ancak yaşadığı tüm olumsuzluklar zihninde bazı kavramların şekillenmesini sağlamış ve kadın psikolojisi üzerine değerli görüşler ortaya koymasına katkıda bulunmuştur.

Modern Zaman Etkisi Horney 1970’li yıllarda adından ve görüşlerinden sıkça söz ettirmiştir. Kaleme aldığı kitaplar serisi uzun yıllar popülerliğini korumuş ve ders kitabı olarak okutulmuştur. Özellikle kadın psikolojisi üzerine önemli çalışmaları olan Horney’e ait eserler günümüzde de sıkça başvurulan eserler arasındadır.

424

KADIN PSİKOLOJİSİ – SIGMUND FREUD Psikoloji Çeşidi: Kişilik Çalışma Alanı: Klasik analitik konular ve sorunlar; kişilik teorisi Anahtar Kelimeler: Serbest çağrışım; id; kimlik; içgüdüler; Oidipus kompleksi; penis kıskançlığı; gelişim; psikoseksüel aşamalar; süperego Freud’a göre kişilik id, ego ve süperego olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır ve birbirleriyle uyum içerisindedirler. Bazı durumlarda üç kısımdan birisi daha fazla öne geçebilir. Buna göre id temel öğedir ve doğuştan gelen içgüdüler ile fizyolojik tüm olayları kapsamaktadır. Ego doğuştan gelen içgüdüler ile çevre arasında denge ve uyumu sağlar. Süperego mükemmellik kavramı ile ilgilidir ve bireyleri ahlaki amaçlara yönlendirir.

Psikoseksüel Aşamalar Ve Gelişim Teorisi Kişiliği gelişim açısından ilk kez ele alan Freud’a göre kişilik doğumdan itibaren beş yıl içerisinde gelişir. Sonraki gelişim süreçleri ise ilk beş yıldaki gelişim üzerine temellenir. Freud’a göre gelişimin ilk evresi oral dönemdir. Bu dönemde anneye oldukça bağlı olan bebek için haz kaynağı ağızdır. İkinci evre anal dönemdir ve vücuda alınan besinlerin sindirimlerinin tamamlanmalarının ardından anüsten dışarı atılması sürecini kapsar. Üçüncü evre fallik evresidir ve cinsel organı çocukta merak uyandırmaya başlar. Dördüncü evre olan latent evresinde cinsel içgüdüler önceki kadar aktif değildir, durgundur. Sonuncu evre genital evredir ve bireylerde cinsel çekicilik güdüsü güçlenir, sosyalleşme isteği artar.

Eleştiriler Freud görüşüne göre erkek çocuklar anneye, kız çocukları ise babaya daha fazla bağlıdırlar ve bunun sebebi cinsel gelişim süreçlerindeki farklılıklardır. Ayrıca yine Freud görüşüne göre kadınların psikoseksüel gelişim aşamalarında erkeklerdeki penis yapısına imrenmektedirler ve eğer bir erkek çocukları olursa kendilerindeki bu eksik hissinin hafifleyebileceğini düşünmektedirler. Oysa bazı kadın analistler de dahil olmak 425

üzere birçok meslektaşı Freud’un bazı görüşlerini eleştirmektedirler. Karen Horney, Freud’un kadınlardaki penis imrenmesi görüşünü reddetmiş ve yaptığı araştırmalarda erkeklerin gebelik, doğum ve annelik, emzirme gibi eylemlere gıpta ettiklerini bildirmiştir. Ücretsi̇z Yorumlama Ve Üş Analizi Freud bireylerdeki cinsellik düzeylerini bireylerin sergiledikleri davranışlardan yola çıkarak gözlemlemektedir. Buna ilaveten serbest çağrışım ve düş yorumlama tekniklerini de kullanarak bilinç altı ile ilgili bilgiler elde etmiştir. Freud bireylerin tüm duygu ve düşüncelerini dışa yansıtmadıklarını ve birçoğunun bilinç altında yer aldığına inanmaktaydı. ve bireylerin çeşitli imgeler ile sembolleri yorumlamasıyla bilinç altına ulaşmaktaydı.

Aktarım Ve Bilinç Dışı Aktarım, bireylerin yaşamlarının başında karşılaştığı anne, baba veya kardeş gibi yakınlarına duyduğu yakınlığı yaşamının ilerleyen dönemlerine başkalarına da duyması anlamına gelir ve psikolojide çok önemli bir buluştur. Psikolojide önemli bir yere sahip olan bilinç dışı kavramı da Freud’un ortaya koyduğu kavramlardan birisidir.

Ruhsal Hastalıkların Tedavisi Freud ve daha sonraki analistler tarafından yaygın olarak kullanılan psikanaliz, ruhsal hastalıkların tedavisinde en fazla tercih edilen tedavi yöntemlerinden birisidir. Freud’un hastalarının büyük bir çoğunluğu kadınlardan oluştuğu için Freud, gelişim teorisi hakkındaki görüşlerinin büyük bir kısmını kadın hastalarının tedavisi sırasında elde ettiği bilgileri esas alarak oluşturmuştur.

Nevrozun Cinsellik Temeli Nevroz sinir sisteminin fonksiyonel bozukluğu sonucunda çeşitli şekillerde ortaya çıkan ve vücudun değişik yerlerinde ağrıya yol açabilen bir hastalıktır. Freud’a göre çocukluk ve ergenlik yıllarında depolanan bastırılmış cinsellik istekleri nevrozun bir sebebi olabilir.

426

Freud Görüşünün Arka Planı Ve Etkileri 1856 yılında Yahudi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Freud yaşamının büyük bir bölümünü Viyana’da geçirmiştir.1881 yılında tıp fakültesinden mezun olmuş ve mesleğini icra etmeye başlamışken histeri ve cinsel kökenler konulu araştırmlarından dolayı meslektaşları tarafından dışlanmıştır. Her şeye rağmen alanındaki ilk çalışmaları gerçekleştirmekten geri durmamış ve psikoloji alanına önemli katkılarda bulunmuştur.

Freud Teorisinin Zorlukları Yıllar geçtikçe, çalışmalar artmış ve Freud teorilerine çok farklı açılardan yaklaşılmaya başlanmıştır. Bazen çok haklı ve yerinde görüşlere sahip olduğu savunulan Freud görüşleri bazı zamanlarda ise büyük eleştirlere maruz kalmıştır.

427

428

429

430

431

432

433

434

435

436

437

438

439

440

441

442

443

444

445

446

447

448