WARR Dolny Slask 2020

Wrocławska agencja Rozwoju regionalnego

Strategia Rozwoju wOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO 2020 projekt ekspercki

Wrocław, SIERPIEŃ 2012

Redakcja: Janusz Zaleski Zespół autorski: Roman Galar Tomasz Korf Joanna Kudełko Zbigniew Mogiła Aleksandra Poproch Jerzy Tutaj Małgorzata Wysocka Marta Zaleska Janusz Zaleski Maciej Zathey

spis treści

1. Wprowadzenie

4

2. Diagnoza prospektywna

8

3. Część programowa Strategii

18

4. Ramy finansowe

45

5. System wdrażania

49

6. monitoring Strategii i SYSTEM wskaźników

56

7. Kluczowe makroprojekty

63

8. Podsumowanie

75

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

77

Bibliografia

127

3

1

Wprowadzenie

Zbliżając się do Europy, musimy zbliżać się do siebie.

Dostępność i zaufanie

Wprowadzenie

Ekspercki projekt Strategii Rozwoju Dolnego Śląska po roku 20121 powstał z inicjatywy Marszałka Województwa Dolnośląskiego Rafała Jurkowlańca i wieńczy okres 16 miesięcy prac kilku grup ekspertów i administracji publicznej. Formalnie proces ten rozpoczął się Uchwałą Nr VIII/109/11 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 24 marca 2011 r. w sprawie określenia zasad, trybu i harmonogramu aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku.

W pracach nad Strategią czynnie uczestniczył zespół ekspertów w składzie: 1. Bernard Afeltowicz, przedsiębiorca 2. Prof. Stanisław Ciok, Uniwersytet Wrocławski 3. Dr Bogdan Cybulski, były Prezes Regionalnej Izby Obrachunkowej, doradca Prezydenta Wrocławia 4. Prof. Andrzej Fal, Akademia Medyczna we Wrocławiu 5. Prof. Bogusław Fiedor, Uniwersytet Ekonomiczny 6. Dr Antoni Jeżowski, prof. nadzwyczajny; Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Głogowie 7. Prof. Roman Galar, Politechnika Wrocławska 8. Piotr Maciejewski, były Wójt Gminy Długołęka, przedsiębiorca 9. Sławomir Najnigier, były Wiceprezydent Wrocławia i były Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast 10. Grzegorz Roman, były członek Zarządu Województwa 11. Prof. Jan Waszkiewicz, Politechnika Wrocławska, były Marszałek Województwa Dolnośląskiego 12. Marek Woron, kanclerz Business Centre Club we Wrocławiu 13. Prof. Janusz Zaleski, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, były Wojewoda Wrocławski Funkcję eksperta kluczowego powierzono redaktorowi prezentowanego projektu Strategii. Uchwałą Nr 1703/ IV/12 Zarządu Województwa Dolnośląskiego z dnia 10 stycznia 2012 r. utworzono Radę Rozwoju Dolnego Śląska, która przejęła rolę zespołu ekspertów w dalszych pracach nad Strategią. W efekcie miesięcy kolejnych spotkań zespołu ekspertów, a także utworzonego dodatkowo zespołu ekspertów, składającego się z młodszych stażem i wiekiem pracowników naukowych uczelni wrocławskich, powstały opracowania towarzyszące, takie jak: • „Edukacja i szkolnictwo wyższe dla SRWD” autorstwa dra Antoniego Jeżowskiego; • „Wizja i priorytety SRWD” autorstwa prof. Romana Galara; • „Propozycje działań i priorytetów dla SRWD” autorstwa Sławomira Najnigiera; • „Pozycjonowanie województwa dolnośląskiego w strukturze funkcjonalnych powiązań w Europie Środkowej jako proces podnoszenia kompetencji i rangi regionu” autorstwa prof. Jana Waszkiewicza; • „Analiza SWOT Dolnego Śląska” autorstwa prof. Mirosławy Klamut, dr hab. Ewy Pancer-Cybulskiej oraz dr Ewy Szostak z Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu; • „Diagnoza stanu województwa dolnośląskiego 2011” – materiał przygotowany przez Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu; • „Identyfikacja i delimitacja obszarów wzrostu oraz obszarów problemowych w województwie dolnośląskim” – materiał przygotowany przez Wojewódzki Urząd Statystyczny we Wrocławiu.

1

Traktowany jednocześnie jako ekspercki projekt Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2020.

5

Misja: Odblokowanie potencjału spontanicznego rozwoju.

cel: Przygotowanie Dolnego Śląska do funkcjonowania w okresie postdotacyjnym

wizja: Dolny Śląsk dobrym miejscem do życia

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Ważnym materiałem wspomagającym prace nad Strategią były analizy przeprowadzone na rzecz Strategii Rozwoju Polski Zachodniej: • „Raport regionalny województwo dolnośląskie. Studia nad rozwojem Dolnego Śląska” i „Strategiczne osie rozwoju na obszarze zachodnich województw Polski ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia dostępności transportowej dla rozwoju społeczno-gospodarczego” autorstwa Tomasza Korfa, Gabrieli Lisowiec i Janusza Zaleskiego; • „Wykorzystanie przygranicznego położenia zachodnich województw Polski dla rozwoju społeczno-gospodarczego” autorstwa Zbigniewa Mogiły, Janusza Zaleskiego oraz Macieja Zathey’a; oraz efekt końcowy prac: „Założenia Strategii Rozwoju Polski Zachodniej” opracowanych pod kierunkiem prof. Jacka Szlachty i dra hab. Wojciecha Dziemianowicza, prof. UW. Tekstem ideowym dla nowej Strategii było opracowanie: „Strategia Rozwoju Dolnego Śląska 2020. Założenia Programowe.” przygotowane przez prof. Romana Galara i prof. Janusza Zaleskiego w czerwcu 2012 roku2.

Tekst wersji eksperckiej projektu Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego powstawał we Wrocławskiej Agencji Rozwoju Regionalnego przy wsparciu młodego zespołu pracowników, w tym zespołu realizującego modelowanie makroekonomiczne dla polskich regionów za pomocą modelu HERMIN3. Ważnym wsparciem była współpraca z Departamentem Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego kierowanym przez dra Macieja Zathey’a, a w częstych dyskusjach tekst ten kształtował Wicemarszałek dr Jerzy Tutaj, odpowiedzialny od października 2011 r. za przygotowanie projektu Strategii.

Pierwsza edycja SRWD, tworzona u progu XXI wieku, obracała się wokół nadziei związanych z akcesją Polski do Unii. Druga edycja, tuż po akcesji, koncentrowała się na pragmatyce pozyskiwania funduszy europejskich. Obecna edycja zajmuje się krytycznym okresem, obejmującym zapewne ostatnią fazę zewnętrznego zasilania, po którym rozwój Województwa trzeba będzie finansować głównie z własnych zasobów.

Osią obecnej – trzeciej – edycji Strategii, podobnie jak dwu wcześniejszych SRWD, jest relacja Region – Unia Europejska. Pierwsza edycja była przede wszystkim dokumentem programowym integracji Dolnego Śląska po okresie funkcjonowania małych województw. Obecna edycja początkowo miała być aktualizacją, jednak zmienione warunki zewnętrzne (m.in. kryzys gospodarczy, nowa perspektywa budżetowa Unii Europejskiej) spowodowały, że w miejsce aktualizacji pojawiła się trzecia edycja. Należy podkreślić, że zachowana jest pewna ciągłość myślenia strategicznego o regionie zainicjowana przez pierwszą edycję strategii z 1999 roku i kontynuowana przez obecnie obowiązującą Strategię z 2005 roku.

Należy podkreślić, czym jest i czym nie jest ekspercka propozycja Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego. W sensie pozytywnym jest autorską propozycją ekspertów ściśle związanych z Dolnym Śląskiem, bazującą na dyskursie ze środowiskiem akademickim, elitami samorządowymi, przedstawicielami świata gospodarczego i administracji publicznej regionu odpowiedzialnej za politykę rozwoju. Przedstawiany projekt Strategii ma stanowić materiał bazowy dla Marszałka Województwa, Zarządu Województwa i administracji UMWD odpowiedzialnej za politykę regionalną do przygotowania projektu strategii rozwoju województwa, który będzie poddany konsultacjom społecznym, ewaluacji ex ante i prognozie oddziaływania na środowisko.

Po uwzględnieniu wniosków wynikających z etapu konsultacji i ewaluacji projekt Strategii będzie mógł zostać zaakceptowany przez Zarząd Województwa i przedstawiony Sejmikowi Województwa Dolnośląskiego pod obrady, a w następstwie przyjęty w formie uchwały Sejmiku.

Opracowanie można znaleźć na stronie internetowej: www.warr.pl Wyniki prac można między innymi znaleźć w 5 Raporcie Kohezyjnym UE oraz w licznych publikacjach w periodykach naukowych oraz konferencjach naukowych w Polsce i za granicą.

2

3

6

Wprowadzenie

W obecnej postaci dokument ten nie wyraża opinii Marszałka Województwa Dolnośląskiego, Zarządu Województwa i UMWD. Wymienione organy i instytucja nie ponoszą żadnej odpowiedzialności za treści i propozycje zawarte w opracowaniu. Redaktor eksperckiego projektu Strategii i jej autorzy wyrażają jednak nadzieję, że przedstawiony materiał jest oczekiwanym wkładem do rozpoczęcia dyskusji publicznej o strategii, celach i kierunkach rozwoju Dolnego Śląska w perspektywie kolejnego pokolenia. Z tego powodu ekspercki projekt SRWD (EPSRWD2020) nazywamy Strategią Rozwoju Dolnego Śląska po 2012, zdając sobie sprawę, że z racji wymagań formalnoprawnych będzie to strategia o horyzoncie czasowym do roku 2020.

Autorzy pragną gorąco podziękować wszystkim uczestnikom oficjalnych i nieformalnych spotkań dyskusyjnych, które pozwoliły na powstanie eksperckiego projektu. Szczególne podziękowania pragniemy skierować do uczestników zespołu ekspertów wymienionego powyżej za szczególnie duży wkład myśli, pomysłów oraz krytyczne dyskusje.

Na koniec, jako redaktor eksperckiej wersji, wyrażam podziękowania Marszałkowi Województwa Dolnośląskiego Rafałowi Jurkowlańcowi za zaufanie i powierzenie funkcji koordynatora – kluczowego eksperta prac nad projektem Strategii i mam nadzieję, że przedstawiona wersja ekspercka spełnia choć po części oczekiwania i nadzieje związane z jej powstaniem.

Z dniem 1 sierpnia 2012 roku niniejszy projekt ekspercki został przekazany do Urzędu Marszałkowskiego i na jego podstawie UMWD wspólnie z WBU przygotował własny projekt Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do roku 2020 (P-SRWD2020), który znajduje się obecnie w procesie konsultacji społecznych.

Wiele osób zadaje pytanie o różnice między obu dokumentami. Jako redaktor EP-SRWD2020 przedstawiam Państwu pełny tekst tego dokumentu, aby umożliwić samodzielne porównania, w jakich obszarach projekt Strategii skierowanej do konsultacji przez Zarząd Województwa skorzystał z propozycji projektu eksperckiego, a w jakiej części zaproponował odmienne propozycje.

Główną myślą zawartą w strategii jest usuwanie barier spontanicznego rozwoju regionu poprzez poprawienie wzajemnej dostępności i wzajemnego zaufania. W pierwszym przypadku oznacza to konieczność dalszych inwestycji w infrastrukturę komunikacyjną i podjęcie działań optymalizujących dostępność wzajemną różnych części województwa. W drugim przypadku oznacza to działania wzmacniające system wartości i opłacalność przyzwoitych zachowań, co jest podstawą wzajemnego zaufania między ludźmi.

prof. Janusz Zaleski

7

2

Diagnoza

prospektywna

Sytuacja Dolnego Śląska na tle Polski jest stosunkowo zadowalająca

Diagnoza prospektywna

Gdzie jesteśmy?

Sytuacja Dolnego Śląska na tle Polski jest stosunkowo zadowalająca. Wartość wytworzonego Produktu Krajowego Brutto w województwie dolnośląskim w przeliczeniu na 1 mieszkańca jest wyższa niż średnia dla kraju (drugie miejsce po województwie mazowieckim, GUS 2009 r.)1. Porównanie województwa dolnośląskiego pod względem wartości wskaźnika PKB per capita (66% średniej UE-27, Eurostat 2009) w stosunku do innych regionów europejskich pokazuje jednak jego odległą pozycję (pozycja 232. wśród 275 regionów NUTS 2 w Europie)2. Przyglądając się najbliższemu sąsiedztwu widać, że wschodnie regiony Niemiec prezentują relatywnie wyższe poziomy PKB per capita oraz są lepiej rozwinięte gospodarczo niż regiony polskie (przy czym należy pamiętać, że stan taki wynika z bardzo wysokiej sumy dotacji udzielonych wschodnim landom po zjednoczeniu Niemiec), natomiast północne regiony Czech (Severovychod, Stredni Morava) charakteryzują się wartościami wskaźnika na poziomie porównywalnym z Dolnym Śląskiem.

Produkt Krajowy

59

97,3

45

53

45

51 52

50 65

41 47 52

mierzony parytetem siły

73,7

84,7 85,4

55 66

UE=100

87,9

97

65

Brutto na 1 mieszkańca

73,8 160,1

106,3 91,3 109,0 81,7 107,2

42

nabywczej w 2009 r.

67,2 77,6

85,8

68,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS, Eurostat.

PL=100

Co spowodowało, że znaleźliśmy się w tym punkcie?

Dogodne położenie – narożnikowa ekspozycja na UE oraz atrakcyjna metropolia Województwo dolnośląskie jest regionem o uprzywilejowanej pozycji geograficznej. Odległość stolicy województwa, Wrocławia, od Warszawy i Berlina wynosi około 350 km, od Pragi, Drezna i Krakowa około 300 km, z kolei od Bratysławy, Szczecina i Wiednia około 400 km. Dolny Śląsk jest regionem znajdującym się w obszarze oddziaływania Berlina, metropolii o znaczącym potencjale społeczno-ekonomicznym w skali europejskiej, zlokalizowanej w centralnej części landu Brandenburgia i uważanej za jeden z najważniejszych węzłów komunikacyjnych w tej części Europy. Ze względu na znaczący potencjał gospodarczy i kulturalny zasięg oddziaływania Berlina stale się rozrasta i wykracza poza granice administracyjne kraju.

Województwo dolnośląskie znajduje się tym samym pod rosnącym wpływem metropolii berlińskiej, ale istotny wpływ wywiera również metropolia warszawska, a w mniejszym stopniu Praga.

Dudziuk-Dudzik A., Drewnicka K., Drzymała M., Halicka-Borucka M., Korzeń J., Wałęga A. (2012), Diagnoza stanu województwa dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

Dane Eurostat: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do

1

2

9

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Położenie Dolnego Śląska w Europie

sztokholM

talin

oslo

Na Dolnym Śląsku i w jego bezpośrednim otoczeniu istnieje znaczne zagęszczenie ważnych perspektywicznie dla Europy szlaków transportowych, które tworzą duże szanse dla rozwoju gospodarczego regionu.

ryga

wilno

moskwa

kopenhaga mińsk dublin

warszawa

berlin

londyn amsterdam

praga

350 km

kijów

500 km

paryż

900 km

wiedeń

budapeszt

1300 km

rzym lizbona

madryt

2300 km

2600 km

Źródło: Opracowanie własne

Wrocław należy do najlepiej rozpoznawalnych w Europie polskich miast. Pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego plasuje się w ścisłej czołówce, stanowiąc nie tylko chętnie wybierane przez młodych ludzi miasto do życia, ale także atrakcyjną lokalizację dla inwestycji zagranicznych. Cechą wyróżniającą Wrocław na tle polskich miast jest otwartość jego mieszkańców. Wyżej wymienione cechy Wrocławia, obecność ośrodka akademickiego i korzystna lokalizacja w Europie decydują o dużym napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do aglomeracji wrocławskiej i jej okolic. Buduje to korzystny wizerunek Wrocławia w Europie i na świecie. Współorganizacja Euro 2012, czy ustanowienie Wrocławia Europejską Stolicą Kultury 2016, dodatkowo wzmacnia rozpoznawalność aglomeracji w szerszej skali.

Coraz mniej mieszkańców Dolnego Śląska – niekorzystne trendy demograficzne Na Dolnym Śląsku, podobnie jak w pozostałych polskich i zachodnioeuropejskich regionach, mamy do czynienia z szeregiem niepokojących procesów demograficznych, które mogą przekształcić się w znaczące bariery wzrostu, oddziaływujące na obecną i przyszłą sytuację społeczno-gospodarczą.

Powodem niekorzystnych zmian demograficznych w polskich regionach jest m.in. ujemne saldo migracji (zwłaszcza zagranicznych) oraz przede wszystkim niezmienny od lat ujemny przyrost naturalny.

Bogate zasoby naturalne i wysoka atrakcyjność turystyczna Dolny Śląsk jest jednym z najbardziej zasobnych w surowce mineralne regionów Polski. Występuje tu większość znanych rodzajów kopalin: jedyne w Polsce złoża rud miedzi i srebra; strategiczne zasoby węgla brunatnego; złoża gazu ziemnego; liczne i różnorodne surowce skalne; duże złoża najwyższej jakości piasków i żwirów; szereg złóż

10

Diagnoza prospektywna

3000

Zmiany liczby

2900

mieszkańców Dolnego

2800

Śląska w latach 2010–2035 (tys. osób)

2700 2600 2500 2400 2010

2015

2020

2025

2030

2035

Źródło: Dane GUS i submodel modelu HERMIN

liczba ludności WD według GUS liczba ludności WD według Hermin

wód mineralnych, uznanych za lecznicze (Bystrzyca Kłodzka, Jedlina-Zdrój, Duszniki -Zdrój, Jelenia Góra,

Kudowa-Zdrój, Lądek-Zdrój, Niemcza, Polanica-Zdrój, Świeradów-Zdrój, Szczawno-Zdrój).

Dolny Śląsk dysponuje wszechstronnym potencjałem turystycznym, decydują o tym walory kulturowe, krajobrazowe i przyrodnicze, w tym dostępność gór oraz uzdrowisk.

Do obszarów o międzynarodowym i krajowym znaczeniu turystycznym zalicza się Sudety, jako jeden z wiodącym regionów turystycznych w Polsce, jak również pasmo Doliny Odry. Pozostałe obszary (Dolina Baryczy, Bory Dolnośląskie) to obszary turystyczne, obecnie bardziej o znaczeniu dla lokalnego i ponadlokalnego rynku turystycznego. Co niewątpliwie warto zauważyć – potencjał turystyczny nie jest wykorzystywany w wystarczającym stopniu, oferta turystyczna regionu nie odpowiada najnowszym, europejskim i światowym trendom turystycznym, charakteryzującym się m.in. większym zapotrzebowaniem na usługi uzdrowiskowe, spa & wellness oraz tendencjom do skracania czasu pobytu, czy znaczącemu wzrostowi zainteresowania turystyką weekendową i aktywną.

Obszary eksploatacji kopalin w województwie dolnośląskim

Źródło: Dudziuk-Dudzik A., Drewnicka K., Drzymała M., Halicka-Borucka M., Korzeń J., Wałęga A. (2012), Diagnoza stanu województwa dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

najważniejsze ośrodki przemysłowe ważniejsze obszary eksploatacji surowców mineralnych najważniejsze niezagospodarowane złoża surowców mineralnych

11

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Silnie wytwórczy charakter regionu – znaczący i zróżnicowany przemysł Stosunkowo duża dywersyfikacja działalności przemysłowej na Dolnym Śląsku daje szansę na większą amortyzację niekorzystnych szoków w gospodarce globalnej, a także wyższy potencjał w zakresie absorpcji inwestycji.

Województwo dolnośląskie charakteryzuje się istotną rolą sektora przemysłowego w procesach gospodarczych, co znajduje odzwierciedlenie w stosunkowo dużym udziale przemysłu w tworzeniu wartości dodanej brutto (drugi po śląskim najwyższy udział sektora przemysłowego w WDB). Na uwagę zasługuje też stosunkowo duża dywersyfikacja działalności przemysłowej (szeroki wachlarz rodzajów aktywności przemysłowej, począwszy od przemysłu wydobywczego, motoryzacyjnego, a na produkcji sprzętu AGD, hightech i farmaceutyków kończąc). Daje to szansę na większą amortyzację niekorzystnych szoków w gospodarce globalnej, a także wyższy potencjał w zakresie absorbcji inwestycji.

W latach 1999–2009 zauważalny był wzrost znaczenia sektora przemysłowego w generowaniu WDB w regionie, co wynika z aktywności ośrodków wydobywczych o dużym znaczeniu, takich jak KGHM Polska Miedź, a także z dużych inwestycji zagranicznych lokowanych m.in. w przemyśle motoryzacyjnym, AGD czy elektronicznym (m.in. dzięki wciąż relatywnie niskim jednostkowym kosztom pracy).

Jak długo jeszcze możemy być atrakcyjni? – konkurencyjność cenowa i pozacenowa Dolny Śląsk charakteryzuje najwyższy w Polsce udział eksportu w generowanym Produkcie Krajowym Brutto.

Pod tym względem, nawet w okresie dużej niepewności na rynkach globalnych skutkującej obniżeniem wielkości eksportu we wszystkich województwach Polski, Dolny Śląsk zachował swoją pierwszą pozycję, co świadczy o relatywnie wysokim poziomie konkurencyjności tego regionu na rynkach międzynarodowych.

Konkurencyjność cenowa jest jednym z głównych atrybutów i czynników rozwojowych charakteryzujących regiony Europy Środkowo-Wschodniej – w tym Dolny Śląsk. Kluczową determinantą tego typu konkurencyjności są jednostkowe koszty pracy – wskaźnik zestawiający wydajność siły roboczej z jej kosztem.

Dolny Śląsk w 2009 roku zajmował 9. pozycję w kraju wg najniższych jednostkowych kosztów pracy (pozycja ta właściwie nie uległa zmianie od 2000 r.). Należy spodziewać się, co potwierdzają projekcje rozwoju regionu zaprezentowane w jednej z kolejnych części oraz doświadczenia regionów rozwiniętych gospodarczo, iż wspomniany wskaźnik ulegać będzie wzrostowi. To z kolei ograniczać będzie zdolności regionu do konkurencji cenowej i może grozić re-lokalizacją zagranicznych inwestycji bezpośrednich, których jednym z głównych powodów dotąd były stosunkowo niskie koszty siły roboczej.

Za niezwykle istotne należy uznać działania zmierzające do wzrostu konkurencyjności pozacenowej mającej w coraz mniejszym stopniu charakter imitacyjny. Przechodzenie do gospodarki opartej na konkurencyjności pozacenowej jest także istotne dla młodych mieszkańców regionu, w kontekście kreatywnych miejsc pracy, hamujących nasilające się procesy emigracyjne.

Duży potencjał w zakresie kapitału ludzkiego – czy wystarczająco wykorzystywany?

W ostatnim dziesięcioleciu znaczenie Dolnego Śląska jako ośrodka kształcenia wzrosło, a liczba studentów uległa zwiększeniu o ok. 25%, w tym studentów zagranicznych. Należy jednakże zauważyć, iż w ostatnich latach zaledwie co piąty absolwent dolnośląskich uczelni ukończył kierunek ścisły bądź techniczny.

Słaba kondycja kapitału społecznego Kapitał społeczny należy traktować jako niezwykle istotny czynnik wpływający na poprawę klimatu inwestycyjnego w regionie, a tym samym stymulujący pozytywnie zachodzące na jego terytorium procesy gospodarcze. Liczba stowarzyszeń i organizacji społecznych, a także fundacji, pozwala na próbę przybliżenia w ograniczonym stopniu tej kwestii w poszczególnych regionach. Dolny Śląsk należy do regionów o najniższej w Polsce liczbie stowarzyszeń i organizacji społecznych na 10 000 mieszkańców. Nieco lepiej prezentuje się sytuacja regionu pod względem liczby fundacji – zajmuje on 3. miejsce w kraju, za mazowieckim i śląskim. Frekwencja wyborcza na Dolnym Śląsku – zarówno w wyborach prezydenckich, samorządowych, jak i do parlamentu, jest niezmiennie zauważalnie niższa niż średnia w kraju. Małe zainteresowanie życiem społecznym wynika m.in. ze świeżo kształtującej się tożsamości regionalnej.

12

Diagnoza prospektywna

Dolny Śląsk – zbiór zróżnicowanych elementów a nie spójna całość Dolny Śląsk jest regionem charakteryzującym się wyraźnym zróżnicowaniem wewnętrznym w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Zróżnicowanie to jest pochodną występowania, obok silnych biegunów wzrostu (Wrocław, LGOM), sfery o relatywnie słabym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego – złożonej z obszarów pozostałej części województwa dolnośląskiego. Taki stan rzeczy jest przede wszystkim efektem niskiej atrakcyjności inwestycyjnej obszarów położonych peryferyjnie w regionie, wynikającej z relatywnie niewielkiej chłonności tych rynków, braku odpowiedniej infrastruktury komunikacyjnej, a także uwarunkowań strukturalnych, dalekich od wzorca wyznaczanego przez wysoko rozwinięte regiony, gdzie rola rolnictwa i przemysłu ulega ograniczeniu na rzecz wyraźnie dominującego znaczenia sektora usług rynkowych.

Struktura przestrzenna gospodarki województwa dolnośląskiego na poziomie NUTS 5 (pozycja gmin w rankingu wojewódzkim na podstawie dostępnych danych z lat 1995–2010)

Miejsce w rankingu gmin 1–42 43–84 85–126

Źródło: Opracowanie własne

126–169

Inwestycje publiczne a poziom infrastruktury podstawowej Inwestycje publiczne, choć stanowią zdecydowanie mniejszą część niż wydatki na rozbudowę majątku trwałego sektora prywatnego, to odgrywają w polskich regionach, w tym w województwie dolnośląskim, szczególnie istotną rolę jako swoisty inicjator zmian jakościowych w procesach rozwojowych. Dzieje się tak przede wszystkim dzięki wsparciu UE poprzez współfinansowanie projektów infrastrukturalnych oraz poprzez bezpośrednią pomoc sektorowi przedsiębiorstw zorientowaną na rozbudowę i modernizację parków maszynowych, wzrost wydajności pracy i kapitału. Zdecydowanie mniej efektywną rolę w rozwoju regionalnym odgrywają projekty związane ze wzrostem i poprawą jakości kapitału ludzkiego.

Porównanie wskaźników pozwalających przybliżyć aspekt jakości życia pozwala twierdzić, iż pomimo wysokich różnic w poziomach wskaźników makroekonomicznych pomiędzy dwoma grupami podregionów (uznawanych za relatywnie silne gospodarczo – tj. m. Wrocław i subregion legnicko-głogowski oraz o relatywnie niższych wskaźnikach rozwoju społeczno-gospodarczego: jeleniogórski, wałbrzyski i wrocławski), w parze z relatywnie wyższą zamożnością pierwszej grupy nie idzie diametralnie wyższa jakość życia. Analogicznie, mało zamożne subregiony Dolnego Śląska – przede wszystkim jeleniogórski i wrocławski, cechuje duży potencjał jako obszarów do życia i zamieszkania. Dwa ostatnie wymienione subregiony pełnią różne funkcje w województwie i cechuje je zarazem duża odmienność problemów społeczno-gospodarczych. Najtrudniejsza jest sytuacja subregionu wałbrzyskiego, który wypada najsłabiej spośród wszystkich subregionów pod względem niemalże każdego wskaźnika pozwalającego przybliżyć jakość życia w regionie.

13

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Pomiędzy przeszłością i przyszłością – syntetyczne zestawienie dotychczasowych mocnych i słabych stron oraz wskazanie szans i zagrożeń na kolejne lata

analiza SWOT

MOCNE STRONY

analiza SWOT

słabe STRONY

• Atrakcyjne położenie na styku trzech państw, korzystnie w stosunku do zagranicznych rynków zbytu, bliskość dużych centrów miejskich (ale Berlin to też zagrożenie) • Duże znaczenie tranzytowe regionu – przebieg europejskiego korytarza transportowego • Policentryczna struktura sieci osadniczej, duże ośrodki miejskie oraz znacząca liczba mniejszych miast • Relatywnie wysoki poziom rozwoju gospodarczego oraz stosunkowo wysoka dynamika rozwojowa • Duże rezerwy zasobów naturalnych • Występowanie dogodnych obszarów dla inwestycji gospodarczych i tworzenia miejsc pracy • Silne ośrodki przemysłowe • Stosunkowo duża koncentracja bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) • Istotny potencjał naukowo-badawczy i akademicki skoncentrowany głównie we Wrocławiu • Wysoka atrakcyjność turystyczna obszaru województwa (w tym w zakresie turystyki uzdrowiskowej) oraz duży potencjał rozwojowy turystyki • Bogate i zróżnicowane walory krajobrazowe i krajoznawcze, w tym o charakterze wielkoprzestrzennym – parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody • Restrukturyzacja rolnictwa w kierunku wzmocnienia funkcji pozaprodukcyjnych na obszarach rolnych • Relatywnie wysoki odsetek ludności w wieku produkcyjnym (65,6%) • Rozwój szkolnictwa wyższego w innych miastach regionu (Jelenia Góra, Legnica, Wałbrzych) • Koncentracja specjalistycznych placówek służby zdrowia (klinik i szpitali specjalistycznych) • Duży potencjał środowisk twórczych i dobra infrastruktura związana z kulturą • Wzrastająca aktywność obywatelska wpływająca na rozwój trzeciego sektora i społeczeństwa obywatelskiego • Gęsta sieć infrastruktury komunikacyjnej • Rozwijający się Międzynarodowy Port Lotniczy Wrocław S.A. • Bogata sieć hydrograficzna i ukształtowanie terenu sprzyjające retencjonowaniu wód i poprawie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego • Rozbudowana współpraca międzyregionalna i międzynarodowa • Znaczne dysproporcje w poziomie rozwoju gospodarczego między różnymi obszarami województwa • Postępująca polaryzacja wewnątrz regionu (Wrocław, LGOM) w zakresie inwestycji • Niska aktywność inwestycyjna sektora MŚP • Wysoki poziom dekapitalizacji majątku trwałego • Brak wykorzystania Odry do celów gospodarczych, transportowych, turystycznych, energetycznych • Wysoki poziom innowacyjności imitacyjnej, niski poziom wydatków na B+R i niski stopień komercjalizacji wyników badań • Relatywnie niski udział absolwentów kierunków ścisłych i niedopasowanie programu nauczania do potrzeb rynku pracy • Zły stan techniczny większości zabytków i infrastruktury turystycznej • Niski poziom usług wsparcia rolnictwa oraz niska aktywność grup i organizacji producenckich oraz rynkowych • Dominacja gospodarstw rolnych nietowarowych • Niski poziom wykorzystania zasobów naturalnych w przetwórstwie regionalnym i słaba pozycja przetwórstwa rolno-spożywczego • Niski poziom rekultywacji obszarów poeksploatacyjnych i poprzemysłowych • Niski przyrost naturalny, ujemne saldo migracji, rosnące wskaźniki obciążenia demograficznego • Duża liczba osób bezrobotnych • Niski poziom kwalifikacji zawodowych oraz niska aktywność zawodowa • Brak zintegrowanego podejścia do rozwiązywania problemów społecznych i niewystarczająca infrastruktura pomocy społecznej • Niekorzystna struktura bazy szpitalnej (wiele szpitali o małej liczbie łóżek, wysokich kosztach funkcjonowania i dużym zadłużeniu) • Wysokie wewnątrzregionalne zróżnicowanie dochodowe • Niewystarczające pokrycie województwa dostępem do Internetu (w tym przede wszystkim szerokopasmowego) • Mały udział produkcji energii ze źródeł odnawialnych • Zdekapitalizowana w stopniu znaczącym infrastruktura energetyczna • Niskie dochody samorządów i możliwości finansowania tworzenia odpowiedniej infrastruktury techniczno-ekonomicznej • Słabe powiązania transportowe ze stolicą kraju oraz w kierunku północnym • Niedostateczna przepustowość sieci infrastruktury transportowej, niedostosowana do rosnących potrzeb oraz znaczna degradacja istniejącej sieci • Brak realizacji koncepcji transportu zintegrowanego w dużych ośrodkach subregionalnych • Niewykorzystany potencjał istniejących linii kolejowych • Zjawisko niekontrolowanej i intensywnej suburbanizacji, zwłaszcza w obszarze metropolitalnym Wrocławia i obszarach innych większych miast regionu • Brak ładu przestrzennego w zagospodarowaniu miejscowości, obszarów i tras komunikacyjnych oraz niski poziom estetyki otoczenia na terenach mieszkaniowych • Deficyty w infrastrukturze ochrony przeciwpowodziowej oraz jej zły stan techniczny • Asymetria rozwojowa pogranicza polsko-czeskiego i polsko-niemieckiego • Brak wspólnych programów rozwojowych

14

Diagnoza prospektywna

• Rosnąca rozpoznawalność regionu ze względu na udział w międzynarodowych oraz światowych imprezach i wydarzeniach • Lokowanie filii i oddziałów korporacji transnarodowych w regionie • Zwiększone zapotrzebowanie na wykorzystanie regionalnych złóż kopalin użytecznych • Unowocześnianie się istniejącej bazy naukowo-badawczej • Rozwój branży turystycznej (w tym turystyki biznesowej i uzdrowiskowej) oraz nowych specjalistycznych usług medycznych • Możliwość wykorzystania Odry do turystyki wodnej • Rozwój nowych technologii ostrzegania przed katastrofami naturalnymi oraz skuteczne zintegrowanie systemu zarządzania kryzysowego • Rozwój społeczeństwa informacyjnego, sektora IT, sieci dostępu do Internetu (w tym przede wszystkim szerokopasmowego) • Wysoki poziom tolerancji wobec odmienności, szczególnie wśród młodzieży • Wykorzystanie nowych technologii energetycznych bazujących na odnawialnych źródłach energii • Możliwość włączenia wewnętrznych systemów infrastruktury technicznej w dostępne przestrzennie ponadregionalne systemy tranzytowe.

• Lepsza koordynacja działań w zakresie modernizacji i rozbudowy sieci przesyłowych • Rozwój wewnątrzkrajowych i międzynarodowych powiązań transportowych • Dalszy wzrost znaczenia tranzytowego regionu • Rozwój multimodalnych centrów logistycznych • Uporządkowanie systemu planowania przestrzennego na poziomie regionalnym i lokalnym • Tworzenie wspólnych transgranicznych kompleksów turystycznych, finansowanych m. in. funduszami europejskimi • Wzrost aktywności władz lokalnych w podejmowaniu współpracy zewnętrznej i wewnętrznej • Realizacja dużych projektów o znaczeniu ponadregionalnym na terytorium Polski Zachodniej • Utrzymywanie się polaryzacji stopnia rozwoju gospodarczego regionu • Obniżanie atrakcyjności inwestycyjnej podregionu sudeckiego • Zmniejszenie możliwości finansowania inwestycji publicznych i pogarszająca się kondycja finansowa gmin • Zmiany w europejskiej polityce spójności w zakresie priorytetowych obszarów interwencji • Utrzymujący się kryzys finansów publicznych w państwach UE • Możliwość relokacji inwestycji zagranicznych do innych państw • Rosnące usieciowienie gospodarek UE przy niskim poziomie zaangażowania polskich podmiotów • Narzucone i ukierunkowane odgórnie finansowanie projektów w nowej perspektywie finansowej UE • Pogarszająca się i niedostosowana do zmieniających się trendów europejskich infrastruktura turystyczna oraz niska atrakcyjność turystyczna (rozpoznawalność regionu w Europie) • Niewystarczający poziom środków na rewitalizację, renowację, rekultywację środowiska • Niekorzystne trendy demograficzne, starzenie się społeczeństwa Unii Europejskiej • Trwałe migracje i odpływ kadry wykwalifikowanej z regionu • Marginalizacja społeczna na obszarach wiejskich i poprzemysłowych • Pogłębiające się niedostosowanie kwalifikacji pracowników do rynku pracy • Ograniczenie aktywności trzeciego sektora • Zahamowanie rozwoju e-administracji • Wzrost kosztów dostarczania usług publicznych na obszary peryferyjne • Utrudnienia prawne w budowie publicznego dostępu do Internetu • Rosnący deficyt energii w obszarze metropolitalnym Wrocławia • Dalsza dekapitalizacja sieci przesyłowych • Niedostateczne uwzględnienie potrzeb transportowych regionu w krajowej polityce transportowej (transport drogowy, kolejowy, wodny śródlądowy) • Konkurencja ze strony rozwijających się regionalnych portów lotniczych w kraju i za granicą • Wydłużanie czasu dojazdu do regionu, w tym z/do ośrodka wojewódzkiego oraz z/do ośrodków subregionalnych • Rozwój alternatywnych szlaków transportowych w krajach sąsiednich • Postępująca niedrożność systemu transportowego, w tym w ośrodku wojewódzkim • Mała rola transportu kolejowego (zwłaszcza towarowego) • Dalsza marginalizacja znaczenia transportowego Odry oraz brak konsekwentnej realizacji Programu dla Odry 2006 • Postępująca degradacja społeczno-gospodarcza części mniejszych ośrodków miejskich • Narastające zjawiska chaotycznej suburbanizacji • Niedostateczne nakłady na systemową ochronę przed powodziami i suszami oraz ich skutkami • Brak realizacji programu operacyjnego Polska Zachodnia • Wzrost konkurencyjności terenów turystycznych za granicą • Globalizacja jako czynnik zmniejszający, niwelujący integrację regionalną i poczucie tożsamości • Reaktywność względem partnerów niemieckich Źródło: Opracowanie własne na podstawie Analiza SWOT Województwa Dolnośląskiego (2012), Wydział Koordynacji Polityki Regionalnej Departament Rozwoju Regionalnego Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Materiał do dyskusji o kierunkach rozwoju regionu.

15

analiza SWOT

szanse

analiza SWOT

ZAGROŻENIA

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

PKB per capita (UE–27 = 100) w %

PKB per capita (Polska = 100) w %

(lata 2000–2009 – dane historyczne; lata 2010–2025 – prognozy WARR dla województwa dolnośląskiego)

(lata 2000–2009 – dane historyczne; lata 2010–2025 – prognozy WARR dla województwa dolnośląskiego)

110

130

realistyczny z nową Strategią

100

realistyczny z nową Strategią

120

realistyczny bez nowej Strategii

90 80

110

70

100

realistyczny bez nowej Strategii

60 90

50 40 2000

2005

80

2010

2015

2020

2025

Źródło: GUS i obliczenia własne na podstawie modelu HERMIN.

2000

2005

2010

2015

2020

2025

Źródło: GUS i obliczenia własne na podstawie modelu HERMIN.

Co może nas czekać?

Przyszłość z SRWD (rozwój skoordynowany) i bez SRWD (rozwój improwizowany) Efektywna implementacja nowej Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego może przyczynić się do wydatnego zdynamizowania tempa rozwoju regionu, a tym samym do szybszego niwelowania luki rozwojowej między województwem a zamożniejszymi regionami europejskimi. Nowa Strategia będzie ponadto umacniać pozycję gospodarczą województwa dolnośląskiego na tle kraju.

W celu uzyskania większej transparentności niniejszego dokumentu oraz wyodrębnienia kluczowych elementów dla części programującej, szczegółowa analiza tendencji charakteryzujących rozwój województwa dolnośląskiego na różnych jego płaszczyznach została ujęta w formie aneksu.

Dolny Śląsk wobec przyszłości: BILANS OTWARCIA I WYZWANIA

Czynniki obiektywne • Region w uprzywilejowanej pozycji geograficznej (narożnikowa ekspozycja na UE), ale atut ten czeka jeszcze na pełniejsze wykorzystanie.

• Znaczący i zróżnicowany przemysł, ale też zdewastowane obszary poprzemysłowe i związane z nimi obszary depresji społecznej.

• Znaczące zasoby surowcowe, niezłe gleby, atrakcyjność turystyczna, ale wykorzystanie tego potencjału pozostawia wiele do życzenia.

• Potwierdzona zdolność do przyciągania inwestorów zewnętrznych, ale opłacona przywilejami, których nie mają przedsiębiorcy już działający.

• Atrakcyjna i rozpoznawalna w świecie metropolia, ale nieco wyalienowana względem regionalnego zaplecza.

• Wyraźny postęp w zakresie modernizacji infrastruktury, ale też ograniczające dalszą swobodę manewru zadłużenie i koszta eksploatacji nowych inwestycji.

• Niewątpliwy rozwój w wielu dziedzinach, ale przesadnie imitacyjna ścieżka rozwoju z licznymi dysonansami.

• Niezły poziom kapitału ludzkiego, ale malejący poziom kapitału społecznego.

Czynniki subiektywne • Niewygasłe animozje subregionalne – niezagojone rany po „rozdarciu dzielnicowym”.

• Europejska zaściankowość, nikła znajomość alternatywnych ścieżek rozwoju (Turcja, Chiny). ­• Uzależnienie dotacyjne, dość powszechne nastawienie, aby otrzymać raczej niż zarobić.

• Koncentracja na turniejowej wizji świata, niedostatki humanistycznej wizji całościowej.

• Deficyt umiejętności współpracy w ramach patologicznej wizji konkurencyjności.

• Zanurzenie w teraźniejszości, niesprecyzowane wizja przyszłości, kompleks „normalności”.

16

Diagnoza prospektywna

• • • •

Infantylizacja „przefajnowanej medialnie” części populacji (trudny partner kompromisów).

Niski poziom publicznej debaty, rzadko wykraczającej poza „chleb i igrzyska”.

Niewątpliwe talenty improwizacyjne, mało jednak przydatne w świecie procedur.

Niewątpliwa kreatywność, ale ukierunkowana bardziej na zmagania z przepisami niż realiami.

Kryzysowe megatrendy • Niepewność geopolityczna (rozmywanie trendów, brak nowych i niedostatek własnych).

• Spirala zadłużeniowa, dylemat: jak rozkręcać wzrost bez szoku inflacyjnego.

• Zapaść demograficzna Zachodu: spadek dynamizmu społecznego, załamanie państwa opiekuńczego.

• Groźba wypowiedzenia kontraktu społecznego gwarantującego spokój za dobrobyt. ­• Regres w zakresie twardych kompetencji jako efekt poprawnej politycznie edukacji. ­• Słabnąca zdolność do generowania innowacji przełomowych.

• Załamywanie się modelu globalizacji zakładającego supremację usług nad produkcją.

• Kryzys przywództwa: od obsesji konkurencji EU–USA do marginalizacji całego Zachodu?

Wyzwania w sferze wartości ­• Z czego zrezygnować, gdy nie starcza na wszystko. Wspólnota wartości jako podstawa dokonywania wyborów – jak ją skleić?

• Ograniczenia modelu zaspokajania potrzeb – jak odróżniać potrzeby od zachcianek?

• Przeszkody w budowaniu konsensusu – jak go odnaleźć między społeczną apatią a zajadłością ruchów jednej sprawy?

• Warta utrwalenia specyfika Dolnego Śląska – jak integrować tożsamości ludzi z tożsamością miejsca?

Wyzwania wewnętrzne Niezależnie od ogólniejszych, choć niekoniecznie odleglejszych wyzwań związanych ze zmianami uwarunkowań zewnętrznych, istnieją wyzwania, które region musi pilnie podjąć we własnym zakresie. Dotyczą one następujących kwestii: Bazy demograficznej – jak zapewnić regionowi dostateczną liczbę aktywnych i przedsiębiorczych mieszkańców, aby życie pozostałych nie zamieniło się w koszmar?

Bazy gospodarczej – co zrobić, aby region mógł żyć i rozwijać się za własne, zarobione pieniądze, a ponadto spłacać długi?

Bazy infrastrukturalnej – jak przywrócić wydolność regionalnemu systemowi komunikacyjnemu i niezawodność systemowi energetycznemu?

Bazy kompetencyjnej – jak uruchomić procesy innowacyjne, które pomogą wyrwać region z niszy niskodochodowego podwykonawstwa?

Bazy samorządności – jak przezwyciężyć bariery proceduralne blokujące podejmowanie inicjatyw i adaptacyjne dostosowania?

Bazy zaufania – jak spowodować, aby w biznesie, polityce, mediach i życiu społecznym przywrócić obowiązywanie podstawowych wartości i jak uzgadniać konsensus pożądanego dobra wspólnego?

W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania należy skorzystać z cennego kapitału doświadczeń nagromadzonego w wyniku popełnianych wcześniej błędów. W szczególności: • przesadnie skupiano się na nowych inwestycjach i dopuszczono do degradacji istniejącej infrastruktury (transport, energetyka); ­• inwestowano bez uwzględnienia budżetowych konsekwencji utrzymania inwestycji; • tolerowano rozproszenie inwestycji niekreujących bezpośrednio istotnej wartości dodanej; ­• zadłużano się, wierząc naiwnie, że szybki wzrost umożliwi bezbolesną spłatę długów; • formalistycznie traktowano politykę innowacyjną, finansując wiele działań pozornych; • nie stworzono nawyków koordynacji działań między sąsiadami, rozwój zakleszczał się w ramach pojedynczych gmin i powiatów; • próbowano dublować sukcesy sąsiadów bez analizy pojemności rynku (np. aquaparki); • zbyt łatwo ustępowano pod presją ruchów jednej sprawy.

17

3

Część programowa STrategii

Obecny kryzys uzmysławia, jak szybko może zmieniać się sytuacja i jak dramatycznie mogą zmieniać się perspektywy

Część programowa STrategii

• • •

Prezentowana Strategia (SRWD) dotyczy okresu 2013–2020 rozważanego w perspektywie pokoleniowej (horyzont 2030–2040).

Deklarując niesprzeczność z podstawowymi dokumentami strategicznymi Polski i UE, SRWD koncentruje się na programowaniu działań na obszarze województwa.

Założenia metodologiczne

Obecny okres uzmysławia, jak szybko może zmieniać się sytuacja i jak dramatycznie mogą zmieniać się perspektywy. Dyskredytuje to strategie bazujące na nawykach długookresowego szczegółowego planowania. Strategia powinna określać wartości, którym rozwój ma służyć i budować struktury, które sposób realizacji tych wartości płynnie dostosują do zmieniających się warunków. Skuteczna strategia musi mieć charakter adaptacyjny i nie zawierać zbyt szczegółowych propozycji, pozostawiając niezbędną swobodę do tworzenia programów i projektów wykonawczych.

•

•

•

Samorząd województwa jest wyrazicielem aspiracji i interesów mieszkańców. SRWD odnosi się całościowo do problemów rozwoju Dolnego Śląska, wskazując również takie kierunki zmian, które wymagają współpracy działających na Dolnym Śląsku podmiotów i samych Dolnoślązaków.

Ogólnoświatowy kryzys gospodarczy ogranicza możliwości finansowania polityki rozwoju. Dodatkowo doświadczenia europejskie i polskie w jej dotychczasowej realizacji jasno wskazują, że w nadchodzącym okresie konieczna jest daleko idąca koncentracja interwencji publicznych na projektach i zadaniach kluczowych, ponadlokalnych i o wysokiej wartości dodanej.

Ograniczenie możliwości finansowania rozwoju powoduje również konieczność wykorzystywania partnerstwa publiczno-publicznego (ppp) i publiczno-prywatnego (PPP) jako istotnego źródła finansowania.

Strategia będzie skuteczniejsza, jeśli efektywnie sięgnie do tych źródeł w ramach wzmocnienia współpracy wszystkich partnerów publicznych i prywatnych dla dobra regionu.

Ogólnoświatowy kryzys gospodarczy ogranicza możliwości finansowania polityki rozwoju, co powoduje konieczność wykorzystywania partnerstwa publiczno-publicznego (ppp) i publiczno-prywatnego partnerstwa (PPP) jako istotnego źródła finansowania.

Prowadzenie jednolitych polityk wyłącznie w granicach administracyjnych województw jest działaniem zbyt rozproszonym o niskiej efektywności. Problemy rozwojowe grupują się obszarowo bez uwzględniania granic administracyjnych województw, powiatów i gmin. Dobra i nowoczesna strategia odchodzi od takiego podejścia i proponuje zróżnicowane terytorialnie działania i instrumenty adekwatne do potrzeb identyfikowanych obszarów problemowych. Nowoczesna strategia dla Dolnego Śląska będzie proponowała terytorializację działań rozwojowych poprzez identyfikację obszarów strategicznej interwencji (OSI), które wydzielą z regionu częściowo nakładające się na siebie terytoria o jednorodnych problemach rozwojowych.

Pierwotnym źródłem rozwoju była zawsze inteligencja i pasja jednostek znajdujących wsparcie w swojej zbiorowości. Duży potencjał spontanicznego, oddolnego rozwoju ujawnił się wyraziście tuż po zapoczątkowaniu zmiany systemowej w naszym kraju. Potencjał ten został szybko zneutralizowany, aby nie zakłócał programu odgórnie przeprowadzanej modernizacji. Po dwudziestu latach możliwości takiej modernizacji się wyczerpują.

W perspektywie niecałej dekady wyczerpią się też możliwości zewnętrznego jej finansowania. W tej sytuacji kierunki rozwoju Dolnego Śląska w najbliższych latach powinny być podporządkowane misji, którą jest: •

Misja

Odblokowanie potencjału spontanicznego rozwoju

W nieodległej przyszłości rozwój regionu zależeć będzie od aktywizacji czynników wewnętrznych i od wewnętrznie wypracowanych środków na rozwój. Główna rola przypadnie ludziom z inicjatywą, wizją i charakterem. Rolą samorządu jest ukierunkowywanie energii tych osób na cele skojarzone z dobrem wspólnym oraz usuwanie przeszkód w ich działalności. Ich sukcesy zapewnią regionowi rozwój i w ten lub inny sposób poszerzą bazę podatkową samorządów. Bez ich sukcesów zabraknie środków, również na cele społeczne i promocyjne.

Realizacja takiej misji samorządu regionalnego wymaga następujących działań: • budowania konsensusu w rozumieniu dobra wspólnego regionu, • blokowania aktywności naruszających dobro wspólne,

19

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

• •

wspierania przedsięwzięć pomnażających dobro wspólne, poszerzania przestrzeni wolności inicjatyw i egzekwowania reguł fair play.

Cele te są poza zakresem możliwości struktur urzędowych. Konieczne jest powstanie porozumień dla rozwoju – forów nieformalnej współpracy głównych animatorów życia regionu, weryfikujących swoje poczynania przed opinią publiczną. Samorządowcy, biznesmeni, eksperci i wizjonerzy muszą się porozumiewać ponad barierami egoistycznych interesów. Przy pełnej świadomości trudności, a nawet niebezpieczeństw takiego rozwiązania – nie ma innej możliwości. Nieprecyzyjne terminy, takie jak „reputacja” i „zaufanie”, muszą ponownie nabrać praktycznego sensu w sferze publicznej. Samo życie jest przecież mało transparentnym procesem na granicy ładu i chaosu.

Okres 2012–2020 powinien przygotować województwo dolnośląskie do funkcjonowania w rzeczywistości postdotacyjnej. Ostatnią transzę dotacyjną należy wykorzystać do obniżenia głównych barier rozwoju regionu. Potrzebne są nowe umiejętności urzędników. Samorządowcy muszą wyjść z roli administrujących rozwojem. Muszą odnaleźć się w roli uczestników zespołowej gry o przyszłość.

Podstawowe cele rozwoju w okresie objętym strategią to: • Dolny Śląsk dysponuje znacznym w skali kraju potencjałem rozwoju. Ma zróżnicowaną gospodarkę, złoża surowców i dobre gleby. Jest atrakcyjny kulturowo, krajobrazowo i inwestycyjnie. Położenie i sieć połączeń czyni go przyczółkiem Polski w Unii Europejskiej. Ma żywotną i rozpoznawalną metropolię. Może kształcić profesjonalistów w pełnym spektrum zawodów. Celem Strategii jest uaktywnienie regionalnych atutów.

• Rozwój Dolnego Śląska napotyka na szereg barier. Znaczące obszary są wyłączone z procesów modernizacji i odcięte od miejsc pracy. Regionalna sieć transportowa jest w kiepskim stanie. Zachodzi degradacja sieci osiedleńczej. Formalistyczne przesztywnienie psuje edukację i służbę zdrowia. Dysonanse cywilizacyjne zmniejszają atrakcyjność regionu dla mieszkańców i przybyszów. Wciąż niekompletna tożsamość ogranicza aktywność społeczną. Samorządy lokalne cierpią na brak umiejętności współpracy.

Celem Strategii jest obniżanie barier rozwoju.

• Po transformacji systemowej, politykę rozwoju zdominowała idea modernizacji oparta na przejmowaniu unijnych wzorców i funduszy. Ta faza zbliża się do końca. Szereg wzorców europejskich unieważnia kryzys, dotacje skończą się za kilka lat. Należy myśleć i działać bardziej autonomicznie. Trzeba będzie świadomie wybierać kierunki rozwoju i finansować je z wypracowanych w regionie środków. Celem pragmatycznym Strategii jest poszerzanie bazy podatkowej regionu bez zwiększania jednostkowych obciążeń podatkowych.

• Samorządowa polityka gospodarcza sprowadzała się głównie do przyciągania zagranicznego kapitału.

Względnie dobre efekty działania stref ekonomicznych nie rozwiewają wątpliwości związanych z psuciem rynku przez rozdawnictwo przywilejów. Polityka preferencji powinna się przesuwać z firm cudzych na miejscowe. Strategia będzie wspomagać zakorzenianie się firm na Dolnym Śląsku.

• Dotychczasowe programowanie rozwoju Dolnego Śląska nie było wolne od błędów. Polityka i wygoda urzędnicza odgrywały zbyt dużą rolę w decyzjach o rozdziale środków. Dochodziło do zbytniego rozpraszania inwestycji. Za dużo uwagi poświęcono spektaklom, za mało pracy organicznej. W atmosferze zakupowej euforii inwestowano w projekty bardziej efektowne niż użyteczne. Poziom zadłużenia ogranicza już przyszłą swobodę manewru. Strategia powinna zapewniać, że tego typu błędy nie będą powtarzane.

• Demografia to najistotniejszy czynnik wyznaczający perspektywy rozwoju Dolnego Śląska. Efekty spadku liczby urodzin oraz emigracji za chlebem i za karierą rzutują już negatywnie na witalność społeczeństwa i perspektywy pogodnej starości. Potrzeba wielostronnych działań ukierunkowanych na rodzinę (praca i mieszkania dla młodych, godzenie macierzyństwa z zatrudnieniem kobiet), tworzenia przyjaznego środowiska zamieszkania (równoważącego lepsze warunki płacowe za granicą), polityki imigracyjnej ukierunkowanej na bliskie kulturowo Polsce kraje Europy Środkowo-Wschodniej itd. Ostatecznym celem Strategii jest rozkwit życia na Dolnym Śląsku.

20

Część programowa STrategii

Region nie jest korporacją, której wizja ma stymulować pracowników do uzyskania sukcesu zewnętrznego, wymiarowanego zyskiem. Sukces regionu mierzony jest satysfakcją mieszkańców, że żyją właśnie w tym miejscu, że mogą w nim realizować swoje aspiracje, że dobra przyszłość czeka w nim również ich dzieci.

Rozwojowi naszego regionu powinna przyświecać wizja:

wizja

Dolny Śląsk dobrym miejscem do życia

Organizatorem rozwoju Dolnego Śląska jest Samorząd Województwa funkcjonujący na zasadzie pomocniczości (nad układem gmin i powiatów Dolnego Śląska, w ramach RP i UE). Do skutecznego działania wymaga on następujących struktur: • operacyjnych, zarządzających infrastrukturą (utrzymanie i inwestycje); • zadaniowych, funkcjonujących przejściowo (wyłanianych w ramach „gry o region”); • negocjacyjnych, integrujących działania gmin i powiatów (w ramach subregionów i obszarów funkcjonalnych); • partnerskich, organizujących współpracę interregionalną (krajową i europejską); • konsultacyjnych, wykorzystujących zaplecze eksperckie (zarządzanie przyszłością); • nieformalnych, tworzących „porozumienia dla rozwoju” (biznes, nauka, samorząd); • dialogu, komunikacji społecznej (analiza opinii publicznej, różne poziomy debaty publicznej); • proceduralnych, realizujących zadania bieżące (w tym zlecone przez rząd RP i UE).

Domena działalności systemu samorządowego obejmuje tworzenie warunków rozwoju, programowanie rozwoju i nadawanie sensu rozwojowi rozumianemu jako: • budowa wspólnoty regionalnej (integrującej wspólnoty mniejsze, zintegrowanej z większymi), • stymulowanie rozwoju regionu (wyzwalanie inicjatyw, montaż środków), • formowanie struktury przestrzennej regionu (godzenie nowoczesności z tradycją), • harmonizowanie działań gmin i powiatów (regionalna synergia i funkcjonalność), • zapewnienie odpowiednich usług publicznych (w odpowiednim standardzie), • realizacja zadań zleconych (przez rząd RP i wiążące umowy).

Kluczowe kompetencje potrzebne w stymulowaniu i programowaniu rozwoju obejmują: • łączenie wiedzy i pragmatyzmu (otwartość na idee, pilnowanie realiów); • kojarzenie rygoryzmu z empatią (tępienie nadużyć, tolerancja dla błędów); • sumienne zarządzanie majątkiem (systematyczne przeciwdziałanie dekapitalizacji); • utrzymywanie balansu między konkurencją i kooperacją (kooperacja jako wartość dodana); • organizowanie współpracy regionalnych aktorów (idea „gry o region”); • stymulowanie kultury eksperymentu (innowacje przewidywalne nie są innowacjami); • artykułowanie dobra wspólnego (w kategoriach usuwania i stawiania ograniczeń); • udrażnianie komunikacji społecznej (współpraca z mediami, sprawność w sieci); • ekspresja interesów regionu (budowanie koalicji wewnętrznych i zewnętrznych); • całościowe rozeznanie sytuacji w regionie i otoczeniu (systematycznie aktualizowane); • wiązanie działań bieżących z ogólną wizją rozwoju (wymóg odwołań do Strategii).

Standardy sukcesu odnoszące się do stopnia realizacji wizji są wielowymiarowe i obejmują: • właściwy profil demograficzny i pozytywny bilans migracji (również jakościowo); • prężna, regionalnie zakorzeniona gospodarka (od wabienia do oswajania kapitału); • odporność na zagrożenia ekonomiczne, przyrodnicze i społeczne (adaptacyjność); • przyrost kapitału ludzkiego i społecznego (od zachowań imitacyjnych do inteligentnych); • autentyczny regionalny system innowacyjny (od formy do istoty rzeczy); • przyzwoity poziom konsumpcji (łagodzenie ostentacji pierwszego pokolenia dorobkiewiczów i nietolerowanie standardów życia wsi popegeerowskich);

21

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

• • • • •

dobry stan środowiska kulturowego i naturalnego (wskaźniki partycypacyjne); wyrazista i pozytywna tożsamość (obywateli, nie kibiców); wysoki poziom aktywności obywatelskiej (konstruktywnej, nie roszczeniowej); konsensus strategiczny (wspólnota wizji i aprobata dla wybranego wektora rozwoju); sumaryczna użyteczność (wewnętrzna dla mieszkańców, zewnętrzna dla Polski i Europy).

Odpowiedzialność władz samorządowych jest wielopoziomowa i dotyczy: ­• mieszkańców (przysłowiowa ciepła woda w kranie i podobne); • społeczeństwa (utrzymanie standardów rzetelności, przyzwoitości, kooperacji); ­• przyszłego pokolenia (otwarte opcje wyboru i środki na ich realizację – długi!); • środowiska (zostawić to miejsce w stanie lepszym niż się zastało); • Polski, Europy i cywilizacji (przekazanie i wzbogacenie dziedzictwa kulturowego).

22

Część programowa STrategii

6 Priorytetów: OBNIŻANIE BARIER ROZWOJU Priorytety rozwoju Dolnego Śląska mają charakter korekcyjny, są ukierunkowane na usunięcie regionalnych dysfunkcjonalności i ogólne zharmonizowanie czynników rozwoju Dolnego Śląska.

Priorytety te będą stanowić jednocześnie kierunki interwencji w rozumieniu ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju1.

Ustala się następujące priorytety: 1. Endogenne nad egzogennym Przygotowanie do funkcjonowania w okresie postdotacyjnym.

2. Integracja funkcjonalna regionu Usunięcie barier utrudniających harmonijny rozwój regionu i ograniczających aspiracje jego mieszkańców.

3. Regeneracja tkanki wspólnotowej Odbudowa więzi społecznych bazujących na spójnym systemie wartości i umożliwiających działania na rzecz dobra wspólnego.

4. Implementacja „Gry o region” Stworzenie ram do kooperacji regionalnych firm, instytucji oraz osób w rozwiązywaniu problemów Dolnego Śląska.

5. Ekspresja interesów regionu Działania opiniotwórcze i inicjatywy prawne zmierzające do ulepszenia polskiego systemu regionalnego zgodnie z zasadą pomocniczości.

6. Egzekwowanie „antypriorytetów” Zdecydowane unikanie działań prowadzących do rozpraszania i marnotrawienia środków na rozwój.

Realizacja tych priorytetów powinna stworzyć sytuację, w której po odłączeniu dotacyjnej kroplówki Dolny Śląsk pewnie stanie na własnych nogach i będzie mógł skutecznie zarządzać swoim rozwojem. Priorytetem pierwszym i jednocześnie horyzontalnym jest doprowadzenie do sytuacji, w której zaistnieje prymat wewnętrznych czynników rozwoju nad zewnętrznymi. Programowanie i finansowanie rozwoju regionu będzie się odbywać głównie w oparciu o własne środki i własną hierarchię potrzeb.

1

Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (tj. Dz.U. 2009 Nr 84 poz. 712 z pozn. zm.)

23

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Priorytet 1. Endogenne nad egzogennym Absorpcja funduszy pomocowych UE w pierwszej dekadzie XXI wieku była głównym wyzwaniem rządu i samorządów w Polsce. Aktualnie na czoło zadań Samorządu Województwa wysuwa się przygotowanie do funkcjonowania w okresie postdotacyjnym.

Programowanie rozwoju regionalnego w Polsce pierwszej dekady XXI wieku zdominowane było przez fundusze pomocowe UE. Absorpcja tych środków stanowiła główne wyzwanie organizacyjne, a cele rozwoju ustalano głównie pod kątem unijnych kryteriów. Na początku drugiej dekady wiadomo już, że ta faza rozwoju dobiega końca, choć nie wiadomo jeszcze, jak szybki i jak gwałtowny będzie to koniec. Na czoło zadań samorządu województwa wysuwa się przygotowanie do funkcjonowania w okresie postdotacyjnym.

Fundusze europejskie przyniosły polskim regionom istotny impuls rozwojowy, stworzyły też jednak praktyki i przyzwyczajenia, które mogą okazać się bardzo kłopotliwe w przyszłości.

Fundusze europejskie przyniosły polskim regionom istotny impuls rozwojowy, stworzyły też jednak praktyki i przyzwyczajenia, które mogą okazać się bardzo kłopotliwe w przyszłości.

Trzeba wyciągać z nich wnioski i wprowadzać korekty.

• Nastąpiło w nieznanej wcześniej skali przesztywnienie proceduralne. Przygotowanie prawne trwa często dłużej niż fizyczna realizacja, a i koszty zaczynają się do siebie zbliżać. Procedury zamówień publicznych wyeliminowały z obiegu kategorie zaufania i reputacji. Bardzo trudno dostosować realizowane przedsięwzięcia do zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych. Należy w miarę możliwości te procesy odwracać oraz walczyć o poszerzenie takich możliwości.

• Pieniądze dotacyjne płyną nierzadko na cele odległe od tych, na które warto by wydawać własne pieniądze. W wielu projektach (związanych np. ze szkoleniami, specyficznie pojmowanymi innowacjami, ekologią i społecznymi transformacjami) występuje wyraźna przewaga ideologii i inżynierii społecznej nad zdrowym rozsądkiem. Nie wolno dopuszczać do marnowania pieniędzy, nawet jeśli są to cudze pieniądze.

• Przewlekłość przygotowań wstępnych i presja terminów końcowych doprowadziły do kumulacji inwestycji. Przy ograniczonych mocach przerobowych spowodowało to dominację popytu, kompromisy jakościowe i wzrost cen, który pochłonął dużą część pozyskanych środków. Należy być przygotowanym na konsekwencje nagłego obniżenia popytu inwestycyjnego samorządów.

• Poważną konsekwencją zasilania finansowego z Unii są zaniechane reformy wewnętrzne. Przeznaczając cudze środki na rozwój, z własnych finansowano zastój, kupując sobie spokój społeczny i aprobatę.

Odkładane do „jeszcze lepszych czasów” reformy przychodzi realizować w „gorszych czasach” i przy bardziej rozbudzonych oczekiwaniach.

• W euforii dotacyjnej nie poświęcano uwagi kosztom utrzymania nowych inwestycji, zwłaszcza tych zrealizowanych w „standardach europejskich”. W wielu przypadkach koszty te położą się brzemieniem na budżetach samorządów, poważnie ograniczając ich swobodę manewru. Należy nastawiać się na standardy, na które nas stać.

• Boom budowlany pogłębił jeszcze strukturalną niemoc dbania o już zbudowane. Warto porównać koszty budowy autostrad z kosztami odtworzenia zdemolowanych przez zaniedbania dróg lokalnych. Nie warto budować nowego, jeśli nie potrafi się zadbać o stare.

• Koncentracja na dotacyjnej modernizacji doprowadziła do wyuczonej bezradności w traktowaniu problemów lokalnych. Bywa, że nowoczesne miasto szuka dotacji na remont dachu budowli wzniesionej własnym kosztem przez mieszkańców małej średniowiecznej osady. Musimy wiedzieć więcej o bezdotacyjnych karierach Chin, Turcji, Brazylii itp. Ich doświadczenia mogą lepiej pasować do polskich realiów niż praktyki najbogatszych.

W najbliższych latach niezbędne jest przestawienie uwagi z pozyskiwania i dystrybuowania funduszy europejskich na rozwój bazujący na zasobach własnych. Stawia to na porządku dziennym następujące niełatwe kwestie: • Rozwijanie regionalnej bazy podatkowej jako podstawy finansowania działań rozwojowych samorządów. Idzie tu nie tyle o organizowanie strumieni zasilania finansowego, co można zrobić na różne sposoby. Istota sprawy polega na skonstruowaniu możliwie czytelnych relacji przyczynowo-skutkowych, które pozwolą uczyć się na błędach. Regiony muszą czerpać korzyści z prowadzenia prawidłowej polityki i ponosić straty z powodu zaniedbań.

24

Część programowa STrategii

•

•

•

Obniżanie barier przedsiębiorczości przez ułatwianie startu nowych firm i mechanizmy wsparcia w okresie inkubacji. W szczególności należy ograniczyć szaleństwa certyfikacyjne i patologie przetargowe. Istniejące praktyki skutecznie eliminują z rynku firmy kompetentne, ale niemające rozbudowanego zaplecza prawniczego. W rezultacie prawdziwi wykonawcy dostają lub nie dostają zwrotu kosztów, a główne zyski trafiają do proceduralnych pośredników.

Uczytelnienie sygnałów rynkowych. Strefy ekonomiczne sprawdziły się w praktyce, ale jednocześnie poważnie deformują działania wolnego rynku. Podobnie jak system dotacyjny, dają one przewagę konkurencyjną wynikającą raczej z pozyskania przywileju niż jakości produkcji i usług. Przekierowuje to aktywność innowacyjną przedsiębiorców ze sfery realnej na formalną. Korzystne uwarunkowania prawne dostępne w strefach powinny obowiązywać powszechnie.

Wspieranie produkcji przemysłowej. Postępujący wzrost kosztów pracy w krajach azjatyckich, coraz większa konieczność szybkiego reagowania na zmiany w popycie konsumenckim wymagająca bliskości rynków zbytu otwierają w przyszłości drogę do procesu reindustrializacji. Zróżnicowany i w wielu branżach dobrze rozwinięty sektor przemysłowy w regionie (dolnośląskie charakteryzuje się najwyższym udziałem przemysłu w WDB w Polsce) stanowić może atut województwa pozwalający mu szybko i efektywnie zaabsorbować nowe moce produkcyjne i z zyskiem dyskontować już istniejące. Pielęgnowanie przemysłu powinno więc być działaniem o charakterze strategicznym. W szczególności powinno to dotyczyć istniejących specjalizacji dolnośląskich, takich jak: produkcja na rzecz przemysłu samochodowego, wytwarzanie AGD, a w zakresie hi-tech w działalnościach gospodarczych związanych z sektorem IT (Information technology).

Przestawienie regionu na tory rozwoju opartego na własnych zasobach wymaga daleko idącej zmiany kompetencji i mentalności decydentów oraz administratorów samorządowych.

• Promowanie reputacji. Oparcie rozwoju regionalnego na mechanizmach rynkowych wymaga przywrócenia znaczenia reputacji firmy. Budowana przez lata reputacja powinna mieć istotne znaczenie w przetargach, w dobieraniu partnerów do konsorcjów publiczno-prywatnych oraz przy uwzględnianiu głosu firm w debatach nad kierunkami rozwoju regionu.

• Promowanie zakorzenienia. Polityka wabienia inwestorów zewnętrznych przywilejami, które w efekcie dyskryminowały lokalny biznes na rynku pracy i w kosztach produkcji, powinna ulec odwróceniu. Celem powinno być trwałe zakorzenianie biznesu w regionie, co ogranicza w jakiś sposób bieżącą efektywność, ale daje też szansę przetrwania ciężkich czasów.

• Promowanie przedsiębiorczości. Potrzebne jest zrozumienie, że kapitalizm to nie tylko miejsca pracy, ale również kapitaliści. Samorządy muszą umieć rozmawiać z wybitnymi przedsiębiorcami, uwzględniać ich opinie, wciągać w lokalne przedsięwzięcia i otaczać szacunkiem. Obawa przed pomówieniami korupcyjnymi nie może paraliżować funkcjonowania koalicji lokalnych elit dla dobra regionu. Jednocześnie zarówno udowodnione przypadki korupcji, jak i autorstwa bezzasadnych pomówień korupcyjnych, powinny skutecznie eliminować takich delikwentów z życia publicznego.

Zmiany te będą wymagały wiele wysiłku i inteligencji, ale są też szansą dla osób obsługujących dziś rozdział grantów i funduszy europejskich na zatrudnienie w okresie postdotacyjnym.

Priorytet 2. Integracja funkcjonalna REGIONU

Na rozwoju Dolnego Śląska kładzie się cieniem chaotyczne rozdawnictwo inwestycji motywowane względami politycznymi i prestiżowymi. Funkcjonalność tych inwestycji bywała wątpliwa, efekt synergii niewielki, a odbiór społeczny demoralizujący. Sama praktyka rozdawnictwa przyczyniała się natomiast do zaniku gospodarności (sukces przychodził z góry) i współpracy z sąsiadami (konkurencji o rozdawane zasoby). Rozproszenie środków wygenerowało łaciatą strukturę regionu (nie tylko DŚ), w którym enklawy nowoczesności kontrastują ze zdegradowanym otoczeniem. Celem Strategii musi być przerwanie i odwrócenie takich praktyk.

25

Przestawienie regionu na tory rozwoju opartego na własnych zasobach wymaga daleko idącej zmiany kompetencji ORAZ mentalności decydentów i administratorów samorządowych.

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Realizowane i wspierane przez region inwestycje muszą być ukierunkowane na likwidację wąskich gardeł rozwoju Dolnego Śląska i zapewniać szybki wzrost efektywności. Nie muszą gwarantować najwyższych standardów – wystarczą dobre, choć nie należy blokować możliwości ich poprawy w przyszłości. Potrzebna jest koncentracja na zintegrowanych działaniach o wysokiej wartości dodanej. W decyzjach o lokalizacji inwestycji należy premiować gotowość sąsiedzkich samorządów lokalnych do współpracy i uwzględniać ich deklarowany udział własny.

Działając na rzecz optymistycznej wizji rozwoju, nie wolno zapominać o konieczności zapewnienia funkcjonowania regionu w razie poważnych perturbacji wewnętrznych i zewnętrznych.

Dolny Śląsk ma w żywej pamięci epidemie i powodzie, trudności aprowizacyjne i przerwy w dostawach energii. Obecna sytuacja globalna zmuszać będzie zapewne do wypośrodkowania między rozwojem a przetrwaniem.

Kluczowe dla przyszłości Dolnego Śląska projekty wymienione są w odrębnym rozdziale 7. Ich lista powinna ulegać systematycznej weryfikacji i niezbędnym modyfikacjom. W tym miejscu wskazane zostaną ogólnie cele działań integrujących region.

Dostępność. W okresie po przystąpieniu do UE nastąpiła zauważalna poprawa dostępności miast europejskich i świata (mierzonych czasem podróży), przede wszystkim w połączeniach z Wrocławiem oraz miastami leżącymi wzdłuż autostrady A4. Należy obecnie podjąć zdecydowane działania na rzecz poprawy dostępności (czasu podróży) do dużych ośrodków miejskich województwa dla wszystkich mieszkańców miast i miasteczek oraz terenów wiejskich Dolnego Śląska.

Dojazdy do pracy. Musi powstać powszechnie dostępny, niezawodny, wygodny i tani system komunikacji zapewniający dojazdy do pracy i nauki. To jedyne rozwiązanie, które łączy w sobie wyrównywanie szans życiowych mieszkańców różnych części regionu, uodparnia na fluktuacje na rynku pracy, obniża koszty pozyskiwania mieszkań i ratuje przed dekapitalizacją zasoby urbanistyczne Dolnego Śląska. System powinien integrować różne rodzaje transportu z preferencją dla transportu szynowego i powinien być nastawiony na wyeliminowanie potrzeby używania samochodów osobowych w obszarach zurbanizowanych.

Dostępność usług podstawowych. Musi powstać głęboko zróżnicowany, ale pełny system rzetelnej edukacji – od przedszkola do doktoratu. Monitorowanie jakości kształcenia musi uwzględniać długookresową karierę absolwentów. Musi powstać regionalny, zróżnicowany organizacyjnie, ale zintegrowany funkcjonalnie system ratowania zdrowia, dysponujący pełną gamą usług medycznych. Opóźnienia w dostępie do usług, które pogarszają stan zdrowia, muszą być eliminowane. Należy uzyskać wysoką pewność dostaw energii elektrycznej i systematycznie usuwać blokujące rozwój niedobory mocy. Należy mocno osadzić region w przestrzeni informacyjnej. Pod względem dostępności i kosztów dostęp do szerokopasmowego Internetu powinien przypominać dostęp do wodociągów, z licznymi publicznymi fontannami WiFi. Należy rozwijać synergię Wrocławia z jego regionalnym zapleczem.

Warunki dla rozwoju gospodarki. Potrzebna jest pilna rewitalizacja regionalnej infrastruktury transportu szynowego, kołowego, a także reanimacja infrastruktury transportu śródlądowego wodnego. Należy zapewnić przelotowość dla transportu ciężkiego (wymuszając jednocześnie ochronę dróg przed przeciążeniami). Trzeba usprawnić połączenia głównych miast regionu z autostradą. Potrzebne są szybkie połączenia Wrocławia ze stolicami Polski, Niemiec i Czech. Potrzebna jest dostępność kompleksowych usług logistycznych. Konieczna jest aktywizacja potencjału rolniczego regionu obejmująca cały łańcuch przetwórczy. Nieodzowny jest sprawny system gospodarki odpadami. Powinno się budować odporność kryzysową regionu, sprzyjając dywersyfikacji produkcji i uzyskaniu podstawowej samowystarczalności regionalnej w zakresie żywności i dostaw energii. Ład przestrzenny. Dolny Śląsk musi być regionem funkcjonalnym. Potrzebna jest racjonalizacja sieci komunikacyjnych i osiedleńczych. Konieczne jest ograniczenie niekontrolowanej suburbanizacji otoczeń miast i regresu mniejszych miejscowości w stronę ulicówek. Konieczne jest wypracowanie sensownego kompromisu między sferą bytową, gospodarczą i przyrodniczą. Dolnemu Śląskowi potrzebna jest estetyczna rewaloryzacja. Należy ograniczać chaotyczność zabudowy i agresję wizualną reklam. No-

26

Część programowa STrategii

woczesność powinna harmonizować z tłem historycznym i przyrodniczym. Należy przywrócić atrakcyjność krajobrazowej perspektywy (zwłaszcza, ale nie tylko w Sudetach). Do wykreowania pozytywnego wizerunku regionu krytycznie niezbędna jest poprawa standardów cywilizacyjnych zachowań w przestrzeni publicznej.

Terytorializacja polityki rozwoju Integracja funkcjonalna regionu nie może ignorować specyficznych różnic występujących między poszczególnymi obszarami Dolnego Śląska. Na podstawie istniejącego rozeznania oraz w odniesieniu do wytycznych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego2 można wyróżnić wstępnie pewną grupę funkcjonalnych subregionów.

Stanowią one obszary strategicznej interwencji (OSI) o szczególnych zjawiskach z zakresu gospodarki przestrzennej lub występowania konfliktów przestrzennych, które charakteryzują się pewnymi dysfunkcjami ze względu na warunki geograficzne lub poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Zaliczyć można do nich w porządku alfabetycznym: Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy (patrz Mapa, obszar 2) obejmujący gminy i powiaty Zagłębia Miedziowego oraz przyległe administracyjnie JST, których pomyślność jest silnie związana z rozwojem KGHM. Rozwój obszaru jest zagrożony wyczerpywaniem się złóż miedzi i srebra oraz słabnącym znaczeniem potencjału produkcyjnego KGHM. Zagrożenia i szanse rozwojowe dla tego obszaru wynikają również z możliwości podjęcia eksploatacji złóż węgla brunatnego w okolicach Legnicy.

Pas Doliny Odry (patrz Mapa, obszar 10) obejmujący JST położone nad Odrą, w przypadku których rozwój oraz duża koncentracja osadnictwa w pobliżu rzeki zwiększają zagrożenie powodziowe. Szanse rozwoju mogą się wiązać w przypadku tego obszaru z udostępnieniem Odry dla transportu i turystyki.

Pogranicze polsko-niemieckie (patrz Mapa, obszar 5) – obejmujący JST leżące przy granicy zachodniej regionu, które mogą na co dzień wykorzystywać atuty współpracy transgranicznej, ale z drugiej strony zagrożone są „wysysaniem” siły roboczej w kierunku Niemiec.

Przedgórze Sudeckie i Sudety (patrz Mapa, obszar 6) obejmujący JST na południu województwa, które mają wspólne interesy związane z eksploatacją surowców mineralnych i rozwojem rolnictwa, a których pomyślność zależy w dużej mierze od wypromowania atrakcyjnej oferty turystycznej i wypoczynkowej oraz efektywnej współpracy z krajami (województwami) czeskimi. Obszary te cechują się wieloma barierami rozwojowymi, wynikającymi m.in. z depopulacji tych terenów, dużego bezrobocia czy braku możliwości prowadzenia inwestycji prorozwojowych i infrastrukturalnych (specyfika terenów górskich i podgórskich, tereny przyrodnicze chronione prawnie).

Wrocławski Obszar Metropolitalny (patrz Mapa, obszar 1) obejmujący Wrocław i przyległe miejscowości, których pomyślność jest ściśle związana z rozwojem Wrocławia. Obszar odznacza się znaczącym zagęszczeniem ludności, szczególnie w miejscowościach otaczających Wrocław, prowadzącym do intensywnych zmian struktury użytkowania gruntów, a w efekcie do tworzenia niespójnego układu przestrzennego (obszary aktywności gospodarczej, rozległe kompleksy zabudowy jednorodzinnej).

Zagrożeniem dla tych terenów jest również niekontrolowane zagospodarowanie dolin rzecznych oraz słabo rozwinięty system komunikacyjno-transportowy.

Do powyższej grupy subregionów funkcjonalnych OSI należy również zaliczyć pozostałe obszary wzrostu, obszary potencjalnego wzrostu, obszary wymagające restrukturyzacji oraz dotknięte problemami środowiskowymi, jak również obszary peryferyjne województwa i zapóźnione w rozwoju. Zaliczyć do nich można: Kotlinę Kłodzką (patrz Mapa, obszar 7), która jest jednym z obszarów Dolnego Śląska o najniższej dostępności transportowej (dojazd do stolicy regionu w czasie minimum 90 min – realnie 120 min). Rozwój tych terenów hamowany jest poprzez naturalne przeszkody geograficzne, niską gęstość zaludnienia oraz zły stan infrastruktury komunikacyjnej. Dużym problemem tego obszaru jest również duże zagrożenie powodziowe (podgórska i górska część południowa dorzecza środkowej Odry).

2 Zgodnie z przewodnikiem Ministerstwa Rozwoju Regionalnego „Aktualizacja strategii rozwoju województw z uwzględnieniem uwarunkowań krajowych i unijnych. Przewodnik” (2011), strategie rozwoju województw powinny identyfikować Obszary Strategicznej Interwencji (OSI), natomiast plany zagospodarowania przestrzennego województw powinny je delimitować w przestrzeni.

27

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Worek Turoszowski (patrz Mapa, obszar 9) zlokalizowany w południowej części powiatu zgorzeleckiego, o dużych zagrożeniach związanych z przekształcaniem krajobrazowym środowiska naturalnego oraz zmianami lokalnej sieci hydrograficznej (wydobycie węgla brunatnego), które w efekcie powodują zmiany ilościowe i jakościowe zasobów wodnych w obszarze zlewni Nysy Łużyckiej.

Aglomerację Wałbrzyską (patrz Mapa, obszar 4) to obszar obejmujący gminy powiatu wałbrzyskiego, charakteryzujące się dużą degradacją społeczną, gospodarczą, przestrzenną i środowiskową, co wynika z utraty dotychczasowych funkcji pełnionych przez ten obszar (zaprzestanie wydobycia węgla kamiennego). W obszarze ma miejsce znaczna degradacja środowiska naturalnego, wynikająca z przeszłej działalności antropogenicznej oraz wolnego tempa rekultywacji i rewitalizacji terenów zdegradowanych, duże bezrobocie oraz znaczne minusowe saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych.

Pas autostrady A4 (patrz Mapa, obszar 3) obejmujący gminy i powiaty położone wzdłuż dolnośląskiego odcinka autostrady A4. Rosnącym problemem tego obszaru, który dopiero zaczyna się uwidaczniać, jest znaczna intensyfikacja działalności gospodarczej wzdłuż pasa drogowego, często powodująca wypieranie funkcji mieszkaniowych z tych terenów (przykładem są Bielany Wrocławskie) i mająca negatywny wpływ na stan środowiska przyrodniczego.

Peryferyjne obszary północno-wschodnie (patrz Mapa, obszar 8) obejmujące zasięgiem gminy powiatu milickiego i górowskiego, które znajdują się pod silnym oddziaływaniem ośrodków wielkopolskich (Rawicz, Leszno, Ostrów Wielkopolski). Do obszarów tych można również zaliczyć północne gminy powiatu oleśnickiego.

Obszary rolnicze (patrz Mapa, obszar 11) to tereny o szczególnie uprzywilejowanych warunkach do prowadzenia produkcji rolniczej na skalę towarową (obszary o wysokich klasach terenów rolniczych, dobrych glebach), obejmujące południową część Wrocławskiego Obszaru Metropolitalnego (głównie powiat strzeliński, wrocławski, świdnicki, oławski, średzki, dzierżoniowski) oraz biegnące wzdłuż pasa autostrady A4 od okolic Chojnowa w kierunku wschodnim.

Zakłada się, że powyższa lista obszarów strategicznej interwencji, po jej zaakceptowaniu, będzie podlegać delimitacji w ramach kolejnej aktualizacji Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa. Subregiony funkcjonalne OSI mogą na siebie zachodzić, a ich granice mogą się zmieniać. Obszary te nie powinny być jednostkami administracyjnymi. Mają być mniej lub bardziej trwałymi koalicjami sąsiednich samorządów gminnych i powiatowych zawiązywanymi do realizacji wspólnych zadań. Założenie strategiczne Strategii jest takie, że Samorząd Województwa będzie współfinansować kluczowe projekty powstałe we współpracy samorządów danego obszaru, nie będzie natomiast finansować projektów zamykających się w ramach poszczególnych gmin i powiatów. Będzie to sprzyjać z jednej strony koncentracji i racjonalizacji inwestycji, a z drugiej strony przyczyni się do stymulowania wewnątrzregionalnej kooperacji.

Subregiony funkcjonalne i Obszary Strategicznej Interwencji w województwie dolnośląskim

legenda

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Raport Regionalny Województwo Dolnośląskie”, Zaleski J., Korf T., Lisowiec G., Studia nad rozwojem Dolnego Śląska, nr 2-3/45-46/2011.

28

Część programowa STrategii

Priorytet 3. Regeneracja tkanki wspólnotowej

Samo pojęcie trwania i rozwoju regionu ma sens jedynie z pozycji wspólnotowej, w której region jest wartością i wspólnym dobrem mieszkańców. Dla biernych kolektywistów region będzie głównie pastwiskiem, a dla mobilnych egoistów łowiskiem (które chętnie zmienią na bardziej obfite).

W krajobrazie Dolnego Śląska widać wyraźnie ślady tych dwu postaw. Szczęśliwie, coraz więcej jest jednak oznak powracającej harmonii. Strategia ma być użytecznym narzędziem dla ludzi i samorządów, stojących za pozytywnymi zmianami w tym obszarze.

Strategia deklaruje wyraźną perspektywę prospołeczną i kieruje swój przekaz do osobników gatunku Homo sapiens sapiens. Trzeba tworzyć warunki, w których cechy właściwe temu gatunkowi (ciekawość, empatia, inteligencja, współpraca, wytrwałość, zaufanie itp.) mogą się ujawnić i być przekazywane młodym. Idzie tu o kompleks cech nazywanych kapitałem społecznym, których występowanie na jakimś obszarze koreluje się z sukcesem tego obszaru. Działania samorządu na tym polu powinny być trojakie: Po pierwsze, trzeba wpływać na system oświatowy, aby wspomagał rozwój kapitału społecznego (stawianie wyłącznie na kapitał ludzki to finansowanie drenażu mózgów), a w szczególności: • edukował raczej obywateli niż podkomendnych – obywatele są też zwykle lepszymi pracownikami (podmiotowość); • przekazywał archetyp cywilizacyjny i kulturowy (wartości); • moderował współpracę, a nie prymitywną konkurencyjność (zaufanie); • zarzucił sztancowanie umysłów ujednoliconymi testami (różnorodność); • otworzył się na rozmaitość talentów (prawdziwy egalitaryzm).

Po drugie, trzeba systematycznie wdrażać praktyki partnerskie, odróżniające samorząd od biurokracji. Wiąże się z tym poszukiwanie odpowiedzi na następujące kwestie: ­• Jak odblokowywać aktywność i inicjatywę współobywateli (z „dobrodzieja” „stymulator”)? ­• Jak wyważać interesy pokoleń wykraczające poza pokusy „natychmiastowej gratyfikacji”? ­• Jak słuchać i kogo słuchać (poza pochlebstwami i roszczeniami)? ­• Jak przekonywać ludzi do współuczestnictwa (poza spektaklami i demonstracjami)? ­• Jak traktować interesantów w urzędach (by nie czuli się jak petenci)?

Po trzecie, należy cierpliwie i systematycznie budować bazę dla eksperymentalnej ekonomii i gospodarki opartej na wiedzy i doświadczeniu. W szczególności powinno się: • chronić przestrzeń wolności niezbędną dla działań kreatywnych przed agresją wąsko pojętej efektywności (odrodzenie kultury eksperymentu); • utrzymywać zasób różnorodności (nie ujednolicać zbytnio i bez istotnych powodów); • rozbudowywać sieci nieformalnych kontaktów w regionie (masa krytyczna interakcji); • opierać relacje publiczne na zaufaniu (przy wykluczaniu naruszających zaufanie).

Regeneracja tkanki wspólnotowej jest, jak sama nazwa wskazuje, procesem organicznym. Nie można nim sterować, trzeba mu sprzyjać. Należy stwarzać dogodne warunki i chronić przed „pasożytami”.

Priorytet 4. Implementacja „Gry o region” Pojęcie „Gry o region” wprowadzono w pierwszej Strategii Województwa Dolnośląskiego jako metodę wyboru alternatywnych opcji rozwojowych i zarządzania ich realizacją. Celem było uzyskanie efektu mnożnikowego w odniesieniu do zawsze niewystarczających zasobów rozwojowych województwa. Postulowano, aby wybór projektów do realizacji dyktowany był nie tyle decyzjami planistycznymi, co zakresem deklarowanej partycypacji zainteresowanych projektem regionalnych aktorów. Liczono, że w ten sposób da się istotnie zwiększyć pulę dostępnych środków i zapewnić ich bardziej efektywne wykorzystanie. Zakładano, że takie quasi-rynkowe podejście wyłoni z jednej strony hierarchię kluczowych dla regionu przedsięwzięć, a z drugiej sprzyjać będzie kooperacji raczej niż lobbowaniu i praktykom klientystycznym.

Zamysł nie doczekał się realizacji, ale potrzeba pozostała i w okresie postdotacyjnym stanie się jeszcze bardziej paląca. Naturalnie, nie wszystkie działania samorządu mogą być realizowane w formule gry o region, ale warto dołożyć starań, aby było ich możliwie dużo.

29

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Gra o region powinna być głównym sposobem wykorzystywania potencjału adaptacyjnego regionu i wdrażania projektów innowacyjnych.

Precyzyjne reguły gry o region muszą dopiero zostać wypraktykowane, powinny jednak spełniać następujące warunki:

Otwartość na inicjatywy otoczenia – Zarząd Województwa deklaruje wstępnie chęć współpracy w realizacji wszelkich inicjatyw zbieżnych z założeniami harmonijnego rozwoju Dolnego Śląska.

Stymulowanie zaradności i przedsiębiorczości – preferowane są projekty odwołujące się do istniejących zasobów i obiecujące dużą wartość dodaną.

Wspomaganie gotowych sobie pomóc – wspierane są (finansowo, organizacyjnie i medialnie) projekty, do realizacji których beneficjenci chcą się czynnie przyłożyć (likwidacja premii za bezradność).

Partnerstwa na rzecz regionu – podstawową metodą realizacji gry o region wyłonionych projektów są partnerstwa publiczno-prywatne i publiczno-publiczne zawiązywane na rzecz realizacji projektów. Województwo bierze czynny, ale niekoniecznie dominujący udział w tych partnerstwach.

Gra otwarta – w przejrzystym procesie formowania konsorcjów wykonawczych samorząd nie typuje zwycięzców.

Gra o sumie niezerowej – w miarę możliwości współzawodniczący w grze o region powinni łączyć swoje siły w realizacji uzgodnionych projektów (współpraca nad konkurencją).

Do praktycznej realizacji idei gry o region konieczna jest koalicja elit przedsiębiorczości, wiedzy i władzy.

Wiadomo skądinąd (teoria regionów innowacyjnych), że funkcjonowanie triady: gospodarka–nauka–samorząd jest fundamentem efektywnego rozwoju. To takie właśnie nieformalne elity mogą skutecznie stymulować, ukierunkowywać i oceniać poszczególne inicjatywy rozwojowe.

Wyłanianie się takich koalicji jest u nas od dłuższego czasu paraliżowane zarówno częstymi przypadkami korupcji, jak i rozpowszechnioną psychozą antykorupcyjną. Wyłamanie się z tego klinczu będzie bardzo trudne, ale jest niezbędne – w przeciwnym razie będziemy skazani na zastój i pogrążanie się w proceduralnej „grze szklanych paciorków”3. Musi zaistnieć sytuacja, w której zarówno dopuszczający się korupcji, jak i dopuszczający się pomówień o korupcję zostają wyeliminowani z życia publicznego.

Zwłaszcza w otwierającym się okresie wielkiej niepewności gra o region powinna być głównym sposobem wykorzystywania potencjału adaptacyjnego regionu i wdrażania projektów innowacyjnych. Zainicjowanie gry o region wymaga przygotowania Urzędu Marszałkowskiego (procedury, finanse) do operatywnych działań w ramach partnerstw publiczno-prywatnych i publiczno-publicznych. Pożądana jest też skuteczniejsza i bardziej bezpośrednia niż dotąd interakcja zaplecza eksperckiego i intelektualnego regionu z Urzędem. Ułatwi ona merytoryczną weryfikację zgłaszanych projektów, ocenę ich zgodności ze Strategią i wstępną ocenę korzyści, które mogą przynieść regionowi. Tym samym zaistnieją przesłanki do decyzji o przyjęciu bądź odrzuceniu konkretnego projektu.

Priorytet 5. Ekspresja interesów regionu Pewnych projektów żywotnie ważnych dla Dolnego Śląska, ale i całego kraju nie da się zrealizować własnymi siłami regionu. Wraz z innymi regionami zainteresowanymi tymi projektami należy zabiegać o ich realizacje w Warszawie i w Brukseli. W tym kontekście na czoło wysuwają się m.in.: •­ Ochrona dorzecza Odry przed powodziami i odbudowa funkcji transportowych Odry na odcinku od Kanału Gliwickiego do Szczecina. ­• Radykalne usprawnienie połączeń drogowych i kolejowych z Warszawą, Poznaniem, Pragą i Berlinem.

•­ Modernizacja energetycznego systemu przesyłowego i jego integracja z systemami zewnętrznymi.

Projekty ponadwojewódzkie i projekty sektorowe pozostające w kompetencjach administracji centralnej stanowią ważny segment warunkujący rozwój regionu i jako takie powinny być umiejętnie oraz skutecznie promowane i kreowane na poziomie centralnym, a także w wielu przypadkach na poziomie UE. Wymaga to profesjonalnej i systematycznej ekspresji interesów Dolnego Śląska wobec rządu, ministerstw, administracji centralnej, a także wobec Komisji Europejskiej i różnych jej agend.

3

Za książkę pt.„Gra szklanych paciorków” Hermann Hesse otrzymał literacką nagrodę Nobla w 1946 r.

30

Część programowa STrategii

Na poziomie centralnym tworzone jest prawodawstwo. Zauważalną przeszkodą utrudniającą postęp w wielu dziedzinach jest stan prawa, a także wynikający z niego fakt, że kompetencje realizacji ważnych zadań dla rozwoju regionalnego ulokowane są na poziomie centralnym i leżą poza zasięgiem regionu. Zbyt często próby racjonalnych i pożytecznych działań na rzecz regionów przecina stwierdzenie, iż nie ma prawnych możliwości ich realizacji. Nawet gdy takie możliwości istnieją, nieprzejrzystość przepisów utrudnia znalezienie właściwej i bezpiecznej ścieżki prawnej w stopniu zniechęcającym do podejmowania inicjatyw. Same usługi prawne stają się przy tym tak kosztowne i czasochłonne, że mogą podważyć ekonomiczną opłacalność wielu przedsięwzięć. Narasta świadomość osiągnięcia stanu, w którym prawo stanowione tworzy jedną z głównych barier rozwoju, choć jest ono przecież najłatwiej zamienialną częścią rzeczywistości. Za ten stan rzeczy należy winić postmodernistyczną pasję abstrahowania od wartości, co na każdym kroku zmusza do zastępowania przyzwoitości przepisami. Przyczyną drugą jest naiwne systemowo przekonanie, że lepiej stworzyć system zapobiegający nadużyciom niż system, w którym nadużycia się nie opłacają.

Wiele specyficznych ograniczeń nałożonych na regiony wynika z obaw, że zbyt duży stopień ich autonomii zagrozi spoistości państwa. Niekoniecznie, spoiwem państwa jest wspólnota korzyści, a system regionalny może tych korzyści dostarczać więcej. Zwłaszcza w trudnych czasach dobrze zbalansowany i zróżnicowany system regionalny stanowi mechanizm, który umożliwia praktyczne testowanie różnych koncepcji gospodarczych i społecznych oraz propagowanie właściwych. W takim układzie ujawnia się rola regionu jako elementu samouczącego się systemu adaptacyjnego Polski i Europy. Są to relacje rzadko rozumiane, bo odległe od planistycznego schematu i bieżącego zarządzania, niemniej fundamentalne dla długookresowego rozwoju kraju.

Uwzględniając doświadczenia i powszechne odczucia dotyczące jakości i funkcjonalności obowiązującego prawa, należy stwierdzić, że zdecydowana presja na racjonalizację przepisów regulujących działania regionów jest wręcz niezbędna. W interesie publicznym Dolny Śląsk powinien aspirować do roli rzecznika interesów polskich regionów. Na agendzie powinny koniecznie znaleźć się następujące cele: ­• przejrzyste i spójne zdefiniowanie funkcji regionów na zasadzie pomocniczości, ­• prorozwojowe zdefiniowanie bazy podatkowej regionów oraz zasad redystrybucji środków poziomu centralnego, ­• poszerzenie przestrzeni dostępnej dla działań żywej inteligencji – deproceduralizacja, ­• wyeliminowanie surrealizmu procedur zamówień publicznych, który wyklucza zaufanie i możliwość współpracy, a promuje kulturę najniższej ceny i niskiej jakości.

Należy też twórczo i odważnie wykorzystywać niekonwencjonalne możliwości regionalnej samoorganizacji w ramach istniejącego prawa przez np.: ­• stymulowanie aktywności gmin i powiatów w ramach funkcjonalnych subregionów Dolnego Śląska, ­• tworzenie koalicji z sąsiednimi regionami Polski do montażu ponadregionalnych projektów (kwestie np.

Ziem Zachodnich, Odry, korytarza A4 etc.), przedstawione w Założeniach do Strategii Polski Zachodniej, Programie dla Odry 2006 i innych dokumentach ponadregionalnych, •­ wspólne przedsięwzięcia z sąsiadami polskimi i zagranicznymi (energetyka, transport, turystyka etc.).

Dla realizacji wymienionych działań należy szukać sojuszników w Rządzie i Parlamencie RP, organach UE, a przede wszystkim w opinii publicznej.

31

Potrzebna jest skuteczna promocja na poziomie centralnym i UE projektów ponadregionalnych i sektorowych strategicznie ważnych dla Dolnego Śląska.

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Priorytet 6. Egzekwowanie „antypriorytetów” Nowa Strategia nie może ignorować doświadczeń związanych z realizacją wcześniejszych strategii. Szereg dotychczasowych praktyk się nie sprawdziło. Praktyki te należy wpisać na listę tabu i wykluczać z dalszych działań. Na takiej liście, obejmującej regionalne „antypriorytety”, muszą się znaleźć:

Rozproszone działania ułamkowe, o funkcjonalności zamrożonej do „lepszych czasów” (np. kawałki dróg znikąd donikąd);

Inwestycje w obiekty, które na siebie nie zarobią i będą wymagały ustawicznego dotowania (np. infrastruktura rozproszona na wsi);

Działania niosące korzyści zamykające się w ramach jednej gminy lub jednego powiatu (co przeczy zasadzie pomocniczości i promuje klientyzm zamiast zaradności); Działania uzasadnione presją, nie argumentami, co występuje w przypadku niektórych ruchów „jednej sprawy” (obowiązkiem samorządu jest wyważanie racji w interesie ogółu);

Oderwane od realiów i motywowane modami inwestycje prestiżowe (w szczególności kosztowne inwestycje związane z kreowaniem popularności lokalnych polityków w sensie „igrzysk dla mas” i „eventów” dla elit);

Kierowanie się kryteriami szybkości absorpcji i wykorzystania środków publicznych, w szczególności funduszy UE, jako główną podstawą do podejmowania decyzji o przedsięwzięciach rozwojowych (opium absorpcji zamiast zasady maksymalizacji długookresowego efektu podażowego); Wdrażanie wymierających trendów (walka z „globalnym ociepleniem” zamiast adaptacji do obserwowanych fluktuacji i zmian klimatycznych);

Działania mające na celu uszczęśliwianie ludzi zamiast usuwania przyczyn frustracji.

Wszelkie możliwe wyjątki od tych reguł muszą być bardzo dobrze uzasadnione.

Konkluzja Skrótowa ocena natury, kosztów i skutków realizacji poszczególnych priorytetów przedstawia się następująco: Integracja funkcjonalna regionu – działalność inżynieryjna, wymaga profesjonalizmu, pochłonie większość środków na rozwój (infrastruktura), obniży twarde, wewnętrzne bariery rozwoju.

Regeneracja tkanki wspólnotowej – działania kulturowe, wymagają wyobraźni i wyczucia, koszty niewielkie (względnie) obniżą miękkie, wewnętrzne bariery rozwoju i ukierunkują rozwój w perspektywie pokoleniowej.

Implementacja „Gry o region” – działalność organizacyjna, wymaga kreatywności i determinacji, koszty umiarkowane (projekty pilotażowe), umożliwi rozwój w okresie postdotacyjnym i nada mu cech adaptacyjności.

Ekspresja interesów regionu – działania perswazyjne, wymagają odwagi i zainwestowania kapitału politycznego, obniżą zewnętrzne bariery rozwoju.

Egzekwowanie „antypriorytetów” – działania zaporowe, wymagają konsekwencji, przysporzą środków na rozwój przez zmniejszenie marnotrawstwa.

32

Część programowa STrategii

Rozwój zrównoważony: HARMONIA Priorytety Strategii wyznaczają kierunki interwencji i z tego powodu są drogowskazami dla zespołów odpowiedzialnych za jej wdrożenie – ograniczając pole wyborów, upraszczają podejmowanie decyzji.

Ograniczenie wytycznych strategicznych wyłącznie do priorytetów prowadzi również do zagrożeń dla polityki rozwoju: traci się możliwość lokalnej optymalizacji działań, utrudnia reakcję na zmianę uwarunkowań i narusza wzajemną równowagę różnych czynników rozwoju. Przykładem jest priorytet komunikacyjny, który przez wielkie inwestycje drogowe i kolejowe miał przybliżyć Polskę do świata. Polska się zbliżyła, ale jej poszczególne części oddaliły się od siebie. Koncentracja uwagi i środków na priorytecie odbiła się fatalnie na stanie lokalnych połączeń.

Realizacji priorytetów musi towarzyszyć doglądanie porządku całościowego i pilne podejmowanie działań naprawczych mających ten porządek utrzymać. W przeciwnym wypadku można osiągnąć stan, w którym szybciej niż buduje się nowe, rozpada się już zbudowane. Wymienione w niniejszym rozdziale działania harmonizujące stanowią niezbędne uzupełnienie dla priorytetów wyznaczających kierunki działań jako zasady zakazujące naruszanie 4 podstawowych harmonii funkcjonowania Dolnego Śląska, regionu zamieszkanego przez 2,92 miliona mieszkańców.

Harmonia społeczna Wymiar demograficzny Strategia ma na względzie dobro mieszkańców regionu, stąd niezwykle istotna jest poprawa sytuacji demograficznej. Prosta ekstrapolacja obecnych tendencji wskazuje, że region może się praktycznie wyludnić do końca stulecia. Dużo wcześniej można przewidywać załamanie gospodarki i struktur społecznych wskutek braku siły roboczej, rozdętych potrzeb opiekuńczych i zaniku życiowego dynamizmu. Dochodzą do tego konsekwencje ucieczki przedsiębiorczej młodzieży do krajów „lepszego świata” i napływu obywateli z krajów „gorszego świata”, którzy w poszukiwaniu lepszego życia niekoniecznie będą się chcieli integrować z naszymi problemami.

Niebezpieczeństwa te wydają się odległe, ale z pewnością zagrażają one przyszłości przeważającej części obecnych mieszkańców Dolnego Śląska. Najwyższy czas na działanie już obecnie, gdyż za kilkanaście lat będzie z pewnością zbyt późno. Potrzebne są kompleksowe działania przede wszystkim w kwestii rodzin, ale także w kwestiach emigracji i imigracji.

Kwestie rodzin ­• Ułatwiać macierzyństwo młodym, aktywnym zawodowo kobietom, w pierwszym rzędzie przez wprowadzenie elastycznych systemów zatrudnienia. ­• Obniżać bariery pozyskiwania mieszkań dla rodzin z małymi dziećmi (m.in. przez odpowiednią politykę w zakresie mieszkań komunalnych, mieszkań rotacyjnych, cen gruntów i rozwiązań komunikacyjnych). ­• Ustabilizować perspektywy materialne rodzin wychowujących małe dzieci (sponsorowanie usług opiekuńczych i zdrowotnych, niskooprocentowane pożyczki). ­• Ograniczać dyskryminację rodzin funkcjonalnych wynikającą z preferencji przyznawanych rodzinom dysfunkcjonalnym. ­• Dewastującemu więzy społeczne modelowi osobistego sukcesu za wszelką cenę przeciwstawić model szczęśliwej, odpowiedzialnej i zaradnej rodziny.

33

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Kwestie emigracji •­ Należy uzmysłowić opinii publicznej Dolnego Śląska długofalowe szkody spowodowane trwałą emigracją z regionu zdolnej i przedsiębiorczej młodzieży. ­• Krótkookresowe migracje poszerzające zakres doświadczeń i ułatwiające start życiowy, należy traktować jako zjawisko pozytywne. ­• Należy ułatwiać emigrantom powrót i adaptację zawodową. ­• Należy tworzyć warunki, aby powracający mogli i chcieli zainwestować swoje doświadczenia zawodowe, kontakty biznesowe i kapitały na Dolnym Śląsku.

Kwestie imigracji ­• Należy prowadzić przemyślaną politykę uzupełniania niedoborów na rynku pracy imigrantami. Wcześ­ niejsze rachuby, że gdy Polacy pojadą pracować u bardzo bogatych. Ukraińcy wybiorą pracę u średnio bogatych, okazały się naiwne.

•­ W pierwszym rzędzie należy wykorzystywać istniejący wciąż potencjał repatriacji. ­• Opcją do wyboru jest przyciąganie osób z bliskiej kulturowo Europy Wschodniej. ­• Należy przygotować się do absorpcji istotnie różnych kulturowo imigrantów, których liczba może szybko wzrosnąć wraz ze wzrostem atrakcyjności Dolnego Śląska. ­• Należy uwzględniać doświadczenia z wielokulturowością. Harmonijne współżycie inspirujących się nawzajem kultur wydaje się lepszym rozwiązaniem niż multikulturowa papka.

Wymiar obywatelski Podmiotem rozwoju jest społeczeństwo, a nie masy, ani też zatomizowane jednostki. Społeczeństwo spaja poczucie tożsamości wspólnoty losów i dobra wspólnego. Strategia musi sprzyjać formowaniu się dojrzałego społeczeństwa. Dojrzałe społeczeństwo myśli o przyszłości i podejmuje odpowiedzialne wybory. Brak dojrzałości sprzyja populistyczno-protekcyjnemu modelowi władzy: populistyczne wybory, protekcyjne traktowanie wyborców.

Tożsamość Dolnoślązaków, którzy dwa pokolenia temu wyłonili się z wojennej zawieruchy, wciąż jeszcze się formuje. To duży problem, również przy uzgadnianiu Strategii, ale też uzasadniona nadzieja, że z rozmaitych tradycji i doświadczeń wykrystalizuje się coś prawdziwie wartościowego i pełnego wigoru. To coś powinno być odległe zarówno od zaściankowej niechęci do obcych, jak i od okazjonalnej euforii imprez masowych.

Społeczeństwo formuje się w działaniach ukierunkowanych na dobro wspólne. Obecnie więcej słyszy się o działaniach niby-społecznych, w których dobro wspólne kontestowane jest w imię wąskich interesów grupowych (ruchy jednej sprawy). Samorząd musi być wyrazistym rzecznikiem dobra wspólnego. Paradoksalnie, piętrzące się na horyzoncie kryzysowe trudności mogą sprzyjać odnowieniu solidarności.

Harmonia przestrzenna Dysharmonie przestrzenne na Dolnym Śląsku występują w kilku wymiarach: Wymiar administracyjny Daje wciąż znać o sobie dawny podział Dolnego Śląska na cztery mniejsze województwa. Mieszkańcy ich terytoriów czują się w części wyzwoleni, w części pokrzywdzeni. Wywołuje to animozje i nie sprzyja współpracy w załatwianiu problemów w szerszej skali. Generalnie zresztą brak narzędzi, a zwłaszcza dobrych praktyk organizowania współpracy samorządów. Ogólnie podziwiany Wrocław odbierany bywa jako byt związany bardziej z globalną siecią metropolii niż z regionalnym zapleczem. Niektóre obszary na obrzeżach województwa ciążą raczej w stronę partnerów zewnętrznych niż regionalnych.

•­ Konieczne jest wypracowanie sposobów rozwiązywania specyficznych problemów skorelowanych terytorialnie i wykraczających poza gestię poszczególnych samorządów (takich jak: transport, energetyka, gospodarka odpadami, służba zdrowia itp.). ­• Polityka województwa będzie prowadzona w układzie subregionów funkcjonalnych i promować oraz premiować współpracę samorządów. ­• Będzie wzmacniana synergia między Wrocławiem a resztą regionu.

34

Część programowa STrategii

Wymiar biznesowy Rośnie wewnętrzne zróżnicowanie dochodowe regionu związane z dostępem do miejsc pracy. Upadek górnictwa węgla, przemysłu tekstylnego, skolektywizowanego rolnictwa i innych jeszcze branż pozostawił obszary depresji. W innych obszarach dokonał się istotny postęp związany z powstaniem stref ekonomicznych i inwestycjami globalnych kapitałów. Wrocław staje się żywotnym centrum usługowym, KGHM kreuje wokół siebie silną sferę realnej gospodarki, ale ich sukcesy w małym stopniu promieniują na szersze otoczenie. Należy: •­ Poszerzać zasięg pozyskiwania pracowników przez żywotne obszary gospodarcze. ­• Stymulować inicjatywy gospodarcze w obszarach pasywnych ekonomicznie. ­• Przejściowo wspierać migrację istniejących stref ekonomicznych na tereny, na których występuje deficyt miejsc pracy. ­• Zaprzestać udzielania przywilejów terytorialnych, które upośledzają konkurencyjność firm działających na nieobjętych przywilejami obszarach. ­• Wspierać zakorzenianie się firm w regionie, miedzy innymi przez premiowanie w przetargach dobrej reputacji zbudowanej we wcześniejszych działaniach na Dolnym Śląsku. ­• Sukces w przyciąganiu miejsc pracy wzmocnić sukcesem w przyciąganiu samych firm; konieczne jest zapewnienie odpowiednich warunków życia i pracy dla osób z kierownictwa firm i ich rodzin.

Wymiar komunikacyjny Nastąpił wyraźny regres w skomunikowaniu wewnętrznym regionu. Kolej redukuje swoje usługi. Stan dróg lokalnych utrudnia dojazdy do pracy i zniechęca turystów. Masowa motoryzacja zdominowała komunikację publiczną, co doprowadziło do wydłużenia czasu i wzrostu kosztów przejazdu. Szanse życiowe w wysokim stopniu zależą od dostępności komunikacyjnej, stąd niektóre tereny Dolnego Śląska się wyludniają. Konieczne jest systemowe rozwiązanie tych problemów w skali regionu (patrz Makroprojekt komunikacyjny w rozdziale 7 Kluczowe makroprojekty).

Wymiar transportowy Dopuszczenie ciężkiego transportu drogowego spowodowało dewastacje wielu dolnośląskich dróg lokalnych, dewaluuje wartość sąsiadujących z nimi nieruchomości i utrudnia życie mieszkańcom. ­• Konieczne jest przywrócenie funkcjonalności imponującej sieci dolnośląskich dróg lokalnych. ­• Konieczne jest bezwzględne przestrzeganie norm obciążeń na poszczególnych typach dróg (systematyczna kontrola masy ładunków). ­• Konieczne jest wytyczenie korytarzy drogowych dla transportu ciężkiego, łączącego miejsca wytwarzania masy załadunkowej (kruszywa, płody rolne) z głównymi magistralami transportowymi. ­• Należy uzupełnić system obwodnic chroniących zabudowę miast i spokój mieszkańców przed uciążliwościami ciężkiego transportu drogowego. ­• Konieczne są inwestycje zwiększające płynność ruchu i bezpieczeństwo na krytycznych odcinkach dróg.

Wymiar bezpieczeństwa Zapewnienie nieprzerwanych dostaw energii elektrycznej urasta do rangi czołowego problemu Dolnego Śląska (patrz Makroprojekt energetyczny w rozdziale 7 Kluczowe makroprojekty). Atrakcyjność osiedleńczą i inwestycyjną Dolnego Śląska poważnie ogranicza zagrożenie powodziowe (patrz Makroprojekt odrzański w rozdziale 7 Kluczowe makroprojekty).

Podobne zagrożenie może stanowić przestępczość, zwłaszcza w warunkach zaostrzającego się kryzysu.

Jak wszędzie, występują też konwencjonalne zagrożenia pożarowe i zdrowotne, które wymagają ustawicznej uwagi. Wypadki drogowe pozostają główną zewnętrzną przyczyną śmierci. ­• Samorządy nie mogą ignorować kwestii bezpieczeństwa osobistego i ochrony własności. Spokojni obywatele mają prawo czuć się bezpiecznie i swobodnie w miejscach publicznych. ­• Każdy akt bezmyślnego wandalizmu przypomina o słuszności zasady zero tolerancji. Trzeba dążyć do tego, aby „mała szkodliwość społeczna” była jednak piętnowana; efekty wandalizmu naprawiane; straty i koszty ścigania rekompensowane przez grzywny bądź pracę.

35

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

­• ­•

Potrzebne są utrzymywane w należytej gotowości służby ratunkowe (pogotowie ratunkowe, sanitarno-epidemiologiczne, powodziowe, pożarowe, skażeniowe itd.).

Trzeba zapewnić mobilność i koordynację działań tych służb w skali regionu i w kooperacji z regionami sąsiednimi.

Wymiar osiedleńczy i środowiskowy Wyraz przestrzenny ma duże znaczenie dla atrakcyjności osiedleńczej i turystycznej regionu. Historyczne ukształtowanie przestrzenne Dolnego Śląska można w wielu aspektach uznać za wzorcowe: zwarte ukształtowanie miast i osiedli, udane połączenia nowoczesnej i historycznej zabudowy, świetne wkomponowanie architektury w krajobraz. Powojenne dekady nie były pod tym względem łaskawe. Skutki zniszczeń wojennych i powojenna awersja do inwestowania w Dolny Śląsk ze względu na nieuregulowany status tych ziem w relacjach z Niemcami do lat siedemdziesiątych są pewnym wyjaśnieniem regresu. Znacznie gorzej jest z takim uzasadnieniem dla negatywnego rozwoju sytuacji po transformacji społeczno-politycznej. Zabudowa miast robi się coraz bardziej rozproszona, wsie przekształcają się w ulicówki, towarzyszy temu często chaos architektoniczny i brak dbałości o estetyczny wygląd. W związku z powyższym: ­• Należy przeciwdziałać przekształcaniu się miast w struktury obwarzankowe (historyczne centrum, pierścień degradacji urbanistycznej i peryferyjna niby–wieś). ­• Należy ograniczać rozlewanie się osiedli, zwłaszcza wzdłuż dróg o znaczeniu ponadlokalnym. ­• Należy prowadzić politykę zabudowy nastawioną na minimalizacje kosztów doprowadzania mediów i dojazdów. ­• Należy uwzględniać perspektywy demograficzne i nastawiać się raczej na modernizację istniejącej zabudowy niż zabudowanie nowych terenów. ­• Trzeba propagować wzorce harmonijnej zabudowy tak, aby nowe obiekty komponowały się z już istniejącymi. ­• W działaniach inwestycyjnych uwzględniać kwestie formowania krajobrazu, tak aby stawał się bardziej przejrzysty i przyjazny ludziom. ­• Należy działać na rzecz restytucji krajobrazu, zwłaszcza na terenach turystycznych. Należy w przemyślany sposób otwierać perspektywy widokowe, usuwać rudery, prowadzić linie elektryczne itp. ­• Należy chronić i w odpowiedni sposób eksponować rzeki i strumienie, zwracając im przestrzeń dolin i jednocześnie przybliżając do nich ruch turystyczny i obiekty rekreacyjne. ­• Region musi wypracować kompromis ekologiczny określający, gdzie i w jakim zakresie ma być puszczą lub sawanną, a gdzie raczej parkiem lub ogrodem. Wybory te wręcz warunkują rozwój turystyki. ­• Należy chronić rodzimą faunę i florę nie tylko na obszarach Natura 2000, ale również wszędzie tam, gdzie bociany, jeże i inne chronione gatunki wzbogacają środowisko życia człowieka w symbiozie z naturą. ­• Uformowanie przestrzeni publicznych powinno być przyjazne ludziom, propagować pozytywne wzorce zagospodarowania przestrzennego i dostarczać wizualnych symboli regionalnej tożsamości.

Wymiar estetyczny Osiągnięcia kultury wysokiej bywają w istotny sposób deprecjonowane przez niedostatki kultury osobistej. W rezultacie europejskie aspiracje Dolnego Śląska są neutralizowane przez krajobrazowe kontrasty.

Wraz ze wzrostem aspiracji społecznych zjawiska takie stają się coraz bardziej uciążliwe dla większości mieszkańców, podważają próby budowania pozytywnego wizerunku regionu. Dolny Śląsk boryka się wciąż z przejawami estetyki koczowników: tzn. „osoba i jurta starannie przyozdobione, a wszystkie śmieci na zewnątrz”. Świadczą o tym zaniedbane podwórka, pasy śmieci wzdłuż ciągów komunikacyjnych, opony w potokach, wysypiska śmieci w lasach etc. W konsekwencji: ­• Region należy posprzątać, systematycznie sprzątać i egzekwować obowiązek sprzątania. ­• Należy usuwać dysonanse krajobrazowe, obniżające atrakcyjność turystyczną Dolnego Śląska. ­• Opiekę społeczną warto powiązać z estetyką. Uzależnienie zasiłków od minimalnej choćby dbałości o porządek na własnym podwórku nie byłoby na ogół dyskryminacją. ­• Chaos wizualny wynikający z natrętnej obecności wszelkiego typu reklam kreuje wizerunek charakterystyczny dla zapóźnionych krajów trzeciego świata. Należy sięgać po doświadczenia krajów UE, którym udało się już opanować to zjawisko.

36

Część programowa STrategii

­• ­•

Trzeba dołożyć starań, aby realizacja ustaw śmieciowych uwzględniała również aspekty estetyczne.

Należy cierpliwie usuwać znaki manifestacyjnej destrukcji (w miarę możliwości na koszt sprawców), by nie stały się symbolem bezkarności chuliganów i bezradności społeczeństwa.

Harmonia cywilizacyjna Współczesny dobrobyt zawdzięczamy rewolucji naukowo-technicznej wyrosłej na gruncie cywilizacji europejskiej. Rewolucja ta stworzyła sztuczne otoczenie, które jest wygodne, bezpieczne i atrakcyjne, ale niestabilne. Aby istnieć, potrzebuje dalszego postępu (energia, zanieczyszczenia) i wysokich kompetencji serwisowych. Niestety, beneficjenci dotychczasowego postępu nie bardzo to rozumieją. Obecny kryzys uświadamia konieczność przywrócenia równowagi i powrotu do zrównoważonego rozwoju.

Istotą nieuniknionego renesansu cywilizacyjnego będzie odtworzenie warunków, w których żywa ludzka inteligencja ma otwartą przestrzeń działania. Chodzi tu zarówno o formowanie inteligencji i wolność inicjatyw, jak i o zakorzenione w kulturze rozumienie konsekwencji wyborów. Dolny Śląsk jest niesiony przez główny nurt przemian w Europie. Ma jednak wybór, czy chce być elementem czynnym czy biernym w procesie renesansu cywilizacyjnego. Pora, aby w zakresie standardów cywilizacyjnych nadgonić wyraźny już postęp w zakresie standardów konsumpcyjnych.

Wymiar edukacyjny System edukacyjny w Polsce jest anachroniczny i eklektyczny. Próbuje łączyć wymogi sprawozdawczości z indywidualizacją, wyrównywanie szans z ambicjami rankingowymi, odwagę obyczajową z obsesją bezpieczeństwa, otwarcie na Internet z przywiązaniem do mierzalnej wiedzy faktograficznej. Jednocześnie zastępuje dotychczasowy rygoryzm poprzez zbyt daleko idący liberalizm. Kwestie przekazu wzorca kulturowego, kreatywności, uspołecznienia i prowadzenia ku dorosłości są w dużej mierze ignorowane.

System edukacyjny DŚ powinien ewoluować w kierunku: ­• wdrażania podstawowych kompetencji społecznych, językowych, rachunkowych, artystycznych i manualnych, ­• indywidualizacji nauczania pod kątem zainteresowań i możliwości ucznia, ­• eliminacji z programów elementów wiedzy dających się przyswoić z Internetu, ­• rozwoju interaktywnych form nauczania (relacje uczeń–mistrz i grupa uczniów), ­• przekazu tożsamości kulturowej w stopniu umożliwiającym dialog społeczny, ­• inicjowania młodzieży w odpowiedzialne dorosłe życie, ­• zmniejszenia presji rankingowej i budowania reputacji szkół na osiągnięciach absolwentów; ­• różnicowania oferty edukacyjnej i dostosowywania jej do potrzeb i uzdolnień, ­• zdecydowanego odformalizowania zawodu nauczycielskiego, ­• ograniczenia obsesji sprawozdawczej i roli kryteriów wewnątrzsystemowych, ­• zaufania do ucznia i nauczyciela oraz zdecydowanych reakcji na naruszenia zaufania.

Konieczny jest patronat samorządów nad tymi przemianami, a w szczególności wsparcie dla dobrych nauczycieli. Konieczna jest konfrontacja obietnic i skutków obecnego paradygmatu edukacyjnego i wyciągnięcie poważnych konsekwencji.

Ważną częścią powszechnego systemu edukacyjnego stały się szkoły wyższe, kształcące już ponad 50% młodzieży. Ich szybki i nieprzemyślany rozwój stworzył poważne problemy dotyczące jakości dyplomów i przydatności nabytych kwalifikacji. Konieczne jest: ­• finansowanie studiów kształcących wysokiej klasy specjalistów i intelektualistów niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa, ­• staranniejsze wycenianie umiejętności absolwentów wykorzystujące pełną skalę ocen, tak aby dostarczać pracodawcom wyraźnych informacji o możliwościach absolwentów, ­• ograniczanie studiów powielających li tylko kompetencje wykładowców, w oderwaniu od realiów rynku pracy i potrzeb rozwoju osobowego studentów,

37

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

­• ­• ­•

funkcjonowanie regionalnego forum uczelni wyższych ułatwiającego przepływ informacji, wymianę doświadczeń i ew. współpracę w interesie uzdolnionej młodzieży, sprzęgnięcie systemu kształcenia wyższego z akademickim, tak aby nie tracić talentów, wsparcie dla studiów rozwijających szerokie kompetencje cywilizacyjne i zdecydowane ograniczenie kształcenia w pseudozawodach.

Wymiar naukowy Dolny Śląsk jest w górnej stawce polskich regionów pod względem dostępnych zasobów wiedzy. Trudno jednak zaktywizować ten potencjał na rzecz regionu. Uczelnie akademickie to w dużej mierze osobny świat, kierujący się zasadami awansu naukowego i żyjący z zewnętrznych grantów. Dostarczają kadr, kreują ogromny biznes studencki (bardzo ważny dla Wrocławia), ale w niewielkim stopniu przyczyniają się do rozwiązywania regionalnych problemów. Przełamanie tej bierności dałoby regionowi silny impuls rozwoju, zaś uczelniom dodatkowe środki i cenne związki z praktyką. Rysują się tu następujące kierunki działań: ­• przestawienie oferty badawczej z perspektywy narzędziowej na problemową tak, aby dostosowywać metody do zadań niż zadania do opanowanych już metod, ­• trwałe włączenie uczelni do samorządowego zaplecza eksperckiego ponad barierami przetargów publicznych, ­• otwarcie uczelni i samorządów na sprawną kooperację z biznesem w ramach partnerstw publicznoprywatnych, ­• rozpoznanie potrzeb kompetencyjnych regionu (np. centrum monitoringu potrzeb technologicznych i organizacyjnych Dolnego Śląska), ­• systematyczne zasilanie uczelni tematami prac dyplomowych związanych z problemami rozwoju DŚ (szanse i bariery) i finansowanie tak ukierunkowanych prac doktorskich, ­• powierzanie uczelniom wybranych zadań własnych samorządów, ­• wymiana staży między uczelniami i samorządami, ­• poważne zaangażowanie pracowników nauki do gry o region.

Wymiar innowacyjny Innowacyjność, pojmowana zwykle jako domena nauki i przemysłów high-tech, stała się dziś obszarem specjalnej troski ważnych agend rządu i instytucji europejskich. Próbuje się ją promować, planować, organizować i monitorować zgodnie z najlepszymi standardami korporacyjnymi. Niepowodzenia programów stymulacji innowacyjności wskazują jednak, że mamy do czynienia ze zjawiskiem kulturowej możności lub niemożności.

Innowacyjność wynika głównie z wdrażania pomysłów rodzących się w głowach pojedynczych osób i szlifowanych w małych zespołach koleżeńskich. Oczywiście potrzebne są do tego specyficzne talenty i kompetencje, ale loteria genetyczna i powszechny dostęp do wiedzy powodują, że mogą się one pojawić praktycznie wszędzie.

Problem w tym, że nie wszędzie ich pomysły mogą zostać zaaprobowane, a ryzyko związane z ich realizacją zaakceptowane. Środowisko postrzegające rozwój przez pryzmat wdrażania sprawdzonych „formatów” nie akceptuje możliwości, że kapitalny pomysł może pojawić się tuż obok. Środowisko zdominowane ideą hierarchii nie dopuszcza możliwości, że autorem może być ktoś znajdujący się na jej dole. Urzędnik administracyjny i bankowy nie zaakceptują ryzyka, jeśli potencjalny innowator nie przekona ich o niemal 100% opłacalności przedsięwzięcia. Ale przecież prawdziwy innowator sam nie może mieć tej pewności, póki nie sprawdzi! Nieliczne w świecie prawdziwie innowacyjne środowiska charakteryzują się przede wszystkim klimatem kulturowym obniżającym wysokość barier ryzyka. Organizacyjne próby moderowania innowacyjności priorytetami i wskaźnikami skazane są na niepowodzenie.

38

Część programowa STrategii

Stymulacja innowacyjności na Dolnym Śląsku będzie obejmować następujące działania: •­ zasilanie finansowe, a zwłaszcza finansowanie dostępu do badań potencjalnych firm innowacyjnych, w szczególności firm odpryskowych (typu spin off); ­• instytucjonalne wspomaganie wejścia na rynek początkujących firm innowacyjnych (inkubatory przedsiębiorczości itp.); ­• budowanie regionalnego rynku na rozwiązania innowacyjne, między innymi przez monitoring potrzeb technologicznych regionu; ­• organizowanie konkursów dla młodych wynalazców, otwierających drogę do pilotażowych projektów innowacyjnych (finansowanie zwycięskich koncepcji); ­• tolerowanie kreatywności uczniów w szkołach; ­• otwarcie umysłów i procedur urzędniczych na specyfikę procesów innowacyjnych; ­• medialna afirmacja wysokiego statusu regionalnych osiągnięć innowacyjnych (nadrzędnego względem imitacyjnych).

Samorząd Dolnego Śląska będzie uczestniczyć w grze innowacyjnej i kultywowaniu innowacyjnych talentów.

Wydaje się, że talenty te występują dość licznie, choć otoczenie sprzyja ich ekspresji w działaniach kombinatorskich bardziej niż twórczych. Niewątpliwie, bez możliwości wskazania na własne dokonanie innowacyjne (często niewyrażalne poprzez biurokratyczne wskaźniki) Dolny Śląsk nie uzyska przepustki do pierwszej ligi regionów UE. Wymiar kulturowy Dolny Śląsk, a w szczególności Wrocław, jest ważnym w kraju i zauważalnym w świecie centrum kultury.

Potencjał ten musi być rozwijany. Tradycyjnie mocna jest wrocławska awangarda. Nie należy jednak tracić nadziei na wykrystalizowanie się nowych, fascynujących zjawisk kulturowych, które mogłyby dać pożywkę przyszłym awangardom.

Występują duże obszary zaniechania w zakresie kulturowej pracy u podstaw. Znajomość źródłowych wzorców kultury polskiej i europejskiej zanika. Przedmioty mające rozwijać wrażliwość artystyczną zniknęły z programów szkolnych. Jest to błędem, gdyż wrażliwość artystyczna ściśle wiąże się z kreatywnością. Bez jej upowszechnienia trudno też liczyć, że Dolny Śląsk stanie się pięknym i atrakcyjnym do życia regionem. ­• Samorządy powinny się mocno zaangażować w popularyzację kultury wysokiej, zlecając ją samym artystom (i w ten głównie sposób finansować ludzi kultury). ­• Konieczne jest systematyczne zaznajamianie uczniów z kanonem kulturowym świata zachodniego, przy akcentowaniu tych szczególnie aspektów, które umożliwiły zaistnienie kultury eksperymentu i otworzyły drogę do rewolucji naukowo-technicznej. ­• Trzeba otworzyć szkoły na bezpośrednie kontakty młodzieży z twórcami i dziełami sztuki, jak również popularyzować znajomość podstawowych rzemiosł artystycznych. ­• Należy bronić słowa pisanego. To główny kanał poważnej refleksji, którego nie zastąpią przekazy oddziaływujące głównie na sferę emocji. ­• Należy bronić kultury i precyzji języka mówionego i pisanego. ­• Ostatnie dekady były świadkiem ekspansji masowego spektaklu i atrofii osobistej partycypacji w kulturze. Należy dążyć do odwrócenia tej niebezpiecznej tendencji, wykorzystując przy tym możliwości nowoczesnych technik informacyjnych. ­• Należy tworzyć warunki ułatwiające dostęp mieszkańców dolnośląskiej prowincji do oferty kulturalnej Wrocławia i innych większych miast regionu.

•­ Nie można tolerować sytuacji, w których w ofercie kulturalnej przebija pogarda dla widza. ­• Dolny Śląsk ma wyjątkowo dużo jak na warunki polskie zabytków kultury materialnej klasy europejskiej, z których wiele jest wciąż w stanie krytycznym. Należy wspierać różnorakie działania restytucyjne i pozwolić odrestaurowanym zarabiać na swoje utrzymanie. ­• Samorządy powinny mieć ambicję i muszą znaleźć sposoby, aby pełnić rolę mecenasa wobec wybitnych artystów i uzdolnionej młodzieży. ­• Należy promować modę na aktywne uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych.

39

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Harmonia egzystencjalna Oprócz środowiskowych i społecznych wymiarów funkcjonowania regionu istnieją też wymiary bezpośrednio wpływające na życie jednostek. Dolny Śląsk nie wyludni się, jeśli będzie dobrym miejscem do życia. Kategoria ta obejmuje dobre warunki zdrowotne, dostępność źródeł utrzymania, pomoc w sytuacjach zagrożeń i możliwości realizacji własnych pasji i ambicji. Odnosi się to do mieszkańców regionu w każdej fazie życia – od dzieciństwa do starości i dotyczyć musi zarówno ludzi sukcesu, jak i zwykłych zjadaczy chleba.

Sfera zdrowia Życie w dobrym zdrowiu jest powszechną ludzką nadzieją. Ludzkie zachowania w tym względzie rzadko bywają logiczne. Jedni marnują zdrowie, by użyć życia; inni marnują życie, koncentrując się na zdrowiu. Dla wygody eliminujemy wysiłek fizyczny z czynności praktycznych i dla formy zamęczamy się ćwiczeniami fizycznymi bez praktycznego sensu. Wcześniejsze postępy medycyny zbudowały przekonanie, że oczekuje nas praktycznie niemal nieograniczona długowieczność i dla tej iluzji wielu zdecydowało się już na wieczną młodość. Medycyna profesjonalna osiągnęła poziom, na którym może skonsumować każde środki finansowe.

Z pewnością nie jesteśmy jeszcze gotowi, aby zrozumieć i zaakceptować wszystkie cywilizacyjne konsekwencje ingerencji nowoczesnych technik medycznych w życie człowieka. Niewątpliwie jednak ludzka egzystencja będzie się zamykać w tradycyjnym cyklu biologicznym – ludzie będą się rodzić dojrzewać, starzeć i umierać.

Wydłużenie cyklu biologicznego, a tym samym okresu aktywności zawodowej niesie ze sobą konieczność zagwarantowania takiego stanu zdrowia polskiego społeczeństwa, który umożliwiałby aktywne pełnienie zawodowych obowiązków na stanowisku pracy. Nie można dopuścić do sytuacji, w której wydłużenie okresu aktywności zawodowej nie będzie się wiązało z wykonywaniem pracy, ale pobieraniem zasiłków, czy też nieefektywnym leczeniem chorób przewlekłych. W związku z powyższym, w oparciu o już istniejący potencjał województwa dolnośląskiego (zaplecze rehabilitacyjno-uzdrowiskowe, unikalna specjalizacja tego obszaru w skali całego kraju) oraz możliwości specjalizacji miasta Wrocławia jako ośrodka nastawionego na profilaktykę chorób cywilizacyjnych i przedstawiającego siebie jako dobre miejsce do życia, należałoby podjąć następujące działania: ­• „Rozpoznanie” – optymalizacja kosztów profilaktyki, leczenia i rehabilitacji, która gwarantowałaby jak najszybszy powrót osób zawodowo czynnych na zajmowane stanowiska pracy. Proces ten możliwy byłby do zrealizowania poprzez powołanie ośrodka naukowego zajmującego się właściwym planowaniem dalszego postępowania rehabilitacyjnego w chorobach nowotworowych, układu krążenia, chorobach o podłożu neurologicznym i psychiatrycznym, a także schorzeń narządu ruchu. Uzasadnienie: osoba, która kończy leczenie szpitalne, ale nie jest jeszcze gotowa do powrotu na stanowisko pracy, jest w dalszym ciągu pacjentem, którego należy odpowiednio zdiagnozować oraz ustalić schemat postępowania rehabilitacyjnego. W pojęciu tym mieści się kompleksowa ocena statusu pacjenta, która gwarantowałaby podjęcie jak najbardziej celowych (zarówno z punktu widzenia zdrowotnego, jak i ekonomicznego) działań realizowanych już w istniejących placówkach leczenia rehabilitacyjnego. Ponadto, w wyniku realizacji wcześniejszych programów badawczo-rozwojowych, mieszkańcy województwa dolnośląskiego powinni mieć dostęp do innowacyjnych procedur medycznych, które są efektem realizacji ww. programów. ­• „Koordynacja”, czyli stworzenie ośrodka koordynującego kompleksowe postępowanie rehabilitacyjne w chorobach nowotworowych, układu krążenia, chorobach o podłożu neurologicznym i psychiatrycznym, a także schorzeń narządów ruchu. Uzasadnienie: pomimo dobrze rozwiniętego zaplecza rehabilitacyjno-uzdrowiskowego na obszarze samego miasta Wrocławia oraz województwa dolnośląskiego, brakuje skoordynowanych działań zmierzających do jak najszybszego kończenia leczenia szpitalnego przekazywania pacjentów do wykwalifikowanych placówek zajmujących się rehabilitacją. Wielokrotnie bowiem obserwowany jest fakt, że pacjent z rozpoznaniem różnego rodzaju chorób przewlekłych pozostaje zbyt długo w placówkach leczenia zamkniętego, natomiast po ich opuszczeniu nie trafia do właściwego miejsca zajmującego się rehabilitacją. W ten sposób generuje się dwukrotną stratę w budżecie województwa: z jednej strony poprzez zajmowanie miejsca w szpitalu, z drugiej strony przez brak powrotu do aktywności zawodowej.

40

Część programowa STrategii

­•

­•

„Powrót”, czyli odblokowanie potencjału spontanicznego zapobiegania chorobom cywilizacyjnym i umożliwienie powrotu na stanowisko pracy poprzez stworzenie mechanizmu autostymulacji osoby rehabilitowanej do podjęcia działań rehabilitacyjnych oraz ułatwiającego wyszukiwanie nowego zatrudnienia w przypadku trwałej niemożności powrotu na wcześniej zajmowane miejsce pracy. Uzasadnienie: działanie to byłoby, w odróżnieniu od wcześniej wymienionych dwóch inicjatyw adresowanych do lekarzy specjalistów oraz pracowników naukowych, kierowane w stronę pacjentów. Pacjenci byliby edukowani co do zasadności i opłacalności powrotu na stanowisko pracy (trening) i byłyby im udostępniane stosowne narzędzia informacyjne (za pomocą broszur informacyjnych, Internetu, przekazów radiowych i telewizyjnych), w jaki sposób należy kontynuować postępowanie rehabilitacyjne oraz w jaki sposób rozwijać pro­ zdrowotny styl i środowisko życia. Pacjenci byliby również informowani o mapie ośrodków zajmujących się rehabilitacją, a znajdujących się w obszarze ich najbliższego miejsca zamieszkania. „50+”,. czyli stworzenie mechanizmu gwarantującego osobom chorym, ale niewymagającym leczenia szpitalnego możliwość zmiany miejsca zatrudnienia lub dostosowania stanowiska pracy do rozpoznanych chorób przewlekłych. Uzasadnienie: wydłużenie okresu aktywności zawodowej do 67. roku życia niesie ze sobą prawdopodobieństwo konieczności zatrudniania osób, które wprawdzie nie wymagają leczenia szpitalnego, ale u których pojawiły się już schorzenia typowe dla geriatrii. Z tego też powodu osoby te, jak i pracodawcy powinni mieć dostęp do specjalistycznych konsultacji, na podstawie których mogliby się zorientować, czy stan zdrowia ww. pozwala na kontynuowanie zatrudnienia na wcześniej zajmowanym stanowisku. W przypadku udzielenia odpowiedzi negatywnej, osoby te powinny mieć możliwość rozeznania się w sposobach zmiany zatrudnienia. Działanie to winno być w pełni skoordynowane z poprzednią inicjatywą, a wszystkie z ww. działań (inicjatyw) powinny być docelowo koordynowane przez jeden ośrodek znajdujący się we Wrocławiu.

Powyższe inicjatywy realizowane być powinny równolegle z innymi działaniami samorządów w tej materii przedstawionymi poniżej: •­ Promocja zdrowego trybu życia, niezawężającej się do poszerzania świadomości na temat profilaktyki zdrowotnej, ale przede wszystkim promocji aktywnego wypoczynku poprzez m.in. rozbudowę ścieżek rowerowych, biegowych, zdrowych form żywienia. ­• Dążenie do dalszej poprawy warunków środowiskowych (woda, powietrze, żywność) i sanitarnych. ­• Ułatwienie dostępu do usług medycznych za pomocą technik informacyjnych (zdalna rejestracja, uproszczenie formalności itp.). ­• Dystrybucja zawsze niewystarczających środków na leczenie według zasady maksymalizacji sumarycznego efektu. ­• Wdrażanie rozwiązań ograniczających publiczną solidarność w leczeniu pacjentów z własnej winy niszczących własne zdrowie. ­• Odciążenie medycyny od zadań paramedycznych. Wspomaganie organizacji dobroczynnych w realizacji tych zadań. ­• Rozbudowa infrastruktury usług opiekuńczych, w szczególności dla ludzi starych i ofiar niepełnych sukcesów medycyny. Wykorzystanie w tym celu zbędnych zasobów szpitalnych. ­• Aktywizacja klimatycznych miejscowości odległych od centrów wzrostu przez rozwój komercyjnych usług opiekuńczych oferowanych również klientom spoza regionu.

Sfera pracy Mamy dziś do czynienia z gwałtowną erozją modelu pracy uzgodnionego w ramach państwa opiekuńczego.

Liczne niegdyś przywileje pracownicze znikają lub ulegają osłabieniu. W szczególności młodzi ludzie traktowani są jako obywatele drugiej kategorii – oczekuje się od nich sfinansowania praw nabytych starszego pokolenia, odmawiając im jednocześnie podobnych praw. Stała praca staje się dobrem rzadkim. Polityka regionalna będzie musiała zmierzyć się z szeregiem problemów dotyczących rynku pracy, zakorzenionych w dużej mierze w dogmacie praw nabytych.

41

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Tradycyjny model zatrudnienia przewidujący 8 godzin pracy w określonym miejscu, w ustalonych dniach i godzinach staje się przestarzały. Już obecny poziom technik informacyjnych umożliwia elastyczną organizację pracy. Jest ona korzystna dla firm, bo ułatwia dostosowanie do zmian popytu i dla pracowników, którym łatwiej godzić życie prywatne z zawodowym. Rozpowszechnienie takiej organizacji będzie miało decydujące znaczenie dla poprawy sytuacji demograficznej, umożliwiając łączenie pracy z opieką nad dziećmi.

Polityka regionalna będzie musiała zmierzyć się z szeregiem problemów dotyczących rynku pracy.

Wielki paradoks współczesności polega na tym, że postęp technologiczny i wzrost efektywności nie przekładają się na skrócenie czasu pracy. Duża część populacji z różnych powodów skutecznie unika pracy, wielu nie może znaleźć zatrudnienia, ale i tak pracuje się równie długo co na początku XX wieku, ze zwiększoną nieraz intensywnością. Istnieją ogromne możliwości skrócenia indywidualnego czasu pracy przy zachowaniu obecnego poziomu konsumpcji. Są też jednak blokady uniemożliwiające racjonalizację na rynku pracy. Dlatego konieczne jest: ­• Wyprzedzająco promować zmiany w modelu zatrudnienia (praca asynchroniczna, sieciowa, ułamkowa, zdalna, zadaniowa), zwłaszcza te, które służą rodzinom z małymi dziećmi. ­• Przedkładać gospodarkę realną nad wirtualną. ­• Sprzyjać tworzeniu miejsc pracy w sektorach niszowych, bardziej odpornych na globalne zawirowania globalnego popytu. ­• Rozwijać przemysły i usługi bazujące na przetwórstwie wydobywanych w regionie surowców, odtworzyć będące w zaniku przetwórstwo płodów rolnych. ­• Być przygotowanym na dalszą erozję zatrudnienia. Techniki informacyjne będą ograniczać zapotrzebowanie na usługi proceduralne, a automatyka i robotyka będą obniżać popyt na pracę produkcyjną.

Rozwijać produkcję i usługi bazujące na indywidualizacji i bezpośrednim kontakcie z klientem (np. wyroby artystyczne, usługi opiekuńcze etc.). ­• Uwzględniać, że adaptacyjność starszych pracowników ma swoje granice. Kształcenie ustawiczne jest potrzebne, ale jego możliwości są przeceniane. Sprzyjać uszlachetnianiu tradycyjnej produkcji. ­• Zmodyfikować politykę edukacyjną, której wpływ na zatrudnienie jest dziś negatywny. Im bardziej szkoła stara się kształcić pod zapotrzebowanie pracodawców, tym bardziej skraca perspektywę przydatności zawodowej. ­• Nie należy ulegać zewnętrznym trendom i modom na rozbudowę wybranych sektorów produkcji i usług, jeśli nie mają one dostatecznego wsparcia w zasobach ludzkich i kapitałowych na terenie regionu. ­• Działania przyciągające miejsca pracy uzupełniać działaniami na rzecz ich zakorzeniania. ­• Chronić przed nieuzasadnioną ekonomicznie redukcją miejsc pracy prostej, dostępnej dla osób bez kwalifikacji. W kalkulacjach uwzględniać koszty bezrobocia. ­• Moderować przesadne konkurowanie firm w regionie, stymulować ich synergiczną współpracę (gra o region). ­• Ograniczać wpływy pośredników w przetargach publicznych. ­• Przeciwdziałać wykluczeniu młodych z rynku pracy. Sprzyjać deregulacji zawodów. ­• Konsekwentnie bronić zasad moralnych w funkcjonowaniu wolnego rynku.

Sfera opieki Opieka zbiorowości nad osobami niemogącymi samodzielnie egzystować była zawsze fundamentem człowieczeństwa. Dzieci, osoby starsze, młode matki, inwalidzi wojenni, ofiary niefortunnych przypadków, złożeni niemocą, mogli liczyć na pomoc otoczenia. W dawnej Europie głównym kręgiem wsparcia były rodziny, potem sąsiedztwa, organizacje dobroczynne i instytucje samorządowe. W XX wieku sytuacja zmieniła się radykalnie. Państwo zadeklarowało się w roli uniwersalnego opiekuna w zamian za podatki i poparcie polityczne.

Obserwujemy dziś poważny kryzys tego modelu we wszystkich właściwie aspektach. Nie ma mowy o rezygnacji z podatków, ale państwa systematycznie wycofują się z wcześniejszych zobowiązań. Odbudowuje się społeczny system wzajemnej troski i samorządy będą musiały odegrać w nim właściwą rolę.

Przyczyną niesprawności systemu było odczłowieczenie relacji pomiędzy dysponentami i odbiorcami pomocy.

Jak w każdym systemie proceduralnym, liczyły się „obiektywne” wskaźniki i kryteria, a dla rozsądku i współczu-

42

Część programowa STrategii

cia nie pozostawiono miejsca. W rezultacie, system zaatakowały rzesze pozorantów, którzy potraktowali korzystanie z pomocy społecznej jako alternatywną ścieżkę kariery. Jako osoby pełnosprawne, choć amoralne, osiągali często większe sukcesy w gromadzeniu niezbędnej dokumentacji niż naprawdę potrzebujący. ­• Pomoc nie powinna sprowadzać się do finansowania biernej egzystencji – gdzie to tylko możliwe, musi być kojarzona z bodźcami do usamodzielniania się podopiecznych. ­• System opiekuńczy musi się nauczyć odróżniać potrzebujących od uzurpatorów. Należy zwalczać style życia bazujące na wyzyskiwaniu opieki socjalnej i ograniczać możliwości wyzyskiwania ludzkiego współczucia. ­• Opiekę socjalną należy „reprywatyzować”, oddając ją w ręce ludzi i organizacji (społecznych i wyznaniowych), które są w stanie ujrzeć w potrzebującym konkretnego człowieka, a nie anonimowy przypadek. ­• Systemowego rozwiązania wymaga problem rosnącej liczby osób niezdolnych do samodzielnego życia, które utraciły naturalnych opiekunów. ­• Osobom niepełnosprawnym należy się pomoc w realizacji aspiracji do ograniczonej nawet samodzielności. W szczególności należy wspierać inicjatywy samopomocowe wychodzące z ich środowisk. ­• Obowiązkiem pierwszorzędnym jest chronienie dzieci przed dziedziczeniem patologii społecznych. ­• Dodatkową pomoc samorządów dla osób bezrobotnych należy uzależniać od świadczenia działań na rzecz lokalnej społeczności (sprzątanie, pilnowanie, drobne prace konserwacyjne). ­• Potrzebna jest praca dla osób nieambitnych i nieumiejętnych. Należy chronić przed konkurencją rynkową pewne kategorie miejsc pracy prostej dla osób trwale pozbawionych kwalifikacji. ­• Nie wolno dopuszczać do zatarcia różnicy w statucie materialnym osób pracujących i tych, które mogłyby pracować, ale korzystają z zasiłków. ­• Wspierać finansowo wolontariat opiekuńczy, w uzasadnionych przypadkach traktując go jako formę aktywizacji bezrobotnych. ­• Niezależnie od wszystkiego: „głodni muszą być nakarmieni, zmarznięci ogrzani, cierpiący pocieszeni”.

Sfera czasu wolnego To, że cywilizacja zachodnia zdominowała świat dzięki kreatywności swoich społeczeństw, wydaje się oczywiste. To, że podłożem kreatywności była zawsze wolność indywidualnych inicjatyw, zaczyna umykać percepcji mieszkańców rzeczywistości proceduralnej. Poczucie, że wolność oznacza nie tylko odwagę podejmowania decyzji, ale też czas wolny i brak pośpiechu, wydaje się już w dużej mierze utracone. Nowoczesne życie toczy się między pracą a konsumpcją, a luka, którą można by wykorzystać na samorealizację, dość szybko się zamyka. Po zaprogramowanej przez profesjonalistów pracy pogrążamy się w zaprogramowanej przez profesjonalistów rozrywce lub wędrujemy przez coraz lepiej pozycjonowany przez profesjonalistów Internet.

Lepszy niż przeciętny rozwój regionu musi bazować na specyfice, która pozytywnie wyróżnia ten region od innych. Niektóre specyfiki są naturalne (położenie, zasoby), inne oddziedziczone po przodkach (etos pracy, zabytki), inne wreszcie wymyślone współcześnie (przemysł hi-tech, biznes turystyczny). Dolny Śląsk może spróbować oprzeć budować swoją atrakcyjność na sensownej ofercie czasu wolnego. Wiele cennych dla społeczeństwa osób chętnie zaakceptuje niższe dochody, jeśli otworzy się im przestrzeń wolności, w której będą mogły realizować własne marzenia. Jeśli znajdą więcej tej przestrzeni na Dolnym Śląsku, nie będą emigrować. Uzyskanie wolnego czasu, który można poświęcić rodzinie, samokształceniu, hobby, aktywności społecznej itp., warte jest sporej sumy niezarobionych pieniędzy.

Czas wolny potrzebny jest nam do różnych celów: na regenerację sił, rekreację, rozrywkę, aktywność społeczną i na ekspresję swojej osobowości przez bardzo szeroko rozumiane działania kreatywne. Choć na ogół nie bezpośrednio, polityka regionalna może i powinna mieć wpływ zarówno na ilość czasu wolnego pozostającego do dyspozycji jednostek, jak i na jego wykorzystywanie. ­• Eliminować straty czasu wolnego związane z dojazdami, oczekiwaniem w kolejkach (urzędy, przychodnie), przewlekłością procedur, wypełnianiem formularzy itp. ­• Tworzyć warunki, w których czas przeznaczany na regenerację sił nie będzie musiał być zbyt długi (zapewnienie ciszy nocnej, niski poziom stresów).

43

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

­• ­• ­• ­•

•­

­•

­• ­•

Dbać o możliwości różnego typu rekreacji (place zabaw, boiska, pływalnie, lodowiska, promenady i ścieżki spacerowe, ławki w parku).

Umożliwić, zwłaszcza mieszkańcom wielkich miast, szybki i tani dostępu do kontaktu z przyrodą (transport publiczny).

Ułatwiać uprawianie sportów, przygotowując ścieżki rowerowe, boiska „Orliki”, tereny narciarskie i udostępniając infrastrukturę sportową szkół.

Zapewnić szeroki dostęp do dóbr kultury. Nie wolno tolerować sytuacji, w których publiczne instytucje kultury mają pieniądze na istnienie, ale już nie na działanie. Trzeba propagować praktyki reprezentowane w akcji Noc Muzeów.

Sprzyjać w granicach rozsądnych kosztom organizacji eventów pozytywnie integrujących społeczeństwo.

Wspierać procesy prowadzące do większego zainteresowanie sprawami publicznymi i społecznymi.

Przykładowo liczba lokali (miejsc spotkań), w których da się spokojnie rozmawiać, jest dobrym wskaźnikiem postępu tych procesów.

Stymulować procesy konstruktywnego zaangażowania w pracę samorządów i otwierać się na ich rezultaty (debaty, referenda).

Eksponować kreatywność amatorów w czasie wolnym: od drobnych konkursów dla hobbystów do wdrażania ich projektów innowacyjnych.

44

4

Ramy finansowe

oszacowanie potencjału finansowego umożliwiającego realizację strategii

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Ramy finansowe SRWD stanowią szacunek potencjału finansowego umożliwiającego realizację Strategii.

Przedstawione poniżej wyliczenia są próbą identyfikacji źródeł finansowania rozwoju województwa dolnośląskiego w latach 2013–2025, przy uwzględnieniu podziału na środki publiczne i prywatne.

Potencjalne środki finansowe, które mogą zostać wykorzystane przez sektor publiczny na realizację Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego na lata 2013–2025, oszacowano łącznie na 96,4 mld zł, co daje około 7,4 mld zł średniorocznie.

Wspomniana wartość średnioroczna dekomponuje się na następujące składowe: ­• potencjał samorządu województwa

w tym: ­ • • potencjał na wydatki majątkowe własne ­• • środki z UE wydatkowane na poziomie województwa •­ potencjał jednostek samorządów terytorialnych

w tym: ­• • powiaty ­• • miasta na prawach powiatu ­• • gminy •­ środki z UE wydatkowane na poziomie krajowym ­• szacowane wydatki majątkowe z budżetu państwa

przeznaczone dla województwa dolnośląskiego ­• dotacje ze środków WFOŚiGW

Potencjał finansowania rozwoju regionu środkami publicznymi – oszacowanie średnioroczne na lata 2013–2025

Źródło: Opracowanie na podstawie szacunków własnych.

46

1,3 mld zł (17,6%) 0,5 mld zł (6,8%) 0,8 mld zł (10,8%) 3,9 mld zł (52,8%) 0,3 mld zł (4,3%) 1,5 mld zł (20,8%) 2,0 mld zł (27,6%) 1,5 mld zł (20,8%) 0,6 mld zł (8,4%) 0,036 mld zł (0,5%)

Ramy finansowe

Należy podkreślić, iż inwestycje sektora publicznego stanowią relatywnie niewielką część całości tego typu wydatków (średni udział inwestycji publicznych w inwestycjach ogółem z lat 2004–2009 wyniósł 30,4%).

Stąd też nie powinno się przeceniać oddziaływania władz publicznych na rozwój regionu poprzez finansowanie inwestycji i działań rozwojowych. Mając na uwadze powyższe, warto zaprezentować szacunki dotyczące nakładów inwestycyjnych (nakładów brutto na środki trwałe) realizowanych przez podmioty prywatne. Na podstawie symulacji makroekonomicznych przeprowadzonych przy zastosowaniu regionalnego modelu HERMIN gospodarki województwa dolnośląskiego dokonano projekcji inwestycji sektora prywatnego w latach 2013–2025. Średnioroczna wartość wyniosła 28,5 mld zł. Mając na uwadze fakt, iż istotnym źródłem nakładów inwestycyjnych na Dolnym Śląsku są przedsiębiorstwa zagraniczne, a nawet korporacje transnarodowe, dokonano szacunków napływu tej formy kapitału do regionu. Z obliczeń wynika, że w ramach BIZ województwo dolnośląskie może liczyć na ok. 105 mld zł w okresie 2013–2025, co daje ok. 8 mld zł średniorocznie i stanowi 28,3% całości nakładów brutto na środki trwałe sektora prywatnego.

Potencjał finansowania SRWD 2020 środkami prywatnymi – oszacowanie średnioroczne na lata 2013–2025.

Źródło: Opracowanie na podstawie obliczeń własnych.

Organizatorem rozwoju na Dolnym Śląsku jest samorząd województwa zgodnie z art. 11 ustawy o samorządzie województwa: „1. Samorząd województwa określa strategię rozwoju województwa (…) 2. Samorząd województwa prowadzi politykę rozwoju województwa”. Samorząd jest zatem zarówno inicjatorem, jak i koordynatorem realizacji SRWD. Środki, którymi dysponuje bezpośrednio samorząd, zostały oszacowane na 17,0 mld zł na okres 2013–2025, co daje 1,3 mld zł średniorocznie.

W skład tych środków wchodzą szacowane własne wydatki majątkowe samorządu województwa – 6,4 mld zł ogółem, 0,5 mld zł średniorocznie oraz środki z UE przekazane samorządowi województwa na rozwój regionalny – 10,6 mld zł ogółem, 0,8 mld zł średniorocznie. Potencjał finansowy oddziaływania samorządu wojewódzkiego (18,5% średniorocznej wartości wydatków inwestycyjnych sektora publicznego na Dolnym Śląsku) na rozwój regionu nie jest więc przesadnie duży. Warto jednakże zauważyć, iż władze regionalne mogą starać się powiększyć swoje oddziaływanie na procesy rozwojowe m.in. poprzez kontrakty regionalne, gdzie można pozyskać finansowanie rządowe oraz inicjując partnerstwo publiczno-prywatne (umożliwiające finansowanie prywatne w sferze usług publicznych), a także poprzez partnerstwo publiczno-publiczne (np. poprzez 20% dofinansowanie umów partnerskich między JST).

47

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Dla określenia możliwości finansowania rozwoju województwa dolnośląskiego ze środków publicznych w latach 2013–2025 przyjęto aktualny stan formalnoprawny systemu finansowania sektora publicznego, w tym przede wszystkim jednostek samorządu terytorialnego, jak również status quo systemu zarządzania całym sektorem publicznym.

Trwające aktualnie prace nad treścią: •­ ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240, ze zm.), w tym w szczególności dotyczące możliwości zadłużania się jednostek samorządu terytorialnego, ­• ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz.U. z 2010 r.

Nr 80, poz. 526, ze zm.), ­• ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prawnym (Dz.U. z 2009 r. Nr 19, poz. 100, ze zm.) wskazują na możliwość istotnych zmian przedstawionych wielkości. Dlatego należy podkreślić, że przedstawione symulacje finansowania rozwoju regionu ze środków publicznych stanowią kwoty szacunkowe i nie powinny stanowić podstawy do ich odwzorowania w obowiązujących jednostki samorządu terytorialnego dokumentach wykonawczych.

48

5

System wdrażania

Nowy system wdrażania powinien być proefektywnościowy, a nie absorpcyjny

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Wdrażanie strategii rozwoju województwa realizowane jest poprzez system instytucji i jednostek publicznych koordynowanych przez Marszałka i Zarząd Województwa z wykorzystaniem narzędzi programująco-planistycznych (np. regionalne programy operacyjne, strategie sektorowe etc.) oraz instrumentów prowadzenia polityki regionalnej (projekty inwestycyjne i nieinwestycyjne, granty, pożyczki etc.). W ramach dotychczasowej realizacji Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego działał również powołany przez Marszałka Województwa Dolnośląskiego Zespół ds. Wdrażania Strategii (ZW–SRWD). Jego głównym celem było skuteczne, terminowe i efektywne wdrażanie Strategii Rozwoju Dolnego Śląska poprzez szereg różnorodnych działań koncepcyjnych, organizacyjnych, koordynacyjnych, kontrolnych oraz informacyjnych.

Dotychczasowy system wdrażania SRWD nadmiernie skoncentrowany jest w Urzędzie Marszałkowskim – w efekcie prowadzi to do połączenia funkcji wdrażania i ewaluacji działań w jednej jednostce, a tym samym znacząco ogranicza możliwości krytycznych ocen, szybkiego rozpoznawania błędów i korekty działań. Dodatkowo, rozwiązania dotychczasowe przenoszą całą odpowiedzialność za błędy Urzędu we wdrażaniu bezpośrednio na Marszałka (kierownika UMWD jako jednostki organizacyjnej) i na Zarząd Województwa, gdyż UMWD jest jego aparatem pomocniczym. Zbyt małą rolę w procesie wdrażania SRWD odgrywają jednostki zewnętrzne w stosunku do Urzędu oraz partnerstwa publiczno-publiczne i publiczno-prywatne. Jednocześnie jest to system zdominowany przez formalizmy (np. zamówienia publiczne) i nastawiony na absorpcję środków, tym samym kontrefektywnościowy. System wdrażania tworzono dość spontanicznie od 1999 roku.

Był on rozbudowywany dosyć chaotycznie poprzez tworzenie nowych jednostek i zwiększanie zatrudnienia.

Taki system ma tendencję do trwania i ciągłego rozbudowywania się nawet po zakończeniu działań i projektów realizowanych w ramach SRWD. Nowy system wdrażania wymaga przeglądu dotychczasowych struktur i wprowadzenia zmian instytucjonalnych, racjonalizacji zatrudnienia i systemu wynagrodzeń oraz optymalizacji kosztowej. Przede wszystkim zaś konieczna jest deregulacja zbędnych wytycznych i niepotrzebnych procedur ostrożnościowych dających nadmierną władzę części biurokratycznej administracji. Nowy system wdrażania powinien być proefektywnościowy, a nie absorpcyjny. Zmiany będą miały charakter ewolucyjny, z wykorzystaniem dobrych praktyk i doświadczeń w dotychczasowym wdrażaniu kolejnych edycji SRWD.

Proponowany system wdrażania Strategii System wdrażania SRWD oparty będzie o pewne ogólne zasady postępowania, które stanowić będą wytyczne oraz pożądany wzorzec działania dla podmiotów zaangażowanych w proces wdrażania SRWD. Do zasad tych należeć będą: ­• ZASADA WIELOSZCZEBLOWEGO ZARZĄDZANIA (multi-level governance) I ZINTEGROWANYCH PROJEKTÓW, polegająca na podejmowaniu skoordynowanych działań i inwestycji prorozwojowych realizowanych przez różne podmioty i finansowanych z różnych źródeł w celu zapewnienia ich komplementarności i znacznej wartości dodanej, co będzie miało istotny wpływ na zdynamizowanie rozwoju regionu i poszczególnych jego części. Realizacja zintegrowanych projektów zapewni znacznie większe korzyści dla regionu niż prowadzenie punktowych, odseparowanych od siebie i nieskoordynowanych działań i inwestycji. ­• ZASADA CELOWOŚCI I EFEKTYWNOŚCI INTERWENCJI obejmuje zapewnienia zgodności interwencji z celami strategicznymi SRWD, zapewnienia optymalizacji zastosowanych metod i środków dla osiągnięcia założonych celów oraz zastosowania mechanizmów służących ocenie wpływu i znaczenia planowanej interwencji na podstawie kryterium efektywności ujmowanym w aspekcie gospodarczym, przestrzennym i społecznym. ­• ZASADA PARTNERSTWA I WSPÓŁPRACY, która oznacza powinność jak najściślejszej współpracy instytucji publicznych i innych podmiotów realizujących w sposób bezpośredni lub pośredni działania związane z implementacją Strategii, jak również mieszkańców regionu i ich organizacji oraz przedstawicieli świata biznesu i nauki tak, aby w pełni angażować endogeniczne zasoby dla dynamicznego rozwoju Dolnego Śląska. Zasada ta ma szczególne znaczenie w kontekście zakresu kompetencyjnego regio-

50

System wdrażania

­•

•­

nalnych władz samorządowych, gdyż kompetencje do podejmowania wielu działań niezbędnych dla skutecznej realizacji celów SRWD leżą także w gestii innych podmiotów, w tym samorządów lokalnych oraz administracji rządowej.

ZASADA DECENTRALIZACJI I DEKONCENTRACJI SYSTEMU WDRAŻANIA, polegająca na przeniesieniu funkcji bezpośredniego wdrażania SRWD do jednostek zewnętrznych w stosunku do Urzędu Marszałkowskiego w celu zwiększenia transparentności oraz oddzieleniu funkcji strategiczno-ewaluacyjnych od samych działań realizacyjno-wdrożeniowych.

ZASADA EFEKTYWNOŚCI ZARZĄDZANIA I MINIMALIZACJA KOSZTÓW, polegająca na zwiększeniu roli w procesie wdrażania SRWD jednostek o charakterze projektowym i jednoczesnym zmniejszeniu znaczenia jednostek o charakterze stricte administracyjnym.

System wdrażania Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego będzie składał się z 4 komponentów: podsystemu programowania, ­• podsystemu instytucjonalnego, ­• podsystemu alokacji środków na rozwój, ­• podsystemu koordynacji zarządzania strategicznego.

•­

Podsystem programowania Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego określa główne wyzwania i kierunki działań tworzące docelowy obraz planowanej przyszłości regionu w określonym horyzoncie czasowym. Gospodarka przestrzenna województwa jest kształtowana poprzez plan zagospodarowania przestrzennego województwa oraz studia i wytyczne stanowiące wyraz polityki samorządu wojewódzkiego, wspomagające zapisy planu, lecz na bazie obowiązującego prawa niebędące dokumentami obligatoryjnymi i stanowiącymi. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego jest dokumentem spójnym z SRWD.

I. Strategia Rozwoju oraz

Plan Zagospodarowania

Przestrzennego Województwa Dolnośląskiego

• Określa główne wyzwania i kierunki działań.

Identyfikuje potencjały i bariery rozwojowe, wyznacza zakresy interwencji.

• Określa zasady kształtowania polityki przestrzennej województwa, przeznaczenia terenów oraz zasady ich zagospodarowania i zabudowy.

System dokumentów strategicznych funkcjonujących w ramach programowania strategicznego w województwie dolnośląskim

II. Polityka Województwa Dolnośląskiego oraz

Programy Wojewódzkie

Dokumenty o charakterze operacyjno-wdrożeniowym odnoszące się do wyodrębnionych sektorów, dziedzin i obszarów.

III. Plany Rozwojowe

Dokumenty o krótszej perspektywie (roczne, dwuletnie), nie dłuższej niż odpowiednie programy rozwojowe.

Źródło: Opracowanie własne

51

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Wytyczne dla podsystemu programowania W województwie dolnośląskim zostanie zbudowany trzyszczeblowy system dokumentów strategicznych funkcjonujących w ramach systemu programowania strategicznego: • Pierwszym szczeblem programowania strategicznego województwa będzie Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego oraz Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Dolnośląskiego jako dokumenty strategiczne o charakterze średniookresowym; dokumenty te winny podlegać głębokiej integracji w celu stworzenia spójnego planu rozwoju terytorialnego województwa; • Drugim szczeblem programowania strategicznego będą programy rozwojowe i polityki wojewódzkie dotyczące danego obszaru/dziedziny/sektora o średniookresowej perspektywie realizacji ale nie dłuższej niż obowiązująca SRWD, chyba że dłuższy horyzont czasowy wynika ze specyfiki rozwojowej w danym obszarze; • Trzecim szczeblem programowania będą plany o krótszej perspektywie (roczne, dwuletnie), nie dłuższej niż odpowiednie programy rozwojowe.

Programy rozwojowe i polityki wojewódzkie będą stanowiły zasadnicze narzędzia realizacji SRWD i będą oceniane pod kątem zgodności z celami strategicznymi. Programy rozwojowe powinny realizować jeden lub więcej celów Strategii, precyzując działania konieczne dla realizacji tych celów i odnosząc się do przestrzeni, sektorów, dziedzin lub subregionów. Będą one też pełniły funkcję nadrzędną w stosunku do zarządzanych przez Samorząd Województwa programów operacyjnych będących źródłem finansowania przedsięwzięć i działań wskazanych w programach rozwojowych. Polityki wojewódzkie będą opracowywane w zakresie działań, na jakie Samorząd Województwa nie ma wpływu bezpośredniego, ale głównie pośredni.

Plany będą odnosiły się do programów rozwojowych i ich celów lub konkretnych celów SRWD, precyzując działania i projekty niezbędne do realizacji tych celów w perspektywie krótkookresowej.

W terminie sześciu miesięcy od daty zatwierdzenia SRWD zostanie sporządzony raport w zakresie istniejących programów rozwojowych, planów i polityk ich zakresu, aktualności i zgodności z celami SRWD oraz zaleceń dotyczących konieczności aktualizacji, opracowania dodatkowych lub zaniechania realizacji istniejących programów rozwojowych. Raport będzie zawierał także wykaz programów rozwojowych i polityk, jakie będą opracowywane na poziomie województwa oraz zakres i określone reguły ich tworzenia i realizacji.

W zakresie programowania niezwykle ważne jest powiązanie planowania strategicznego na różnych poziomach nie tylko w ujęciu województwa, ale także lokalnych jednostek samorządu terytorialnego powiatów i gmin. Na poziomie województwa, oprócz spójnych i zintegrowanych Strategii Rozwoju Województwa i Planu Zagospodarowania Przestrzennego stanowiących nadrzędne dokumenty strategiczne oraz programów, polityk i planów wojewódzkich, mogą także być tworzone subregionalne programy rozwojowe obejmujące obszary funkcjonalne/OSI będące terytorializacją polityki rozwoju województwa. Strategie te mogą być tworzone na wniosek i przez Zarząd Województwa oraz jednostek funkcjonujących w ramach tych obszarów.

Subregionalne programy rozwoju powinny realizować cele SRWD na wyznaczonych terytorialnie obszarach funkcjonalnych i powinny być opiniowane przez Zarząd Województwa Dolnośląskiego w zakresie ich zgodności z SRWD.

Podsystem instytucjonalny

Dotychczasowy system wdrażania skupiał się przede wszystkim w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Dolnośląskiego. W efekcie UMWD w dużej mierze wdrażał i sam oceniał rezultaty własnej pracy.

W ramach nowej Strategii proponuje się, aby system wdrażania był w większym stopniu zdekoncentrowany. Zadania w zakresie wdrażania będą przekazywane do: • jednostek podporządkowanych UMWD (np. DWUP, DOPS etc.), • jednostek zewnętrznych, bądź jednostek o dużej autonomii funkcjonalnej i decyzyjnej (np. DFG, WARR etc.).

Jednocześnie Zarząd Województwa i UMWD będzie wypełniał funkcję zarządzania strategicznego oraz monitorowania i ewaluacji działań wdrożeniowych.

52

System wdrażania

Postulowanie powią-

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Dolnośląskiego

Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego

zania w zakresie dokumentów strategicznych funkcjonujących w regionie

Województwo: - programy rozwojowe, - polityki wojewódzkie, - plany (w tym sektorowe)

Nowy RPO: Ramowy Zintegrowany Program Regionalny

Miasta, gminy, powiaty: Lokalne strategie rozwoju, w tym sektorowe Programy rozwojowe subregionów/ obszarów funkcjonalnych

Lokalne programy rozwoju

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Źródło: Opracowanie własne

Obszary wdrażania Obszary aktywności, które obejmuje Strategia, można podzielić następująco: • Obszar bezpośrednich kompetencji i innych działań leżących w gestii władz regionalnych wykonywanych poprzez Urząd Marszałkowski, wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne, czy też spółki z udziałem samorządu województwa, • Obszar pośredniego oddziaływania regionalnych władz samorządowych wynikający z działań realizowanych w ramach zarządzanych przez województwo programów i projektów współfinansowanych ze środków zewnętrznych, w tym pochodzących z UE i EOG, jak również finansowej partycypacji w projektach rozwojowych realizowanych przez samorządy lokalne, uczelnie, partnerów społeczno-gospodarczych i organizacje pozarządowe, • Obszar pozostający poza zakresem kompetencyjnym województwa, w ramach którego regionalne władze samorządowe mogą oddziaływać i lobbować zarówno w imieniu własnym, jak i województwa na postanowienia programowe, przedsięwzięcia i działania rządu RP i Komisji Europejskiej.

Wytyczne dla podsystemu instytucjonalnego W obszarze pozostającym poza zakresem kompetencyjnym województwa (obszar lobbowania na poziomie centralnym w Warszawie oraz w Komisji Europejskiej) powinna być stworzona kilkuosobowa komórka UMWD o wysokiej zdolności lobbowania i promowania interesów Dolnego Śląska, wspierana w maksymalnym stopniu autorytetami regionalnymi i krajowymi. Z całą pewnością ten obszar wdrażania wymaga zbudowania od podstaw.

W obszarze pośredniego oddziaływania regionalnych władz samorządowych powinny być tworzone kreatywne struktury, które będą w stanie mobilizować JST i ich partnerów do partycypacji we wdrażaniu SRWD. Struktury te nie powinny być zbyt rozbudowane i posiadać dużego zatrudnienia. Powinny mieć charakter projektowy, tzn. ściśle określony cel działania, budżet oraz czas ich istnienia. Ich zadaniem powinno być stymulowanie i sprzyjanie współpracy pomiędzy UMWD i jednostkami samorządu terytorialnego oraz ich partnerami, a także pomiędzy samymi jednostkami w zakresie realizacji priorytetów SRWD. Kryteria współpracy powinny być transparentne, aczkolwiek nie nadmiernie sproceduralizowane. Drogą do osiągnięcia powyższego jest tworzenie programów i projektów partnerstwa publiczno-publicznego bazującego na współfinansowaniu inicjowanym przez Zarząd Województwa.

53

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Obszar bezpośrednich kompetencji powinien opierać się na zasadzie optymalizacji kosztów i zatrudniania oraz decentralizacji i dekoncentracji zadań. Funkcje bezpośredniego wdrażania SRWD powinny być przeniesione do jednostek zewnętrznych w stosunku do UMWD. Większą rolę w procesie wdrażania SRWD powinny odgrywać jednostki o charakterze projektowym, autonomiczne w stosunku do Urzędu, o jasno określonym celu, budżecie i czasie działania.

Samorządy i pozostali partnerzy społeczni powinni być przygotowywani do realizacji Strategii poprzez szereg działań, w tym: • Serię warsztatów dla samorządowców i urzędników samorządowych popularyzujących założenia i cele Strategii.

• Wymóg odwołań do Strategii przy formułowaniu projektów na poziomie operacyjnym.

• Funkcję rzecznika Strategii przy Marszałku Województwa, zobowiązanego do składania rocznych sprawozdań przed Sejmikiem.

Podsystem alokacji środków na rozwój Podsystem alokacji środków na rozwój dotyczy wyłącznie tej części finansowania SRWD opisanej w rozdziale poświęconym ramom finansowania Strategii, na którą Samorząd Województwa ma wpływ. Przedstawione niżej wytyczne mają charakter jakościowy, prezentują filozofię alokacji środków, nie ich konkretny rozkład na poszczególne obszary interwencji. Rzeczywista alokacja środków będzie dokonana w ramach programów wdrażających Strategię. Na ich ostateczny rozkład będzie wpływało wiele czynników zewnętrznych (np. wytyczne rządu, Komisji Europejskiej), stąd będą mogły występować odstępstwa od proponowanego poniżej podziału środków na rozwój województwa.

Wytyczne dla podsystemu alokacji środków na rozwój Cele Strategii osiąga się również poprzez politykę alokacji środków. Poniżej przedstawione są podstawowe założenia alokacji w związku z realizacją SRWD: • 5–4% na stymulowanie innowacyjności i kreatywności (projekty pilotażowe i dobre praktyki), • 20–30% projekty wyłonione w ramach ppp i PPP1, • Pozostałe 65–76% wydawane konwencjonalnie, z tego 70–80% na infrastrukturę komunikacyjną.

Podsystem koordynacji zarządzania strategicznego W procesie wdrażania SRWD realizowanym przez różne podmioty i jednostki organizacyjne oraz w partnerstwie z innymi stronami niezwykle istotna jest dobra koordynacja działań. Dlatego kluczową kwestią jest wskazanie struktury, która będzie realizowała te zadania w ramach wdrażania SRWD oraz ponosiła odpowiedzialność za koordynację procesu zarządzania w poszczególnych obszarach Strategii przed Marszałkiem i Zarządem Województwa.

Wytyczne dla podsystemu koordynacji zarządzania strategicznego Koordynacja procesu zarządzania strategicznego w strukturze administracji regionalnej będzie w kompetencjach wydzielonej komórki/jednostki odpowiedzialnej za planowanie strategiczne i przestrzenne i ich zintegrowanie. W ramach kompetencji tej komórki/jednostki będzie leżało opracowanie zasad zarządzania i koordynacji polityką regionalną oraz ocena spójności ze Strategią Rozwoju Województwa programów i polityk wojewódzkich, a także przygotowanie programów operacyjnych i wdrożeniowych, poprzez które SRWD 2020 będzie wdrażana. Do zadań tej struktury będzie należało również monitorowanie stanu rozwoju województwa oraz zaawansowania w realizacji Strategii.

1

Partnerstwa publiczno-publiczne (ppp) i publiczno-prywatne (PPP).

54

System wdrażania

Na poziomie Urzędu Marszałkowskiego zostanie powołany Komitet Koordynacyjny ds. SRWD. Komitet Koordynacyjny ds. SRWD będzie odgrywać istotną rolę w monitorowaniu i ocenie stanu realizacji SRWD, decydowaniu o zmianach w zakresie realizacji SRWD, a także w akceptowaniu programów realizacyjnych (np.

RPO, inne programy wojewódzkie) i analizowaniu ich związku i wpływu na realizację SRWD. W skład Komitetu Koordynacyjnego wejdą przedstawiciele Zarządu Województwa, przedstawiciele departamentów oraz wydziałów Urzędu Marszałkowskiego i jednostek organizacyjnych Urzędu. W zależności od realizowanych zadań do udziału w pracach Komitetu będą mogli być zapraszani niezależni eksperci.

Koordynacja procesu zarządzania strategicznego na poziomie całego województwa dolnośląskiego będzie realizowana poprzez Regionalne Forum Terytorialne (RFT). Forum będzie utworzone w celu wymiany doświadczeń i informacji na poziomie regionalnym jako ciało do prowadzenia dyskusji strategicznej na temat celów, kierunków oraz efektów prowadzonej polityki regionalnej, w tym także do wymiany doświadczeń między zaangażowanymi aktorami polityki regionalnej w całym województwie oraz dla uzyskania efektu synergii i lepszej jakości w procesie koordynacji realizacji celów strategicznych. Szczegółowe zakresy zadań i podział kompetencji we wdrażaniu priorytetów SRWD oraz zasady koordynacji procesu zarządzania strategicznego zostaną określone przez Zarząd Województwa.

Dla efektywnego wdrażania zapisów strategicznych na poziomie regionu będzie opracowywany Plan Wdrażania SRWD, w którym opisane zostaną zadania Samorządu Województwa przewidziane do realizacji w danym roku i kolejnych dwóch. Plan ten będzie corocznie aktualizowany.

55

6

Monitoring STRATEGII i system wskaźników

Istotny jest właściwy dobór wskaźników monitoringu

Monitoring STRATEGII i system wskaźników

Monitoring SRWD będzie ściśle związany z procesem wdrożenia Strategii. Z tego powodu Komitet Koordynacyjny ds. SRWD będzie odgrywać pierwszoplanową rolę w monitorowaniu i ocenie stanu realizacji SRWD. Komitet Koordynacyjny ds. SRWD będzie obsługiwany przez komórkę/jednostkę odpowiedzialną za planowanie strategiczne i przestrzenne w województwie dolnośląskim. Zakłada się, że proces monitorowania będzie składał się z bieżącego systemu raportowania i przekazywania regularnych informacji przez jednostki wdrożeniowe na temat przebiegu procesu wdrożenia, a także z systemu zamawianych regularnie niezależnych opracowań ewaluacyjnych, wykonywanych przez renomowane ośrodki eksperckie. Szczegółowe zasady systemu raportowania określi Zarząd Województwa na podstawie zapisów Strategii, wniosków z ewaluacji ex ante oraz konsultacji publicznych projektu strategii.

W celu efektywnego monitorowania procesów społeczno-gospodarczych w regionie utworzone zostanie Dolnośląskie Obserwatorium Rozwoju Terytorialnego (DORT) działające na zasadzie partnerskiej sieci instytucji regionalnych. Zakłada się, że elementami sieci będą instytucje publiczne i zespoły o charakterze think-tank, które w sposób obiektywny i twórczy będą realizowały badania i analizy związane z monitorowaniem rozwoju Dolnego Śląska, zachowując wysokie standardy akademickich badań, a także będą dysponowały odpowiednimi zasobami kadrowymi i doświadczeniem badawczym w obszarze rozwoju regionalnego.

Finansowanie badań w ramach DORT będzie miało charakter wieloletni i zapewni stałe wsparcie eksperckie dla Samorządu Województwa w zakresie prowadzenia polityki rozwoju i wdrażania SRWD. Szczegółowe zasady funkcjonowania DORT określi Zarząd Województwa po przygotowaniu wytycznych w sprawie ROT przez MRR. Zarządzanie DORT znajdzie się w kompetencjach komórki/jednostki odpowiedzialnej za planowanie strategiczne i przestrzenne w województwie dolnośląskim.

Dla efektywnego monitorowania realizacji SRWD i PZPWD na poziomie regionalnym opracowywany będzie co roku raport o stanie zagospodarowania przestrzennego i realizacji strategii WD. Co dwa lata będzie przygotowany rozszerzony raport zawierający także wnioski i rekomendacje dla efektywnego wdrażania SRWD. Raport ten będzie również przedstawiał wnioski dotyczące postulowanych aktualizacji SRWD. Zakłada się, że co 3 lata od momentu jej uchwalenia, Strategia Województwa będzie podlegała analizie adaptacyjnej pod kątem ewentualnych jej dostosowań do zmienionej sytuacji w zakresie uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych. Komitet Koordynacyjny ds. SRWD będzie prowadził analizy w zakresie efektywności i skuteczności wdrażania Strategii na bazie ewaluacji eksperckich oraz na bazie systemu obiektywnych wskaźników przedstawionego poniżej.

Istotny jest właściwy dobór wskaźników monitoringu, które pozwolą rzetelnie i precyzyjnie ocenić realizację formułowanych w strategiach wizji, celów czy też postulatów. Wysoka złożoność procesów rozwojowych, wielorakość i różnorodność ich determinant i uwarunkowań, a także często relatywny i subiektywny charakter osiąganych efektów pozwalają pokusić się o stwierdzenie, iż nie istnieje idealny system mierników realizacji strategii rozwoju. Nie oznacza to jednak, że należy tworzyć całą kaskadę wskaźników z nadzieją, że uda się jak najszerzej pokazać, jak przekłada się realizacja danego dokumentu strategicznego na rzeczywistość. Może to doprowadzić do zatracenia istoty całego monitoringu w dużej ilości szczegółowych indykatorów. Z drugiej strony zbyt zachowawcze podejście oparte zaledwie na kilku zagregowanych miernikach spowoduje, że samej Strategii mogą zostać przypisane zasługi lub niepowodzenia, które w rzeczywistości były udziałem szeregu innych czynników, często przypadkowych, niezamierzonych. Konieczne jest, poza dotrzymaniem kryteriów, takich jak mierzalność czy porównywalność, dążenie do jak największej trafności wskaźników monitoringu, przy jednoczesnym zminimalizowaniu ich liczby do poziomu dającego klarowny, zrozumiały i trudny do zafałszowania komunikat o rzeczywistej realizacji dokumentu strategicznego. Taki też cel przyświecał konstrukcji systemu wskaźników monitoringu SRWD.

57

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Mając na uwadze powyższe, przy doborze i kreacji mierników monitoringu wykorzystano różne źródła danych.

Pozwoliło to na możliwie adekwatne odzwierciedlenie wizji, misji oraz priorytetów wyartykułowanych w SRWD. Oparto się na danych generowanych przez Główny Urząd Statystyczny (GUS) – zarówno tych publikowanych w postaci papierowej i elektronicznej, jak i udostępnianych tylko w drodze dodatkowej odpłatności. Materiał faktograficzny dostarczany przez GUS, choć bardzo pomocny, nie jest w stanie w pełni odzwierciedlić efektów działań podejmowanych w ramach realizacji strategii mających w dużej mierze charakter jakościowy. Stąd też za konieczne uznano zastosowanie rzetelnych, weryfikowalnych naukowo i powtarzalnych w czasie badań o charakterze kwestionariuszowym przeprowadzonych przez renomowane instytucje. Ponadto wielorakość czynników oddziałujących na rozwój regionu powoduje, iż w celu określenia efektywności działań podejmowanych w związku z realizacją strategii należy odwołać się także do metod badawczych o charakterze kontrfaktualnym. W związku z powyższym, jako kolejne źródło wartości niektórych wskaźników monitoringu wybrano makroekonomiczny model HERMIN gospodarki województwa dolnośląskiego, stanowiący uznaną przez Komisję Europejską i zweryfikowaną na gruncie naukowym metodologię.

Poniżej zaprezentowano zestaw 26 wskaźników – po 4 wskaźniki na poziomie wizji (Dolny Śląsk dobrym miejscem do życia), misji (odblokowanie potencjału rozwoju) i pierwszych trzech priorytetów SRWD (endogenne nad egzogennym; integracja funkcjonalno-przestrzenna regionu; regeneracja tkanki wspólnotowej), po dwa na poziomie pozostałych trzech priorytetów (gra o region; ekspresja regionalnych interesów; egzekwowanie „antypriorytetów”). Zdecydowana większość to wskaźniki oddziaływania pozwalające na określenie szerokiego wpływu przedsięwzięć realizowanych w ramach SRWD. 5 indykatorów można zakwalifikować jako wskaźniki rezultatu, co miało na celu uszczegółowienie oceny realizacji strategii w określonych jej aspektach.

WIZJA – Dolny Śląsk dobrym miejscem do życia W celu odpowiedzi na pytanie, czy Dolny Śląsk staje się coraz lepszym miejscem do życia, posłużono się grupą wskaźników o charakterze obiektywnym (W2, W3, W4) pozwalających w pewnym stopniu skwantyfikować jakość życia w regionie. Otrzymane rezultaty stanowić będą jednak jedynie uzupełnienie wyników badania kwestionariuszowego (W1) mającego na celu uzyskanie informacji o zadowoleniu mieszkańców województwa – kluczowego kryterium pozwalającego na zweryfikowanie, w jakim stopniu realizowana jest wizja SRWD. WIZJA – Dolny Śląsk dobrym miejscem do życia

Symbol

Wskaźnik

Źródło danych

W1

poziom zadowolenia mieszkańców

Zlecone socjologiczne badanie kwestionariuszowe

W2

bilans migracji1

Zlecone badanie statystyczne

W3

śmiertelność niemowląt / urodzenia żywe

GUS

W4

Dostępność transportowa2 (drogowa i kolejowa: Wrocław, Legnica, Wałbrzych, Jelenia Góra)

Badanie zlecone niezależnej instytucji

Wartość bazowa

Wartość docelowa (2020 r.)

1 Wskaźnik ten dotyczy całości procesów migracyjnych: międzywojewódzkich oraz zagranicznych, zarówno na pobyt stały, jak i tymczasowy. Nie należy mylić go z innymi wskaźnikami publikowanymi przez GUS. 2 Dotyczy transportu publicznego. W zakresie metodologii wyliczania tego wskaźnika istnieją dwie opcje: 1) Punktem wyjściowym do określenia wartości wskaźnika będzie delimitacja obszaru izochrony zarówno dla transportu drogowego (dla sieci dróg i autostrad), jak i transportu kolejowego (dla sieci linii kolejowych) (Komornicki, Siłka, Stępniak Śleszyński 2010); 2) oparcie się na czasie i prędkości podróży pomiędzy poszczególnymi destynacjami (Zaleski, Korf, Lisowiec 2011).

58

Monitoring STRATEGII i system wskaźników

MISJA – Odblokowanie potencjału rozwoju Odzwierciedleniem stopniowego uwalniania potencjału rozwoju regionu winien stać się przede wszystkim rosnący poziom zatrudnienia ukazany poprzez wskaźnik zatrudnienia (M3 – informujący, jaka część populacji w wieku produkcyjnym posiada pracę). Ludzie to największy potencjał regionu, a praca jest niezwykle ważną determinantą nie tylko postępu gospodarczego (jako czynnik produkcji), lecz także innych płaszczyzn procesów rozwojowych, stąd też odblokowanie potencjału siły roboczej należy ściśle wiązać z odblokowaniem potencjału rozwoju. Niezwykle istotną rolę odgrywa też uwolnienie potencjału kreatywności w regionie (wzrost roli klasy kreatywnej – M4). Efektem coraz większego wykorzystania potencjału rozwoju województwa dolnośląskiego powinno być zmniejszanie się luki PKB per capita pomiędzy regionem a średnią unijną (M2). Wpływ SRWD na uwolnienie możliwości rozwojowych województwa dolnośląskiego (abstrahujący od innych czynników nie związanych z realizacją strategii) zostanie ukazany przy wykorzystaniu metodologii HERMIN (M1).

Symbol

M1

Wskaźnik średnioroczny wpływ SRWD na realną dynamikę PKB

Źródło danych

Wartość bazowa

Wartość docelowa (2020 r.)

MISJA – Odblokowanie potencjału rozwoju

HERMIN

M2

poziom PKB (wg PPS) per capita w cenach stałych (UE-27=100)

Eurostat i HERMIN

M3

wskaźnik zatrudnienia

GUS i HERMIN

M4

podstawowa klasa kreatywna (procent populacji w wieku 15–64)3

GUS i inne źrodła

Priorytet 1 – ENDOGENNE NAD EGZOGENNYM Umiejętność radzenia sobie przy wykorzystaniu własnych sił i atutów, chociażby na wypadek nieprzewidzianych zmian w gospodarce globalnej wpływających na kierunki przepływu kapitału, jest przede wszystkim wynikiem silnej i zakorzenionej lokalnie przedsiębiorczości. Stąd też poniżej przedstawiono zestaw mierników pozwalających analizować rolę kapitałów zagranicznych w procesach gospodarczych zachodzących w regionie, a także umożliwiających ocenę „trendów demograficznych” w lokalnym dolnośląskim biznesie.

Symbol

Wskaźnik

Źródło danych

P11

relacja kapitału krajowego do zagranicznego

GUS

P12

liczba pracujących ogółem pomniejszona o liczbę pracujących w podmiotach z udziałem kapitału zagranicznego

GUS

P13

demografia biznesu: a) liczba nowopowstałych firm; b) średnia długość funkcjonowania firmy; c) liczba firm działających do roku czasu, do 2 lat, do 5 lat.

PARP

P14

średnioroczna dynamika inwestycji prywatnych pomniejszonych o BIZ4

GUS – badanie zlecone

Wartość bazowa

Wartość docelowa (2020 r.)

Klasa kreatywna to klasa pracowników, których zadaniem jest tworzenie nowych, znaczących form (Florida, 2010). W jej skład wchodzą zarówno naukowcy i inżynierowie, kadry akademickie, poeci i architekci, jak i „ludzie pracujący w szkolnictwie i rozrywce, artyści i muzycy, czyli ludzie, których funkcją ekonomiczną jest tworzenie nowych idei i pomysłów, nowych technologii i nowych treści kreatywnych”.

4 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne.

3

59

P1 – ENDOGENNE NAD EGZOGENNYM

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Priorytet 2 – INTEGRACJA FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNA REGIONU Spójność regionu jest niezwykle ważnym czynnikiem pozwalającym na włączenie wszystkich obszarów województwa w kształtowanie i dynamizację procesów rozwojowych, a także na ich partycypowanie w owocach rozwoju. Poniżej zaprezentowano wskaźniki monitorowania dotyczące trzech płaszczyzn spójności terytorialnej: gospodarczej (P23), społecznej (P24) i przestrzennej (P21 i P22). W przypadku dostępności transportowej zastosowany zostanie wskaźnik W4 przedstawiony w części dotyczącej wizji SRWD. P2 – INTEGRACJA

Symbol

FUNKCJONALNA REGIONU

Wskaźnik

Źródło danych

P21

dostępność do Internetu szerokopasmowego

GUS

P22

dostępność usług publicznych5

GUS

P23

P24

PKB na 1 mieszkańca w układzie subregionalnym (NUTS 3)

stopa bezrobocia w układzie subregionalnym (NUTS 3)

Wartość bazowa

Wartość docelowa (2020 r.)

GUS

GUS

Priorytet 3 – REGENERACJA TKANKI WSPÓLNOTOWEJ Zaufanie w układzie „mieszkaniec–mieszkaniec” (P34), a więc na najważniejszym poziomie rozważań, stanowi kluczowy element szeroko pojętego zaufania mieszkańców będącego podstawą zdrowej tkanki wspólnotowej.

Niezwykle istotne w powyższym kontekście są pozytywne trendy demograficzne (P33), a także poprawa sytuacji ludzi młodych (P31) oraz wzmocnienie roli tradycyjnego modelu rodziny (P32).

P3 – REGENERACJA TKANKI

Symbol

WSPÓLNOTOWEJ

Wskaźnik

Źródło danych

P31

wskaźnik zatrudnienia (wiek 18–30)

GUS

P32

liczba jednoosobowych gospodarstw domowych

GUS

P33

P34

średnia liczba osób w gospodarstwie domowym

poziom wzajemnego zaufania

Wartość bazowa

Wartość docelowa (2020 r.)

GUS

Socjologiczne badanie kwestionariuszowe

Wskaźnik zostanie zdefiniowany w oparciu o metodologię opisaną w KSRR i zmodyfikowany z wykorzystaniem takich parametrów, jak: odsetek dzieci w wieku lat 3–5 objętych wychowaniem przedszkolnym (przedszkola, punkty i zespoły przedszkolne); średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego w części matematyczno-przyrodniczej; liczba uczniów szkół podstawowych i gimnazjów przypadająca na 1 komputer z dostępem; odsetek ludności korzystającej z kanalizacji; udział odpadów poddanych odzyskowi w ilości odpadów wytworzonych w ciągu roku; liczba lekarzy na 10 000 mieszkańców w; liczba osób przypadających na 1 zakład opieki ambulatoryjnej; zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych.

5

60

Monitoring STRATEGII i system wskaźników

Priorytet 4 – GRA O REGION Prawdziwa gra o region rozgrywać będzie się w ramach współpracy. Przede wszystkim na linii sektor publiczny – sektor publiczny, lecz również sektor publiczny – sektor prywatny. Skala wartości tego typu przedsięwzięć wskaże na realną, a nie deklaratywną wagę podjętej gry dla rozwoju województwa Symbol

Wskaźnik

Źródło danych

P41

a) wartość środków publicznych wykorzystanych w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego w relacji do całości środków przeznaczanych na rozwój; b) wartość środków wykorzystywanych w ramach partnerstwa publiczno-publicznego w relacji do całości środków przeznaczanych na rozwój

RIO

P42

a) liczba projektów o charakterze partnerstwa publiczno-prywatnego w relacji do ogólnej liczby projektów6; b) liczba projektów o charakterze partnerstwa publiczno-publicznego w relacji do ogólnej liczby projektów7

Autonomiczna względem UMWD jednostka zbierająca dane od wszystkich JST

Wartość bazowa

Wartość docelowa (2020 r.)

P4 – GRA O REGION

Priorytet 5 – EKSPRESJA REGIONALNYCH INTERESÓW Duża liczba spraw istotnych dla regionu, ale pozostających poza zasięgiem jego oddziaływania implikuje konieczność artykułowania swoich postulatów poza regionem, na poziomie władz centralnych. Stopień realizacji projektów sektorowych i ponadregionalnych (P51) oraz liczba wystosowanych, dostępnych publicznie dezyderatów (P52) pozwalają na określenie efektywnego zmobilizowania władz regionu do dbania o swoje interesy na poziomie krajowym. Kwalifikacja dezyderatów powinna być domeną zespołu niezależnych autorytetów.

Symbol

Wskaźnik

Źródło danych

P51

wskaźnik realizacji projektów sektorowych i ponadregionalnych8

Autonomiczna względem UMWD instytucja

P52

liczba dezyderatów UMWD wystosowanych do władz centralnych9

Autonomiczna względem UMWD instytucja

Wartość bazowa

Wartość docelowa (2020 r.)

Projekty w ramach programów wdrażanych przez UMWD bądź też z udziałem środków finansowych UMWD. Jak wyżej.

W ramach konstrukcji tego wskaźnika zbudowana zostanie przez zarząd województwa i poddana publicznej dyskusji lista strategicznych projektów dla województwa dolnośląskiego, których wdrożenie leży w kompetencji administracji rządowej. Na podstawie oceny projektów nierozpoczętych i zaawansowania realizacji już rozpoczętych zostanie wyznaczona wartość tego wskaźnika.

9 Dezyderaty powinny dotyczyć tematyki rozwoju regionalnego oraz zmian o charakterze systemowym. Nie mogą one dotyczyć projektów w ramach wskaźnika P51.

6 7

8

61

P5 – EKSPRESJA REGIONALNYCH INTERESÓW

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Priorytet 6 – EGZEKWOWANIE „ANTYPRIORYTETÓW” W oparciu o obserwację historyczną można stworzyć co najmniej kilka wskaźników, które w szczegółowy sposób prezentowałyby tę stronę działalności władz publicznych, która nie niesie za sobą długookresowej korzyści dla województwa. Bardziej czytelny, a zarazem obejmujący cały zakres działalności tych władz jest jednak miernik ukazujący produktywność sektora publicznego (P61). W kontekście, znaczącej roli współpracy jako warunku sine qua non efektywnej realizacji SRWD, należy ponadto monitorować projekty – jednogminne lub jednopowiatowe (P62).

P6 – EGZEKWOWANIE

Symbol

„ANTYPRIORYTETÓW”

Wskaźnik

Źródło danych

P61

produktywność sektora publicznego

HERMIN

P62

a) liczba projektów lokalnych (jedno-gminnych, jedno-powiatowych) w relacji do ogólnej liczby projektów implementowanych w ramach SRWD10; b) wartość projektów lokalnych (jedno-gminnych, jedno-powiatowych) w relacji do ogólnej wartości projektów implementowanych w ramach SRWD.

Autonomiczna względem UMWD instytucja

Wartość bazowa

Wartość docelowa (2020 r.)

Podsumowanie – Dostępność i zaufanie Jak wspomniano wyżej, konstrukcja systemu wskaźników monitoringu winna wiązać się z dążeniem do uzyskania wysokiej jakości indykatorów spełniających kryteria, takie jak: trafność, mierzalność i porównywalność, przy jednoczesnym zachowaniu wysokiej wartości aplikacyjnej całego systemu w odniesieniu do samej Strategii.

Innymi słowy, powinien być to spójny zbiór mierników, w przypadku których pole interpretacji wartości wydatnie zostanie ograniczone. Zaprezentowane wyżej wskaźniki pozwalają na osiągnięcie tego celu. Dają one możliwość oceny realizacji wizji, misji i priorytetów SRWD. Ponadto umożliwiają stwierdzenie, w jakim stopniu urzeczywistniany jest przewodni motyw Strategii Województwa Dolnośląskiego zawarty w haśle „dostępność i zaufanie” (W4, P21, P22, P34), a także niektóre cele zawarte w dokumentach Unii Europejskiej (np. wzrost poziomu zatrudnienia). Zarząd Województwa przygotuje szczegółowy opis i metodykę wyznaczania wszystkich wskaźników monitorowania w okresie do pół roku od zaakceptowania SRWD.

10

W ramach RPO oraz innych programów zarządzanych przez województwo, tzn. finansowanych bądź współfinansowanych przez UMWD.

62

7

Kluczowe makroprojekty

Wymienione Makroprojekty można określić jednym hasłem: „razem i bezpiecznie”

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Ogólna niepewność uwarunkowań zewnętrznych przesądza o konieczności zastosowania podejścia adaptacyjnego w strategicznym programowaniu rozwoju regionu. Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego na lata 2012–2020 definiuje kierunki zmian i pożądane cele, nie przesądza jednak z góry, jakie dokładnie projekty zostaną zrealizowane.

Odpowiednie decyzje będą podejmowane w trybie operacyjnym, z takim tylko wyprzedzeniem, aby planowanie nie opóźniało realizacji. Pozwoli to na możliwie szybkie uwzględnianie rozwoju sytuacji w otoczeniu zewnętrznym i doświadczeń z wcześniejszych realizacji. Z reguły obowiązywać będą zasady Gry o Region, preferujące projekty, w realizacji których współdziałać będą ich beneficjenci i partnerzy zewnętrzni (efekt mnożnikowy). Istotnym kryterium oceny będzie ponadlokalna wartość dodana wnoszona przez poszczególne projekty. Szanse realizacji mają

wszystkie projekty sprzyjające harmonijnemu rozwojowi Dolnego Śląska.

Należy stanowczo przeciwdziałać próbom firmowania przez Strategię zbioru oderwanych od siebie przedsięwzięć. O sukcesie Strategii przesądzi uzyskanie efektu synergii. Ma to zapewnić pięć makroprojektów, które ukierunkują dobór projektów cząstkowych na przełamanie podstawowych barier rozwoju Dolnego Śląska.

1. Makroprojekt komunikacyjny zakłada rewitalizację i modernizację sieci połączeń kolejowych i drogowych na Dolnym Śląsku.

2. Makroprojekt informacyjny zakłada szerokie otwarcie przestrzeni informacyjnej na potrzeby mieszkańców, firm i instytucji regionu.

3. Makroprojekt odrzański zakłada radykalne ograniczenie możliwości katastrofalnych powodzi na Dolnym Śląsku.

4. Makroprojekt energetyczny zakłada zaspokojenie potrzeb regionu w zakresie wolumenu i pewności dostaw energii elektrycznej.

5. Makroprojekt wspólnotowy zakłada kształtowanie pozytywnej tożsamości i solidarności międzypokoleniowej na Dolnym Śląsku.

Wymienione Makroprojekty można określić jednym hasłem: „razem i bezpiecznie”.

Pierwszy i drugi makroprojekt zbliżają Dolnoślązaków, odpowiednio w przestrzeni fizycznej i wirtualnej. Trzeci i czwarty usuwają główne dziś czynniki zagrażające bezpieczeństwu mieszkańców i gospodarki Dolnego Śląska. Piąty wspomaga ewolucję postaw społecznych w kierunku „razem będzie bezpieczniej”.

Makroprojekt komunikacyjny Diagnoza

Dotychczasowa koncentracja na wielkich inwestycjach komunikacyjnych przyczyniła się do znacznej dewastacji lokalnej sieci dróg i linii kolejowych. W rezultacie mamy dziś bliżej do świata, ale dalej do siebie. Trzeba zdecydowanie odwrócić tendencje do wydłużania czasów i pogarszania warunków przejazdów w obrębie Dolnego Śląska.

Stan dolnośląskich dróg i torowisk jest elementem szerszego problemu. Brak umiejętności dbania o to, co już zostało zbudowane, stanowi zasadniczą słabość naszego rozwoju. Musimy nauczyć się wydawać stale małe pieniądze na systematycznie usuwanie drobnych pęknięć i śladów korozji, aby zaoszczędzić ogromne pieniędze, których wymagają remonty kapitalne.

Sytuację komunikacyjną regionu pogarsza upadek komunikacji publicznej. Wynika on nie tylko ze złego stanu infrastruktury, ale też z kulturowego zachłyśnięcia się nagłą dostępnością samochodów. System komunikacji zbiorowej nie tylko stracił wielu klientów i związane z tym dochody, ale, co gorsza, utracił zainteresowanie bardziej wpływowej części społeczeństwa, która przesiadła się do aut. Narasta zrozumienie potrze-

64

Kluczowe makroprojekty

by komunikacji zbiorowej, ale trzeba też będzie zmierzyć się z wyzwaniem socjologicznym: Jak przywrócić na wzór Skandynawii popularność korzystania z komunikacji publicznej?

Ograniczona przepustowość komunikacyjna regionu ma poważne wielostronne konsekwencje, zwłaszcza dla zatrudnienia i edukacji. Można śmiało postawić tezę, że za brak mobilności dojazdowej wewnątrz regionu przyjdzie płacić mobilnością wyjazdową poza region.

Cele • Regeneracja zdewastowanej regionalnej infrastruktury komunikacyjnej.

• Systemowe rozwiązania w zakresie bieżącego utrzymania dróg i torowisk, ograniczające możliwości ponownej dewastacji.

• Racjonalnie uzasadnione uzupełnienia sieci kolejowej i drogowej.

• Stworzenie taniego, multimodalnego, wielopodmiotowego systemu komunikacji zbiorowej, ułatwiającego dojazdy do pracy i szkół oraz do obszarów turystycznych i rekreacyjnych.

• Zdecydowane ograniczanie potrzeby systematycznego korzystania z samochodów osobowych w obszarach wysoko zurbanizowanych.

• Tworzenie warunków do wykorzystywania ekologicznych środków transportu (rowery i pojazdy elektryczne).

• Znacząca poprawa bezpieczeństwa na drogach.

• Skonstruowanie dedykowanego podsystemu komunikacyjnego udostępniającego i poszerzającego ofertę turystyczną Sudetów („Droga Sudecka”).

Kryteria wyboru projektów • Preferencje dla projektów formułowanych w skali subregionów.

• Preferencje dla inwestycji zapewniających szybki przyrost funkcjonalności.

• Preferencje dla transportu szynowego (szynobusy raczej niż pociągi).

• Preferencje dla potrzeb komunikacji publicznej. Ograniczanie ruchu samochodów osobowych, gdy wymaga tego efektywność komunikacji zbiorowej.

• Realizacja w pierwszym rzędzie inwestycji czynnie wspieranych przez samorządy lokalne i przedsiębiorców.

Korzyści Gospodarka • Połączenie regionalnych peryferii z centrami wzrostu (rozszerzenie stref pomyślności).

• Złagodzenie efektu „wymywania” mieszkańców małych miejscowości (efekt demograficzny).

• Zmniejszenie kosztów dostępności do pracy (obniżenie bariery aktywizacji zawodowej).

• Zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej regionu (większy potencjał zatrudnienia).

• Zwiększenie odporności regionu na likwidację firm i odpływy inwestorów (łatwiejszy dostęp do alternatywnych miejsc pracy).

• Zwiększenie odporności gospodarki na wzrost cen paliw (w komunikacji publicznej zużycie paliwa na osobę jest mniejsze).

Turystyka • Poszerzenie dotychczasowego modelu biznesowego turystyki sudeckiej (wczasy pobytowe) o ofertę dla mobilnych turystów (Droga Sudecka).

• Radykalne zwiększenie weekendowej dostępności do atrakcji turystycznych Dolnego Śląska dla mieszkańców województwa i obszarów sąsiednich (wyjazdy ad hoc).

• Istotna poprawa wizerunku Dolnego Śląska.

65

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Edukacja • Szybsze i bezpieczniejsze dojazdy do szkół.

• Dostęp do szerszej oferty edukacyjnej i związane z tym możliwości wyboru.

• Akceptowalne społecznie możliwości racjonalizacji sieci szkolnej.

• Wyrównanie szans związane z dostępem do dóbr kultury.

• Poznawanie regionu (element budowy tożsamości).

Rewitalizacja urbanistyczna • Wzrost atrakcyjności opcji zamieszkiwania w małych miejscowościach i dojazdów komunikacją zbiorową do pracy w centrach wzrostu (niższe koszty pracy).

• Zwiększenie popytu na mieszkania w małych miejscowościach uchroni je przed dekapitalizacją.

• Zatrzymanie aktywnych zawodowo osób w miejscowościach pozbawionych przemysłu zwiększy dochody samorządów i powstrzyma degradację urbanistyczną.

• Zwiększone dochody dojeżdżających do pracy przełożą się na miejsca pracy w usługach w miejscu zamieszkania.

• Młodzi i aktywni zawodowo mieszkańcy zdynamizują działania samorządów.

Demografia • Łatwiejszy dostęp do pracy i mieszkań obniży motywacje młodzieży do emigracji (w obrębie regionu i poza region).

• Zamieszkiwanie młodych ludzi w pobliżu rodzin ułatwi wychowywanie dzieci i opiekę nad starszymi.

• Jednocześnie obniżą się koszty opieki społecznej.

• Wzrośnie poczucie bezpieczeństwa związane z ułatwionym dostępem do opieki medycznej.

Działania towarzyszące Zapobieganie degradacji infrastruktury komunikacyjnej • Systematyczne usuwanie drobnych usterek, zanim jeszcze zaczną sprawiać problemy.

• Opanowanie technologii napraw prewencyjnych i logistyki napraw (przy okazji możliwość aktywizacji bezrobotnych).

• Kontrolowanie przeciążeń dróg i odpowiednie sankcje.

Zagospodarowanie otoczenia dróg • Parkingi, punkty widokowe, miejsca piknikowe.

• Aktywne systemy informacji drogowej i turystycznej.

• Systematyczne sprzątanie otoczenia dróg i torowisk.

• Nieustępliwa walka z wandalizmem.

• Wkomponowanie tras komunikacyjnych w krajobraz.

Wprowadzenie elastycznego biletu regionalnego • Opcje od pojedynczego przejazdu autobusem do rocznego abonamentu na wszystkie środki transportu w regionie (plus wstępy do muzeów, dostęp do Internetu itd.).

• Wolny rynek dostarczycieli usług (od sieci kolejowych do mikrobusów).

• Integracja oferty dla konsumentów (rozliczenia, rozkłady jazdy, logistyka, jeden bilet).

Główne przedsięwzięcia 1. Budowa dróg o znaczeniu ponadregionalnym w standardzie dróg ekspresowych:

S-5 (Poznań–Wrocław–Boboszów), S-3 Nowa Sól–Legnica–Lubawka, A-18 (południowa jezdnia autostrady na odcinku Krzywa–Olszyna), S-8 (Wrocław/Magnice–Świdnica–Wałbrzych–Bolków).

2. Realizacja projektu Droga Sudecka oraz dokończenie budowy wschodniej obwodnicy Wrocławia (Bielany–Łany–Długołęka).

66

Kluczowe makroprojekty

3. Modernizacja infrastruktury kolejowej: Prace nad rozwojem Wrocławskiego Węzła Kolejowego w kierunku systemu kolei aglomeracyjnej, modernizacja linii kolejowej 274 (Wrocław–Jelenia Góra), 137 (Legnica–Kamieniec Ząbkowicki–Nysa), E-59 (Wrocław–Poznań), CE-59 (Wrocław–Kłodzko–Międzylesie), CE-59 (Zielona Góra–Wrocław) oraz linii kolejowych LGOM, aglomeracji wałbrzyskiej i aglomeracji jeleniogórskiej w celu budowy systemu powiązań transportu publicznego.

4. Integracja systemów transportu zbiorowego.

5. Kompleksowe remonty dróg wojewódzkich i powiatowych łączących miasta Dolnego Śląska.

Makroprojekt informacyjny

Diagnoza Systemy informacyjne stały się nieodwracalną częścią współczesnego świata, a ich dalsza ekspansja wydaje się przesądzona. Ich wykorzystanie zmienia postać biznesu, modeluje style życia i wywiera głęboki wpływ na kulturę. Tak jak każda przełomowa innowacja, niosą one ze sobą szanse rozwoju i zagrożenia dla przetrwania. Wykorzystując odważnie te pierwsze, trzeba rozważnie zapobiegać tym drugim.

Z perspektywy użytkownika sieć informacyjna przypomina coraz bardziej sieć wodociągową, z tym że dostarcza niezbędnej do życia zawartości bezpośrednio do mieszkania. Porównanie to wydaje się tym trafniejsze, że eksponuje problem oczyszczania dostarczanej zawartości Internetu z zanieczyszczeń i odprowadzania „ścieków”.

Z perspektywy biznesowej, choć niełatwo wykazać, jak systemy informacyjne zwiększają produktywność, to niewątpliwie ich ignorowanie eliminuje z konkurencji. W sektorze handlu informacją narastają problemy, bo dobra powszechnie i łatwo dostępne tracą wartość rynkową.

Z perspektywy kulturowej nasuwa się porównanie z energią jądrową – entuzjazm wobec nowych możliwości moderowany jest obawami o przyszłość cywilizacji. Szczególnie wrażliwym i wymagającym najwyższej przezorności stykiem oddziaływania technik informacyjnych z kulturą jest edukacja młodego pokolenia.

Z perspektywy informatyków idzie głównie o wewnętrzny rozwój branży. Losy branży zależą jednak od tego, jak dobrze informatycy rozumieć będą zewnętrzne procesy, które informatyka ma obsługiwać.

Polska nie jest liderem w dziedzinie informatyzacji, ale też trudno wskazać dziedzinę, w której byłaby mniej zapóźniona. W porównaniu z innymi regionami Polski, Dolny Śląsk dysponuje liczną kadrą informatyków, rozbudowanym systemem ich kształcenia i sięgającymi ponad pół wieku tradycjami. Daje to szansę na odegranie wiodącej roli w wykorzystaniu technik informacyjnych do rozwiązywania ważnych problemów samorządów.

Zachwalając potencjał systemów informacyjnych, eksponuje się zwykle ich wymiar globalny. Istnieją jednak bardzo przekonywujące przykłady zastosowania systemów informatycznych w mniejszej skali, regionalnej właśnie. Polityka regionalna powinna się skupić na takich zastosowaniach, a w szczególności na integrowaniu produktów firm lokalnych w synergiczny produkt syntetyczny (turystyka, przetwórstwo rolne, budownictwo itd.).

Cele Dolny Śląsk potrzebuje dalszego rozwoju technologicznego szkieletu przestrzeni informacyjnej: • Głównym celem inwestycyjnym jest zapewnienie mieszkańcom regionu taniego dostępu do szerokopasmowego Internetu.

• W miejscach publicznych potrzebne są punkty dostępowe darmowego WiFi. • W inwestycjach należy zachować ostrożność, aby nie implementować szeroko technologii wychodzących z użycia i przewidzieć miejsce na innowacje bliskiej przyszłości.

• Należy wspierać kształcenie umiejętności informatycznych na różnych poziomach.

Realizacja wielu celów rozwojowych Dolnego Śląska wymaga dysponowania dedykowanymi systemami informacyjnymi.

W szczególności potrzebne są: • Systemy wspierające asynchroniczną organizację pracy i pracę na odległość, umożliwiające elastyczne programowanie i rozliczanie czasu pracy oraz zdalny nadzór i zarządzanie (umożliwiając pracę młodym

67

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

matkom, przyczynią się do polepszenia sytuacji demograficznej, poszerzą rynek pracy i zmniejszą koszty prowadzenia firm).

• Systemy wspierające multimodalną, wielopodmiotową i elastyczną sieć regionalnego transportu publicznego, zmniejszającego czas i koszty dostępu do pracy, edukacji i oferty turystycznej (sterowanie ruchem, synchronizacja rozkładów jazdy, rozliczenia między operatorami, różne formy biletu regionalnego).

• Platformy dostępu do usług medycznych minimalizujące fatygę pacjentów, ułatwiające wybór lekarza i zabiegów leczniczych (porównania kosztów, czasów dostępu i reputacji), rezerwacje, a z czasem zdalne konsultacje i monitoring stanu zdrowia.

• Zintegrowany system ratownictwa wykrywający i analizujący zagrożenia oraz synchronizujący akcje ratownicze w przypadku klęsk naturalnych, katastrof, epidemii i zamieszek.

• System umożliwiający załatwianie formalności urzędowych przez Internet w sposób nie mniej przyjazny dla użytkownika niż zakupy przez Internet.

• Sieciowa platforma debaty publicznej o sprawach regionu, wspierająca procesy decyzyjne samorządu (odfiltrowanie agresji i demagogii będzie kluczowe, choć niezmiernie trudne).

Kryteria wyboru projektów • Preferencje dla projektów formułowanych w skali subregionów.

• Priorytet dla projektów zwiększających regionalny potencjał gospodarczy i cywilizacyjny.

• W pierwszej kolejności należy realizować projekty obiecujące szybkie efekty, do realizacji których znajdzie się partnerów biznesowych i samorządowych.

• Zdalne załatwianie formalności urzędowych to oczywisty priorytet własny samorządu.

Korzyści • Podniesienie jakości życia przez ułatwienie dostępu do informacji i usług.

• Zwiększenie dostępu do pracy i złagodzenie problemu bezrobocia.

• Wsparcie dla pracujących rodziców w fazie wychowywania małych dzieci.

• Zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu.

• Podniesienie poziomu bezpieczeństwa osobistego i publicznego.

• Włączenie mieszkańców w życie społeczne regionu.

• Oszczędność czasu i pieniędzy mieszkańców.

Działania towarzyszące • Wspieranie prac badawczych i rozwojowych w dziedzinie informatyki, zwłaszcza tych, które nie powielają dosłownie działań prowadzonych w bardziej zaawansowanych ośrodkach.

• Kształcenie informatyków na dużą skalę, zwłaszcza w powiązaniu z innymi specjalnościami.

• Kształcenie kompetencji internetowych i kształtowanie kultury informatycznej w społeczeństwie.

• Przemodelowanie programów szkolnych uwzględniające korzyści i zagrożenia związane z dostępem do przestrzeni informacyjnej.

• Systematyczne akcje na rzecz sprzątania sieci.

Główne przedsięwzięcia 1. Szybki Internet dla każdego – kontynuacja prac na rozwojem Dolnośląskiej Sieci Szkieletowej (DSS i eDS).

2. Usługi publiczne w Internecie – projekt budowy dolnośląskich platform internetowych: e-administracja, e-zdrowie.

3. Internetowy system rejestracji pacjentów w placówkach służby zdrowia na terenie województwa dolnośląskiego.

68

Kluczowe makroprojekty

Makroprojekt odrzański

Diagnoza Ostatnie lata potwierdziły występowanie niebezpieczeństwa związanego z wielkimi powodziami na nizinnych obszarach wzdłuż Odry i gwałtownymi powodziami w górach. Wciąż jednak działania prewencyjne nie są prowadzone z dostateczną energią.

Rzeki oferują liczne możliwości turystyczne, rekreacyjne i gospodarcze. Wciąż wysoki poziom zanieczyszczeń, stan infrastruktury i brak nawyków powodują, że atuty te pozostają niewykorzystane.

Tereny nadrzeczne nie są zbyt atrakcyjne rolniczo, ale bardzo atrakcyjne przyrodniczo, są więc wdzięcznym obszarem aktywności ekologów i terenem eksploracji przyrodniczych.

Cele • Powstanie infrastruktury chroniącej przed powodziami na Odrze i jej regionalnych dopływach.

• Budowa zabezpieczeń i struktur organizacyjnych ograniczających skutki powodzi.

• Skompletowanie infrastruktury chroniącej rzeki przed zanieczyszczeniami.

• Udostępnienie walorów rzek dla potrzeb turystyki i rekreacji. Wyeksponowanie walorów krajobrazowych.

• Wykorzystanie gospodarczego potencjału rzek (transport odrzański, elektrownie wodne).

• Przemyślana regulacja (a gdzie należy – deregulacja) cieków wodnych.

• Ochrona wartościowych przyrodniczo obszarów nadrzecznych.

Kryteria wyboru projektów • Logika funkcjonalności systemowej przy budowie obiektów przeciwpowodziowych.

• Zasada lokalnej partycypacji przy inwestowaniu w obiekty rekreacyjne i gospodarcze.

• Kryteria ekologiczne przy udostępnianiu obszarów cennych przyrodniczo.

Korzyści • Większa atrakcyjność osiedleńcza i gospodarcza terenów narażonych obecnie na powodzie.

• Większa atrakcyjność krajobrazowa miejskich, wiejskich i leśnych obszarów nadrzecznych.

• Zwiększenie atrakcyjności rekreacyjnej i turystycznej (kąpieliska, wędkarstwo, spływy).

• Mała energetyka alternatywna wykorzystująca spiętrzenia cieków wodnych.

• Energooszczędny transport wodny.

• Ochrona cennych zasobów przyrodniczych.

Działania towarzyszące • Mobilizowanie wsparcia publicznego dla realizacji Programu Odra.

• Współpraca regionów nadodrzańskich polskich, czeskich i niemieckich.

• Systematyczne usuwanie zanieczyszczeń ze zbiorników wodnych, rzek i potoków.

• Promowanie sportów wodnych i turystyki wodnej.

Główne przedsięwzięcia 1. Ochrona przed powodzią obszaru metropolitalnego Wrocławia.

2. Ochrona przed powodzią w Kotlinie Kłodzkiej oraz w Dolinie Kwisy i Bobru.

3. Budowa zbiorników retencyjnych, w tym zbiornika Kamieniec Ząbkowicki.

4. Odbudowa drogi wodnej na Odrze swobodnie płynącej na potrzeby lodołamania i wykorzystania transportowego.

5. Wspieranie rozwoju portów i modernizacja śluz na Odrze skanalizowanej.

69

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Makroprojekt energetyczny

Diagnoza Stan infrastruktury energetycznej Dolnego Śląska jest alarmujący. Fachowcy przestrzegają przed narastającą groźbą blackoutów. Poważna awaria systemu energetycznego może mieć dla regionu konsekwencje porównywalne z wielką powodzią.

Znaczne obszary Dolnego Śląska są upośledzone pod względem zasilania w energię elektryczną, co zniechęca inwestorów i utrudnia uruchamianie lokalnych centrów wzrostu.

Silnie rosnące zapotrzebowanie na paliwa płynne w krajach Azji i Ameryki Południowej podważa opłacalność energetyki opartej na ropie naftowej. Należy chronić zasoby surowców energetycznych Dolnego Śląska w oczekiwaniu na rozwój technologii umożliwiających ich wykorzystywanie bez zagrożeń dla środowiska.

Przemysł samochodowy zbliża się do przełomu w zakresie stosowania napędu elektrycznego. Należy uwzględnić taki rozwój sytuacji w projektowaniu infrastruktury.

Konsekwencje ekologiczne energetyki zostały w minionym dwudziestoleciu radykalnie ograniczone. Trzeba kontynuować ten proces.

Cele • Zwiększenie niezawodności dostaw energii elektrycznej.

• Zwiększenie mocy elektrycznej dostarczanej do obszarów odczuwających niedobory.

• Modernizacja zdekapitalizowanej energetycznej sieci przesyłowej.

• Pełniejsza integracja regionalnej sieci przesyłowej z sieciami zewnętrznymi.

• Inteligentne zarządzanie dystrybucją energii.

• Wprowadzenie energooszczędnych rozwiązań w transporcie i w budownictwie.

• Stymulowanie rozwoju komunikacji publicznej, zwłaszcza szynowej.

• Ochrona regionalnej bazy surowcowej energetyki.

Kryteria wyboru projektów • Priorytet dla modernizacji zmniejszających zagrożenie awaryjne systemu energetycznego.

• Priorytet dla rozwiązań systemowych.

• Wysoka wartość dodana dla lokalnej gospodarki.

• Niski poziom środowiskowej inwazyjności.

Korzyści • Ograniczenie niebezpieczeństwa katastrofalnych przerw w dostawach prądu.

• Zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej regionu.

• Zmniejszenie energetycznych barier konkurencyjności w sieci osiedleńczej.

• Zmniejszenie zanieczyszczeń związanych z wytwarzaniem energii.

• Zwiększenie potencjału przetrwania w trudnych czasach.

• Ograniczenie wzrostu kosztów energii.

Działania towarzyszące • Promowanie praktyk sprzyjających oszczędności energii przez jej konsumentów.

• Rozwój niskodotacyjnej energetyki odnawialnej (szczególnie dla potrzeb własnych i w niewielkich lokalizacjach odległych od linii przesyłowych).

• Prowadzenie linii energetycznych z uwzględnieniem estetyki krajobrazu, zwłaszcza w obszarach o rozwiniętej gospodarce turystycznej.

• Wyprzedzające programowanie rozwoju energetyki, przy zachowaniu zdrowego rozsądku w obliczu oczekiwanego postępu.

• Tworzenie potencjału do ewentualnego wykorzystania dolnośląskich złóż węgla brunatnego.

70

Kluczowe makroprojekty

Główne przedsięwzięcia 1. Wspólne i zintegrowane w czasie i przestrzeni projekty związane z rozbudową krajowego systemu przesyłowego energii oraz krajowego układu sieci gazowej wysokiego ciśnienia, zapewniających bezpieczeństwo energetyczne.

2. Program wsparcia projektów związanych z realizacją inwestycji w instalacje wytwarzające energię ze źródeł odnawialnych (z zasobów słonecznych, energii geotermalnej, wiatru i wody oraz biomasy i biogazu).

3. Projekt ochrona zasobów surowców energetycznych regionu do czasu rozwoju technologii umożliwiających ich wykorzystanie bez zagrożenia dla środowiska

Makroprojekt wspólnotowy

Diagnoza Zakończenie transferu środków unijnych w perspektywie 2020 roku oznacza praktyczny koniec obecnego modelu sterowania rozwojem regionu. Samorząd wojewódzki musi wyjść z roli dystrybutora środków na rozwój i stać się animatorem inicjatyw rozwojowych podejmowanych wspólnie przez różnych regionalnych aktorów. W latach 2012–2020 należy się tego nauczyć, z góry nastawiając się, że będzie to proces trudny, żmudny i obfitujący w pomyłki. Nie ma innego wyjścia, alternatywą jest zagrożenie stagnacją i regresem.

Skłonienie biznesu do inwestowania w przyszłość Dolnego Śląska wymaga jasnego określenia korzyści, które daje zakorzenienie firmy w regionie. Potrzebny jest cały wachlarz działań samorządu w tym zakresie: od uwzględniania w przetargach wypracowanej na Dolnym Śląsku reputacji firmy do symbolicznego dowartościowania wybitnych dolnośląskich biznesmenów.

Skłonienie elit nauki i kultury do inwestowania w przyszłość regionu wymaga z jednej strony otwarcia się samorządów na współpracę i włączenia tych elit w programowanie przyszłości regionu, z drugiej zaś stymulowania regionalnego popytu na dzieła uczonych i artystów. Obecne związki elit z regionem, wynikające zwykle ze zwykłej ludzkiej sympatii do miejsca zamieszkania, nie wystarczą.

Skłonienie samorządowców i urzędników samorządów do inwestowania w przyszłość regionu wymaga w wielu przypadkach istotnej przebudowy mentalnej. W przypadku pierwszych poświęcenia kariery osobistej na rzecz dobra ogólnego, w przypadku drugich odejścia od zachowań czysto biurokratycznych i unikania brania odpowiedzialności. Samorządy nie mają przyszłości bez rozbudzenia poczucia misji i ducha służby publicznej.

Co najistotniejsze: włączenie młodzieży do inwestowania w przyszłość Dolnego Śląska wymaga odpowiedzialnego i uczciwego potraktowania potrzeb wkraczającego w życie pokolenia. Nominalnie to pokolenie ma być głównym beneficjentem strategii rozwoju. Jednocześnie jest ono dziś najbardziej dyskryminowaną grupą społeczną. Przy całym obiektywnym wzroście dobrobytu warunki startu życiowego młodych są subiektywnie gorsze niż w minionym ustroju. Starsze pokolenie odmawia młodszemu praw, które samo uważa za niezbywalne (warunki zatrudnienia, emerytury). Łamiąc w ten sposób solidarność społeczną, oczekuje, że młodzi, w ramach solidarności społecznej właśnie, sfinansują im pogodną starość. Trzeba rozbroić tykającą bombę konfliktu międzypokoleniowego. Najpewniejszą inwestycją w starość jest inwestowanie w młodych.

Uwaga strategów rozwoju skupia się zwykle na kwestiach technokratycznych. Nic jednak z najbardziej nawet wyrafinowanej skorupy infrastrukturalnej, jeśli życie z niej ucieknie. W Europie nie brakuje pustawych autostrad, zamkniętych fabryk, murszejących stadionów i markujących pracę laboratoriów. Jedynym niezawodnym gwarantem przyszłej pomyślności Dolnego Śląska jest zintegrowana i cywilizacyjnie kompetentna wspólnota mieszkańców, która wiąże swoją przyszłość z przyszłością regionu. Formowanie tej wspólnoty jest przedsięwzięciem niezwykle złożonym i delikatnym, ale nie ma innej opcji.

71

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Cele w zakresie odbudowy kapitału społecznego • Aktywizacja współpracy sektora publicznego i prywatnego. Wypracowanie dobrych praktyk w ramach „Gry o Region”. Odważne i kreatywne wykorzystywanie możliwości partnerstw publiczno-prywatnych.

• Aktywizacja współpracy samorządów dolnośląskich i współpracy z samorządami sąsiedzkich regionów krajowych i zagranicznych. Wykorzystanie możliwości partnerstw publiczno-publicznych.

• Systematyczna odbudowa zaufania w stosunkach gospodarczych. Ograniczenie dokuczliwych dla wszystkich podmiotów gospodarczych podejrzliwych działań prewencyjnych i skupienie się na eliminacji z obiegu gospodarczego podmiotów naruszających zaufanie.

• Systematyczna odbudowa zaufania w relacjach społecznych. Zasada: wierzymy każdemu, kto nie naruszył zaufania. Jasno określone zasady stopniowego odzyskiwania zaufania.

• Systematyczna odbudowa zaufania wobec instytucji. Sprawne korygowanie i odpowiednie rekompensowanie błędnych decyzji.

• Systematyczna odbudowa wzajemnego zaufania między subregionami Dolnego Śląska. Koncentracja na działaniach przynoszących wielostronne korzyści.

• Zacieśnianie relacji w ramach triady gospodarka–nauka–samorząd, ukierunkowane na lepsze zrozumienie wzajemnych potrzeb i zidentyfikowanie obszarów korzystnej kooperacji. Wymiana staży zapoznawczych dla młodych wybijających się pracowników z wszystkich trzech kręgów, systematyczne kontakty liderów służące programowaniu rozwoju regionu.

• Eksponowanie godności rzetelnej pracy, również w mało prestiżowych zawodach. Stygmatyzacja postaw typu „jazda na gapę”.

• Działania perswazyjne na rzecz poszerzania strefy między pracą zawodową, bierną rozrywką i wypełnienia jej osobistym zaangażowaniem w aktywności wspólnotowe (kultura, sport, działalność opiekuńcza, ochrona środowiska itd.).

• Stymulowanie rozwoju tożsamości dolnośląskiej poprzez zwiększenie wewnątrzregionalnej mobilności i multimedialnej dostępności (poznawanie krajobrazów, urbanistycznych rozwiązań, dóbr kultury, stylów życia, historii itd.).

Cele w zakresie stymulowania przedsiębiorczości • Wspieranie zakorzeniania się firm w regionie przez określenie profitów wynikających z systematycznego wypracowywania dobrej reputacji (np. przy zamówieniach publicznych).

• Obniżenie kosztów proceduralnych funkcjonowania MŚP poprzez upraszczanie przepisów, przyśpieszanie decyzji i odpowiednie doradztwo. Ułatwianie dostępu do wsparcia publicznego.

• Wspomaganie rozwoju przedsiębiorczości rodzinnej, ukierunkowane na tworzenie tanich miejsc pracy, zwłaszcza w obszarach odległych od centrów wzrostu. Propagowanie wzorców rzetelności kupieckiej i rzemieślniczej.

• Obniżanie barier mentalnych, proceduralnych i kapitałowych związanych z uruchamianiem nowych firm. Ułatwianie dostępu do szkoleń, usług doradczych i kredytów.

• Preferencyjne traktowanie powstających firm innowacyjnych. Sponsorowanie dostępu do badań naukowych, udostępnianie miejsc w inkubatorach przedsiębiorczości, pośredniczenie w dostępie do venture capital, wsparcie promocyjne w kraju i za granicą.

• Wzmacnianie potencjału innowacyjnego, organizacyjnego i kooperacyjnego przedsiębiorstw (szkolenia, doradztwo, analiza rynków, montaże finansowe, promocja zewnętrzna itd.).

• Stymulowanie innowacyjności poprzez tworzenie popytu na oryginalne rozwiązania wspierające rozwój regionu (otwarte konkursy na pomysły, subwencjonowanie fazy projektowej, finansowanie programów pilotażowych).

• Wspieranie samoorganizacji środowisk gospodarczych regionu w działaniach na rzecz samokształcenia przedsiębiorców, budowania układów kooperacyjnych, propagowania dobrych praktyk i egzekwowania standardów etycznych.

• Wspieranie sieciowych powiązań gospodarczych w regionie oraz tworzenie stref aktywności gospodarczej.

• Ograniczenie pola działania pasożytniczych struktur pośredniczących (firmy, których głównym zasobem są certyfikaty, działające przez podnajmowanych wykonawców).

72

Kluczowe makroprojekty

• Promocja przedsiębiorczości jako prestiżowej ścieżki kariery. Przestawienie edukacji na kształcenie nie tylko perfekcyjnych wykonawców, ale również kreatywnych liderów.

Cele w zakresie aktywizacji młodego pokolenia • Analiza i synteza informacji o bieżących potrzebach i długookresowych trendach na rynku pracy regionu. Upowszechnianie tej informacji wśród młodzieży decydującej się na wybór zawodu i jej rodziców.

Wykorzystanie tej informacji do profilowania regionalnego systemu edukacyjnego.

• Przestawienie edukacji z kryteriów wewnątrzsystemowych (związanych z formalistycznym przygotowaniem do kolejnych szczebli edukacji i przejrzystością sprawozdawczą) na zewnątrzsystemowe. Edukacja musi powrócić do roli kształtowania osobowości samodzielnych i kooperatywnych, pełnych inicjatywy i odpowiedzialnych, kreatywnych i potrafiących się uczyć. Musi też wyposażać swoich podopiecznych w rzetelną wiedzę, która odpowiada ich talentom i nie utraci przydatności po kilku latach.

• Inicjacja młodych na rynku pracy. Sponsorowanie staży w MŚP. Sponsorowanie wolontariatu (dodatkowo szansa na obniżenie kosztów i zwiększenie efektywności opieki społecznej). Propagowanie elastycznego zatrudnianie i systemów dzielenia się pracą. Przeciwdziałanie praktykom ograniczania zatrudniania do wybranego kręgu uprzywilejowanych. Zwiększenie dostępności do pracy przez ułatwienia komunikacyjne i dostęp zdalny.

• Radykalne zwiększenie wsparcia dla rodzin z małymi dziećmi. Zorganizowanie systemu gwarancji kredytowych dla młodych rodzin z małymi dziećmi. Stworzenie dedykowanej puli mieszkań rotacyjnych.

Wprowadzenie udogodnień dla rodziców godzących pracę zawodową z wychowywaniem dzieci (elastyczne zatrudnienie, gwarantowany dostęp do przedszkoli, sieciowe systemy opieki domowej w przypadku choroby lub spiętrzenia obowiązków zawodowych itd.). Eliminacja korzyści materialnych związanych z rozbijaniem rodzin.

Kryteria wyboru projektów • Aspekt kooperacyjny projektu.

• Aspekt innowacyjnej oryginalności projektu.

• Aspekt stymulowania przedsiębiorczości.

• Preferencje dla działań zwiększających dywersyfikację gospodarczą regionu.

• Preferencje dla przedsiębiorstw zakorzenionych na Dolnym Śląsku.

• Użyteczność dla rozwoju realnej gospodarki (w odniesieniu do projektów edukacyjnych).

• Zmniejszenie motywacji do emigracji z regionu i migracji zarobkowej wewnątrz regionu.

• Wzmacnianie pozytywnej tożsamości regionalnej.

• Aspekt prodemograficzny, zwłaszcza wsparcie dla pracujących rodziców z małymi dziećmi.

Korzyści • Niższe koszty transakcyjne w warunkach zwiększonego zaufania.

• Zwiększony potencjał adaptacyjny bazujący na wewnątrzregionalnej solidarności.

• Większa dynamika rozwoju wynikająca ze współpracy władzy, kompetencji i kapitału.

• Ustabilizowanie gospodarcze regionu poprzez wzrost znaczenia lokalnej przedsiębiorczości.

• Spowolnienie procesów emigracji i stymulowanie procesów imigracji młodzieży.

• Powstrzymanie procesu drenażu „młodych mózgów” z regionu (zagranica lub korporacja).

• Szansa na wejście do pierwszej ligi regionów poprzez oryginalne rozwiązania innowacyjne.

• Stworzenie bazy demograficznej niezbędnej dla pomyślności regionu w perspektywie pokolenia.

Działania towarzyszące • Rozwój i sponsorowanie wyspecjalizowanych agend pilotujących MŚP przez labirynty proceduralne.

• Powołanie dolnośląskiego koordynatora (pełnomocnika) ds. przedsiębiorczości celem podniesienia efektywności i skuteczności wsparcia przez koordynację, animowanie i monitorowanie działań wspierających MŚP.

73

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

• Przegląd regionalnego i lokalnego prawodawstwa gospodarczego (lepsze zrozumienie prawa przez przedsiębiorstw oraz monitorowanie jego zmian).

• Usprawnianie pracy urzędów (ZUS/US/inne) – „idea jednego okienka”, profesjonalna obsługa, godziny pracy urzędów, dostęp internetowy, kurierzy.

Główne przedsięwzięcia 1. Program 20+ – aktywizacja młodych ludzi na rynku pracy oraz wsparcie dla młodych rodzin w celu poprawy sytuacji demograficznej.

2. Program 50+ – aktywizacja ludzi starszych na rynku pracy.

3. Program wspierania współpracy przedsiębiorców (klastry, networking itp.).

4. Implementacja „Gry o region” – Program wspierania projektów o dużej wartości dodanej i angażujących wielu partnerów publicznych, prywatnych i społecznych.

74

8

podsumowanie

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Projekt Strategii powstaje w okresie wielkiej niepewności. Unia Europejska, której istniejąca i projektowana „normalność” wyznaczała kierunki budowy naszej normalności, stanęła u progu zmian. Wiemy dziś o nich tylko tyle, że są konieczne i będą zasadnicze. W tej sytuacji można było albo uznać, że „nic się nie stało”, albo podjąć próbę umocowania Strategii w szerszym kontekście cywilizacyjnym i dopuścić więcej opcji wyboru.

Gdy potencjał zmiany jest duży, a jej charakter nieokreślony, planowanie zawodzi i na czoło wysuwa się podejście adaptacyjne. Zakłada ono elastyczne reagowanie na rozwój sytuacji i szybką alokację środków tam, gdzie pojawiają się zagrożenia bądź szanse powodzenia. Podejście takie wymaga głębokiej zmiany kultury myślenia o przyszłości regionu i stosowanych praktyk, ale nie widać innej możliwości wpływu na bieg wydarzeń.

Jest oczywiste, że rozwój Dolnego Śląska napotka nieprzekraczalne bariery, jeśli będzie polegał wyłącznie na modernizacji przez imitację. Tylko przez współudział w kreowaniu innowacji Dolny Śląsk może wejść do pierwszej ligi regionów. Potrzebna jest odwaga i determinacja, by oderwać się od kopiowania formatów i Strategia deklaruje takie zamiary. Między innymi zakłada się: Prymat mobilności nad budownictwem mieszkaniowym Ocalenie substancji osiedleńczej DŚ plus elastyczność zatrudnienia.

Prymat transportu publicznego nad wykorzystaniem samochodów osobowych

Niższe koszty infrastruktury plus odpowiedź na wzrost cen paliw.

Prymat konserwacji nad rozbudową infrastruktury Fundamenty gospodarności plus kumulacja efektów.

Prymat całościowej estetyzacji nad „przyszywaniem kwiatków do kożucha” Ład przestrzenny plus wyciszenie wizualnego wrzasku.

Konkluzja Celem pragmatycznym Strategii jest przygotowanie regionu do funkcjonowania w okresie postdotacyjnym. Przyjęta misja ma na celu odblokowanie potencjału spontanicznego rozwoju. Przyświeca temu wizja, w której Dolny Śląsk jest dobrym miejscem do życia. Kluczowe projekty i poczynania łączy myśl: udało zbliżyć się do świata, pora zbliżyć się do siebie.

Pożądany stan Dolnego Śląska można zawrzeć w tuzinie haseł: Region gospodarny, skoncentrowany na rozwoju za własne środki, według własnych priorytetów Region użyteczny wewnętrznie i zewnętrznie, rzetelne ogniwo samorządnej Polski i Europy Region stabilny, dysponujący kapitałem przetrwania i umiejący reagować na zagrożenia Region gotowy na przyszłość, bazujący na kapitale społecznym i inteligencji adaptacyjnej Region dla przyszłych pokoleń, formujący następców i niepozostawiający im długów Region innowacyjny, budujący swoją pozycję na rozważnym ryzyku i oryginalnych inicjatywach Region obywatelski, zamieszkały przez prawdziwe społeczeństwo, a nie roszczeniowe masy Region macierzysty: zadbana kraina, pozytywne relacje, otwarty na innych, skupiony na sobie Region solidarny: wspieranie się w potrzebie – tak, jazda na gapę – nie Region samorządny, sprawna administracja motywowana służbą publiczną Region bez urojeń: przodujące województwo Polski, atrakcyjna prowincja Europy Region na dorobku – a nie na zakupach!

Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego powinna stać się narzędziem wsparcia dla licznych już jednostek i organizacji mniej lub bardziej anonimowych, które poświęcają swój czas i energię, aby Dolny Śląsk stawał się coraz lepszym miejscem do życia.

76

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

część 1.

Usytuowanie geograficzne regionu, trendy demograficzne oraz zasoby naturalne Województwa Dolnośląskiego Położenie Dolnego ŚląskA w Europie

sztokholM

talin

oslo ryga

wilno

moskwa

kopenhaga mińsk dublin

warszawa

berlin

londyn amsterdam

praga

350 km

kijów

500 km

paryż

900 km

wiedeń

budapeszt

1300 km

rzym lizbona

Źródło: Opracowanie własne.

madryt

2300 km

2600 km

Położenie regionu Województwo dolnośląskie położone jest w południowo-zachodniej części Polski, w sąsiedztwie trzech polskich województw: opolskiego, wielkopolskiego i lubuskiego. Od zachodu Dolny Śląsk graniczy z Republiką Federalną Niemiec, zaś od południa z Republiką Czeską. Stolica regionu, Wrocław, ze względu na bliską odległość do stolic sąsiednich krajów europejskich (odległość od Berlina wynosi około 350 km, a Pragi około 300 km) oraz innych, większych ośrodków miejskich (do Drezna i Krakowa jest około 300 km, zaś do Bratysławy, Szczecina i Wiednia około 400 km) posiada atrakcyjną lokalizację w europejskiej przestrzeni gospodarczej.

Relacje Dolnego Śląska z Europą Środkową należy rozpatrywać raczej w kontekście relacji regionu ze stosunkowo bliskim otoczeniem w Polsce, Niemczech i Czechach, rozumianym jako strefa wpływu Dolnego Śląska i strefa oddziaływująca na Dolny Śląsk (tj. m.in. rynek pracy, turystyka, handel, inwestycje zagraniczne)1.

Dolny Śląsk jest regionem będącym pod wpływem Berlina, metropolii o znaczącym potencjale społeczno-ekonomicznym w skali europejskiej, zlokalizowanej w centralnej części landu Brandenburgii i uważanej za jeden z najważniejszych węzłów komunikacyjnych w tej części Europy. Ze względu na znaczący potencjał

1 Waszkiewicz J. (2012), Pozycjonowanie województwa dolnośląskiego w strukturze funkcjonalnych powiązań w Europie Środkowej jako proces podnoszenia kompetencji i rangi regionu, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

78

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Teoretyczny zasięg oddziaływania Berlina ośrodki ponadregionalne

na polskie regiony

ośrodki regionalne teoretyczny obszar oddziaływania Berlina

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ciok S. (2010), Uwarunkowania rozwoju przestrzennego Polski wynikające z sąsiedztwa z Republiką Federalną Niemiec, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, ekspertyza do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju.

gospodarczy oraz kulturalny zasięg oddziaływania stolicy Niemiec stale się rozrasta i wykracza daleko poza granice administracyjne kraju.

Wpływ Berlina na ośrodki miejskie zachodnich województw Polski, w tym Dolnego Śląska, jest dwojakiego rodzaju. Z jednej strony polaryzacyjne oddziaływanie (tzw. berlinocentryzm sieci) wpływa korzystnie na rozwój jego otoczenia, z drugiej – pojawiają się zjawiska „wymywania” ludzi (migracja selektywna ludności młodych, wykształconych i przedsiębiorczych), przyciągania zasobów majątkowych czy odpływu siły nabywczej (tzn. nabywanie towarów i usług po stronie niemieckiej2).

Obszary teoretycznego oddziaływania Berlina i centrów ponadregionalnych Polski zachodniej wyznaczyć można na podstawie koncepcji regionu węzłowego, w którym powiązania różnego charakteru i zasięgu są generowane przez zhierarchizowane centra. Każde z nich, w wyniku polaryzacyjnego oddziaływania, ma układ powiązań określający zaplecze tego centrum. Funkcje społeczno-gospodarcze decydujące o intensywności oddziaływania centrum są ściśle skorelowane z jego potencjałem ludnościowym, dlatego przyjętą miarą masy była liczba ludności. Na wielkość obszaru oddziaływania wpływ ma również gęstość ośrodków na danym obszarze (odległości pomiędzy nimi).

Powiązania o najmniejszym zasięgu przestrzennym (głównie w obszarze przygranicznym), to powiązania związane przeważnie z usługami podstawowymi. Jednakże już przy korzystaniu przez mieszkańców Berlina i wschodniej części Niemiec z usług wyższego rzędu zasięg oddziaływań jest znacznie większy – obejmując miasta Polski zachodniej, jak: Wrocław, Poznań czy Szczecin, który przed II wojną światową był portem niemieckim o strategicznym znaczeniu dla Berlina, ponadto jako jedno z pierwszych polskich miast został połączony z Berlinem siecią autostradową oraz systemem dróg wodnych.

W relacji Dolny Śląsk–Czechy, szczególnie istotnym pasmem jest Wiedeń–Warszawa, który łączy układ osadniczy Polski i części morawsko-śląskiej Republiki Czeskiej. Jednym z elementów jest zespół miast w rejonie Ostrawy, oddziaływujących na południowe obszary Dolnego Śląska. Na tle głównych pasm „trójkąta metropolitalnego”, stanowiących kluczowe powiązania pomiędzy Berlinem, Wiedniem i Warszawą, zarysowuje się kilka pasm o mniejszym znaczeniu, do których należy m.in. pasmo wiążące Berlin z zespołem górnośląsko-krakowskim, przecinające południowo-zachodnie regiony Polski, pasmo wiążące Warszawę z Pragą, pasmo wiążące Wiedeń z Poznaniem, które na północy rozdwaja się w kierunku Gdańska i Szczecina oraz pasmo wiążące Pragę z Wrocławiem. Punktem przecięć wszystkich tych pasm jest rejon Wrocławia3.

2 Ciok S. (2010), Uwarunkowania rozwoju przestrzennego Polski wynikające z sąsiedztwa z Republiką Federalną Niemiec, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, ekspertyza do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju.

3 Belof M., Mironowicz I., Mlek M., Polański T., Zipser T., (2010), Uwarunkowania rozwoju przestrzennego Polski wynikające z sąsiedztwa z Republiką Czeską, Politechnika Wrocławska, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, ekspertyza do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju.

79

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Położenie i powiązania

Hierarchia ośrodków osadniczych (wg klasyfikacji Espon Atlas 2006)

z ośrodkami w kraju

„Mocny” metropolitalny obszar wzrostu

i z regionami

(European engines)

przygranicznymi

Potencjalny metropolitalny obszar wzrostu (Potential MEGAs)

„Słaby” metropolitalny obszar wzrostu (Weak MEGAs)

pozostałe duże ośrodki

Powiązania funkcjonalne ośrodków podstawowe uzupełniające

Źródło: Dudziuk-Dudzik A., Drewnicka K., Drzymała M., Halicka-Borucka M., Korzeń J., Wałęga A. (2012), Diagnoza stanu województwa dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

Korytarze i pasma rozwojowe VI

Paneuropejskie Korytarze Transportowe (wg ustaleń z Krety 1994 r. i Helsinek 1997 r.)

Pasmo rozwojowe w obszarze Środkowoeuropejskiego Korytarza Transportowego (CETC)

W przypadku Dolnego Śląska istniejące powiązania z północnymi regionami Republiki Czeskiej mają raczej znaczenie lokalne i wynikają ze współpracy o charakterze turystycznym lub związanych z rynkiem pracy (zatrudnienie polskich pracowników ma miejsce głównie w obszarach przygranicznych). Przykładem mogą być relacje polsko-czeskie w rejonie Sudetów. Wśród najbardziej znaczących powiązań można wskazać: Harrachov–Szklarska Poręba, Kowary/Karpacz–Pec pod Sněžkou/Janske Lazně, Hradec Kralove–Kudowa-Zdrój, Hradec Kralove–Kłodzko, Trutnov–Kamienna Góra, Meziměsti/Broumov–Nowa Ruda/Wałbrzych, Nachod–Kudowa-Zdrój, Kraliky–Międzylesie, Kłodzko–Jesenik–Głubczyce.

Co prawda wpływ Pragi na polskie regiony nie jest tak silny jak w przypadku Berlina, ale jego zasięg nie ogranicza się jedynie do południowych województw Polski (dolnośląskiego i opolskiego). Walory miasta, jego powiązania społeczno-gospodarcze, tradycje oraz znaczenie gospodarcze, kulturalne i polityczne powodują, że relacje pomiędzy Pragą a Wrocławiem są bardziej zrównoważone niż np. w przypadku relacji pomiędzy Zieloną Górą i Berlinem.

Na Dolnym Śląsku i w jego bezpośrednim otoczeniu istnieje znaczne zagęszczenie ważnych dla Europy szlaków transportowych, które tworzą duże szanse dla rozwoju gospodarczego regionu (też towarzyszącemu przepływowi towarów i dóbr niematerialnych). Do najważniejszych, zewnętrznych powiązań województwa z jego otoczeniem międzyregionalnym, decydujących o jego strategicznym położeniu w tej części kontynentu, należą dwie osie transportowe: • oś wschód–zachód związana z III Paneuropejskim Korytarzem Transportowym i autostradami A4 i A18 oraz magistralą kolejową E-30 relacji Berlin–Drezno–Wrocław–Kijów, • oś północ–południe związana z postulowanym Środkowo-Europejskim Korytarzem Transportowym CETC i drogami ekspresowymi S3 i S5, liniami kolejowymi E-59 i C-E59 oraz drogą wodną Odry nr E30.

Korytarz prowadzi z południowej Skandynawii poprzez Szczecin i LGOM oraz Wrocław na południe Europy. Realizacji CETC nie przewidują jednak plany europejskiej sieci transportowej przygotowane przez TEN-T w perspektywie roku 2030.

Demografia Dolny Śląsk, podobnie jak pozostałe polskie regiony, zmaga się z szeregiem niepokojących procesów demograficznych, które mogą przekształcić się w znaczące bariery wzrostu, oddziaływujące na obecną i przyszłą sytuację społeczno-gospodarczą.

80

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

W 2011 roku liczba mieszkańców regionu wynosiła 2,92 mln osób, co stanowiło 7,5% ludności Polski. Pomimo, iż w 2010 roku pierwszy raz od wielu lat odnotowano nieznaczny przyrost liczby mieszkańców Dolnego Śląska w wysokości 1,2 tys. osób, to oszacowany w latach 2002–2010 ubytek ludności w regionie wyniósł łącznie ok. 27 tys. osób (ponad 1% populacji województwa).

Zakłada się, że w najbliższych 13 latach spadek ludności w województwie dolnośląskim wyniesie ok. 123 tys. osób i będzie dotyczył przede wszystkim obszarów położonych w południowej części województwa.

Powodem niekorzystnych zmian demograficznych w polskich regionach jest m.in. utrzymujące się do 2009 roku ujemne saldo migracji (zwłaszcza zagranicznych) oraz przede wszystkim niezmiennie od lat ujemny przyrost naturalny. W 2010 roku wskaźnik przyrostu naturalnego, mimo niewielkiej poprawy w stosunku do lat wcześniejszych, wciąż należał do jednego z najniższych w kraju (-0,1 w województwie dolnośląskim przy poziomie 0,9 średnio w Polsce).

Dzietność w regionie utrzymuje się na poziomie niezapewniającym prostej zastępowalności pokoleń, a sytuację tę pogarsza notowana największa liczba rozwodów w skali kraju (w 2010 roku wyniosła ona dla Dolnego Śląska 2,0 przy poziomie 1,6 dla Polski) i spadająca liczba zawieranych małżeństw. Od 2003 r. obserwuje się powolny wzrost współczynnika dzietności – w 2009 r. osiągnął on wartość 1,3, jednak w 2010 r.

Zmiany liczby mieszkańców 3000

Dolnego Śląska w latach

2900

1999–2035 (tys. osób)

2800 2700 2600 2500 2400 2010

2015

2020

2025

2030

2035

liczba ludności WD według GUS liczba ludności WD według Hermin

Źródło: Opracowanie własne submodelem HERMIN.

zmiany liczby ludności w polskich województwach w latach 2000–2010 r. [%]

4%

Współzależność liczby

pomorskie

3%

małopolskie

2%

mieszkańców w 2010 r.

mazowieckie

(mln osób) i zmian

wielkopolskie

w liczbie mieszkańców polskich województw

1%

warmińsko-mazurskie

lubuskie

0%

0

1 zachodniopomorskie

2 kujawsko-pomorskie 3

-1%

-2%

-3%

-4%

w latach 2000–2010 (%)

podkarpackie 4

5

6

dolnośląskie podlaskie lubelskie

świętokrzyskie opolskie

śląskie łódzkie

-5%

liczba ludności w polskich województwach w 2010 r. [mln osób]

Źródło: Opracowanie własne.

81

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

zaobserwowano ponowny spadek wartości tego współczynnika. Wzrost liczby urodzeń w okresie 2003–2010 jest na tyle mały, że nie poprawi niekorzystnej struktury demograficznej.

W województwie dolnośląskim w latach 2003–2010 obserwowano wzrost liczby zgonów, co stanowi pochodną nasilającego się zjawiska starzenia się populacji regionu. Liczba zgonów na 1000 ludności w 2010 r. wynosiła 10,3 (2. miejsce w kraju, przy średniej krajowej wynoszącej 9,9). Wskaźnikiem świadczącym o szybkim nasilaniu się tego zjawiska jest wskaźnik starzenia się, będący relacją liczby ludności w wieku 65 lat i więcej do liczby dzieci i młodzieży poniżej 20 lat (tzw. „relacja dziadków do wnuków”). Wskaźnik ten także zwiększył swoją wartość z 66,7 w 2009 r. do 67,7 w 2010 r., co oznacza, iż wg ostatnich dostępnych danych w województwie dolnośląskim na każde 100 osób w wieku poniżej 20 lat przypadało 67,7 osób powyżej 65. roku życia.

Zasoby naturalne Dolny Śląsk jest jednym z najbardziej zasobnych w surowce mineralne regionów Polski. Występuje tu większość znanych rodzajów kopalin: • Jedyne w Polsce złoża rud miedzi i srebra. Złoża rud miedzi w rejonie Lubina i Legnicy należą do największych w skali światowej. KGHM Polska Miedź S.A. zajmuje 6. miejsce w produkcji miedzi i 2. w produkcji srebra na świecie, wydobycie rud tych metali wyniosło w 2010 r. 24 448 tys. ton, z których pozyskano 472 tys. ton miedzi metalicznej oraz 1229 ton srebra.

• Strategiczne zasoby węgla brunatnego i znaczne złoża gazu ziemnego. Nieeksploatowane złoża węgli brunatnych występujące w rejonie Legnicy i Ścinawy ze względu na warunki ich zalegania, jakość i wielkość zasobów można uznać za perspektywiczne pod względem możliwości ich wydobycia. Stanowią one w sumie ok. 30,1% rezerw krajowych. Wydobycie węgla brunatnego w rejonie Bogatyni zapewnia ok. 18,2% (10 276 tys. ton) krajowej produkcji. W północnej części województwa eksploatuje się także 20 z 28 udokumentowanych tu złóż gazu ziemnego, którego wydobycie w 2010 r. stanowiło 17,7% produkcji krajowej.

• Liczne i różnorodne surowce skalne (m.in.: surowce kaolinowe, surowce skaleniowe, gliny ceramiczne i ogniotrwałe, magnezyty, bentonity, łupki, piaski szklarskie i formierskie).

Obszary eksploatacji kopalin w województwie

Źródło: Dudziuk-Dudzik A., Drewnicka K., Drzymała M., Halicka-Borucka M., Korzeń J., Wałęga A. (2012), Diagnoza stanu województwa dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

najważniejsze ośrodki przemysłowe ważniejsze obszary eksploatacji surowców mineralnych najważniejsze niezagospodarowane złoża surowców mineralnych

82

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

W regionie udokumentowano większość krajowych zasobów magmowych i metamorficznych kamieni łamanych i blocznych. Stanowiły one w 2010 r. ponad 55,10% rezerw krajowych, w tym skały magmowe i metamorficzne, które stanowiły aż 94,3% tych rezerw. Wśród tych kamieni znaczną część stanowią gatunki wydobywane jedynie w Polsce. W 2010 r. wydobycie kamieni łamanych i blocznych osiągnęło wielkość 30 423 tys. ton, w tym 30 029 tys. ton zajmowały skały magmowe i metamorficzne (ich wydobycie zapewnia 92,5% całej krajowej produkcji) oraz 394 tys. ton – skały osadowe. Eksploatacja kopalin prowadzona jest w zasadzie w całym obszarze województwa.

• Duże złoża najwyższej jakości piasków i żwirów, występujące w dolinach rzek, które stanowią 12,4% rezerw krajowych.

• Szereg złóż wód mineralnych, uznanych za lecznicze (Bystrzyca Kłodzka, Jedlina-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Jelenia Góra, Kudowa-Zdrój, Lądek-Zdrój, Niemcza, Polanica-Zdrój, Świeradów-Zdrój, Szczawno-Zdrój).

Dąbki Międzyzdroje Świnoujście

Polskie uzdrowiska

jurata

Ustka

(w niebieskim okręgu

sopot

uzdrowiska na terenie

kołobrzeg

Dolnego Śląska)

gołdap

Kamień Pomorski

augustów

połczyn-zdrój

supraśl

ciechocinek inowrocław

wieniec-zdrój konstancin

czerniawa- świeradów-zdrój -zdrój szczawno-zdrój przerzeczyn cieplice śl.-zdrój jedlina-zdrój polanica-zdrój kudowa-zdrój lądek-zdrój duszniki-zdrój

nałęczów

busko-zdrój krzeszowice

długopole-zdrój

Kraków

swoszowice

rabka-zdrój

uzdrowiska statusowe inne uzdrowiska

wieliczka

goczałkowice- złockie -zdrój szc piwn zawnica ic żegie zna-zd rój stów -zd mus zyna rój kryn -zdrój ica-z d wysorój wa

ustroń

krasnobór solec-zdrój horyniec-zdrój wapienne iwonicz-zdrój rymanów-zdrój polańczyk

Źródło: Kruczek Z. (2008), Polska Geografia atrakcji turystycznych, Proksenia. Kraków.

83

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

część 2.

Dolny Śląsk na tle Unii Europejskiej,

ze szczególnym uwzględnieniem Europy Środkowo-Wschodniej Istotna dla zarysowania roli i miejsca Dolnego Śląska w przestrzeni gospodarczej Europy jest charakterystyka jego pozycji w wybranych dziedzinach rozwoju społeczno-gospodarczego.

Polska, pomimo iż ciągle jeszcze pozostaje obszarem o niższym w stosunku do średniej UE-27 poziomie rozwoju gospodarczego, charakteryzuje się relatywnie wysoką dynamiką.

Dolny Śląsk należy do lepiej rozwiniętych regionów Polski. Wartość wytworzonego Produktu Krajowego Brutto w województwie dolnośląskim w przeliczeniu na 1 mieszkańca była wyższa niż średnia dla kraju (drugie miejsce po województwie mazowieckim, GUS 2009 r.)4. Jednakże porównanie województwa dolnośląskiego z innymi regionami europejskimi pod względem wartości wskaźnika PKB per capita (66% średniej UE-27, Eurostat 2009) pokazuje jego odległą pozycję (232. wśród 275 regionów NUTS 2 w Europie)5. Wśród regionów europejskich (UE-27) wciąż widoczny jest wyraźny podział na regiony zachodnie (gdzie w większości przypadków wartości PKB per capita w stosunku do średniej unijnej wynoszą powyżej 75%) i wschodnie (o wartościach tego wskaźnika jedynie w nielicznych wyjątkach powyżej 75%). Granica tego podziału przebiega mniej więcej wzdłuż granicy polsko-niemieckiej w kierunku południowym. Przyglądając się najbliższemu sąsiedztwu Dolnego Śląska widać, że wschodnie regiony Niemiec są lepiej rozwinięte gospodarczo, natomiast północne regiony Czech (Severovychod, Stredni Morava) charakteryzują się wartościami wskaźnika na poziomie porównywalnym z Dolnym Śląskiem.

Dolny Śląsk pod względem poziomu PKB per capita osiąga zauważalnie niższe wartości niż zachodnie regiony europejskie. Jednak śledząc zmiany tego wskaźnika w ostatnich kilku latach, tempo wzrostu jest wyższe od średniego tempa wzrostu dla UE (wzrost powyżej 15% wartości wskaźnika w porównaniu z rokiem 2000). Świadczy to o relatywnie szybkim nadrabianiu dystansu, jaki dzieli Dolny Śląsk od bogatszych regionów Europy Zachodniej pod względem rozwoju gospodarczego. Innym, istotnym wskaźnikiem z punktu widzenia analizy tendencji rozwojowych, jest produktywność pracy. Stanowi ona niezwykle ważną determinantę rozwoju regionu, pozwalającą dynamizować wzrost gospodarczy – przy mających ulegać ograniczeniu, zgodnie z dostępnymi prognozami demograficznymi, zasobach siły roboczej. W sytuacji pozostających na relatywnie niskim poziomie na tle Europy (aczkolwiek rosnących) wynagrodzeniach wyższa wydajność pracy wpływa na poprawę konkurencyjności cenowej regionu. To z kolei pozwala na wzrost poziomu umiędzynarodowienia gospodarki na drodze zwiększonego eksportu towarów i usług. Czynnik ten jest szczególnie istotny w sytuacji regionów, które wciąż znajdują się na ścieżce rozwoju opartego w dużej mierze na rozwiązaniach technologicznych adaptowanych z zamożniejszych państw.

Podobnie, jak w przypadku poprzedniego indykatora, Dolny Śląsk oraz pozostałe polskie, czeskie i słowackie regiony, pomimo niskiej produktywności, w porównaniu z regionami niemieckimi (poniżej 75% średniej unijnej w 2009 roku) charakteryzują się dużym tempem zmian badanego wskaźnika w latach 2000–2009.

Dolny Śląsk, jako siódmy region po Pradze, Wielkopolsce, Małopolsce i Mazowszu oraz dwóch regionach słowackich (Stredné Slovensko i Západné Slovensko) zajmował czołowe miejsce pod względem największego przyrostu produktywności w ostatnich dziesięciu latach (przyrost ten wyniósł 15%). Najsłabiej pod tym względem wypadł Berlin, w przypadku którego nastąpił spadek produktywności, w latach 2000–2009 i wyniósł on -146%. Wartość wskaźnika dla Berlina znacznie odstaje od pozostałych regionów o ujemnej dynamice zmian produktywności (kolejny region o najwyższym spadku produktywności w latach 2000–2009 to Freiburg z wartością -11%).

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zdynamizowało w polskich regionach redukcję stopy bezrobocia, jednakże zapoczątkowany w 2008 r. kryzys finansowy przyczynił się do wzrostu wartości tego wskaźnika w latach 2009 i 2010. W przypadku polskich województw zauważalny był duży spadek bezrobocia w latach 2003–2008, mimo to bezrobocie w Polsce było wyższe niż u południowych i zachodnich sąsiadów.

4 5

„Diagnoza stanu województwa dolnośląskiego”, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Wrocław, marzec 2012.

Dane Eurostat: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do

84

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Produkt Krajowy Brutto na 1 mieszkańca mierzony parytetem siły nabywczej w 2009 r.

27–68% 68–86% 86–100% 100–115% 115–332% brak danych

Źródło: Eurostat

Dynamika zmian Produktu Krajowego Brutto na 1 mieszkańca mierzonego parytetem siły nabywczej w latach 2000–2009

UE-27=0% <= -7,5% -7,5–0% 0–7,5% 7,5–15% 15%< brak danych

Źródło: Opracowanie własne.

85

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Produktywność pracy w regionach NUTS 2 w 2009 r.

UE-27=100% < = 50% 50–75% 75–100% 100–125% 125%< Źródło: Opracowanie własne.

Dynamika zmian produktywności pracy w regionach NUTS 2 w latach 2000–2009*

UE-27=0% < = -7,5% -7,5–0% 0–7,5% 7,5–15% 15%< brak danych Źródło: Opracowanie własne.

Stopa bezrobocia wg BAEL w regionach NUTS 2 w 2010 r. (%)

>= 12,5% 12,5–10,0% 10,0–7,5% 7,5–5,0% 5%>

Źródło: Opracowanie własne. * Dane za rok 2000 w przypadku pięciu regionów NUTS 2 (Koblenz, Trier, Rheinhessen-Pfalz, Brandenburg–Nordost oraz Brandenburg–Südwest).

Dostępne są natomiast dane dla poziomu NUTS 1 (Brandenburg, Rheinland-Pfalz). Kolory na mapie wymienionych pięciu regionów to kolory przypisane wygenerowanym danym na poziomie NUTS 1.

86

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Sytuacja Dolnego Śląska pod względem bezrobocia w porównaniu z innymi europejskimi regionami wygląda mało korzystnie. Dolny Śląsk zajmuje 202. pozycję wśród regionów europejskich pod względem najniższej wartości tego wskaźnika (11,3% w 2011 r.). Pomimo lepszej sytuacji rankingowej niż np. w przypadku wskaźnika PKB, pod względem poziomu bezrobocia region wypada znacznie gorzej w porównaniu z regionami polskimi i sąsiednimi regionami Czech i Niemiec. Dolny Śląsk w 2010 roku zajmował 12. miejsce wśród polskich regionów (w 2011 roku o wiele wyższe – 6. miejsce, GUS), a w przypadku regionów niemieckich i czeskich z nim graniczących Dolny Śląsk zajmował ostatnie miejsce (Dresden – 10,4%, Stredni Morava – 8,8%, Severovychod – 7,0%). Zachodnie województwa Polski, w tym Dolny Śląsk, jak również wschodnie regiony niemieckie, są obszarami o stosunkowo dużych zasobach wolnej siły roboczej w Unii Europejskiej6.

Pomimo iż Dolny Śląsk cechuje znaczny problem bezrobocia, to w całym okresie 2000–2010 (na tle rozpatrywanych regionów polskich i czeskich, jak również znacznej większości regionów środkowych i wschodnich Niemiec) był jednym z regionów odznaczających się najwyższym spadkiem poziomu tego indykatora (spadek o 10 punktów procentowych, trzecie miejsce po warmińsko-mazurskim i lubuskim). Najwyższy wzrost bezrobocia odnotowano w Berlinie (wzrost o 7,7 pkt. proc.), a w następnej kolejności wśród zachodnich i południowych regionów Niemiec.

Ostatnim z indykatorów przedstawianych w tej części opracowania jest współczynnik aktywności zawodowej. W odróżnieniu od stopy bezrobocia, informującej o odsetku ludności pozostającej bez pracy i poszukującej jej w całości ludności aktywnej zawodowo (pracującej lub poszukującej zatrudnienia), współczynnik aktywności zawodowej wskazuje, jaka część całej populacji województwa pracuje bądź wyraża gotowość do podjęcia pracy, aktywnie jej poszukując. Innymi słowy, analiza wspomnianego wskaźnika pozwala ocenić, jaka część mieszkańców regionu jest bierna zawodowo, a więc o ile zredukowany jest potencjał województwa w zakresie zasobów pracy. Pomimo że Dolny Śląsk wypada dobrze na tle polskich regionów, to podobnie jak w przypadku poprzednich wskaźników, widoczna jest znaczna różnica pomiędzy nim a sąsiednimi regionami Niemiec i Czech na niekorzyść województwa dolnośląskiego.

W ciągu ostatnich dziesięciu lat wartość badanego wskaźnika na Dolnym Śląsku spadła o jedyne 0,94 proc.

Jest to niewielki spadek, niemniej pokazuje powolny, ale jednak zachodzący proces przyrostu ludności biernej zawodowo w regionie kosztem aktywnych zawodowo. Podobna sytuacja ma miejsce w innych 8 województwach Polski oraz wszystkich regionach czeskich i przeważającej części regionów słowackich. Pomimo że Niemcy charakteryzują się największym wzrostem liczby osób aktywnych zawodowo, to w przypadku jednego niemieckiego regionu – Berlina odnotowano największy spadek współczynnika aktywności zawodowej (aż o 107,85 pkt proc.).

Mogiła Z., Zaleski J., Zathey M. (2011), Wykorzystanie przygranicznego położenia zachodnich województw Polski dla rozwoju społeczno-gospodarczego, Wrocław

6

87

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Dynamika zmian stopy bezrobocia wg BAEL w regionach NUTS 2 w latach 2000–2010 (%)*

>= 2,5% 2,5–0,0% 0,0– -2,5% -2,5– -5,5% -5,5%> Źródło: Opracowanie własne.

Współczynnik aktywności zawodowej w regionach NUTS 2 w 2010 r. (%)

UE-27=100% <=65% 65–70% 70–75% 75–80% 80%< Źródło: Opracowanie własne.

Dynamika zmian współczynnika aktywności zawodowej w regionach NUTS 2 w latach 2000–2010 (%)

<= -2,5% -2,5–0% 0–2,5% 2,5–5% 5%<

Źródło: Opracowanie własne. * Dane za rok 2000 w przypadku pięciu regionów NUTS 2 (Koblenz, Trier, Rheinhessen-Pfalz, Brandenburg – Nordost oraz Brandenburg – Südwest).

Dostępne są natomiast dane dla poziomu NUTS 1 (Brandenburg, Rheinland-Pfalz). Kolory na mapie wymienionych pięciu regionów to kolory przypisane wygenerowanym danym na poziomie NUTS 1.

88

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

część 3.

Dolny Śląsk na tle Polski i pozostałych jej regionów Niniejsza część została ustrukturyzowana zgodnie z poniżej przedstawionym schematem.

W pierwszej kolejności usytuowano Dolny Śląsk na tle Polski jako całości oraz pozostałych województw pod względem poziomu rozwoju gospodarczego (jako kluczowej płaszczyzny rozwoju regionu) i zachodzących w tym zakresie tendencji („szczyt” schematu). W dalszej kolejności (niższe szczeble schematu) skoncentrowano się na głównych czynnikach wpływających na rozwój gospodarczy7, takich jak, potencjał siły roboczej, konkurencyjność oraz jej determinanty w postaci m.in. poziomu innowacyjności i kapitału ludzkiego. Pochylono się także nad takimi czynnikami warunkującymi poziom życia w regionie, jak: inwestycje publiczne (w tym w ramach polityki spójności UE) oraz kapitał społeczny.

Rozwój gospodarczy odzwierciedlony przez takie wskaźniki, jak: PKB per capita, dochody do dyspozycji, spożycie prywatne

Kapitał społeczny (organizacje pozarządowe, partycypacja w wyborach)

Zasoby siły roboczej (współczynnik aktywności zawodowej, stopa bezrobocia, bierni zawodowo wg przyczyn)

Zasoby naturalne

Konkurencyjność cenowa (jednostkowe koszty pracy, sektorowe zestawienie produktywności i wynagrodzeń); w tym bloku przedstawiona jest struktura gospodarki z istotną (na tle innych regionów) rolą przemysłu poprzez WDB, liczbę pracujących, inwestycje (NBnŚT) przedstawione sektorowo, liczbę przedsiębiorstw, współczynnik lokalizacji)

Inwestycje publiczne (w tym ze środków UE)

Konkurencyjność (udział eksportu w PKB) Turystyka

Konkurencyjność pozacenowa

Edukacja jako determinanta kapitału ludzkiego (szkolnictwo wyższe, kierunki techniczne)

Niniejszy schemat ma zwiększyć transparentność diagnozy, aczkolwiek należy być świadomym wzajemnych relacji oraz sprzężeń zwrotnych pomiędzy jego poszczególnymi elementami.

7

89

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Rozwój gospodarczy – gdzie jesteśmy?

Województwo dolnośląskie należy do grupy województw Polski Zachodniej. Dolny Śląsk postrzegany jest jako dobrze rozwijający się gospodarczo region Polski m.in. dzięki znacznemu w skali kraju napływowi inwestycji zagranicznych, korzystnemu położeniu geograficznemu w Europie, atrakcyjności miasta Wrocławia oraz bogatym walorom turystycznym regionu.

W 2010 roku liczba mieszkańców regionu wynosiła 2877,8 tys. (co stanowiło 7,54% ludności Polski). Dolny Śląsk należy do pięciu polskich województw o największej liczbie ludności, jednocześnie jest jednym z najsilniejszych gospodarczo obszarów kraju. Świadczy o tym niezmiennie wyższy niż średnio w kraju poziom PKB na 1 mieszkańca.

Wysoką pozycję województwa w rankingu krajowym i relatywnie wysoki poziom życia w regionie dodatkowo potwierdzają dane dotyczące spożycia prywatnego w przeliczeniu na mieszkańca regionu, tj. wydatków ponoszonych na wyroby i usługi dla zaspokojenia własnych potrzeb; w tym względzie Dolny Śląsk ponownie plasował się w 2010 roku na czwartej pozycji w kraju.

Pozycję Dolnego Śląska wśród najsilniejszych polskich regionów potwierdzają dane dotyczące dochodów do dyspozycji na 1 mieszkańca (w 2009 roku wskaźnik ten dla Dolnego Śląska wynosił 102,8% średniej dla kraju, region zarazem znajdował się na 4. pozycji w kraju pod względem wysokości tego wskaźnika). Co prawda dynamika wzrostu dochodów brutto na Dolnym Śląsku jest niższa niż średnia w kraju, a w ostatnich latach obserwowany jest ogólny spadek dynamiki realnego wzrostu dochodów do dyspozycji (m.in. z uwagi na wzrost inflacji) w Polsce, jednakże region utrzymuje swoją wysoką, czwartą pozycję w tym względzie, zaraz za najsilniejszymi regionami, jak: mazowieckie, śląskie i wielkopolskie.

Wysokim pozycjom w polskich rankingach pod względem wskaźników mierzących poziom dochodów i wydatków mieszkańców towarzyszą widoczne gołym okiem zmiany w regionie świadczące o relatywnie dużej chłonności dolnośląskiego rynku i sile nabywczej. W ostatnim dziesięcioleciu w znaczący sposób rozrosła się oferta handlowa na Dolnym Śląsku, czego wyrazem jest m.in. znaczący i wciąż postępujący przyrost liczby centrów handlowych (galerie handlowe są usytuowane aż w 19 dolnośląskich miastach, pod tym względem Dolny Śląsk wyprzedza jedynie mazowieckie i śląskie), hoteli oraz parków rozrywki. Na regionalny rynek wchodzą rozpoznawalne w całym świecie marki produkujące dobra luksusowe, nierzadko jako pierwsze miejsce lokalizacji swych sklepów w Polsce wybierając właśnie Wrocław.

Zasoby siły roboczej Procesy zachodzące na rynku pracy determinują w wysokim stopniu poziom i dynamikę rozwoju społecznego regionu. Poprawa sytuacji w zakresie popytu na siłę roboczą ogranicza szereg negatywnych konsekwencji związanych z długookresowym bezrobociem bądź biernością zawodową, takich jak: patologie społeczne, apatia, poczucie zrezygnowania i bezradności, co z kolei przyczynia się do poprawy nastrojów społecznych w województwie i zwiększa jego atrakcyjność inwestycyjną. Większy stopień wykorzystania potencjału siły roboczej regionu zwiększa wolumen dóbr i usług wytwarzanych na jego terytorium, a tym samym jego realne bogactwo. Stąd też za zupełnie naturalne należy uznać rozpoczęcie syntetycznej analizy czynników wpływających na rozwój województwa właśnie od rynku pracy.

Z uwagi na negatywne trendy demograficzne zachodzące na Dolnym Śląsku w latach 2002–2008 (tj. okresie zauważalnej poprawy w zakresie sytuacji bezrobocia), w regionie nastąpił zarazem znaczny spadek liczby osób aktywnych zawodowo (w 2010 roku współczynnik aktywności zawodowej na Dolnym Śląsku wyniósł 65,2%, województwo zajęło w tym względzie 9. miejsce w kraju. Współczynnik ten jest zarazem bardzo niski względem średniego w Unii Europejskiej wynoszącego 71%). Wzrosła jednocześnie w regionie liczba osób biernych zawodowo.

Analiza danych dotyczących bierności zawodowej wg przyczyn odzwierciedla procesy starzenia się społeczeństwa Dolnego Śląska. Z kolei rzadziej niż średnio w Polsce za przyczynę bierności wskazywano obowiązki rodzinne, co może z kolei świadczyć o relatywnie szybszym przyjmowaniu się w regionie zachodnich wzorców życia i relatywnie wyższej aktywności zawodowej kobiet. Warto jednakże zauważyć, że częściej niż

90

56 383

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

38 395

37 761

Produkt Krajowy Brutto

32 651

21 833

37 424

28 032

21 149

21 937

34 267

32 162

21 104

19 317

30 220

20 746 30 939

18 107

18 574 30 068

28 761

19 280 29 834

27 333

17 075

16 307

16 135 25 970

20 000 zł

14 821

30 000 zł

14 905 23 651

40 000 zł

24 131 16 348 25 951

50 000 zł

35 210

60 000 zł

na 1 mieszkańca w polskich województwach (w zł)

10 000 zł

lub us po kie dk ar pa ck wa i po e rm dla ińs s ko -m kie az u rsk św ie ięt ok rz ys kie ku op jaw o sk lsk oie po m or sk ie lub us k m za ało ie ch po od lsk nio ie po m or sk ie łó dz kie po m or sk ie PO LS wi KA elk op ols kie ślą sk do i lno e ślą sk m ie az ow iec kie

0

2009

2010

0,0350

0,0250

Szacowane spożycie

0,0300

0,0300

0,0237 0,0209

0,0200

prywatne w cenach

0,0262 0,0203 0,0186

0,0228 0,0208

Źródło: WBU.

0,0200

0,0227

0,0199 0,0192

0,0195 0,0175

0,0239 0,0227

bieżących na 1 mieszkańca (w mln zł)

0,0150 0,0100 0,0050

ślą sk św ie i ę wa to rm kr zy ińs sk ko ie -m az ur sk wi ie elk za o ch p ols od kie nio po m or sk ie

do lno ku jaw ślą sk sk oie po m or sk ie

lub us kie lub els kie łó dz kie m ało po lsk m ie az ow iec kie op ols kie po dk ar pa ck ie po dla sk ie po m or sk ie

0,0000

1999

2004

2009

2010

Dynamika dochodów do

6,0%

dyspozycji brutto

5,0%

4,3 4,5

4,0% 3,0%

Źródło: Szacunki własne na podstawie symulacji HERMIN.

3,0

(w relacji do roku

3,8

poprzedzającego)

2,8

2,0%

0,7

1,0%

na 1 mieszkańca

1,8

2,0

-0,2

0% -1,0%

2001

2002

2003

2004 2005 2006

2007

2008 2009

dolnośląskie Polska

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

91

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Dochody do dyspozycji brutto na 1 mieszkańca (odchylenie od średniej dla kraju) 30,0%

2001

2005

2009

20,0%

10,0%

0,0%

-10,0%

-20,0%

po m wa or sk rm ie ińs ko -m az ur sk ie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL.

op ols ku kie jaw sk opo m or sk ie

do lno ślą sk ie

or sk ie

ols kie

dn iop om

za ch o

wi elk op

lub us kie

ys kie

św ięt ok rz

dla sk ie po

dk ar pa ck ie

po

lub els kie

ślą sk ie

łó dz kie m az ow iec kie m ał op ols kie

-30,0%

Stopa bezrobocia w polskich województwach (wg BAEL) 30,0%

2000

2002

2006

26,1 (2002 rok)

2010

25,0%

11,3 (2010 rok)

20,0% 15,0% 10,0% 5,0%

po m or wa sk rm ie ińs ko -m az ur sk ie

op ols ku kie jaw sk opo m or sk ie

do lno ślą sk ie

or sk ie

za ch o

dn iop om

ols kie wi elk op

lub us kie

ys kie

św ięt ok rz

dla sk ie po

ac kie dk ar p po

lub els kie

ślą sk ie

m ało po lsk ie

m az ow iec kie

łó dz kie

0,0%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL

Współczynnik aktywności zawodowej ogółem i w wieku produkcyjnym dla Polski oraz Dolnego Śląska

50,0%

0,0%

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

współczynnik aktywności zawodowej – Polska

współczynnik aktywności zawodowej – Dolny Śląsk

współczynnik aktywności zawodowej ludności w wieku produkcyjnym – Polska

współczynnik aktywności zawodowej ludności w wieku produkcyjnym – Dolny Śląsk

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

92

2010

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Bierność zawodowa

60,00%

wg przyczyn

50,14%

50,00%

Polska

(dane za 2010 r.)

dolnośląskie

40,00% 30,00%

21,01%

20,00%

15,09%

10,79%

10,00% 1,15%

1,81%

in n dz ro ią z

ki

em

pr os

ob

ch

or

ob

wy

a,

cz

er

ow

łn pe nie

pa z n nie a le m z i e oż nia l i w pr ze pr oś c ac i ko y na nie o z n nie a le m z i e oż nia l i w pr oś c ac i y

e

a uk na

er

aw

yt

no

ur

ść

a

0,00%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

średnio w Polsce jako przyczynę bierności zawodowej wskazywano przekonanie o niemożności znalezienia pracy, co może być związane z relatywnie wysoką stopą bezrobocia w regionie, zwłaszcza na niektórych jego obszarach oraz niekorzystnej sytuacji absolwentów na dolnośląskim rynku pracy – co związane jest w dużej mierze z problemem niedopasowania wykształcenia absolwentów do potrzeb rynku pracy.

Stopa bezrobocia w minionym dziesięcioleciu na Dolnym Śląsku uległa dużym zmianom (w latach 2002–2008 spadła z poziomu 26,1% do 9,1%). Od 2009 roku, m.in. wskutek globalnego kryzysu finansowego, zanotowano ponowny jej wzrost. Najistotniejszą kwestią dotyczącą bezrobocia w regionie jest jego znaczne zróżnicowanie w wymiarze terytorialnym, przybliżone w części 4 aneksu.

Kapitał społeczny – czyli więź i identyfikacja z regionem Miarą poziomu życia i dobrobytu społecznego nie są jedynie relatywnie dobre wskaźniki makroekonomiczne dotyczące konsumpcji, dochodu do dyspozycji czy PKB na mieszkańca. Istotnym aspektem jest także kondycja kapitału społecznego, jego zaangażowanie w sprawy obywatelskie oraz na rzecz pracy dla innych. Co więcej, kapitał społeczny należy traktować jako niezwykle istotny czynnik wpływający na poprawę klimatu inwestycyjnego w regionie, a tym samym stymulujący pozytywnie zachodzące na jego terytorium procesy gospodarcze. Liczba stowarzyszeń i organizacji społecznych, a także fundacji pozwala na próbę przybliżenia tej kwestii w poszczególnych regionach. Fundacje i stowarzyszenia stanowią urzeczywistnienie prawa obywateli w życiu publicznym i umożliwiają wypełnianie ról społecznych i samorealizację we wszystkich sferach życia.

25

Liczba organizacji (stowarzyszeń

20

i organizacji

17,2

społecznych, fundacji)

15

na 10 tys. mieszkańców

10

5

1,9

stowarzyszenia i organizacje społeczne (2008 r.) stowarzyszenia i organizacje społeczne (2010 r.) fundacje (2010 r.)

SK IE

M OR DO SK IE LN OŚ LĄ SK IE KUJAW OPO SK LS O KIE -PO M OR SK WAR IE PO M M OR IŃ SK SK O IE -M AZUR

KIE PO D ŚWIĘTO LA SK IE KRZY SK IE LU BU WIE SK ZAC IE LK OPO HO DN L IOPO SKIE

LU BE LS PO KIE DK ARPAC

SK IE ŚL Ą

LS KIE

M AŁOPO KIE

ŁÓ DZ K M AZOWIEC IE

0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

93

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Organizacje

35

pozarządowe

30 liczba organizacji

wg zasięgu działalności (w 2010 r.)

25 20 15 10 5 0

najbliższe sąsiedztwo

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

gmina

powiat

województwo Polska

cały kraj

wykracza poza granice kraju

dolnośląskie

Dolny Śląsk należy do regionów o najniższej liczbie stowarzyszeń i organizacji społecznych na 10 000 mieszkańców w Polsce. Nieco lepiej prezentuje się sytuacja regionu pod względem liczby fundacji – zajmuje ono 3. miejsce w kraju, za mazowieckim i śląskim. Cechą wyróżniającą organizacje pozarządowe na Dolnym Śląsku na tle kraju jest ich większy niż przeciętny zasięg terytorialny. W Polsce większość organizacji pozarządowych prowadzi działalność o charakterze lokalnym – obejmującym najbliższe sąsiedztwo bądź gminę. Największa liczba organizacji na Dolnym Śląsku (wg danych za 2010 rok), zgodnie z ogólnym trendem, swoim zasięgiem obejmowała powiaty oraz gminy, zarazem jednak region wyróżniał odsetek organizacji o zasięgu międzynarodowym, równy regionowi mazowieckiemu. Niska liczba stowarzyszeń i organizacji społecznych, przy jednocześnie wysokiej na tle kraju liczby fundacji, odzwierciedlać może z jednej strony relatywnie wyższą zamożność regionu (fundacje wymagają wkładu majątkowego) i rosnącą potrzebę samorealizacji wskutek pomocy innym i rozwiązywaniu społecznych problemów. Jeden z najniższych odsetków stowarzyszeń może z kolei wynikać z małego zaangażowania w życie publiczne i polityczne. Ostatnią kwestię wydają się potwierdzać dane dotyczące frekwencji wyborczej na Dolnym Śląsku. Na Dolnym Śląsku – zarówno w wyborach prezydenckich (2005 – 48,13%, 2010 rok – 60,6%), samorządowych (2006 – 38,75%, 2010 rok – 45,22%), jak i do Parlamentu Europejskiego (2009 rok – 23,88%) była niezmiennie zauważalnie niższa niż średnia w kraju. Największe zainteresowanie wyborami samorządowymi występuje zwykle na obszarach wiejskich, w wyborach parlamentarnych czy prezydenckich większy jest udział mieszkańców dużych miast (w tym przede wszystkim Wrocławia) i gmin w ich otoczeniu.

Inwestycje publiczne Inwestycje publiczne, choć stanowią zdecydowanie mniejszą część niż wydatki na rozbudowę majątku trwałego sektora prywatnego, to odgrywają w polskich regionach szczególnie istotną rolę jako swoisty inicjator zmian jakościowych w procesach rozwojowych. Dzieje się tak przede wszystkim dzięki wsparciu UE poprzez współfinansowanie projektów infrastrukturalnych oraz bezpośrednią pomoc sektorowi przedsiębiorstw zorientowaną na rozbudowę i modernizację parków maszynowych i wzrost wydajności pracy i kapitału. Zdecydowanie mniej efektywną rolę w rozwoju regionalnym odgrywają projekty związane ze wzrostem i poprawą jakości kapitału ludzkiego.

Nietrudno dostrzec, iż wydatki majątkowe JST w województwie dolnośląskim charakteryzują się wyraźnie niższym poziomem w zestawieniu ze stroną dochodową. Wynika to w dużej mierze z faktu rosnących wydatków na utrzymanie administracji samorządowej, a także kosztów obsługi długu publicznego. Samorządy terytorialne znaczne nakłady środków muszą ponosić na wydatki bieżące związane z funkcjonowaniem aparatu administracyjnego, utrzymaniem mienia czy posiadanej infrastruktury drogowej, kolejowej, kulturowej czy społecznej (którą w większości cechuje dodatkowo zły stan techniczny). Stopniowy wzrost realnego znaczenia w gospodarce województwa dolnośląskiego po 2004 roku dochodów i wydatków majątkowych JST, odzwierciedlony w ich relacji do PKB regionu, potwierdza niezwykle istotne znaczenie funduszy unijnych asygnowanych w ramach polityki spójności UE. Jeszcze wyraźniej uwidacznia powyższą tendencję relacja obydwu kategorii budżetowych JST do liczby ludności w województwie dolnośląskim. Generalnie uważa się,

94

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

że 2–3% wsparcie zewnętrzne w stosunku do PKB jest istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój regionu.

W przypadku NPR i NSRO taki udział funduszy obserwowany jest od 2010 r., przy czym ważną rolę odgrywa tu Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Dolnośląskiego (RPO WD).

Dochody ogółem oraz

4160,59 4000

3716,68

wydatki majątkowe

3894,62

w przeliczeniu na

3500

1 mieszkańca

3279,23 3000 2542,34 2500

2214,78

2109,10

województwa

2887,99

dolnośląskiego

2193,05

w latach 2000–2009

2192,91

2000

(w zł)

1500

1311,27

1000 500

718,81 414,05

821,68

378,28

0 2000

323,40

310,11

2002

2003

2001

389,70

434,63

2004

2005

2006

wydatki majątkowe na mieszkańca

2007

2008

2009

dochody ogółem na mieszkańca

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Wielkość płatności

85,6%

90%

80,1%

80%

60%

48,3%

52,2%

w relacji do pkb w układzie

41,4%

35,8%

48,0% 38,1%

40,2%

polskich województw

56,2%

51,7%

48,8%

40%

w ramach npr i nsro

74,8%

71,9%

70,5% 71,2%

70%

50%

1014,54

(*PKB za 2004 r.)

35,4%

30% 20% 10%

ŚWIĘTO

POLSKA

M OR SK IE

SK WIE IE LK ZAC OPO HO LS DN KIE IOPO

SK IE WAR KRZY M IŃ SK SK IE O -M AZUR

ŚL Ą

M OR SK IE

SK IE

PO

KIE

PO DL A

KIE OPO LS PO KIE DK ARPAC

LS K M AZOWIEC IE

ŁÓ DZ K M AŁOPO IE

LU BU SK IE

KUJAW

DO LN OŚ LĄ SK SK O IE -PO M OR SK IE LU BE LS KIE

0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MRR.

Wielkość płatności

600

w ramach npr, nsS oraz

500

RPO na dolnym śląsku

400

w latach 2004–2015

300

w przeliczeniu

200

na 1 mieszkańca* (w zł)

100 0

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

*liczba mieszkańców za lata 2004–2010 przyjęta wg danych historycznych GUS, za lata 2011–2015 przyjęta prognoza ludności wg modelu HERMIN

RPO NSS NPR

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MRR.

95

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Konkurencyjność Dolnego Śląska… ..ocena Bierność i aktywność zawodowa czy poziom bezrobocia mówią o stopniu wykorzystania zasobów siły roboczej, a więc czynnika niezbędnego do tworzenia nowych dóbr i usług.

Nie jest to jednak jedyna determinanta rozwoju społeczno-gospodarczego. Istotną rzeczą jest efektywność wykorzystania siły roboczej, poziom jej kreatywności, wiedzy i doświadczenia, a także zdolność do tworzenia nowych dóbr i usług oraz nowej jakości już istniejących.

Istotna jest także konkurencyjność regionu. Konkurencyjność regionu może być definiowana i opisywana na różne sposoby. W szerszym ujęciu poszczególne elementy części diagnostycznej ukazują różne płaszczyzny konkurencyjności Województwa Dolnośląskiego. Najczęściej jednak pojęcie to kojarzone jest z pozycją regionu na arenie międzynarodowej.

Specyficzną cechą gospodarki Dolnego Śląska są relatywnie duże na tle polskich regionów powiązania handlowe z zagranicą. Region jako jeden z dwóch województw Polski wykazuje od kilku lat nadwyżkę eksportu nad importem. Jest zarazem trzecim, największym eksporterem w kraju, przede wszystkim za sprawą działających w regionie dużych koncernów międzynarodowych. Pochodną tego jest wysoki odsetek pracujących w dużych przedsiębiorstwach.

Najważniejszym rynkiem eksportowym Dolnego Śląska jest Republika Federalna Niemiec (35%), pomniejsze znaczenie odgrywa Republika Czeska (9%), Francja i Wielka Brytania (8%). O sile eksportowej w największym stopniu decydują duże przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego (w grupie 100 największych eksporterów w Polsce [w roku 2009] znajdowało się 16 dużych firm z Dolnego Śląska. Sektor małych, średnich przedsiębiorstw odpowiedzialny jest za 30% eksportu w województwie).

Na uwagę zasługuję fakt, iż Dolny Śląsk charakteryzuje najwyższy w Polsce udział eksportu w generowanym Produkcie Krajowym Brutto. Pod tym względem – nawet w okresie dużej niepewności na rynkach globalnych skutkującej obniżeniem wielkości eksportu we wszystkich województwach Polski – Dolny Śląsk zachował swoją pierwszą pozycję, co świadczy o relatywnie wysokim poziomie konkurencyjności tego regionu na rynkach międzynarodowych.

Udział eksportu w PKB (w %) w polskich województwach (dane dla lat 2000, 2005, 2007, 2010) 70,0 2000

59,3

2005

2007

2010

60,0 50,0 40,0

40,0 36,1

30,0 20,0 10,0

św ięt ok rz wa ys rm kie ińs ko -m az ur sk ie wi elk op ols za kie ch od nio po m or sk ie

ślą sk ie

or sk ie m po

dla sk ie po

ac kie dk ar p

po

op ols kie

m az ow iec kie

ols kie m ał op

łó dz kie

lub us kie

lub els kie

or sk ie m po

ku jaw sk o-

do lno

ślą sk ie

0,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie analizy zawartej w Komornicki T. (2000, 2005, 2007), Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym.

96

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Udział kapitału zagranicznego ulokowanego w danych województwach w kapitale zagranicznym w Polsce ogółem

60,00%

49,71%

50,00%

40,00% 2003

2006

2010

30,00%

20,00%

8,81% 1,63%

2,67%

1,18%

za ch o

0,96%

2,88%

1,74%

0,90%

op ku ols jaw kie sk opo m or sk ie po wa m or rm sk ińs ie ko -m az ur sk ie

0,27%

lub els kie po dk ar pa ck ie po dla sk ie św ięt ok rz ys kie

ślą sk ie

łó dz kie

m az ow iec kie m ało po lsk ie

0,00%

1,25%

ols kie dn iop om or sk ie do lno ślą sk ie

0,64%

wi elk op

2,74%

9,11%

8,97%

lub us kie

6,55%

10,00%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Tak wysoki wynik świadczy zarazem o niekorzystnym zjawisku, jakim jest relatywnie duże uzależnienie produktu regionalnego od wyników eksportu i wynika z obecności dużej liczby zagranicznych firm produkcyjnych, ulokowanych m.in. w strefach ekonomicznych, zorientowanych na produkcję przemysłową w Polsce oraz sprzedaż swych wyrobów przede wszystkim zagranicę.

Dolny Śląsk plasuje się w czołówce polskich województw, biorąc pod uwagę wielkość kapitału zagranicznego ulokowanego w regionie. Na przestrzeni lat 2003–2006 znaczenie Dolnego Śląska jako miejsca ulokowania kapitału z zagranicy dynamicznie wzrosło. W 2010 roku udział kapitału zagranicznego w regionie w odniesieniu do kraju wyniósł 9,11%, co stawiało województwo na drugim miejscu – po bezkonkurencyjnym Mazowszu (z aglomeracją warszawską koncentrującą kapitał zagraniczny) wyprzedzającym przeszło pięciokrotnie inne regiony, biorąc pod uwagę nominalną wartość kapitału zagranicznego. W relacji do innych, silnie rozwiniętych gospodarczo województw Polski – śląskiego i wielkopolskiego, Dolny Śląsk wciąż koncentruje większe wartości kapitału zagranicznego. Jednakże, biorąc pod uwagę sukcesywny wzrost udziału kapitału

100%

13,96%

15,30%

13,85%

47,34%

46,05%

Struktura WDB na Dolnym Śląsku (w %)

90% 80%

51,00%

70% 60% 50% 40% 30%

7,31% 24,10%

5,52% 28,83%

7,05% 31,21%

rolnictwo (sekcje PKD: A, B)

20%

przemysł (sekcje PKD: C, D, E) budownictwo (sekcja PKD: F)

10% 0%

usługi rynkowe (sekcje PKD: G, H, I, J, K) 3,63%

3,00%

1,84%

1999

2004

2008

usługi nierynkowe (sekcje PKD: L, M, N, O, P, Q)

97

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Współczynnik lokalizacji w poszczególnych

Sekcja P

sekcjach PKD 2004

Sekcja N

Sekcja B Sekcja C

Sekcja O

na Dolnym Śląsku

Sekcja A 2,0000 1,5000

1,0000

Sekcja D

0,5000

Sekcja M

Sekcja E

0

Sekcja F

Sekcja L

Sekcja G

Sekcja K Sekcja J

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Sekcja I

Sekcja H

2008

2004

zagranicznego lokowanego na Śląsku oraz niewiele mniejszy udział zanotowany w 2010 roku w Wielkopolsce, nie można jednoznacznie przesądzić o zachowaniu przez Dolny Śląsk w najbliższych latach 2. pozycji w kraju.

… konkurencyjność a struktura gospodarki regionu – ważna rola przemysłu.

Atrakcyjność Województwa Dolnośląskiego dla inwestorów zagranicznych wynikająca m.in. z jego położenia geograficznego oraz relatywnie niskich kosztów pracy znajduje także odzwierciedlenie w strukturze gospodarczej regionu ze stosunkowo dużym udziałem przemysłu w tworzeniu wartości dodanej brutto (drugi po Śląskim najwyższy udział sektora przemysłowego w WDB).

Struktura wartości dodanej brutto w regionie wskazuje, że największą rolę na Dolnym Śląsku odgrywa sektor usług rynkowych oraz przemysł. Analizując zmiany w tym zakresie (na bazie lat 1999–2008), zauważalny jest wzrost znaczenia sektora przemysłowego w generowaniu WDB w regionie – co wynika oczywiście z aktywności ośrodków wydobywczych o dużym znaczeniu, takich jak KGHM Polska Miedź, lecz także z dużych inwestycji zagranicznych lokowanych w regionie m.in. w przemyśle motoryzacyjnym, AGD czy elektronicznym (m.in. dzięki relatywnie niskim jednostkowym kosztom pracy).

W analizowanym okresie nieznacznie spadł udział sektora usług rynkowych. Zauważalne jest również zmniejszenie znaczenia rolnictwa w strukturze WDB. Można jednak stwierdzić, iż struktura WDB Dolnego Śląska w okresie 1999–2008 nie uległa znacznym zmianom. Województwo niezmiennie opiera się na sektorze przemysłu i usług rynkowych, jednocześnie relatywnie na stałym poziomie utrzymuje się udział usług nierynkowych i budownictwa, stymulowany niewątpliwie dopływem środków z budżetu Unii Europejskiej.

Istotne znaczenie przemysłu w gospodarce województwa dolnośląskiego potwierdza analiza współczynnika lokalizacji8. Wartości współczynnika lokalizacji w regionie wskazują na relatywny wzrost koncentracji działalności w sektorze przemysłowym. Należy zarazem zauważyć, iż spadek współczynnika lokalizacji w dolnośląskim w pozostałych sekcjach (oprócz rolnictwa oraz rybactwa [A i B]) wynika raczej z dynamiczniejszego wzrostu tych sekcji w pozostałych regionach kraju (np. sekcji usługowych na Mazowszu, w Wielkopolsce czy Małopolsce), niż ze zmniejszenia znaczenia tych sekcji w regionie. Pozytywnym sygnałem jest sukcesywnie zmniejszające się znaczenie sekcji rolnictwa i rybactwa w regionie, co świadczy o prawidłowym kierunku przekształceń strukturalnych w regionie.

W obliczu zachodzących zmian globalizacyjnych (m.in.: a) stopniowego wzrostu kosztów siły roboczej w Chinach, b) wzrostu ryzyka związanego ze zbyt dużym „rozczłonkowaniem” łańcucha tworzenia warto-

Dla poszczególnych sekcji PKD 2004 oraz jego zmian w latach 2004 – 2008 (tj. od czasu przystąpienia Polski do UE). Współczynnik lokalizacji jest miarą koncentracji działalności na wybranym obszarze w odniesieniu do obszaru referencyjnego tj. całego kraju.

8

98

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

ści dodanej (patrz sytuacja na rynku motoryzacyjnym po kataklizmie w Japonii w 2011 r.), c) koniecznością szybszego reagowania na zmiany rynkowe, a także d) możliwego wzrostu tendencji protekcjonistycznych na świecie) rozwinięta i zdywersyfikowana baza przemysłowa na Dolnym Śląsku staje się znaczącym czynnikiem przyczyniającym się do wzrostu konkurencyjności regionu. Sektor przemysłowy w wielu regionach, mimo relatywnie spadającego znaczenia, stanowi swoistą siłę napędową rozwoju, co wynika z faktu, iż wzrost produktywności pracy najdynamiczniej postępuje właśnie w tym sektorze, co z kolei przekłada się na wyższą zamożność mieszkańców, stymulując rozwój sektora usług rynkowych (w tym „okołoprzemysłowych”).

…konkurencyjność a wielkość podmiotów gospodarczych – małe czy duże?

Oprócz dużych podmiotów działających w sektorze usługowym i przemysłowym na terenie Dolnego Śląska funkcjonuje znacząca liczba małych podmiotów gospodarczych. W 2010 roku w rejestrze REGON odnotowano ponad 343 tys. podmiotów (8,4% spośród wszystkich podmiotów w Polsce) działających w 95% w sektorze prywatnym, co plasowało województwo na 5. pozycji w kraju.

W 2009 roku na Dolnym Śląsku funkcjonowało 131 tys. aktywnych przedsiębiorstw, tj. 8% aktywnych na terenie Polski. W samym 2010 roku utworzono w regionie 37 687 nowych przedsiębiorstw, tj. 8,09% nowo powstałych podmiotów w Polsce (w tym 16% nowo powstałych mikroprzedsiębiorstw w Polsce). Zlikwidowano zaś 21 082, tj. 7,85% spośród zlikwidowanych w Polsce firm (w tym 8% mikroprzedsiębiorstw w skali kraju). Specyfiką Dolnego Śląska jest duży odsetek mikroprzedsiębiorstw, stanowią one przeszło 95% wszystkich podmiotów, koncentrując się w sferze handlu i usług. W 2010 roku znajdowało w nich zatrudnienie 38% pracujących Dolnego Śląska. Wysoki jest udział samozatrudnionych w regionie. Zjawisko to z jednej strony pozwala wnioskować o relatywnie częstszych w skali kraju samodzielnych postawach przedsiębiorczych i zdolności mieszkańców do podejmowania inicjatywy gospodarczej, z drugiej strony jedynie niewielka część samozatrudnionych traktuje przyjętą formę prawną jako podwaliny pod większą firmę, podejmując inwestycje i generując nowe miejsca pracy i dochody dla regionu.

Pomimo zdecydowanej przewagi liczebnej mikroprzedsiębiorstw rzeczywisty wpływ na rozwój gospodarki mają największe podmioty (ok. 1% wszystkich podmiotów). Tworzą one dużą liczbę miejsc pracy (w 2010 roku duże przedsiębiorstwa skupiały ok. 32% pracujących w regionie), są relatywnie stabilne nawet przy perturbacjach gospodarczych i generują wysokie dochody – zarazem jednak niosąc ryzyko związane z tak silnym uzależnieniem gospodarki regionu od ich działalności i ryzykiem uniesienia skutków dla gospodarki regionu w przypadku zakończenia ich działalności w przyszłości. Powyższe wydaje się być szczególnie istotne, biorąc pod uwagę fakt dużej zależności Dolnego Śląska od kapitału zagranicznego (poprzez liczne inwestycje zagraniczne, przede wszystkim w obszarach produkcji środków transportu, produkcji AGD, modułów ciekłokrystalicznych do telewizorów i monitorów) oraz dużego udziału eksportu w gospodarce regionu.

…konkurencyjność cenowa – jak długo jeszcze możemy być tani?

Konkurencyjność cenowa jest jednym z głównych atrybutów i czynników rozwojowych charakteryzujących regiony Europy Środkowo-wschodniej – w tym Dolny Śląsk. Kluczową determinantą tego typu konkurencyjności są jednostkowe koszty pracy – wskaźnik zestawiający wydajność siły roboczej z jej kosztem.

Na skutek procesów restrukturyzacyjnych związanych z liberalizacją przepływu towarów, usług oraz czynników produkcji, a także akcesji do struktur UE dynamizacji uległa produktywność siły roboczej, co z kolei przyczyniło się do redukcji jednostkowych kosztów pracy we wszystkich województwach. Dolny Śląsk w 2009 roku zajmował 9. pozycję w kraju wg najniższych jednostkowych kosztów pracy (pozycja ta właściwie nie uległa zmianie od 2000 r.). Niższe jednostkowe koszty pracy notowane są w relatywnie słabiej rozwiniętych regionach Polski: kujawsko-pomorskim, lubuskim, łódzkim, podlaskim, świętokrzyskim czy zachodniopomorskim, ale także w regionie silnie konkurencyjnym – Wielkopolsce. Liczne inwestycje zagraniczne na terenie Dolnego Śląska wynikały nie tylko z atrakcyjnego położenia regionu w Europie i bogatych zasobów kapitału ludzkiego, ale też z relatywnie korzystnych poziomów jednostkowych kosztów pracy. W wyniku kryzysu finansowego w 2009 r. nastąpił wzrost jednostkowych kosztów pracy. Należy spodziewać się, co

99

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Jednostkowe koszty pracy w polskich województwach (w mln zł) 0,5100 2000

2003

2005

2007

2009

0,4900

0,4700 0,4419

0,4500

0,4355

0,4386

0,4214 0,4123

0,4300

0,4146

0,4238 0,4074

0,4100

0,4030

0,4130

0,3984

0,3921 0,3887

0,4047

0,3901

0,3983

0,3900

0,3700

sk ie om

or

ols kie dn iop

ch o

wi elk op za

wa rm ińs ko -

m az

ur sk ie

ys kie

ślą sk ie

św ięt ok rz

sk ie or m po

dla sk ie po

ac kie dk ar p

ols kie

po

op

ols kie m az ow iec kie

m ał op

łó dz kie

lub els kie

lub us kie

sk ie or m po

ku jaw sk o-

do lno

ślą sk ie

0,3500

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane GUS..

potwierdzają projekcje rozwoju regionu zaprezentowane w jednej z kolejnych części oraz doświadczenia regionów rozwiniętych gospodarczo, iż wspomniany wskaźnik ulegać będzie wzrostowi. To z kolei ograniczać będzie zdolności regionu do konkurencji cenowej i może grozić relokalizacją zagranicznych inwestycji bezpośrednich, których głównym powodem realizacji były stosunkowo niskie koszty siły roboczej. Mając na uwadze powyższe, za niezwykle istotne należy uznać działania zmierzające do wzrostu konkurencyjności pozacenowej.

…konkurencyjność pozacenowa – czy pozwoli wyjść z dryfu rozwojowego?

Duża liczba studentów, w tym obecność Politechniki Wrocławskiej oraz Uniwersytetów: Wrocławskiego, Ekonomicznego i Przyrodniczego, zwiększająca się liczba wymian zagranicznych studentów i bliskość polsko-niemieckiej i polsko-czeskiej granicy składają się na relatywnie wysoką w skali kraju innowacyjność wybranych obszarów Dolnego Śląska i aktywność w obszarze badań i rozwoju.

Koncentracja wyżej wymienionych czynników powoduje, iż w skali regionu największą liczbę aplikacji zgłaszanych do Europejskiego Urzędu Patentowego obserwuje się we Wrocławiu. Dzięki wskaźnikom osiąganym przez miasto Wrocław Dolny Śląsk pod względem liczby aplikacji wyprzedza średnią krajową w każdym roku, dla którego dostępne są dane w bazie Eurostat. Jednakże relatywnie dobra sytuacja Dolnego Śląska na tle kraju wg powyższego kryterium nie przekłada się na obiektywnie wysoką inwencyjność/innowacyjność przybliżaną liczbą aplikacji patentowych. W tym względzie zarówno Polska, jak i Dolny Śląsk jako region wypadają słabo nie tylko na tle jednego z najsilniej rozwiniętych państw Europy – Niemiec, ale także na tle południowego sąsiada – Republiki Czeskiej (jedynie miasto Wrocław w wybranych sekcjach osiąga liczbę patentów zbliżoną do danych dla całej Republiki Czeskiej), która wraz z Polską przystąpiła w 2004 roku do europejskiej wspólnoty.

Analizując dane dotyczące liczby patentów w układzie wybranych sekcji, można zwrócić uwagę, iż sukcesywnie wzrastają wielkości aplikacji patentowych w dziedzinie związanej z zaspokajaniem ludzkich potrzeb (tj. żywności, przemysłu odzieżowego, medycznego, rozrywki). Bardzo duży dystans charakteryzuje zarówno Polskę, jak i Dolny Śląsk względem Czech przy aplikacjach w sekcji transportu i logistyki oraz inżynierii mechanicznej (w tym m.in. w dziedzinie zbrojeń). Dane dla Dolnego Śląska w relacji do liczby patentów zgłasza-

100

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Liczba aplikacji patentowych w przeliczeniu na 1 milion mieszkańców składanych do Europejskiego urzędu patentowego (EPO) w wybranych sekcjach branżowych 5,000

miasto Wrocław

dolnośląskie

Polska Republika Czeska

4,000

3,000

2,000

1,000

2002

2005

2007

inżynieria mechaniczna

chemia i metalurgia

transport i logistyka

ludzkie potrzeby

inżynieria mechaniczna

chemia i metalurgia

transport i logistyka

ludzkie potrzeby

inżynieria mechaniczna

chemia i metalurgia

transport i logistyka

ludzkie potrzeby

inżynieria mechaniczna

chemia i metalurgia

transport i logistyka

ludzkie potrzeby

0,000

2008

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane Eurostat.

nych w Niemczech są kilkadziesiąt do kilkuset tysięcy mniejsze. W 2008 roku w Niemczech liczba aplikacji patentowych w przeliczeniu na milion mieszkańców w przedstawionych na wykresie sekcjach wynosiła odpowiednio 32,5 (ludzkie potrzeby), 59,6 (transport i logistyka), 27,83 (chemia i metalurgia) oraz 39 (inżynieria mechaniczna). Co należy dodać, liczba aplikacji patentowych nie oddaje jednoznacznie stanu innowacyjności poszczególnego regionu, a raczej pozwala na przybliżone oszacowanie stanu aktywności poszczególnych obszarów określanych terytorialnie w dziedzinie badań i rozwoju.

Niewątpliwie wyżej przedstawione dane świadczą o wciąż istniejącej dużej luce w dziedzinie badań i rozwoju występującej pomiędzy Dolnym Śląskiem (jak i całą Polską) i zachodnimi krajami europejskimi. Rozwojowi tej dziedziny i pobudzaniu innowacyjności nie sprzyjają obserwowane trendy w szkolnictwie wyższym na Dolnym Śląsku. Najchętniej wybierane kierunki studiów na Dolnym Śląsku i liczba ich absolwentów są niejakim odzwierciedleniem zauważalnie niższej niż średnio w kraju zdawalności egzaminu gimnazjalnego w części matematyczno-przyrodniczej. W województwie większość absolwentów kończy uczelnie publiczne, sprzyja temu obecność dużych uczelni publicznych: Politechniki Wrocławskiej, Uniwersytetu Wrocławskiego,

Aplikacje patentowe

25

Polska

dolnośląskie

miasto Wrocław

legnicko-głogowskie

wałbrzyski

wrocławski

jeleniogórski

złożone do EPO (w przeliczeniu na

20

1 mieszkańca) wg dostępnych danych dla

15

podregionów za lata 2001–2009

10

5

0 2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

101

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane Eurostat.

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Absolwenci uczelni

20 000

i wyższych szkół publicznych

15 000

i niepublicznych na Dolnym Śląsku

2008

2009

2010

10 000

w latach 2008–2010 wg obszarów

5000

dyscyplin naukowych

ka tu sz

ed

yc

zn

e

in

ro

ln

au

ki

ic z

o

e,

zd

le ś

ro

ne

wi

u

...

ne ic z hn

dn ro zy

te c

ic z

e

e isł

zn ec oł sp

śc

pr

hu

m

an

is t

yc

zn

e

e

0

m

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane GUS.

Przyrodniczego oraz Ekonomicznego, a także Akademii Medycznej i Wychowania Fizycznego. Niepubliczne szkoły wyższe w regionie nie oferują kierunków nauczania w obszarach ścisłych i jedynie w niewielkim zakresie na kierunkach technicznych.

Na przestrzeni lat 2008–2010 dolnośląskie uczelnie oraz szkoły wyższe opuściło przeszło 106 tys. absolwentów, dominującą ich część stanowili absolwenci kierunków humanistycznych i społecznych (61%). Zaledwie co piąty absolwent dolnośląskich uczelni ukończył kierunek ścisły bądź techniczny.

Pomimo że w ostatnim dziesięcioleciu znaczenie Dolnego Śląska jako ośrodka kształcenia znacznie wzrosło, a liczba studentów uległa zwiększeniu o ok. 25%, przed szkolnictwem regionu stoją wyzwania związane z nadchodzącym niżem demograficznym (i zmniejszającą się wskutek tego liczbą uczniów i studentów), dopasowaniem kierunków kształcenia do potrzeb rynku pracy w regionie oraz wyprzedzającą atrakcyjnością oferty edukacyjnej innych ośrodków edukacyjnych w Polsce, w tym przede wszystkich tych oferujących unikalne kierunki kształcenia – Warszawy i Krakowa.

Turystyka – niewykorzystywany potencjał regionu?

Dolny Śląsk dysponuje wszechstronnym potencjałem turystycznym, decydują o tym walory kulturowe, krajobrazowe i przyrodnicze, w tym dostępność gór oraz uzdrowisk. Do obszarów o międzynarodowym i krajowym znaczeniu turystycznym zalicza się Sudety jako jeden z wiodących regionów turystycznych w Polsce, jak również pasmo Doliny Odry. Pozostałe obszary (Dolina Baryczy, Bory Dolnośląskie) to obszary turystyczne, obecnie o większym znaczeniu dla lokalnego i ponadlokalnego rynku turystycznego. Zgodnie z ostatnimi, dostępnymi danymi turyści odwiedzający Dolny Śląsk kierują się głównie (1) do Wrocławia, głównego ośrodka turystycznego i kulturowego regionu, (2) w Sudety (Karkonosze i Kotlina Kłodzka), a także (3) w rejon Stawów Milickich.

Skala przyjazdów turystów osiągnęła w 2009 r. poziom 1,8 mln osób, z czego przeważającą część stanowili turyści krajowi (ok. 1,4 mln osób, 9% ogółu polskich turystów). Pozostałe 0,4 mln osób to turyści zagraniczni, wśród których najliczniejszą grupą byli – z racji bliskości oraz powiązań historycznych Polski i Niemiec – turyści niemieccy. Trzy wymienione obszary turystyczne Dolnego Śląska odznaczają się rożnego charakteru potencjałem turystycznym i odmiennym stopniem jego wykorzystania.

Silnie rozwiniętym i przyciągającym turystów ośrodkiem jest miasto Wrocław – atrakcyjność miasta wynika z dużej liczby pomników historycznych, zabytków, stale poszerzanej oferty kulturalnej oraz intensywnej promocji miasta w Polsce i w Europie. Znaczny wzrost liczby turystów we Wrocławiu w ostatnich latach wynika także z poprawiającej się dostępności miasta (bliskość zachodniej granicy, coraz lepsze skomunikowanie z Berlinem, obecność tanich przewoźników lotniczych na wrocławskim lotnisku). Tak duże zainteresowanie ofertą turystyczną miasta owocuje rozwojem bazy noclegowej, w tym luksusowej oferty turystycznej oraz usług o najwyższym standardzie, pozwalając coraz częściej walczyć Wrocławiowi o zamożnego klienta z zachodu i nie tylko. Dodatkowo zwiększająca się liczba imprez kulturalnych i sportowych, które odbywają się we Wrocławiu, stwarza szansę dla dalszego rozwoju turystyki we Wrocławiu. Daje to możliwość rozwoju tu-

102

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Walory środowiska przyrodniczego i kulturowego województwa dla turystyki

obszary ze zróżnicowaną rzeźbą terenu obszary nizinne wzgórza i obszary podgórskie góry obszary o wysokich walorach środowiska przyrodniczego parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary chronione NATURA 2000 Źródło: Dudziuk-Dudzik A., Drewnicka K., Drzymała M., Halicka-Borucka M., Korzeń J., Wałęga A. (2012), Diagnoza stanu województwa dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

najważniejsze obiekty środowiska kulturowego historyczne układy urbanistyczne obiekty zabytkowe na liście UNESCO pominiki historii miejscowości uzdrowiskowe

rystyki całego regionu, gdyż poprzez duże przyciąganie turystów przez Wrocław, dzięki odpowiednim działaniom, pojawia się perspektywa wykorzystania potencjału turystycznego pozostałych obszarów Dolnego Śląska.

Południowa część województwa to przede wszystkim tereny o doskonałych walorach przyrodniczych, decyduje o tym dostępność gór, uzdrowisk i parków krajobrazowych. Dotkliwym problemem tego atrakcyjnego obszaru jest słabe skomunikowanie z centralną częścią regionu, utrudniające przepływ turystów z Polski i zagranicy oraz trudności w pozyskaniu turystów z Czech, co wynika z wysokiej konkurencyjności oferty turystycznej południowych sąsiadów. Efektem tego typu utrudnień jest zbyt wolno rozwijająca się i dostosowująca do potrzeb turystów oferta turystyczna, w tym baza noclegowa i w konsekwencji niepełne wykorzystanie potencjału turystycznego regionu – przede wszystkim wynikającego z bogatej (jednej z największych w Polsce i znaczącej na tle europejskim) bazy uzdrowiskowej oraz atrakcyjnych warunków pod prowadzenie turystyki aktywnej.

W obliczu zmieniających się trendów w europejskiej i polskiej turystyce oferta turystyczna Dolnego Śląska wymaga szeregu dostosowań do zmieniających się potrzeb europejskiego rynku turystycznego. Wśród nasilających się trendów i kierunków turystycznych w Europie wymienić należy m.in.: • wzmożone zainteresowanie turystyką uzdrowiskową (co jest pochodną starzenia się europejskich społeczeństw); • wzrastające znacznie turystyki typu spa i wellness (wynikające ze zmieniających się stylów życia wśród obywateli Europy, polegających na zwróceniu się w kierunku większej dbałości o własne zdrowie oraz kondycję fizyczną); • tendencje do skracania czasu pobytu (tj. rosnącym zainteresowaniem wyjazdami krótszymi w miejsce dotychczas dominujących wyjazdów wakacyjnych, 2-tygodniowych), w tym intensywnego rozwoju segmentu wyjazdów weekendowych; • wzrastające zainteresowanie turystyką aktywną (której rozwój warunkuje w dużej mierze infrastruktura turystyczna w górach i przy zbiornikach wodnych czy ścieżki rowerowe).

103

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Odsetek niemieckich

30%

turystów przyjeżdżających do

lubuskie

25%

Polski, korzystających z bazy noclegowej na

zachodniopomorskie 20%

wielkopolskie

terenie województw ściany zachodniej

dolnośląskie 15%

(100% Polska) 10%

5%

0 2002

2004

2006

2008

2010

O ile dzięki środkom z budżetu Unii Europejskiej sukcesywnie modernizowana i rozbudowywana jest infrastruktura turystyczna w całym regionie, o tyle utrudniony dostęp komunikacyjny wysoce atrakcyjnych obszarów Dolnego Śląska oraz poziom usług turystycznych nieodpowiadający wymaganiom zachodniego (i coraz zamożniejszego polskiego) klienta, powodują niepełne wykorzystanie potencjału turystycznego Dolnego Śląska i w konsekwencji ustępowanie konkurencyjnością ofercie Republiki Czeskiej, czy ofercie baz uzdrowiskowych na południu, przede wszystkim w Austrii i na Węgrzech.

Obserwowany w ostatnich latach spadek liczby turystów niemieckich przyjeżdżających do Polski jest szczególnie dotkliwy z uwagi na położenie geograficzne Dolnego Śląska względem Niemiec i historyczne powiązania obu obszarów – niemieccy turyści stanowią istotną, o ile nie decydującą grupę potencjalnych klientów w regionie. Spadek ten wynika m.in. z coraz częściej przegrywanej konkurencji o turystę z Niemiec z krajami południowymi (oraz innymi regionami Polski). Obserwując strukturę wydatków turystów niemieckich, można wnioskować, iż turysta niemiecki coraz częściej preferuje pobyty krótsze, weekendowe (i aktywne, powiązane z pobytem w uzdrowiskach bądź ośrodkach spa i wellness) w miejsce pobytów długich. Ze względu na procesy demograficzne prowadzące do starzenia się społeczeństw europejskich, wzrasta również zapotrzebowanie na usługi kierowane do osób starszych. Stąd zwiększone zainteresowanie Niemców turystyką zdrowotną, dla której region dolnośląski stanowić może idealne zaplecze.

Do województwa dolnośląskiego przyjazdy turystyczne mają charakter mieszany (tzn. cele przyjazdów na Dolny Śląsk rozkładają się równomiernie pomiędzy przyjazdy biznesowe, turystykę wypoczynkową oraz wizyty u krewnych). Nieznacznie dominują przyjazdy turystyczne i rekreacyjne, jednakże dużym segmentem są przyjazdy determinowane celami służbowymi lub po prostu chęcią zrobienia zakupów czy odwiedzin niegdysiejszych miejsc zamieszkania. Zwłaszcza ten ostatni cel przyjazdów charakterystyczny jest dla Dolnego Śląska ze względu na jego historyczną przynależność do Niemiec oraz przygraniczne położenie. Od 2007 roku zauważalny był wzrost zainteresowania zachodnich sąsiadów turystyką wypoczynkową i urlopową na terenie Dolnego Śląska. W dobie kryzysu finansowego polskie regiony stały się dla naszych zachodnich sąsiadów rozsądną (cenowo oraz ze względu na bliskość geograficzną) destynacją. Proces ten niewątpliwie zdynamizowało wstąpienie Polski do Unii Europejskiej i stopniowa poprawa wizerunku kraju w aspekcie bezpieczeństwa. Znaczenia w ostatnich latach nabierały również przyjazdy o charakterze sentymentalnym – odwiedziny w miejscu pochodzenia rodziny, zaś przyjazdy w celu zakupów oraz celach zdrowotnych/usługowych utrzymują się na stałym poziomie.

Województwo dolnośląskie w 5. Raporcie Kohezyjnym Tabela na następnej stronie w sposób syntetyczny uwidacznia pozycję województwa dolnośląskiego w zakresie czternastu kluczowych wskaźników wykorzystanych w Piątym Raporcie Kohezyjnym Komisji Europej-

104

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

skiej. Tym samym pozwala ona skonkludować analizę województwa dolnośląskiego na tle polskich regionów, a także pozostałych regionów UE. Jak widać, wszystkie województwa Polski, w tym dolnośląskie, zajmują stosunkowo niekorzystną pozycję na tle pozostałych regionów UE w zakresie wskaźników opisujących wydajność czynnika pracy oraz konkurencyjność, a także mierników przedstawiających sytuację w zakresie działalności B+R oraz poziomu innowacyjności, a więc czynników silnie determinujących poziom konkurencyjności pozacenowej. Także w przypadku rynku pracy polskie województwa negatywnie odróżniają się od pozostałych regionów UE, co z kolei znajduje odzwierciedlenie w poziomie zagrożenia ubóstwem. Korzystniej wygląda sytuacja województw pod względem indykatorów dotyczących edukacji, pracujących w placówkach naukowych, a także dostępności do szerokopasmowego Internetu. Jest to dobry prognostyk na przyszłość, aczkolwiek wymagający odpowiedniego ukierunkowania (m.in. poprzez wzrost znaczenia technicznych kierunków wykształcenia).

W przypadku oceny województwa dolnośląskiego na tle pozostałych polskich województw dokonanej poprzez pryzmat wskaźników opublikowanych w 5. Raporcie Kohezyjnym można dostrzec, iż województwo dolnośląskie wyróżnia się wyższym poziomem konkurencyjności niż większość polskich regionów. Podobnie rzecz ma się w zakresie efektywności innowacyjnej, a także czynników tworzących sprzyjające uwarunkowania dla innowacyjności: zatrudnienia w placówkach naukowych, B+R oraz sektorach wysokiej technologii.

Stosunkowo niekorzystnie rysuje się sytuacja dolnośląskiego w zakresie rynku pracy, gdzie region ten plasuje się w przedostatniej grupie województw.

Lp.

Pozycja Województwa

Wskaźnik

1

2

3

4

5

6

1

Wydajność w usługach i przemyśle w 2007 – 6 klas

–

–

–

1

2

13D

2

Gospodarstwa domowe z dostępem do szerokopasmowego Internetu w 2009 – 6 klas

–

–

12D

4

–

–

3

Indeks konkurencyjności w 2010 – 6 klas

–

–

2

5D

8

1

4

Udział ludności w wieku 30–34 z wykształceniem wyższym w 2008 – 5 klas

1

–

10D

5

–

–

5

Wskaźnik zatrudnienia 20–64 w 2008 – 6 klas

–

–

1

5

9D

1

6

Wcześniej kończący edukację w wieku 18–24 lata w 2007–2009 – 6 klas

14D

2

–

–

–

–

7

Wydatki na B+R w 2007 – 5 klas

–

–

1

5

10D

regionów charakteryzująca

8

Stopa bezrobocia 2008 – 5 klas

–

1

5

7

3D

się najmniej

9

Udział ludności zagrożonej ubóstwem w 2008 – 5 klas

–

2

3D

7

4

10

Wydajność oczyszczalni ścieków w 2007 – 6 klas

7D

1

2

4

2

–

11

Inwestycje publiczne na mieszkańca wg parytetu siły nabywczej 2002–2006 – 6 klas

–

–

–

–

2D

14

12

Wskaźnik regionalnej efektywności innowacyjnej w 2006 – 5 klas

–

–

–

5D

11

13

Zasoby ludzkie w placówkach naukowych i B+R 2008 – 5 klas

1

1

5D

9

–

14

Zatrudnienie w sektorach wysokiej technologii w % 2008 – 5 klas

1

1

1D

6

7

Dolnośląskiego na tle województw Polski według Piątego Raportu Kohezyjnego.

(1 – grupa regionów charakteryzująca się najbardziej pozytywnymi wartościami danego wskaźnika w sensie interpretacji; 6 – grupa

pozytywnymi poziomem danego miernika)

105

Źródło: „Inwestowanie w przyszłość. Piąty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej” – Piąty Raport Kohezyjny, listopad 2010 oraz Baczyńska N., Charkiewicz J., Dziemianowicz W., Kudełko J., Mogiła Z., Nowicka P., Szlachta J., Wysocka M., Zaleski J. (2012), Ekspertyza Projektu Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020 wraz z określeniem wartości wskaźników docelowych, Warszawa.

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

część 4.

Warunki życia na Dolnym Śląsku

Analiza przestrzenna województwa dolnośląskiego.

Dolny Śląsk jest regionem charakteryzującym się wyraźnym zróżnicowaniem wewnętrznym w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Zróżnicowanie to jest pochodną występowania obok silnych biegunów wzrostu (Wrocław, LGOM) obszarów o niskiej atrakcyjności, wynikającej z relatywnie niewielkiej chłonności rynku, braku odpowiedniej infrastruktury komunikacyjnej, a także uwarunkowań strukturalnych dalekich od wzorca wyznaczanego przez wysoko rozwinięte regiony, gdzie rola rolnictwa i przemysłu ulega ograniczeniu na rzecz wyraźnie dominującego znaczenia sektora usług rynkowych.

Dwa południowe podregiony – wałbrzyski i jeleniogórski odznaczają się wysokim bezrobociem (w 2010 r. najwyższy poziom bezrobocia w województwie zanotowano w podregionie wałbrzyskim – 20%). Drugim poważnym problemem występującym w wyżej wymienionych podregionach jest słaba dostępność do stolicy regionu oraz pozostałych ośrodków miejskich województwa. Podregiony te stanowią jedne z najważniejszych kompleksów turystyczno-wypoczynkowych kraju, a ich potencjał i bogata oferta, skierowana do turystów z kraju i zagranicy, nie są obecnie w pełni wykorzystywane.

Na drugim biegunie występują silne ośrodki rozwoju, takie jak: Wrocław, podregion wrocławski oraz podregion legnicko-głogowski. Odznaczają się one (1) dużym potencjałem demograficznym oraz (2) bogatymi zasobami kapitału ludzkiego, (3) wysoko wykwalifikowaną siłą roboczą, (4) chłonnym rynkiem, (5) koncentracją korytarzy komunikacyjnych, (6) stosunkowo dobrze rozwiniętą infrastrukturą techniczną, (7) dużym potencjałem zarówno przemysłowym, jak i produkcyjno-usługowym, (8) strukturą gospodarki umożliwiającą rozwój aktywności oraz (9) absorpcją inwestycji w branżach wyróżniających się pod względem wysokiej wartości dodanej i stymulujących internacjonalizację działalności gospodarczej.

Podregion legnicko-głogowski charakteryzuje się najwyższymi wartościami Produktu Krajowego Brutto na 1 mieszkańca (według danych za 2009 r. – 56 169 zł), w województwie zaś na drugim miejscu plasuje się miasto Wrocław z wartością 53 888 zł. Najniższe wartości wskaźnika PKB per capita w 2009 roku odnotowano w podregionie wałbrzyskim (27 243 zł) oraz jeleniogórskim (28 046 zł) – wartości te stanowiły mniej niż 50% wartości PKB per capita w podregionie legnicko-głogowskim. Najwyższą dynamikę wzrostu wartości PKB w latach 1999–2009 odnotowano w podregionie legnicko-głogowskim (był to zarazem najwyższy wzrost w Polsce), w 2009 roku poziom PKB na mieszkańca na tym obszarze stanowił aż 260% wartości z 1999 r. Wzrost ten był przede wszystkim konsekwencją korzystnej koniunktury w branży przemysłu miedziowego. Dominacja podregionu legnicko-głogowskiego w gospodarce województwa dolnośląskiego została przedstawiona na wykresach prezentujących PKB poszczególnych podregionów w odniesieniu do średniej dla województwa oraz w ujęciu dynamicznym.

Dynamika PKB w latach

300%

1999–2009 [%] oraz

250%

wartości PKB na

260%

200%

1 mieszkańca w podregionach Dolnego Śląska [województwo = 100%]

198%

184%

167%

146%

150% Dynamika PKB w latach 1999–2009 (%)

246%

207%

140%

100%

100%

73%

80%

71%

50%

106

w .W ro c

ła

ki m

ła

ws

ki ys rz łb wa

ow gł og ko -

ni c

wr oc

i sk

i sk ór io g leg

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

jel en

SK IE

0%

DO LN OŚ LĄ

PKB na 1 mieszkańca (dolnośląskie – 100%)

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Udział podregionów

35%

30%

jeleniogórski

Województwa

wałbrzyski

Dolnośląskiego w tworzeniu PKB

m. Wrocław

25%

w latach 1999–2009 [%]

legnicko-głogowski wrocławski

20%

15%

10% 1999

2002

2005

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

2008

Obserwując zmiany udziału podregionów w tworzeniu PKB regionu, największy wzrost wartości tego wskaźnika odnotowano dla podregionu legnicko-głogowskiego, gdzie w latach 2003–2005 zaobserwowano wzrost rzędu 5%. Stały spadek wartości tego wskaźnika miał miejsce w przypadku podregionu wałbrzyskiego i jeleniogórskiego (największy spadek odpowiednio w okresach: 2004–2009 oraz 2003–2007).

Wyżej zarysowane rozbieżności pomiędzy podregionami potwierdzają dane na poziomie powiatów dotyczące stopy rejestrowanego bezrobocia. Z jednej strony występują obszary o relatywnie niskim (ok. 5%) bezrobociu lub wykazujące tendencję spadkową bezrobocia – jest to przede wszystkim powiat wrocławski, lubiński, polkowicki oraz miasta: Wrocław, Jelenia Góra i Legnica. Z drugiej strony znajdują się tu powiaty o wysokiej (ponad 20%) stopie bezrobocia, których sytuacja nie ulega znaczącej poprawie, a duża część nakładów przeznaczana jest na walkę z problemami bezrobocia długotrwałego, strukturalnego oraz wykluczenia społecznego.

Obserwując udział młodych osób w ogólnej liczbie bezrobotnych, widoczne jest duże zróżnicowanie w porównaniu z przestrzennym rozkładem stopy bezrobocia rejestrowanego w powiatach Dolnego Śląska. Najwięcej osób w wieku poniżej 25. roku w ogólnej liczbie bezrobotnych odnotowano w powiecie lubińskim i polkowickim, w których stopa bezrobocia rejestrowanego jest jedną z najniższych w województwie. Naj-

Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiatach

udział osób bezrobotnych w wieku poniżej 25. roku

Województwa Dolnośląskiego w 2011 r. (%)

życia w ogólnej liczbie bezrobotnych w powiatach Dolnego Śląska w 2010 r. (%)

Stopa bezrobocia rejestrowanego w 2011 (%)

Udział bezrobotnych w wieku poniżej 25 lat w ogólnej liczbie bezrobotnych (%)

<10

<10

10–15

10–15

15–20

15–20

20–25

20–25

25<

25<

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

107

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

gorsza sytuacja w zakresie wartości tego wskaźnika ma miejsce w północnych, centralnych i wschodnich powiatach Dolnego Śląska. Najkorzystniej pod tym względem wypada Wrocław, Jelenia Góra i Wałbrzych oraz powiat jeleniogórski i wałbrzyski.

Dostępne dane z lat 2004–2011 pokazują, że po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej we wszystkich powiatach odnotowano spadek stopy bezrobocia (wzrost, będący odzwierciedleniem kryzysu finansowego, miał miejsce dopiero w 2009 r.). W ujęciu procentowym stopa bezrobocia uległa obniżeniu w największym stopniu w powiecie lubińskim (spadek o 15,6 pkt proc.), a w dalszej kolejności we wrocławskim, górowskim, kłodzkim i dzierżoniowskim (odpowiednio spadek o 14,6, 13,7 i 13,1 [pkt proc.]). Najmniejszy spadek stopy bezrobocia w badanym okresie miał miejsce w powiatach zachodnich województwa (w tym lwówecki -3,1, bolesławiecki -5,5, polkowicki -5,6, jeleniogórski -7,1, złotoryjski -7,3 czy głogowski – 8,0 [pkt proc.]) oraz w powiecie złotoryjskim (-7,3 pkt proc.), głogowskim (-8,0 pkt proc.) i mieście Wrocław (-7,3 pkt proc.).

W przypadku zmian w udziale ludzi młodych (poniżej 25. roku życia) w ogólnej liczbie bezrobotnych najlepiej wypada miasto Wrocław (spadek o 14,1 pkt proc.) oraz powiat wrocławski i wałbrzyski (spadek o odpowiednio 14,5 i 137 pkt proc.). Najmniejszy spadek tego wskaźnika odnotowano w powiecie bolesławickim i jaworskim (spadek o odpowiednio 4,4 i 4,8 pkt proc.).

Przestrzenny obraz skali bezrobocia w gminach Dolnego Śląska, mierzony wskaźnikiem liczby bezrobotnych na 100 pracujących, ujawnia obszar o najbardziej niekorzystnej sytuacji w tym zakresie, obejmujący rejony Głogowa, Jemielna, Niechlowa i Wińska, pas gmin od Chojnowa po Bolków oraz rejony Lubania, Wałbrzycha i Kłodzka. Są to obszary ze szczególnie trudną sytuacją na rynku pracy.

Z drugiej strony ponadprzeciętny wzrost liczby pracujących miał (w latach 2000–2010) miejsce głównie w powiatach wrocławskim, polkowickim, oławskim, średzkim, wałbrzyskim oraz w Legnicy i we Wrocławiu, które skupiają ponad 30% ogółu pracujących w regionie. Pogarszająca się struktura ludności według wieku, utrzymanie niskiego poziomu aktywności zawodowej, niedopasowanie kwalifikacji ludności do potrzeb rynku pracy w regionie mogą pogłębiać deficyt siły roboczej. Zgodnie z ogólnym trendem na Dolnym Śląsku wzrasta udział liczby pracujących w sektorze usług – przede wszystkim w miastach: Wrocław i Jelenia Góra, Legnica oraz powiatach: kłodzkim, lubańskim, górowskim, wałbrzyskim, lubińskim, lwóweckim i ząbkowickim.

Dynamika zmian stopy bezrobocia rejestrowanego

dynamika zmian udziału osób bezrobotnych w wieku

w powiatach województwa dolnośląskiego

poniżej 25. roku Życia w ogólnej liczbie bezrobotnych

w latach 2004–2011 (%)

w powiatach Dolnego Śląska w latach 2000–2010 (%)

Dynamika zmian udziału bezrobotnych w wieku poniżej 25 lat w ogólnej liczbie bezrobotnych w latach 2000–2010 (%)

Dynamika zmian stopy bezrobocia rejestrowanego 2004–2011 (%) < -15

-15– -12,5

-15– -12,5

-12,5– -10

-12,5– -10

-10– -7,5

-10– -7,5

-7,5– -5

-7,5<

-5<

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

108

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w przeliczeniu na 100 pracujących w gminach Dolnego Śląska w 2010 roku

Źródło: Dudziuk-Dudzik A., Drewnicka K., Drzymała M., Halicka-Borucka M., Korzeń J., Wałęga A. (2012), Diagnoza stanu województwa dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

do 50 51–100 100–209

Województwo dolnośląskie dysponuje rozbudowaną siecią placówek oświaty i wychowania, w roku szkolnym 2010/2011 tworzyło ją 821 szkół podstawowych (9. miejsce w skali kraju), 481 gimnazjów (7. miejsce w skali kraju), 508 szkół ponadgimnazjalnych (5. miejsce w kraju). Jest to zarazem czwarty największy w Polsce ośrodek szkolnictwa wyższego w kraju (w 2010 roku Dolny Śląsk kształcił blisko 170 000 studentów w 38 uczelniach wyższych, skoncentrowanych we Wrocławiu, Legnicy, Wałbrzychu, Jeleniej Górze). Średnia zdawalność sprawdzianów po szkole podstawowej w latach 2009–2011 na Dolnym Śląsku była nieznacznie niższa niż średnia w kraju (dla Dolnego Śląska wyniki te wynosiły w latach: 2009, 2010, 2011 odpowiednio: 22.4, 24.3, 24.8, dla Polski: 22.6, 24.6, 25.3). Także wyniki egzaminów gimnazjalnych w referencyjnych latach 2009–2011 znajdowały się poniżej średniej krajowej (poza częścią z języka angielskiego, w której wyniki w każdym z lat znajdowały się znacznie powyżej średniej w Polsce).

Zauważalnie niższe na Dolnym Śląsku niż średnio w kraju są średnie wyniki z części matematyczno-przyrodniczej na egzaminach gimnazjalnych (dla Dolnego Śląska wyniki te wyniosły w latach: 2009–2011 odpowiednio: 25.2%, 23.4%, 23%, natomiast średnio w kraju: 26%, 23.9%, 23.6%). Zdawalność matury w regionie w analizowanym okresie jedynie w 2009 roku była większa od średniej w kraju, w latach 2010 –2011 zauważalnie spadła poniżej poziomu krajowego. O ile wyniki sprawdzianów po szkołach podstawowych nieznacznie odbiegają od średnich w kraju, o tyle odchylenie w regionie od średniej krajowej zwiększa się na poziomie szkół gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych. Średnie wyniki dla województwa nie pokazują wewnętrznego zróżnicowania w regionie. W 2009 roku zdawalność matury na Dolnym Śląsku była wyższa niż w kraju i osiągnęła poziom prawie 80%. W kolejnych dwóch latach wyniki te były znacznie gorsze: w roku 2010 osiągnięto 97,2% wyniku krajowego, a w roku następnym już tylko 95,9%. W trzech powiatach dolnośląskich: bolesławieckim, dzierżoniowskim i we Wrocławiu, w każdym z analizowanych lat, zdawalność była wyższa niż średnia krajowa. W każdym przypadku wynik z roku na rok był coraz słabszy, ale zawsze ponadprzeciętny.

Analizując sytuację w regionie w zakresie przedsiębiorczości widać, że oprócz dużych podmiotów działających w sektorze usługowym i przemysłowym na terenie Dolnego Śląska funkcjonuje znacząca liczba małych podmiotów gospodarczych. W 2010 roku w rejestrze REGON odnotowano ponad 331 tys. podmiotów, działających w 95% w sektorze prywatnym, co plasowało województwo na 5. pozycji w kraju. Największą liczbę podmiotów stanowią małe przedsiębiorstwa, największa ich liczba w przeliczeniu na 10 000 mieszkańców usytuowana jest w południowej części województwa o turystyczno-rekreacyjnym charakterze. Duża

109

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

2009

Zdawalność matury w powiatach Dolnego

90

Śląska w 2009 i 2011

85

w odniesieniu do

80

średniej krajowej (w %)

75

złotoryjski

ząbkowicki

zgorzelecki

Wrocław

wrocławski

wołowski

trzebnicki wałbrzyski

wałbrzyski

średzki

świdnicki trzebnicki

strzeliński średzki

świdnicki

oławski

polkowicki strzeliński

oławski

polkowicki

milicki

oleśnicki

oleśnicki

lubiński

lwówecki

legnicki

lubański

kłodzki

Legnica

kamiennogórski

jeleniogórski

jaworski

Jelenia Góra

górowski

bolesławiecki

dzierżoniowski

65

głogowski

70

2011 80 75 70 65 60 55 50

złotoryjski

zgorzelecki

ząbkowicki

Wrocław

wrocławski

wołowski

milicki

lubiński

lwówecki

legnicki

lubański

Legnica

kłodzki

jeleniogórski

kamiennogórski

Jelenia Góra

jaworski

górowski

głogowski

bolesławiecki

45

dzierżoniowski

Źródło: Jeżowski A. (2012), Edukacja i szkolnictwo wyższe w latach 2009–2011, analiza dla Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego, Bolków–Wrocław.

koncentracja podmiotów gospodarczych typowa jest także dla Wrocławia jako dużego ośrodka miejskiego wraz z otaczającymi go gminami. Specyficzna jest sytuacja gmin lubińsko-głogowskiego okręgu miedziowego, gdzie występuje swoista monokultura przemysłowa, zaś funkcjonujące tam duże podmioty gospodarcze zaspokajają potrzeby lokalnego rynku. Tym samym w okręgu tym występuje relatywnie mniejsza liczba pomniejszych podmiotów gospodarczych.

Największy udział w wytwarzaniu PKB mają jednostki działające w sektorze usług (58%) oraz sektorze przemysłowym (32,6%). W ostatnich latach nie odnotowano znaczących zmian w tej strukturze. Jedną z charakterystycznych cech Dolnego Śląska jest swoista koncentracja działalności przemysłowej w podregionie legnicko-głogowskim za sprawą funkcjonowania na tym obszarze KGHM Polska Miedź oraz przemysłowej i usługowej w aglomeracji wrocławskiej – jako stolicy regionu oraz miasta o korzystnej lokalizacji w Polsce i Europie. Specyficzną formą aktywności gospodarczej są specjalne strefy ekonomiczne, w obrębie których powstały znaczące dla gospodarki regionu inwestycje przemysłowe.

Na ich obszarze zatrudnionych jest ok. 6% ogółu pracujących na Dolnym Śląsku. Tego typu obszarowa koncentracja przemysłu oraz usług rynkowych, a także funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych, oprócz znaczących korzyści dla regionu w postaci miejsc pracy i generowanego dochodu, niesie też pewne zagrożenia i wyzwania związane z narastaniem dysproporcji w rozwoju społeczno-gospodarczym wewnątrz regionu, a także możliwością zamknięcia lub ograniczenia specjalnych stref ekonomicznych po 2020 roku.

W ramach prac nad Strategią Rozwoju Polski Zachodniej 2020 wyznaczono główne osie rozwojowe, w tym również te przebiegające przez województwo dolnośląskie. Przebieg osi rozwoju w sposób uproszczony naniesiono na mapę w układzie jednostek NUTS 3, na której przedstawiono również wartości wskaźnika PKB per capita poszczególnych podregionów.

Konstrukcja osi rozwojowych na terenie województwa dolnośląskiego składa się zatem z: • Osi odrzańskiej jako osi głównej o najwyższym potencjalne demograficzno-przestrzennym, przebiegającej w kierunku z północy na południe i południowy-wschód i spinającej w szerszym kontekście Polskę Zachodnią zarówno z północą przez połączenia promowo-portowe, z południem poprzez układ autostrad czeskich, jak i przede wszystkim z układem bipolarnym Kraków – konurbacja śląska jako drugim

110

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Osie rozwoju Polski zachodniej w układzie podregionów i powiatów

I Oś Odrzańska II Oś Autostrady A-4 (wrocławska) III Oś Pasma Sudeckiego IV Łącznik północno-wschodni

Źródło: Korf T., Lisowiec G., Zaleski J. (2011), Strategiczne osie rozwoju na obszarze zachodnich województw Polski ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia dostępności transportowej dla rozwoju społeczno-gospodarczego. Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Wrocław.

PKB PER CAPITA (zł) 40 000 i więcej 28 000–40 000 28 000 i mniej

najważniejszym obszarem rozwojowym kraju. Oś odrzańska od Wrocławia w kierunku wschodnim łączy się z osią rozwoju autostrady A4 (oś o najwyższej wartości wskaźnika PKB per capita).

• Osi wschód–zachód korytarza autostradowego A4, która łączy południowe obszary Polski Zachodniej zarówno z obszarem Śląska i metropolii krakowskiej, Polski Wschodniej i Ukrainy na wschód, jak i przede wszystkim w kierunku zachodnim z Dreznem i centrami rozwoju Europy Zachodniej.

• Ważną potencjalną osią rozwoju Dolnego Śląska ze względu na duże walory do wykorzystania turystyczno-rekreacyjnego, jest oś sudecka (pasma górskiego), będąca jednocześnie osią współpracy z regionami czeskimi w zakresie rozwoju produktu turystycznego i współpracy gospodarczej. Dodatkowo jest to ogromny potencjał w zakresie lecznictwa uzdrowiskowego, które po odpowiednim dokapitalizowaniu może stać się atrakcyjnym produktem zarówno dla mieszkańców kraju, jak i turystów zagranicznych.

• Łącznik południowo-wschodni może przekształcić się w oś rozwojową południowo-wschodnią (warszawsko-praską) w przypadku intensyfikacji rozwoju działalności gospodarczej na tym kierunku na południe od Wrocławia oraz przy dalszej aktywizacji wymiany gospodarczej z Czechami (przy wykorzystaniu tego kierunku oraz przy poprawie jakości połączeń transportowo-komunikacyjnych w kierunku Pragi).

W przypadku południowych, południowo-zachodnich i północnych powiatów Dolnego Śląska duży problem stanowi słabe skomunikowanie ze stolicą regionu, w której występuje koncentracja funkcji społecznogospodarczych. Stanowi to silną barierę dla postępu procesów niwelujących niekorzystne zjawiska marginalizacji, ograniczające możliwości rozprzestrzeniania procesów rozwojowych z obszarów wzrostu do obszarów słabiej rozwijających się. Powiaty Dolnego Śląska, do których czas dojazdu ze stolicy regionu jest dłuższy niż 60 min (tj. przede wszystkim powiaty zlokalizowane na południu), są przykładem wieloletnich zaniedbań w obszarze infrastruktury transportowej zarówno drogowej, jak i kolejowej.

W celu ukazania struktury przestrzennej gospodarki województwa dolnośląskiego na bardziej zdezagregowanym poziomie (NUTS 5) stworzono ranking gmin, wykorzystując dane zarówno w ujęciu statycznym (dla ostatniego dostępnego roku, tj. roku 2010), jak i dynamicznym (od pierwszego do ostatniego dostępnego roku, tzn. 1995–2010)9. W celu określenia gmin pełniących funkcję swoistych biegunów wzrostu posłużono się następującymi kryteriami: • podatek od osób fizycznych per capita Polska = 100 (2010) – jako aproksymacja dochodów ludności, a przez to chłonności rynku;

9 W badaniu kierowano się analizą zawartą w badaniu społeczno-gospodarczym „Wpływ sektorowej i przestrzennej struktury gospodarki Mazowsza na charakter i dynamikę procesów rozwoju w latach 1990–2010” w ramach badania „Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania” (Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie)

111

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

• • • • • • • •

podatek od osób prawnych per capita Polska = 100 (2010); liczba podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys., Polska = 100 (2010) jako aproksymacja poziomu przedsiębiorczości10; zmiana liczby podmiotów REGON (1995/2002); zmiana liczby pracujących 2010/1995; suma sald migracji na pobyt stały 1995–2010; potencjał tworzenia klastrów 2010; gęstość zaludnienia 201011; zmiana liczby ludności 2010/1995.

Czołowymi biegunami wzrostu są przede wszystkim te jednostki terytorialne, które przynależą do Wrocławskiego Obszaru Metropolitalnego. Są to więc m. Wrocław oraz duża część sąsiadujących gmin wchodzących w skład podregionu wrocławskiego. Wysokie miejsca rankingowe zajmują również gminy powiatu lubińskiego i polkowickiego (LGOM) oraz gminy zlokalizowane w okolicach Jeleniej Góry (w tym Stara Kamienica, Jeżów Sudecki, Podgórzyn, Janowice Wielkie), Świdnicy i Wałbrzycha (w tym Strzegom, Żarów, Świebodzice) oraz gmina Bolesławiec i Zgorzelec. Generalnie rzecz ujmując, przeprowadzone badanie potwierdza występowanie dychotomii pomiędzy obszarami wzrostu wymienionymi powyżej a resztą województwa dolnośląskiego.

Dodatkowo stworzono drugi ranking, oparty jedynie o dane w ujęciu dynamicznym, który pozwolił wytypować gminy najlepiej rozwijające się w ostatnich latach. W tym celu posłużono się następującymi wskaźnikami:

W przypadku tego wskaźnika należy mieć na uwadze niedoskonałość tych danych wynikającą z faktu braku określenia przez GUS faktycznie funkcjonujących na rynku przedsiębiorstw.

Ranking gmin stworzono w oparciu o ilość działów sekcji przetwórstwo przemysłowe, w których gminy odznaczają się wyższym odsetkiem podmiotów wpisanych do rejestru REGON niż ma to miejsce w przypadku Polski jako całości. Większa koncentracja przedsiębiorstw w danym dziale przetwórstwa przemysłowego niż w obszarze referencyjnym (kraju) może sugerować występowanie klastrów przedsiębiorstw, co z kolei może sprzyjać rozwojowi gospodarczemu całej gminy.

10

11

Dostępność drogowa powiatów Dolnego Śląska do

Dostępność kolejowa powiatów Dolnego Śląska do

stolicy regionu

stolicy regionu

Czas dojazdu w min

Czas dojazdu w min

0–30

0–30

30–60

30–60

60–90

60–90

90–120

90–120

120–180

120–180

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010–2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie (2010), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, dokument przyjęty przez radę Ministrów 13 lipca 2010 r.

112

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

• • • • •

wpisy do rejestru REGON na 10 tys. Polska = 100 (2010) jako aproksymacja poziomu przedsiębiorczości; zmiana liczby podmiotów REGON (1995/2002); zmiana liczby pracujących 2010/1995; suma sald migracji na pobyt stały 1995–2010; zmiana liczby ludności 2010/1995.

Czołowym biegunem wzrostu, a zarazem najlepiej rozwijającym się obszarem w badanym okresie jest Wrocławski Obszar Metropolitalny, który w rankingu „dynamicznym” jest znacznie bardziej „rozlany”, obejmujący dodatkowo gminy powiatu oleśnickiego, milickiego, trzebnickiego i wołowskiego (na północnym wschodzie) oraz gminy powiatu średzkiego, świdnickiego i strzelińskiego na południowym zachodzie). Wysokie pozycje w rankingu „dynamicznym” zajmują również gminy zlokalizowane w pasie autostrady A4 i odcinka autostradowego A18, co pokazuje ich dużą dynamikę zmian w ostatnich kilkunastu latach. Podobna sytuacja ma miejsce w gminach leżących w pasie z północy (LGOM) na południe (powiat wałbrzyski i kamiennogórski), który przebiega wzdłuż trasy S3.

Powyższe wskazuje, jak istotne dla rozwoju społeczno-gospodarczego gmin Dolnego Śląska jest ich dobre skomunikowanie z dwoma wyróżniającymi się biegunami wzrostu, tj. aglomeracją Wrocław oraz obszarem legnicko-głogowskim, w którym usytuowany jest KGHM. Rozwój społeczno-gospodarczy obserwowany w biegunach wzrostu powoli obejmuje coraz większą liczbę gmin (przede wszystkim usytuowanych przy kluczowych pasach drogowych). Mniej silnym ośrodkiem rozwoju jest Bolesławiec, aczkolwiek obserwowana jest zauważalna dynamika wzrostu bezpośrednio otaczających miasto gmin oraz gmin w kierunku południowo-wschodnim, usytuowanych wzdłuż trasy A4.

Interesującej obserwacji dostarczają podregiony wałbrzyski i jeleniogórski, które w ujęciu statycznym wypadają relatywnie dobrze, natomiast w ujęciu dynamicznym gminy tego obszaru zajmują dużo bardziej odległe pozycje. Na bazie tej obserwacji można wnioskować o hamującym rozwoju gmin na tym obszarze.

Interesująca jest również sytuacja gmin miejskich: Legnicy, Bolesławca, Kłodzka i Wałbrzycha, które, co wynika z wyżej przedstawionych map, rozwijają się relatywnie wolniej niż gminy bezpośrednio je otaczające.

Mapa gmin Województwa Dolnośląskiego wg pozycji

Mapa gmin Województwa Dolnośląskiego wg pozycji

w rankingu gmin (stworzonego w oparciu o wskaźniki

w rankingu gmin (stworzonego w oparciu o wskaźniki

rozwoju społeczno-gospodarczego w ujęciu statycznym)

rozwoju społeczno-gospodarczego w ujęciu dynamicznym)

Miejsce w ranking gmin 1–42 43–84 85–126 126–169 Źródło: Opracowanie własne.

113

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Najtrudniejsza jest sytuacja gmin położonych peryferyjnie w województwie – na południu (gminy wchodzące w skład powiatu kłodzkiego oprócz gminy miejskiej Kłodzko, a także gminy powiatu ząbkowickiego i części dzierżoniowskiego) oraz północy (gminy umieszczone w powiecie górowskim), a także w gminach przygranicznych na obszarach zachodnio-południowych województwa. Gminy na tych obszarach nie tylko zajęły odległe miejsca w rankingu dotyczącym struktury przestrzennej w oparciu o dostępne wskaźniki, ale także w drugim rankingu opartym na danych dotyczących dynamiki zmian tych wskaźników.

Jakość życia na Dolnym Śląsku Rozważania nad jakością życia w regionie, do których wprowadzenie stanowi ogólna analiza warunków życia w poszczególnych podregionach i powiatach Dolnego Śląska, uzupełniono o dane dotyczące analizy dostępności do dóbr i usług oraz współczynnik kumulacji negatywnych zjawisk gospodarczych wg powiatów.

Analizy wykonane w ramach prac nad Krajową Strategią Rozwoju Regionalnego 2010–202012 pozwoliły zobrazować przestrzenną dostępność dóbr i usług publicznych oraz i zidentyfikować grupę powiatów Dolnego Śląska charakteryzujących się szczególnie niekorzystnymi wskaźnikami warunkującymi ich możliwości rozwojowe (wskaźniki wyznaczono na podstawie kryterium zatrudnienia, funkcji gospodarczych i stopnia rozwoju społecznego). Dodatkowo w przypadku wybranych powiatów mamy do czynienia ze zjawiskiem depopulacji i odpływu osób w wieku produkcyjnym (powiaty zachodnie i południowe: kłodzki, ząbkowicki, zgorzelecki, lwówecki, kamiennogórski i bolesławiecki), co jest efektem braku inicjacji rozwoju w oparciu o własne siły, braku prowadzenia odpowiedniej polityki regionalnej oraz rosnące bariery rozwojowe powodujące słabe wykorzystywanie impulsów rozwojowych płynących z ośrodków wzrostu. Obszary te charakteryzują się zbyt niskim poziomem dochodów własnych oraz inwestycji w pozarolnicze działy gospodarki.

Dwa powiaty Dolnego Śląska (lwówecki i legnicki) są powiatami, w których występuje co najmniej 6 z 9 niekorzystnych zjawisk13. Do powiatów wymagających zwiększenia działań ukierunkowanych na likwidację bariery rozwojowej, jaką jest utrudniony dostęp do dóbr i usług publicznych, zaliczono również powiat głogowski, polkowicki, trzebnicki, oleśnicki, średzki, wałbrzyski, strzeliński i ząbkowicki. W przypadku tych powiatów brak wystarczającej opieki medycznej, niewielki udział dzieci uczestniczących w wychowaniu przedszkolnym, niewystarczająca jakość infrastruktury edukacyjnej czy niski poziom edukacji wpływają m.in. na spadek zdrowotności mieszkańców (a co za tym idzie – na konkurencyjność zasobów pracy), spadek jakości kapitału ludzkiego (a w efekcie brak konkurencyjności na rynku pracy), gwałtowne procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich oraz powstawanie problemów społecznych na dużą skalę (bezrobocie, bierność społeczna).

Jednakże omawiana mapa wskazuje, że zdecydowana część obszaru województwa charakteryzuje dobry i średni dostęp do dóbr i usług publicznych, zaś obszary charakteryzujące się gorszymi wskaźnikami w tym zakresie są raczej rozproszone.

Inna jest sytuacja regionu, analizując powiaty pod względem wskaźników społeczno-gospodarczych. W tym przypadku widoczna jest większa koncentracja przestrzenna. Powiaty o najgorszej sytuacji społeczno-gospodarczej (w których występuje co najmniej 6 z 11 niekorzystnych zjawisk14) to w pierwszej kolejności: kłodz-

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie (2010), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 lipca 2010 r.

9 badanych w ramach prac KSRR 2010–2020 wskaźników i ich progowe wartości: odsetek dzieci w wieku lat 3–5 objętych wychowaniem przedszkolnym (przedszkola, punkty i zespoły przedszkolne) poniżej 50%; średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego w części matematyczno-przyrodniczej w 2008 r. co najmniej 15% niższe od średniej krajowej; liczba uczniów szkół podstawowych i gimnazjów przypadająca na 1 komputer z dostępem szerokopasmowym w 2008 r. co najmniej 20% większa od średniej krajowej; odsetek ludności korzystającej z kanalizacji w 2008 r. poniżej 50%; udział odpadów poddanych odzyskowi w ilości odpadów wytworzonych w ciągu roku (2008) poniżej 50%; liczba lekarzy na 10 000 mieszkańców w 2008 r. co najmniej 50% mniejsza od średniej krajowej; liczba osób przypadających na 1 zakład opieki ambulatoryjnej w 2008 r. co najmniej 40% większa od średniej krajowej; zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych powyżej średniej krajowej w 2006 r.; średnia liczba uczestników imprez w domach i ośrodkach kultury, klubach i świetlicach w latach 2003– 2007 na 1 mieszkańca poniżej średniej krajowej.

14 11 badanych w ramach prac nad KSRR 2010–2020 wskaźników i ich progowe wartości: gęstość zaludnienia (średnia z lat 2006–2008) poniżej 100 osób na km2; wskaźnik efektywności migracji między powiatowych brutto niższy od -20, wskaźnik feminizacji w grupie 20–29 lat (liczba kobiet na 100 mężczyzn) – średnia z lat 2006–2008 niższa niż 94%; udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym – średnia w latach 2006–2008 powyżej 150% średniej krajowej; odsetek pracujących w rolnictwie (średnia w latach 2006–2008) powyżej 50%; odsetek zatrudnionych w usługach nierynkowych wśród zatrudnionych w usługach – średnia w latach 2006–2008 co najmniej 50% wyższa od średniej krajowej; liczba prywatnych spółek handlowych na 1000 ludności w wieku produkcyjnym, średnia w latach 2006–2008 poniżej 30% średniej krajowej; udział gospodarstw nierynkowych w ogóle gospodarstw rolnych w 2002 r. powyżej 75%; udział mieszkańców z wykształceniem podstawowym w grupie 13 i więcej lat w 2002 r. powyżej 120% średniej krajowej; odległość czasowa do miasta wojewódzkiego powyżej 90 minut, frekwencja w wyborach samorządowych w 2006 r. niższa niż 45%.

12

13

114

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Wskaźnik dostępu do usług i dóbr publicznych

Wskaźnik sytuacji społeczno-gospodarczych

w układzie powiatów Dolnego Śląska

wg powiatów

bardzo zła zła

zła

średnia

średnia

zadowalająca

zadowalająca

Źródło: Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie (2010), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 lipca 2010 r.

ki, wałbrzyski, lwówecki, lubański i głogowski, a następnie kamiennogórski, zgorzelecki, górowski oraz miasto Jelenia Góra.

Innym wskaźnikiem świadczącym o tempie rozwoju regionu oraz przybliżającym aspekt zamożności mieszkańców regionu jest liczba nowo oddanych do użytku mieszkań. Ekspansja budowlana na wybranych obszarach regionu świadczy o obserwowanym w ostatnich latach popycie na nowe mieszkania, a tym samym o zdolności mieszkańców do ich zakupu (bądź zainteresowaniu inwestorów o kupnie), co wiąże się z odpowiednim poziomem wynagrodzeń, stabilnością zatrudnienia i ogólną atrakcyjnością regionu. Naturalnie największa koncentracja nowego budownictwa mieszkalnego występuje na terenie miasta i powiatu Wrocław.

W pozostałych powiatach podregionu wrocławskiego wskaźnik ten jest niższy, co jednak wynika z przewagi na tych obszarach budownictwa typu jednorodzinnego. W pozostałych podregionach województwa najwiękMieszkania oddane do użytkowania na 1000 ludności według podregionów i powiatów w 2010 r.

legnicko-głogowski wrocławski

m. Wrocław

<1,7 1,8–3,4

jeleniogórski wałbrzyski

Źródło: Dudziuk-Dudzik A., Drewnicka K., Drzymała M., Halicka-Borucka M., Korzeń J., Wałęga A. (2012), Diagnoza stanu województwa dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

4,4

3,5–6,3 >6,4

115

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

sza liczba nowych mieszkań oddawana jest na terenach bezpośrednio okalających duże miasta/centra rozwoju, jak Legnica czy Jelenia Góra. Wyjątkiem jest miasto Wałbrzych cały podregion wałbrzyski (za wyjątkiem przylegającego do podregionu wrocławskiego powiatu strzelińskiego) charakteryzują najniższe w województwie wskaźniki dotyczące nowo oddanego do użytkowania mieszkalnictwa. W podregionie jeleniogórskim większa aktywność budownictwa mieszkalnego obserwowana jest, oprócz wokół miasta Jeleniej Góry, na terenach powiatów: świdnickiego, jaworskiego, złotoryjskiego i bolesławieckiego, tj. powiatów zbliżonych do obszarów LGOM oraz podregionu wrocławskiego.

Pomimo iż wg wskaźników makroekonomicznych poziom zamożności w dwóch podregionach: legnickogłogowskim oraz mieście Wrocław (dwa bieguny wzrostu w województwie dolnośląskim) jest znacznie wyższy niż w pozostałych podregionach województwa, dokonana w dalszej części analiza wskaźników pozwalających przybliżyć jakość życia w regionie pokazuje, iż istnieją aspekty, w których obszary te wypadają w znacznym stopniu gorzej niż subregiony o niższym poziomie rozwoju gospodarczego.

Poniższa analiza, z uwagi na dostępność danych GUS, jest wykonana w układzie podregionów NUTS3.

Podział taki został wykorzystany jedynie na potrzeby poniższej analizy, pozwalając na czytelne przybliżenie aspektu jakości życia na Dolnym Śląsku.

Analiza została przeprowadzona w oparciu o dane pozwalające oszacować poziom egzystencji, bezpieczeństwa i warunków życia/zamieszkania oraz dostępności usług i jakości środowiska w regionie15. Warto przy tym pamiętać, iż jakość życia jest kategorią filozoficzną określającą stopień, w jakim życie dostarcza zadowolenia człowiekowi w długim przedziale czasu. Jest to kategoria niemożliwa do zmierzenia poprzez dostępne dane statystyczne, gdyż jej składowymi są nie tylko wartości techniczno-ekonomiczne oraz społeczno-kulturowe, lecz także wartości psychologiczno-moralne. Ostatnia z tych grup ze względu na swój subiektywny i niezwykle indywidualny (zależny od każdej jednostki) charakter należy do wartości niemożliwych do zmierzenia. W związku z powyższym istnieje ewentualność jedynie przybliżenia bądź próby oszacowania jakości życia poprzez analizę wybranych wskaźników i danych statystycznych przedstawionych w dalszej części opracowania, przybliżających wartości społeczno-kulturowe oraz technicznoekonomiczne na danym obszarze.

Przeprowadzona analiza pozwoliła na utworzenie rankingu subregionu wg wybranych wskaźników. Poniżej przedstawione na wykresie krzywe dla poszczególnych NUTS 3 Dolnego Śląska, im większą amplitudą wahań się cechują, tym większe w obrębie danego subregionu NUTS 3 występuje zróżnicowanie pozycji w rankingu odpowiednich wskaźników oszacowujących jakość życia. Co warto zauważyć, największe wahania dotyczą krzywej dla miasta Wrocław oraz podregionu wałbrzyskiego. Najbardziej stabilny przebieg charakteryzuje krzywe dla podregionów legnicko-głogowskiego i jeleniogórskiego.

Porównanie wybranych wskaźników i analiza przebiegu wyżej przedstawionych krzywych pozwala zatem sądzić, iż pomimo wysokich różnic w poziomach wskaźników makroekonomicznych pomiędzy dwoma grupami podregionów (uznawanych za relatywnie silne gospodarczo – tj. m. Wrocław i subregion legnicko-głogowski oraz o relatywnie niższych wskaźnikach rozwoju społeczno-gospodarczego: jeleniogórski, wałbrzyski i wrocławski), w parze z relatywnie wyższą zamożnością pierwszej grupy nie idzie diametralnie wyższa jakość życia. Analogicznie, mało zamożne subregiony Dolnego Śląska – przede wszystkim jeleniogórski i wrocławski cechuje duży, dostrzegany przez mieszkańców potencjał jako obszarów do życia i zamieszkania. Dwa ostatnie wymienione subregiony pełnią różne funkcje w województwie i cechuje je zarazem duża odmienność problemów społeczno-gospodarczych, co zostanie rozwinięte w dalszej części opracowania. Najtrudniejsza jest sytuacja subregionu wałbrzyskiego, który wypada najsłabiej spośród wszystkich subregionów pod względem niemalże każdego wskaźnika pozwalającego przybliżyć jakość życia w regionie.

15

Na podstawie dostępnych danych GUS.

116

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

„Puls” podregionów (NUTS 3) Dolnego Śląska

stopień lesistości

liczba mieszkańców na 1 miejsce w kinie

liczba miejsc w żłobkach na 1000 mieszkańców

liczba aptek/1000 mieszkańców

dostępność usług oraz środowisko

budynki indywidualne mieszkalne oddane do użytkowania w 2010 roku

samochody osobowe/1000 mieszkańców

przeciętna powierzchnia mieszkania

liczba mieszkań oddanych do użytkowania w 2010 roku/1000 mieszkańców

liczba przestępstw stwierdzonych o charakterze kryminalnym/1000 mieszkańców

bezpieczeństwo i warunki życia (zamieszkania)

liczba urodzeń żywych/1000 mieszkańców

przeciętne dalsze trwanie życia

przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto

udział bezrobotnych długotrwale w bezrobotnych zrejestrowanych

pozycja w rankingu (najlepiej – 1, najgorzej – 5)

warunki egzystencjalne

1

2

3

4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

5

jeleniogórski legnicko-głogowski

wałbrzyski wrocławski

miasto Wrocław

Miasto Wrocław i podregion wrocławski Analizując dane, można wnioskować, iż intensywnej ekspansji budownictwa mieszkalnego w m. Wrocław oraz subregionie podwrocławskim (któremu towarzyszy bardzo wysokie tempo (boom na budownictwo jednorodzinne) budownictwa indywidualnego w subregionie wrocławskim, tzw. sypialnie Wrocławia), nie towarzyszy ich wysoki komfort. Ze względu na wysokie ceny nieruchomości na obszarach bezpośrednio otaczających Wrocław większość mieszkań charakteryzuje mały metraż, a intensywna urbanizacja wokół Wrocławia podyktowana jest bliskością dojazdów do pracy (nie zaś atrakcyjnym przyrodniczo otoczeniem zamieszkania). Zarazem wysokie ceny nieruchomości we Wrocławiu nasilają zjawisko wypychania młodych rodzin z dziećmi do miast położonych blisko Wrocławia (Kąty Wrocławskie, Siechnice, Oleśnica, Oława, Środa Śląska, Trzebnica), zaś nieruchomości w samym Wrocławiu w dużej mierze nabywane są w celach wynajmu przez inwestorów. Zjawisko to implikować może w przyszłości szereg problemów związanych z brakiem dzieci w wieku szkolnym, oraz przeniesienie akcentu w rozwoju usług na okolice bezpośrednio otaczające Wrocław. Ponadto warto zwrócić uwagę, iż urbanizacja następuje przede wszystkim w powiatach otaczających Wrocław, relatywnie dobrze skomunikowanych z aglomeracją wrocławską.

Z przedstawionej tabeli wyłania się obraz miasta Wrocławia jako podregionu o najlepszej dostępności miejsc pracy, usług oraz bogatej ofercie rozrywkowo-wypoczynkowej oraz podregionu wrocławskiego pełniącego w coraz większym stopniu funkcję „sypialni” dla relatywnie zamożnych osób pracujących na terenie aglomeracji wrocławskiej (niski poziom przestępczości, duży metraż powierzchni mieszkalnych, ale zarazem słabo rozwinięta dostępność usług). Jest to zjawisko niekorzystne dla powiatu wrocławskiego, notującego duże przyrosty liczby mieszkańców (często niezameldowanych, płacących podatki na terenie m. Wrocław), skutkiem czego gminy otaczające Wrocław ponoszą wysokie koszty związane z dużą liczbą osób zamieszkujących i zwiększonego natężenia ruchu na drogach lokalnych (koszty utrzymanie dróg, sieci infrastruktury technicznej), zaś popyt na usługi zaspokaja miasto Wrocław (co nie przyczynia się do rozwoju społecznogospodarczego subregionu wrocławskiego). Można mówić zatem o drenowaniu obszarów otaczających Wrocław poprzez intensywną urbanizację, boom na budownictwo jednorodzinne (zgodnie z trendem uciekania z miasta na wieś), któremu nie towarzyszy jednakże w zadowalającym stopniu proces integrowania się „nowych mieszkańców” z otoczeniem lokalnym (zakupy, przedszkola, szkoły we Wrocławiu).

117

118 41,9

46,8

42,8

38,6

LEGNICKO-GŁOGOWSKI

WAŁBRZYSKI

WROCŁAWSKI

M. WROCŁAW 3675,85

2990,49

2996,3

4039,96

2857,49

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

47,6

JELENIOGÓRSKI

NUTS 3:

73,5

71,7

70,4

71,6

71,1

11,27

9,29

11,11

9,69

10,35

Warunki egzystencjalne (poziom zamożności, demografia)

Udział długotrwale bezrobotnych wśród bezrobotnych zarejestrowanych (%)

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto (zł)

przeciętne dalsze trwanie życia (w latach)

liczba urodzeń żywych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców

1,06

0,71

1,11

0,94

1,05

7,37

7,21

1,45

3,96

2,38

62,8

118,1

120,5

96,8

112,3

496,15

498,55

433,68

417,50

422,16

224

2344

580

762

751

Bezpieczeństwo oraz warunki życia i zamieszkania

liczba przestępstw stwierdzonych o charakterze kryminalnym w przeliczeniu na 1000 mieszkańców

Liczba mieszkań oddanych do użytkowania w 2010 roku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców

przeciętna powierzchnia mieszkalna (w m kw.)

Liczba samochodów osobowych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców

budynki indywidualne mieszkalne oddane do użytkowania w 2010 roku

0,42

0,27

0,33

0,33

0,28

Liczba aptek w przeliczeniu na 1000 mieszkańców

2040

333

516

696

487

50

632

137

108

180

7,3

22,9

30,3

26,2

39,9

335,2

434,8

951,1

29 228,8

2600,5

Dostępność usług oraz jakość środowiska

liczba miejsc w żłobkach

Liczba mieszkańców na 1 miejsce w kinie

Lesistość w %

Odpady wytworzone w ciągu roku (w tys. ton)

1 254 984

834 888

597 955

2 428 815

11 227 079 (w tym powiat zgorzelecki 10 918 340):

Emisja zanieczyszczeń gazowych (w tonach)

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Przeciętne wynagrodzeniA

3900

brutto w podregionach województwa dolnośląskiego

3400

(W zł)

2900

2400

1900

jeleniogórski

legnicko-głogowski

2003

wałbrzyski wrocławski m. Wrocław 2006

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

2009

Subregion obejmujący miasto Wrocław oraz powiat wrocławski jest najbardziej spójny pod względem społeczno-gospodarczym w województwie. Silne oddziaływanie aglomeracji wrocławskiej powoduje, że w powiatach okalających miasto z jednej strony lokalizuje się działalność gospodarcza tworząca miejsca pracy dla mieszkańców Wrocławia i okolic. W tym względzie pozytywnie wyróżnia się przede wszystkim powiat wrocławski i średzki. Z drugiej strony zarazem powiaty okalające Wrocław, wchodzące w skład podregionu wrocławskiego, w coraz większym stopniu odnotowują ekspansję budownictwa jednorodzinnego i mieszkaniowego, będącą atrakcyjną (blisko położona względem Wrocławia) i tańszą alternatywą dla osób pracujących w aglomeracji. Funkcje sypialne pełni nie tylko powiat wrocławski, średzki, ale też trzebnicki, oławski, a w ostatnim czasie funkcja ta rozwija się w powiatach oleśnickim i powolnie w milickim. Relatywnie najsłabiej w podregionie wypada powiat milicki – biorąc pod uwagę wskaźnik negatywnych zjawisk gospodarczych, powiat notuje też relatywnie słabszy rozwój budownictwa mieszkalnego. Jednakże dynamiczna analiza gmin województwa dolnośląskiego wskazuje, że powiat ten stopniowo integruje się z podregionem i notuje postęp społeczno-gospodarczy.

Podregion legnicko-głogowski W zakresie wartości techniczno-ekonomicznych oraz społeczno-kulturowych znacznie lepiej wydaje się prezentować subregion legnicko-głogowski, gdzie najwyższym na Dolnym Śląsku wskaźnikom makroekonomicznym towarzyszą relatywnie dobre warunki zamieszkania (relatywnie duża średnia powierzchnia mieszkań, średnia w skali wojewódzkiej liczba nowo oddanych do użytkowania mieszkań i dość dobrze rozwijająca się zabudowa domów jednorodzinnych, relatywnie wyższy niż np. w otoczeniu miasta Wrocław stopień lesistości) oraz zadowalająca dostępność usług oraz rozwinięta oferta rozrywkowo-kulturalna.

Niewątpliwie dużym zagrożeniem w podregionie jest stosunkowo wysoki poziom zanieczyszczenia środowiska – na obszarze tym nie tylko w skali roku wytwarzanych jest blisko 90% odpadów w województwie (przede wszystkim dotyczy to powiatu polkowickiego), lecz także cechuje go relatywnie wysoki poziom emisji zanieczyszczeń gazowych (przede wszystkim na obszarach powiatów związanych z KGHM, tj. głogowskim, lubińskim, polkowickim i na obszarze miasta Legnicy).

Podregion legnicko-głogowski charakteryzuje znaczny stopień zróżnicowania w rozwoju społeczno-gospodarczym na poziomie powiatów. Za ponadprzeciętnie wysoki poziom średnich wynagrodzeń w podregionie odpowiada przede wszystkim powiat lubiński, na obszarze którego ulokowane są kopalnie i biura KGHM Polska Miedź S.A.. Pochodną tego jest relatywnie wysoki rozwój mieszkalnictwa na terenie powiatów lubińskiego i głogowskiego. Względnie wysoka zamożność podregionu oparta jest zatem na monokulturze prze-

119

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

mysłowej i działalności silnego ośrodka przemysłowego o wyczerpywanych złożach zasobów mineralnych.

W pozostałych powiatach podregionu legnicko-głogowskiego wskaźniki dotyczące poziomu wynagrodzeń czy rozwoju mieszkalnictwa wynoszą poniżej średniej dla województwa, a w powiecie górowskim notuje się nie tylko jedną z najwyższych stóp bezrobocia w województwie (i kraju) – 26,6% w 2010 r., ale też jeden z najniższych poziomów przeciętnych wynagrodzeń, przekładających się na niskie tempo rozwoju mieszkalnictwa.

Podregion jeleniogórski Subregion jeleniogórski charakteryzuje relatywnie niska w skali województwa wartość wskaźników mierzących wzrost gospodarczy, takich jak poziom PKB na mieszkańca czy średni poziom wynagrodzeń. Towarzyszy temu relatywnie niski stopień bezpieczeństwa (porównywalny do aglomeracji wrocławskiej, co stanowi pochodną niskiego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego) i niska dostępność usług podstawowych oraz najsłabiej na tle wojewódzkim rozwinięta oferta rozrywkowo-kulturalna (co z kolei jest efektem braku popytu na tego typu usługi). Małe skomunikowanie ze stolicą regionu, Wrocławiem, i trudna sytuacja społeczno-gospodarcza powodują stopniowe wyludnianie się tego obszaru. Jednakże niewątpliwie jest to obszar, który cechują dobre jakościowo warunki do życia i zamieszkania – o najwyższej lesistości w skali regionu, dużej liczbie parków krajobrazowych stanowiących o zachowywaniu wysokiej jakości środowiska przyrodniczego. Relatywnie wysoki wskaźnik budownictwa indywidualnego wydaje się potwierdzać duży potencjał tego regionu pod względem warunków do życia i zamieszkania w przyszłości. Jest to zatem subregion dysponujący dużym potencjałem w tym zakresie aktywizacja tego obszaru, dzięki której stopa życia mierzona wskaźnikami makroekonomicznymi wzrośnie, może zatrzymać niekorzystne procesy demograficzne na tym obszarze.

Subregion jeleniogórski pod względem wartości wskaźników mierzących poziom rozwoju społeczno-gospodarczego plasuje się na ostatnich miejscach w rankingu wojewódzkim i nie odznacza się dużymi różnicami wewnętrznymi. Pod względem wysokości przeciętnych wynagrodzeń przodują powiaty złotoryjski i zgorzelecki, na drugim biegunie znajduje się powiat lubański i jaworski, jednakże różnice wartości wynagrodzeń nie są znaczące między powiatami. Budownictwo rozwija się przede wszystkim w otoczeniu miasta Jeleniej Góry i powiecie bolesławieckim oraz w mniejszym stopniu w powiecie złotoryjskim i jaworskim. Powiaty w subregionie jeleniogórskim charakteryzuje wysoka jakość środowiska naturalnego, w tym duży stopień lesistości. Wyjątek stanowi powiat zgorzelecki, w którym ulokowana jest Kopalnia Węgla Brunatnego Turów oraz Elektrownia (będące zarazem głównym pracodawcom w powiecie), co wiąże się z dużą emisją zanieczyszczeń gazowych do powietrza.

Podregion wałbrzyski Relatywnie najtrudniejsza jest sytuacja subregionu wałbrzyskiego. Jest to nie tylko obszar charakteryzujący się relatywnie najniższymi wskaźnikami makroekonomicznym na Dolnym Śląsku, najniższą długością trwania życia, która odzwierciedlać może stan środowiska i ochrony zdrowia (oraz świadomości dbania o zdrowie), lecz także najwyższą (nienotującą spadku) obok jeleniogórskiego w skali województwa stopą przestępczości na tle kryminalnym (co świadczy o relatywnie niskim poziomie bezpieczeństwa). W analizowanych latach wałbrzyskie charakteryzowało się wyróżniająco niską na tle województwa liczbą mieszkań oraz budynków indywidualnych oddanych do użytkowania. W czasie, gdy w innych podregionach obserwowano ekspansję budownictwa, liczba nowo oddanych mieszkań w podregionie wałbrzyskim malała. Relatywnie dobrze rozwinięta wydaje się być dostępność usług na tym obszarze, jednakże niski poziom urodzeń na 1000 mieszkańców (odzwierciedlający m.in. niski przyrost naturalny w tym obszarze i wysoki poziom migracji), małe bezpieczeństwo, najniższe w skali województwa warunki ekonomiczne dla ludności oraz wysoki poziom zanieczyszczenia środowiska świadczą o relatywnie najgorszych na tle regionu warunkach życia (również w ujęciu jakościowym), co może wzmacniać tendencje wyludniania się subregionu wałbrzyskiego.

Pod względem wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego niewątpliwie pozytywnie wyróżnia się powiat wałbrzyski i świdnicki. W obu wymienionych powiatach średni poziom wynagrodzeń należy do najwyższych w podregionie i zbliża się do średniej dla województwa. Sytuacja w wymienionych podregionach jest relatyw-

120

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

nie dobra, także biorąc pod uwagę stopę bezrobocia. Zarazem jednak w obu powiatach notowana jest najwyższa w skali podregionu emisja zanieczyszczeń gazowych i pyłowych. W powiecie świdnickim odnotowywane są najwyższe w podregionie wskaźniki liczby nowo oddanych do użytkowania mieszkań na 1000 mieszkańców i relatywnie niski poziom przestępczości (wskaźnik liczby przestępstw w 2009 roku spadł znacznie w stosunku do roku 2006). Taki stan rzeczy jest pochodną funkcjonowania w otoczeniu powiatu świdnickiego strefy ekonomicznej. Powiat wałbrzyski z kolei niezmiennie od lat charakteryzuje najwyższa przestępczość w podregionie (i jedna z najwyższych w województwie). Pozostałe powiaty podregionu charakteryzuje wysoka stopa bezrobocia, jedne z najniższych średnich wynagrodzeń oraz relatywnie wysoki wskaźnik przestępczości. Podsumowując, na tle podregionu pozytywnie wyróżnia się powiat świdnicki, zaś sytuacja pozostałych powiatów – zarówno pod względem warunków egzystencji, jak i jakości życia, należy do najtrudniejszych na Dolnym Śląsku.

Obserwując tendencje zachowań wskaźników pozwalających przybliżyć lekko poziom życia w poszczególnych podregionach Dolnego Śląska, dostrzegalna jest postępująca w regionie ekspansja budownictwa mieszkalnego (szczególnie dotyczy ona m. Wrocław, podregionu wrocławskiego i legnicko-wałbrzyskiego, aczkolwiek i w podregionie jeleniogórskim wskaźnik liczby nowo oddanych mieszkań w przeliczeniu na 1000 mieszkańców jest relatywnie wysoki [przede wszystkim w powiatach jeleniogórskim i bolesławieckim]).

Trend ten wydaje się omijać jeden z najsłabiej rozwiniętych obszarów województwa – podregion wałbrzyski (z wyjątkiem powiatu świdnickiego), co jest pochodną relatywnie najtrudniejszej sytuacji społeczno-gospodarczej tego obszaru. W ostatnim 10-leciu w całym województwie poprawiła się liczba urodzeń żywych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców – pod tym względem sytuacja jest najlepsza w podregionie wrocławskim i legnicko-głogowskim. Pomimo tego pozytywnego sygnału można z całą pewnością stwierdzić, że nie jest to trend, który się utrzyma. Poprawa w tym zakresie była efektem wejścia w okres rozrodczy roczników wyżowych, a sytuacja demograficzna w całym regionie – zgodnie z ogólnoeuropejskim trendem – będzie się pogarszać. W niektórych obszarach województwa – przede wszystkim powiatach peryferyjnie położonych w województwie, proces zmniejszania się liczby ludzi młodych będzie postępował szybciej, zdynamizowany migracjami ludności w kierunku aglomeracji wrocławskiej bądź innych, relatywnie dobrze rozwiniętych obszarów w regionie.

11,5

12 10

11 9,8

Warunki egzystencji oraz poziom bezpieczeństwa

10,2

9,7

i zamieszkania w podregionach

8

województwa dolnośląskiego –

6

tendencje (dane dla lat 2003,

4

2006 i 2009)

2 0 jeleniogórski

legnicko-głogowski

wałbrzyski

wrocławski

m. Wrocław

liczba przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu/1000 mieszkańców 2003 liczba przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu/1000 mieszkańców 2006 liczba przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu/1000 mieszkańców 2009 liczba mieszkań oddanych do użytku/1000 mieszkańców 2003 liczba mieszkań oddanych do użytku/1000 mieszkańców 2006 liczba mieszkań oddanych do użytku/1000 mieszkańców 2009 liczba urodzeń żywych/1000 mieszkańców 2003 liczba urodzeń żywych/1000 mieszkańców 2006 liczba urodzeń żywych/1000 mieszkańców 2009

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

121

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Liczba widzów w kinach /1 mieszkańca w podregionach dolnego Śląska oraz liczba samochodów osobowych

6 5 4 3 2

w przeliczeniu na

1

100 tys. mieszkańców

0

jeleniogórski Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

legnicko-głogowski

samochody osobowe na 100 tys. mieszkańców w 2009 r.

wałbrzyski

samochody osobowe na 100 tys. mieszkańców w 2006 r.

wrocławski

2003

m. Wrocław

2006

2009

Dla całego Dolnego Śląska w latach 2003–2009 nie zanotowano zauważalnego wzrostu wskaźnika przestępstw na tle kryminalnym w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Wskaźnik przestępczości utrzymuje relatywnie wysoki, acz stały poziom na obszarach problemowych, charakteryzujących się wysokim bezrobociem i niskim poziomem rozwoju gospodarczego. Poziom tego wskaźnika jest wysoki (i notuje lekko wzrostowe tendencje) przede wszystkim na obszarach dużych skupisk ludzkich, tzn. w aglomeracji wrocławskiej, powiecie wałbrzyskim, jeleniogórskim oraz bolesławieckim. Lepsza sytuacja w tym względzie dotyczy powiatu legnickiego i głogowskiego. Najniższe wskaźniki przestępczości notuje się w powiatach pełniących w dużym stopniu rolę „sypialni” dużych aglomeracji (stających się w pewnym sensie oazami dobrobytu) – tzn. powiecie wrocławskim, świdnickim czy relatywnie mało zaludnionych powiatach, o niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, rolniczym charakterze i położeniu peryferyjnym w regionie, takich jak: złotoryjski, lwówecki czy ząbkowicki.

Rosnący poziom zamożności oraz dobrobytu w podregionach województwa dolnośląskiego wiąże się z rosnącym poziomem konsumpcji oraz wzmożonym zainteresowaniem przemysłami rozrywki oraz kultury (czasu wolnego), co można przybliżyć, przedstawiając dane dotyczące liczby widzów w kinach w przeliczeniu na mieszkańca poszczególnych podregionów. W tym względzie na przestrzeni lat 2003–2009 najwyższa dynamika cechowała naturalnie miasto Wrocław. Należy podkreślić, że z oferty rozrywkowo-kulturalnej Wrocławia korzystają nie tylko mieszkańcy miasta, ale również podregionu wrocławskiego, na terenie którego w 2009 roku znajdywały się jedynie 3 kina. Zauważalny wzrost zainteresowania ofertą kin zanotowano także w podregionie legnicko-głogowskim, dużo mniejszy wzrost dotyczył podregionu jeleniogórskiego. Ciekawa jest sytuacja podregionu wałbrzyskiego, w którym poziom tego wskaźnika stagnował w latach 2003 i 2006, zaś w 2009 roku zanotował spadek.

122

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

część 5.

Projekcja tendencji rozwojowych w województwie dolnośląskim Obserwacja realiów gospodarczych skłania do stwierdzenia, iż wydarzenia ostatnich lat w skali globalnej nie mają charakteru zwykłej dekoniunktury, a stanowią wręcz przewartościowanie dotychczasowego systemu gospodarki światowej, sposobu konstruowania polityki makroekonomicznej (tzw. policy mix) czy też funkcjonowania instytucji finansowych. Nie bez znaczenia są też dotychczasowe i potencjalne reperkusje polityczne kryzysu gospodarczego, mogące w dłuższej perspektywie zmierzać do demontażu wypracowywanych przez dziesięciolecia rozwiązań instytucjonalnych – wystarczy wspomnieć tu o zagrożeniach wynikających z nie tak mało prawdopodobnego upadku strefy euro. Dynamika zachodzących wydarzeń oraz wysoka i nieprzewidywalna zmienność nastrojów rynkowych – odzwierciedlona w przechodzeniu ultraoptymistycznych postaw w stan marazmu, a nawet paniki – powodują, iż jakiekolwiek próby projekcji tendencji gospodarczych na kolejny rok lub dwa obciążone są wysokim ryzykiem, nie wspominając już o średnio- i długookresowych prognozach. Mając na uwadze powyższe, za uzasadnione posunięcie należy uznać wariantowe podejście do tworzenia scenariuszy przyszłego rozwoju regionu. Taka metodologia umożliwia stworzenie alternatywnych, czasami zupełnie rozbieżnych projekcji ścieżki rozwoju województwa, a tym samym pozwala władzom regionu na przygotowanie odmiennych sposobów reagowania na zmiany uwarunkowań zewnętrznych oraz dokonanie analizy porównawczej różnych wariantów procesów jakościowych i ilościowych w gospodarce regionu (także tych procesów, które mogą być inicjowane i determinowane przez same władze publiczne).

Mając na uwadze powyższe i jednocześnie dążąc do uniknięcia zbyt dużej komplikacji części prospektywnej Strategii, przedstawione zostaną cztery odmienne warianty rozwoju społeczno-gospodarczego województwa dolnośląskiego w latach 2013–2020: •

ultraoptymistyczny – czyli „jak dobrze było”;

• realistyczny z nową Strategią; • realistyczny bez nowej Strategii; •

ultrapesymistyczny – czyli „kryzys cdn.”

Przez wzgląd na długość okresu, dla którego konstruowana jest Strategia, skoncentrowano się przede wszystkim na czynnikach i procesach, które w średniej perspektywie czasowej będą głównymi wyznacznikami rozwoju regionu. W szczególności podjęto kwestie dotyczące: •

gospodarki globalnej (przede wszystkim Unii Europejskiej);

•

gospodarki Polski;

•

skali wsparcia w ramach polityki spójności UE;

•

samego Województwa Dolnośląskiego.

Scenariusz ultraoptymistyczny, czyli „jak dobrze było”

• • • • • • •

przeciętny rozwój gospodarki światowej i polskiej będzie zgodny z tendencjami historycznymi w fazie prosperity ostatniego cyklu koniunkturalnego; fundusze UE (2014–2020): 6,99 mld euro; wzrost roli krajowych inwestycji publicznych; wzrost efektywności podażowej inwestycji publicznych; wzrost znaczenia usług rynkowych w gospodarce; wzrost populacji w wieku produkcyjnym; wzrost skali umiędzynarodowienia regionu (internacjonalizacji).

Scenariusz realistyczny z nową Strategią – wybrane założenia

•

w gospodarce światowej przyjęto kontynuację tendencji rozwojowych wyznaczonych przez ostatni cykl koniunkturalny (1999–2008);

123

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Stopa wzrostu PKB w cenach stałych w Unii Europejskiej (UE-27) i Polsce w % (lata 1999–2025) – wariant ultraoptymistyczny 8 6

• • • • • •

fundusze UE (2014–2020): 5,16 mld euro; utrzymanie roli krajowych inwestycji publicznych; wzrost długookresowej efektywności inwestycji publicznych; kontynuacja zmian strukturalnych; spadek populacji regionu; wzrost skali umiędzynarodowienia regionu (internacjonalizacji).

4

Scenariusz realistyczny bez nowej StrategiI – wybrane założenia

2

• 2023

2025

2021

2017

2019

2015

2011

2013

2007

2009

2005

2001

2003

1999

0 -2 -4 UE-27

Scenariusz ultrapesymistyczny, czyli „kryzys cdn.” – wybrane

Polska

założenia

•

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Stopa wzrostu PKB w cenach stałych w Unii Europejskiej (UE-27) i Polsce w % (lata 1999–2025) – wariant realistyczny 10

5

2023

2025

2021

2019

2017

2015

2013

2011

2009

2007

2005

2003

1999

2001

0

-5 Polska

UE-27

• •

identyczne założenia zewnętrzne jak w scenariuszu realistycznym z nową Strategią; brak zmian efektywności wydatkowanych funduszy publicznych; niższy poziom internacjonalizacji gospodarki.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

• • • • • •

założono recesję w gospodarce globalnej w latach 2013–2015, a następnie stagnację. W przypadku Polski w 2023 r. nastąpi zapaść gospodarcza będąca efektem redukcji środków unijnych; fundusze UE (2014–2020): 1,02 mld euro; ograniczenie roli krajowych inwestycji publicznych; spadek długookresowej efektywności inwestycji publicznych; brak zmian strukturalnych; wzrost emigracji zarobkowej; zmniejszenie skali umiędzynarodowienia regionu (internacjonalizacji).

Projekcje tendencji rozwojowych województwa dolnośląskiego w latach 2012–2025 Przy zastosowaniu makroekonomicznego modelu HERMIN gospodarki województwa dolnośląskiego16 zostały wygenerowane cztery analizowane scenariusze. Poniżej zostały one odzwierciedlone poprzez pryzmat wybranych wskaźników makroekonomicznych (dynamiki PKB odzwierciedlającej tempo rozwoju regionu; PKB w relacji do średniej unijnej i krajowej – opisujących procesy konwergencyjne; liczby pracujących – ukazującej sytuację na rynku pracy; spożycia prywatnego – odzwierciedlającego jakość życia mieszkańców województwa oraz jednostkowych kosztów pracy – opisujących konkurencyjność cenową gospodarki regionu).

Stopa wzrostu PKB w cenach stałych w Unii Europejskiej (UE-27) i Polsce w % (lata 1999–2025) – wariant ultrapesymistyczny Jest to regionalny model makroekonomiczny stanowiący rozwinięcie modelu HERMIN I generacji, który był wykorzystywany przez WARR na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (MRR) do modelowania wpływu funduszy UE na gospodarki regionalne polskich województw, w tym województwa warmińsko-mazurskiego, w ramach kolejnych etapów ewaluacji Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO)/Narodowej Strategii Spójności (NSS) i wybranych programów operacyjnych na lata 2007–2013, a także do oceny efektów wdrażania całej polityki spójności UE od roku 2004. Modele regionalne HERMIN II generacji zostały zastosowane w najnowszych badaniach przeprowadzonych dla MRR oraz wykonanych na zlecenie szeregu urzędów marszałkowskich, w tym również w ostatnim badaniu zrealizowanym dla województwa warmińsko-mazurskiego. Metodologia HERMIN jest od lat stosowana w Unii Europejskiej do określania wpływu unijnych funduszy na rozwój społeczno-gospodarczy państw członkowskich i regionów objętych wsparciem. Wyniki symulacji przeprowadzanych przy użyciu modeli regionalnych HERMIN gospodarek polskich województw zostały zaprezentowane także w opublikowanym przez Komisję Europejską w listopadzie 2010r. Piątym sprawozdaniu na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej (tzw. 5. Raport Kohezyjny). Szczegółowy opis metodologii HERMIN można znaleźć m.in. w: Bradley J., Untiedt G. (2008). The COHESION system of HERMIN country and regional models: Description and operating manual, Version 3, GEFRA, EMDS, Muenster.

16

10

5

-5 UE-27

Polska

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

124

2023

2025

2021

2017

2019

2015

2013

2011

2007

2009

2005

2001

2003

1999

0

Aneks: diagnoza społeczno-gospodarcza

Dynamika PKB w cenach

10,0 8,0

stałych w %

6,0

(lata 2000–2009 – dane

4,0

historyczne;

2,0 0,0

lata 2010–2025 – prognozy WARR dla Województwa

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

-2,0

Dolnośląskiego)

-4,0 -6,0 ultraoptymistyczny realistyczny z nową strategią

ultrapesymistyczny realistyczny bez nowej strategii

Źródło: Opracowanie własne.

140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40

PKB per capita (UE-27 = 100) w % (lata 2000–2009 – dane historyczne; lata 2010–2025 – prognozy WARR dla Województwa Dolnośląskiego)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

ultraoptymistyczny realistyczny z nową strategią

ultrapesymistyczny realistyczny bez nowej strategii

Źródło: Opracowanie własne.

PKB per capita

140

(Polska = 100) w % (lata

130

2000–2009 – dane

120

historyczne;

110

lata 2010–2025 – prognozy WARR dla Województwa

100

Dolnośląskiego)

90 80

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

ultraoptymistyczny realistyczny z nową strategią

1600 1500 1400 1300 1200 11 0 0 1000 900 800 700 600

ultrapesymistyczny realistyczny bez nowej strategii

Źródło: Opracowanie własne.

Liczba pracujących wg BAEL (wiek 15–65) w tys. (lata 2000–2010 – dane historyczne; lata 2011–2025 – prognozy WARR dla Województwa Dolnośląskiego) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

ultraoptymistyczny realistyczny z nową strategią

ultrapesymistyczny realistyczny bez nowej strategii

Źródło: Opracowanie własne.

125

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

Poziom konsumpcji

160 000

prywatnej w cenach

140 000

stałych w mln zł (lata

120 0 0 0

2000–2009 – dane histo-

100 000 80 000

ryczne; lata 2010–2025 –

60 000

prognozy WARR dla

40 000 20 000

Województwa

0

Dolnośląskiego)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

ultraoptymistyczny realistyczny z nową strategią

Źródło: Opracowanie własne.

Jednostkowe koszty pracy

0,55

w zł (koszty pracy/WDB)

0,50

(lata 2000–2009 – dane

ultrapesymistyczny realistyczny bez nowej strategii

0,45

historyczne; lata 2010–2025 – prognozy WARR dla

0,40

Województwa

0,35

Dolnośląskiego)

0,30

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

ultraoptymistyczny realistyczny z nową strategią

Źródło: Opracowanie własne.

ultrapesymistyczny realistyczny bez nowej strategii

Konkluzja •

Scenariusze ultraoptymistyczny i ultrapesymistyczny mają charakter obwiedni, tworząc swoiste ramy dla kształtowania się tendencji rozwojowych w województwie dolnośląskim. Prawdopodobieństwo ziszczenia się ich jest stosunkowo niewielkie, aczkolwiek przy wysokim poziomie niepewności nastrojów na rynkach globalnych i dużej zmienności w gospodarce światowej mogą występować odchylenia wartości wskaźników gospodarczych w kierunku skrajnych ścieżek rozwoju.

• Efektywna implementacja nowej Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego przyczyni się do wydatnego zdynamizowania tempa rozwoju regionu, a tym samym do szybszego niwelowania luki rozwojowej między województwem a zamożniejszymi regionami europejskimi. Nowa Strategia będzie ponadto umacniać pozycję gospodarczą województwa dolnośląskiego na tle kraju.

• Stosunkowo mała rozbieżność pomiędzy scenariuszami realistycznymi z i bez nowej Strategii w zakresie liczby pracujących przy jednoczesnym silnym oddziaływaniu Strategii na PKB wskazuje na długookresowe efekty podażowe generowane przez projekty realizowane w ramach nowej Strategii, przyczyniające się do wzrostu produktywności siły roboczej.

• Wyższa wydajność pracy będzie stymulowała wzrost wynagrodzeń i dochodów do dyspozycji gospodarstw domowych a tym samym wzrost ich konsumpcji. Ważnym czynnikiem determinującym wyższy poziom spożycia będzie postępująca z czasem kumulacja zamożności mieszkańców regionu w wyniku wzrostu płac. Uwidaczniają to rosnące z czasem rozbieżności pomiędzy poziomami konsumpcji w czterech rozpatrywanych scenariuszach.

• Silniejsza dynamizacja tempa rozwoju (jak w przypadku scenariusza z nową Strategią) będzie implikowała wyższy poziom jednostkowych kosztów pracy będących ważnym wskaźnikiem informującym o kosztowej konkurencyjności gospodarki regionu. Mając na uwadze powyższe, należy dążyć do coraz większej orientacji polityki rozwoju na wzrost konkurencyjności pozacenowej (związanej nie tylko z rozwojem nowych technologii, lecz także wyższą jakością produktów i usług, unowocześnianiem organizacji procesu produkcji, w tym pracy itp.). Jak pokazują to wyniki symulacji, konkurencyjność kosztowa z czasem przestanie być atrybutem wyróżniającym polskie regiony.

126

Bibliografia

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

1. 68–80 mld euro dla Polski w budżecie UE 2014–2020 (2012), artykuł na łamach wyborcza.biz z 5 kwietnia 2012 r.

2. Aktualizacja strategii rozwoju województw z uwzględnieniem uwarunkowań krajowych i unijnych. Przewodnik (2011), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.

3. Analiza SWOT Województwa Dolnośląskiego (2012), Wydział Koordynacji Polityki Regionalnej, Departament Rozwoju Regionalnego, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Materiał do dyskusji o kierunkach rozwoju regionu, Wrocław.

4. Analizy, badania i prognozy na rzecz Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego (2010–2011), analizy zrealizowane w ramach projektu współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (POKL.08.01.04-02-003/08), projekt realizowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego w partnerstwie z Konsorcjum w składzie: Dolnośląska Agencja Współpracy Gospodarczej Sp. z o.o., Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu oraz Politechnika Wrocławska, Wrocław.

5. Baczyńska N., Charkiewicz J., Dziemianowicz W., Kudełko J., Mogiła Z., Nowicka P., Szlachta J., Wysocka M., Zaleski J. (2012), Ekspertyza Projektu Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020 wraz z określeniem wartości wskaźników docelowych, Warszawa.

6. Bal-Domańska B., Banaszak S., Girul A., Janicka B., Polak H., Stańczyk E., Urbanek H., Wilk J. (2012), Identyfikacja i delimitacja obszarów wzrostu oraz obszarów problemowych w województwie dolnośląskim. Wyniki badań, Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław.

7. Bartkiewicz P., Bąk A., Bukowski M., Chmielewski R., Górecki R., Kot T., Krasowska M., Regulski A., Ślesik M., Piotrowska M., Szymborska A. (2009), Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce – wnioski z analiz, Instytut Badań Strukturalnych, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.

8. Bieć A., Drozdowicz-Bieć M., Łaszek A., Pater R. (2010), Kwartalna informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju i województw z elementami prognozy, Warszawa.

9. Błaszczyk M., Majkut R., Zathey M. (2010), Analiza stanu i procesów integracji społeczno-gospodarczej, instytucjonalnej i przestrzennej regionu. Koegzystencja funkcji ochronnych oraz rozwoju systemów komunikacji i sieci infrastruktury w województwie dolnośląskim, Wrocław.

10. Bradley J. (2012), The potential for using Irish regional development instruments in Western Poland – 2013–2020, Dublin.

11. Belof M., Mironowicz I., Mlek M., Polański T., Zipser T., Uwarunkowania rozwoju przestrzennego Polski wynikające z sąsiedztwa z Republiką Czeską, ekspertyza do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Politechnika Wrocławska, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Wrocław.

12. Ciok S., Uwarunkowania rozwoju przestrzennego Polski wynikające z sąsiedztwa z Republiką Federalną Niemiec. Ekspertyza do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju., Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

13. Dudziuk-Dudzik A., Drewnicka K., Drzymała M., Halicka-Borucka M., Korzeń J., Wałęga A. (2012), Diagnoza stanu województwa dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

14. Dziemianowicz W., Nowicka P., Szlachta J. (2012), Założenia Strategii Rozwoju Polski Zachodniej (2012), Geoprofit we współpracy z Urzędami Marszałkowskimi Województw: Dolnośląskiego, Lubuskiego, Opolskiego, Wielkopolskiego i Zachodniopomorskiego, Warszawa.

15. Economic Strategy Priorities for sustainable growth and prosperity. Building a better future (2012), Northern Ireland Executive, Ministry of Enterprise, Trade and Investment.

16. Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu (2010), Komisja Europejska, COM (2010) 2020 z 03.03.2010 r. Dokument przyjęty przez Radę Europejską dnia 17 czerwca 2010 r., Bruksela.

17. Fabrowska P., Mackiewicz M., Rokicki B., Skrobol M., Śliwka A., Tędziagolski T. (2010), Analiza stanu i kierunków rozwoju instytucji proinnowacyjnych w województwie dolnośląskim, ECORYS Polska Sp. z o.o., Warszawa.

18. Galar R. (2012), Wizja i priorytety Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego Podejście Top-Down, Politechnika Wrocławska, Wrocław.

19. Galar R., Korf T., Zaleska M., Zaleski J. (2012), Kluczowe makroprojekty. Propozycja do projektu Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego, Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.

20. Galar R., Roman G., Waszkiewicz J. (2006), Strategia Wrocław w perspektywie 2020 plus, załącznik do uchwały Nr LIV/3250/06 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 6 lipca 2006 r., Wrocław.

21. Galar R., Zaleski J. (2012), Strategia Rozwoju Dolnego Śląska 2020. Założenia programowe, Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.

22. Inwestowanie w przyszłość. Piąty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej (2010), Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, Bruksela.

23. Jeżowski A. (2012), Edukacja i szkolnictwo wyższe w latach 2009–2011. Analiza dla Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego, materiał opracowany na zlecenie Marszałka Województwa Dolnośląskiego, Bolków–Wrocław.

24. Korzeń J. (red.) (2010), Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Dolnośląskiego – Projekt zmiany Planu, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Wrocław.

25. Korzeń J. (red.) (2010), Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Wrocław.

26. Klamut M., Pancer-Cybulska E., Szostak E. (2012), Analiza SWOT Dolnego Śląska, opracowanie wykonane na zlecenie Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

27. Komornicki T., Siłka P., Stępniak M., Śleszyński P. (2008), Wariantowa analiza dostępności w transporcie lądowym, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego, 2008, Polska Akademia Nauk w Warszawie.

28. Komornicki T. (2009), Ocena charakteru, struktury, i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej na poziomie województw w ujęciu dynamicznym, ekspertyza dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa.

128

Bibliografia

29. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Projekt dokumentu rządowego przeznaczony do konsultacji (2011), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.

30. Korf T., Kudełko J., Mogiła Z., Zaleska M., Zaleski J. (2012), Diagnoza prospektywna sytuacji w województwie dolnośląskim – synteza wraz z aneksem, Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.

31. Korf T., Lisowiec G., Zaleski J. (2011), Raport regionalny województwo dolnośląskie, Studia nad rozwojem Dolnego Śląska, nr 2–3, 45–46.

32. Korf T., Lisowiec G., Zaleski J. (2011), Strategiczne osie rozwoju na obszarze zachodnich województw Polski ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia dostępności transportowej dla rozwoju społeczno-gospodarczego. Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Wrocław.

33. Korf T., Zaleska M., Zaleski J. (2012), Terytorializacja rozwoju polityki województwa dolnośląskiego. Funkcjonalne subregiony /Obszary Strategicznej Interwencji (OSI) Projektu Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2020, Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.

34. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020. Regiony, Miasta, Obszary wiejskie (2010), dokument przyjęty przez Radę Ministrów dnia 13 lipca 2010 r., Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.

35. Krajowy Program Reform. Europa 2020 (2011), dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 26 kwietnia 2011 r., Warszawa.

36. Kruczek Z. (2008), Polska. Geografia atrakcji turystycznych, wyd. Proksenia, Kraków.

37. Kudełko J., Malara M., Mogiła Z., Tomaszewski P., Zaleski J., Zembaty M. (2010), Wpływ działań i środków publicznych wydatkowanych w ramach realizacji Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego w okresie 2005–2009 na gospodarkę województwa pomorskiego przy użyciu zaktualizowanego regionalnego modelu HERMIN (2010), Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.

38. Kudełko J., Mogiła Z., Tomaszewski P., Zaleski J., Zembaty M. (2010), Wpływ realizacji Polityki Spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych: Narodowego Planu Rozwoju 2004–2006 i Narodowej Strategii Spójności 2007–2013 oraz innych wybranych wskaźników makroekonomicznych na poziomie krajowym za pomocą modelu Hermin. Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.

39. Kudełko J., Mogiła Z., Wysocka M., Zaleska M., Zaleski J., (2012), System wdrażania Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego, Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.

40. Kudełko J., Mogiła Z., Wysocka M., Zaleski J. (2012), Systemy wskaźników realizacji celu głównego i priorytetów projektu Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2020, Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.

41. Kudełko J., Wysocka M., Zaleski J. (2012), System monitorowania Projektu Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do roku 2020, Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.

42. Mackiewicz-Łyziak J., Misiąg W., Tomalak M. (2009), Dochody i wydatki publiczne w latach 2006–2007. Analiza regionalna, Warszawa.

43. Misiąg W. (2012), Dochody, wydatki i zobowiązania JST w latach 2008–2011 i ich prognozy na lata 2012–2020, wyniki wstępne ekspertyzy zaprezentowane na Krajowym Obserwatorium Terytorialnym, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego.

44. Mlek-Galewska M., Zipser T., Zipser W. (2010) Dolny Śląsk w sferze (sieci) makroregionalnej i globalnej. Dokonanie analizy regionu w kontekście spójności zewnętrznej, przestrzennej i gospodarczej, Wrocław.

45. Mogiła Z., Poproch A., Zaleski J. (2012), Ramy finansowe Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2020. Oszacowanie potencjału finansowego umożliwiającego realizację Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2020, Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.

46. Mogiła Z., Zaleski J., Zathey M. (2011), Wykorzystanie przygranicznego położenia zachodnich województw Polski dla rozwoju społeczno-gospodarczego, Wrocław.

47. Najnigier S. (2012), Propozycja działań i priorytetów dla Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

48. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 (2007), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.

49. Nowy budżet Unii na lata 2014–2020: Ponad 970 mld euro (2011), artykuł na łamach biznes.newsweek.pl, 30 czerwca 2011 r.

50. Ogólna informacja o stanie realizacji poszczególnych działań w ramach PROW 2007–2013 wg stanu na dzień 15 czerwca 2012 r. (2012), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa.

51. Polański T. (red.) (2002), Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Wrocław.

52. Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności. Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju – projekt dokumentu. Projekt dokumentu z dnia 17 listopada 2011 r., Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa.

53. Polska 2030. Wyzwania Rozwojowe (2009), Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa.

54. Regulation of the European Parliament and of the Council on laying down general provisions on the European Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohesion Fund, the European Agricultural Fund for Rural Development and the European Maritime and Fisheries Fund covered by the Common Strategic Framework and laying down general provisions on the European Regional Development Fund, the European Social Fund and the Cohesion Fund and repealing Regulation (EC) No 1083/2006, SEC(2011)1141, SEC(2011)1142, European Commission, Brussels, 6.10.2011 COM (2011) 615 final.

55. Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009 (2010), Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa.

56. Roczny Plan Finansowy Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu (lata 2009, 2010, 2011, 2012), Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, Wrocław.

57. Safin K. (red.) (2010), Program Integracji Mikro-, Małych i Średnich Przedsiębiorstw z Gospodarką Dolnego Śląska, Sygma Business Consulting, Wrocław.

58. Sprawozdania z działalności Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu za lata 2008–2011, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, Wrocław.

129

Strategia Rozwoju województwa Dolnośląskiego 2020 – projekt ekspercki

59. Sprawozdania z wykonania budżetu państwa za lata 2000–2011, Rada Ministrów, Warszawa.

60. Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015 (2006), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.

61. Strategia Rozwoju Kraju 2020 – projekt dokumentu (2011), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.

62. Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego (SRWD), dokument uchwalony 15 grudnia 2000 r. przez Zarząd Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.

63. Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do roku 2020 (2005). Załącznik do Uchwały Nr XLVIII/649/2005 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 30 listopada 2005 r., Wrocław.

64. Suchecki B., Beck C.H. (red.) (2010), Ekonometria przestrzenna, Warszawa.

65. Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy – badanie zapotrzebowania na zawody, kwalifikacje i umiejętności (2010), Gallup Organization Poland Sp. z o.o., Warszawa.

66. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240).

67. Waszkiewicz J. (2012), Pozycjonowanie Województwa Dolnośląskiego w strukturze funkcjonalnych powiązań w Europie Środkowej jako proces podnoszenia kompetencji i rangi regionu, Wrocław.

68. Węcławowicz-Bilska E. (2011), „Obszary strategicznej interwencji w południowej Polsce”, Czasopismo Techniczne, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 1-A/2011.

69. Wieloletni Plan Finansowy Państwa 2012–2015 (2012), Ministerstwo Finansów, Warszawa.

70. Wieloletnie Prognozy Finansowe jednostek samorządów terytorialnych województwa dolnośląskiego, Samorząd Województwa, Starostwa Powiatowe, Urzędy Miast, Urzędy Gmin.

71. Wojnicka E., Tarkowski M., Klimczak P. (2005), Przestrzenne i regionalne zróżnicowania ośrodków wzrostu. Polaryzacja a wyrównywanie szans rozwojowych. Przesłanki dla kształtowania polityki regionalnej państwa, Ekspertyza dla Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Gdynia–Rzeszów.

72. Wykonania budżetów jednostek samorządów terytorialnych województwa dolnośląskiego za 4 kwartały lat 2000–2011, Regionalna Izba Obrachunkowa we Wrocławiu, Wrocław.

73. Zasady i system realizacji Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego (2012), ekspertyza Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego przygotowana w ramach aktualizacji SRWD, Wrocław. Źródła internetowe: 74. Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home 75. Główny Urząd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl 76. Instytut Turystyki, http://www.intur.com.pl 77. Ministerstwo Sportu i Turystyki Rzeczypospolitej Polskiej, http://msport.gov.pl

130

www.warr.pl ISBN 978-83-924683-1-8