Seria
STUDIA Z METODOLOGII I FILOZOFII JĘZYKOZNAWSTWA
3
Od zdań do aktów mowy — rozważania lingwistyczne i filozoficzne
pod redakcją Piotra Stalmaszczyka
Zakład Językoznawstwa Angielskiego i Ogólnego Uniwersytetu Łódzkiego & Primum Verbum
Łódź 2015
Seria STUDIA Z METODOLOGII I FILOZOFII JĘZYKOZNAWSTWA Redaktor naczelny
Piotr Stalmaszczyk
Rada redakcyjna
Ireneusz Bobrowski (Uniwersytet Jagielloński i Instytut Języka Polskiego PAN) Romuald Gozdawa-Gołębiowski (Uniwersytet Warszawski) Henryk Kardela (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie) Joanna Odrowąż-Sypniewska (Uniwersytet Warszawski) Renata Przybylska (Uniwersytet Jagielloński i Instytut Języka Polskiego PAN) Przemysław Tajsner (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Mieszko Tałasiewicz (Uniwersytet Warszawski) Ewa Willim (Uniwersytet Jagielloński)
Sekretarze redakcji
Anna Obrębska Wiktor Pskit
Recenzenci
Jarosław Jakielaszek Piotr Łukowski Janusz Maciaszek Janusz Malak Mieszko Tałasiewicz Maciej Witek Jacek Witkoś
©Zakład Językoznawstwa Angielskiego i Ogólnego UŁ © Wydawnictwo Primum Verbum
ISBN: 978-83-65237-00-2 Łódź 2015
Wydawnictwo PRIMUM VERBUM ul. Gdańska 112, 90-508 Łódź www.primumverbum.pl
Spis treści
Piotr Stalmaszczyk (Uniwersytet Łódzki) Wstęp: Od zdań do aktów mowy. Rozważania lingwistyczne i filozoficzne ................. 7 Magdalena Danielewiczowa (Uniwersytet Warszawski) Rozdział 1: Zdanie w teorii Ferdynanda de Saussure’a ..................................................... 12 Gabriela Besler (Uniwersytet Śląski) Rozdział 2: Gottlob Frege o zdaniu. Rozwój koncepcji w latach 1879–1919. Uwagi wstępne ....................................................................................................................................... 29 Janusz Malak (Uniwersytet Opolski) Rozdział 3: Szyk wyrazów w zdaniu odbiciem linearyzacji czy derywacji? ............. 46 Jacek Witkoś (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza) Rozdział 4: Minimalna Elastyczność Faz .................................................................................. 74 Jarosław Jakielaszek (Uniwersytet Warszawski) Rozdział 5: Jak rozpoznać zdanie, kiedy się je utworzy? Pojęcie zdania w gramatyce generatywnej i w semantyce formalnej .......................................................... 92 Joanna Odrowąż-Sypniewska (Uniwersytet Warszawski) Rozdział 6: Semantyka znaczeń domyślnych a debata między minimalizmem a kontekstualizmem ..........................................................................................................................109 Janusz Maciaszek (Uniwersytet Łódzki) Rozdział 7: Analiza parataktyczna wypowiedzeń zdań performatywnych ............133 Piotr Łukowski (Uniwersytet Łódzki) Rozdział 8: Konceptualizacja kłamstwa i manipulacji w teorii aktów mowy Searle’a-Vandervekena.....................................................................................................................157 Maciej Witek (Uniwersytet Szczeciński) Rozdział 9: Jak zdobywać punkty w grze illokucyjnej ......................................................188 Indeks .....................................................................................................................................................207
Wstęp Od zdań do aktów mowy. Rozważania lingwistyczne i filozoficzne Piotr Stalmaszczyk (Uniwersytet Łódzki)
Podać istotę zdania to podać istotę wszelkiego opisu, czyli istotę świata Ludwig Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus 5.4711
Językoznawcze analizy składniowe (zarówno wcześniejsze, strukturalistyczne, jak i późniejsze, generatywistyczne) wiele miejsca poświęcały, i do tej pory poświęcają, pojęciu zdania. Również badania z zakresu filozofii języka (szczególnie w tradycji filozofii analitycznej) często koncentrują się wokół zdania i pojęć pokrewnych (takich jak sąd i asercja). Jednocześnie jednak — zarówno językoznawstwo, jak i filozofia języka znacznie poszerzają zakres badań, między innymi o akty i czynności mowy. Dla dociekań dotyczących zdań i sądów istotne były przede wszystkim prace F. de Saussure’a, Z. Harrisa, N. Chomsky’ego (w tradycji językoznawczej) oraz G. Fregego, B. Russella, L. Wittgensteina, a także W. O. V. Quine’a (w tradycji filozoficznej), natomiast dla badań nad aktami mowy inspirujące zarówno dla językoznawstwa, jak i filozofii okazały się ustalenia J. Austina, P. Grice’a, J. Searle’a. Prace zebrane w niniejszym tomie podejmują problematykę zdań i aktów mowy z perspektyw językoznawczych i filozoficznych, wykazując dopełniający się charakter tych dwóch dyscyplin. Analizowana tematyka podejmowana jest zarówno z perspektywy historycznej, jak i współczesnej, z dużą wagą przywiązywaną do ustaleń metodologicznych. Tom otwierają dwa teksty nawiązujące do początków nowoczesnego językoznawstwa i filozofii języka, czyli do poglądów Ferdynanda de Saussure’a i Gottloba Fregego. Rozdział Magdaleny Danielewiczowej poświęcony jest rekonstrukcji poglądów Ferdynanda de Saussure’a na temat zdania i miejsca, jakie zajmuje ono wśród faktów mowy. Autorka podkreśla, że wbrew rozpowszechnionym opiniom komponent składniowy jest obecny w teorii de Saussure’a, i to
8 | Piotr Stalmaszczyk
zarówno na poziomie parole, jak i langue. Zdania realizowane w dyskursie są zawsze przejawem woli i kreatywności mówiącego. W zdaniach tych wiązane są ze sobą jedno- lub wielowyrazowe jednostki języka, a więc wyłaniające się z układów proporcjonalnych byty konkretne zdeponowane w langue, to jest w zbiorowej pamięci danej społeczności. Owe byty konkretne już na poziome języka mają zdeterminowane „własności gramatyczne”, które pozwalają przewidzieć możliwe wypowiedzi (paroles potentielles) z ich udziałem. To, co w literaturze inspirowanej dokonaniami N. Chomsky’ego określane jest mianem struktury głębokiej, znajduje swoje odbicie w teorii de Saussure’a, ale w mniej abstrakcyjnej postaci, ponieważ w jego ujęciu byty abstrakcyjne w gramatyce opierają się zawsze w ostatecznej analizie na bytach konkretnych. Gabriela Besler przedstawia rozwój koncepcji Gottloba Fregego w latach 1879–1919 i wyróżnia cztery okresy rozwoju w rozumieniu zdania przez Fregego. Pierwszy okres rozumienia zdania jest związany z systemem logicznym, w którym Frege nie wprowadził symbolu na zdanie, a jedynie na treść nadającą się do osądu i na sąd. Negacja dotyczy treści nadającej się do osądu, a nie sądu. Strukturę zdania przedstawił Frege na wzór funkcji i argumentu, a zdanie analityczne określił jako udowodnione czysto logicznie. W drugim okresie badanie zdania u Fregego jest związane z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie, czym jest liczba i sformułowaniem zasady kontekstowej oraz licznymi analizami poszczególnych zdań z zakresu matematyki. W trzecim okresie Frege wprowadził odróżnienie sensu od znaczenia oraz wartości logiczne rozumiane jako obiekty, do których odnoszą się zdania. Formułuje wtedy dwie kolejne zasady: ekstensjonalności i kompozycjonalności. Z ostatniego okresu pochodzą definicyjne określenia zdania i opracowanie koncepcji myśli, w tym także relacji pomiędzy myślą i zdaniem. Zaproponowane przez Fregego ujęcie zdania znalazło kontynuatorów w takich myślicielach jak B. Russell, L. Wittgenstein, R. Carnap, A. Church, wywierało i w dalszym ciągu wywiera istotny wpływ na rozwój logiki i filozofii języka. Trzy kolejne teksty poświęcone są współczesnemu językoznawstwu generatywnemu. Rozdziały Janusza Malaka i Jacka Witkosia koncentrują się na najnowszych propozycjach teoretycznych w obrębie programu minimalistycznego, natomiast Jarosław Jakielaszek porównuje pojęcie zdania w gramatyce generatywnej i semantyce formalnej. Janusz Malak próbuje odpowiedzieć na pytanie, jakie informacje niesie ze sobą szyk wyrazów w zdaniu, przy założeniu, że zdanie traktowane jest jako twór procesów generatywnych. Jednym z problemów poruszanych przez autora jest zasadność postulowania jednego, kanonicznego szyku wyrazów, który byłby odbiciem zależności konfiguracyjnych, oraz który byłby podstawą do derywowania tworów wywiedzionych. Pojęcie szyku wyrazów w zdaniu jest oceniane na podstawie prezentacji i porównania założeń Teorii Wiązania i Rządu
Od zdań do aktów mowy. Rozważania lingwistyczne i filozoficzne | 9
oraz programu minimalistycznego, a głównym problem jest ustalenie, czy czynnik odpowiedzialny za sekwencję V DP czy V DP leży w zakresie derywacji, czy też jest wynikiem linearyzacji. Jacek Witkoś podejmuje zagadnienie rozmiaru i roli fazy derywacyjnej w derywacji postrzeganej jako proces przebiegający skokowo. Autor koncentruje się na opisie fraz nominalnych w języku polskim zawierających liczebniki i wykazuje, że frazy nominalne w języku polskim w sposób ciekawy wpisują się w model derywacji przebiegającej w trybie skokowym, przewidzianym przez tzw. Zasadę Nieprzepuszczalności Fazowej (Phase Impenetrability Condition, PIC). Na poziomie budowy swojej projekcji maksymalnej polska fraza nominalna nie stanowi projekcji fazowej z powodu nieprzezwyciężalnych komplikacji przy nadawaniu przypadka w homo- i heterogenicznych konstrukcjach z liczebnikami wyższymi. Jednak na poziomie kolejnej wyższej projekcji fazowej, tj. pełnej frazy werbalnej (vP), fraza nominalna może być traktowana jako niezależna jednostka derywacyjna; po nadaniu przypadka uzyskuje niezależność, a niektóre z jej właściwości, głównie na poziomie reprezentacji fonologicznej, wyraźnie świadczą o tym, że jest elementem niezależnym i wewnętrznie spójnym. Jarosław Jakielaszek zauważa, iż gramatyka generatywna i semantyka formalna zajmowały początkowo odmienne stanowiska w sprawie kryteriów zdaniowości, uznając zarazem centralny charakter zdania dla swoich przedsięwzięć badawczych. Semantyka formalna, idąc za tradycją logiczną, wyznacza klasę wyrażeń otrzymujących interpretację prawdziwościową i przydziela im podstawową kategorię składniową i podstawowy typ semantyczny; gramatyka generatywna przyjmuje kategorię zdania jako pierwotną bez odwołania do własności semantycznych i rozwija analizy składniowe oparte na danym z góry pojęciu zdania. Znaczące zmiany w aparacie teoretycznym gramatyki generatywnej i semantyki formalnej stopniowo zmniejszają znaczenie kategorii zdania, prowadząc do paradoksalnej sytuacji, w której oba nurty badawcze oficjalnie zachowują pierwotne pojęcie zdania, jednak żaden z nich nie przyznaje faktycznie kategorii zdania wartości wyjaśniającej ani nie zachowuje jej jako takiej wśród swoich pojęć teoretycznych. Rozjaśnienie miejsca i treści pojęcia zdania pozostaje zatem jednym z istotnych wyzwań stojących przed minimalizmem i przed semantyką formalną. Tematyka semantyczna pojawia się również w kolejnym rozdziale. Joanna Odrowąż-Sypniewska nawiązuje do debat poświęconych relacjom pomiędzy znaczeniem a kontekstem we współczesnych badaniach semantycznych. Autorka przedstawia główne założenia semantyki znaczeń domyślnych (default semantics), a także teorię reprezentacji dyskursu (DRT), która dostarcza narzędzi formalnych dla semantyki znaczeń domyślnych. Później wprowadza zaproponowaną przez Katarzynę Jaszczolt koncepcję zunifikowanych repre-
10 | Piotr Stalmaszczyk
zentacji (fuzji), na które składają się znaczenia pochodzące z czterech różnych źródeł: struktury i znaczeń językowych, kognitywnych znaczeń domyślnych, społeczno-kulturowych znaczeń domyślnych i świadomych wnioskowań pragmatycznych. Struktura składniowa wypowiedzi i znaczenia językowe użytych wyrażeń są tylko jednym z czterech źródeł znaczenia wypowiedzi i to wcale nie najważniejszym. Kontekst może je „unieważnić” i wskazać inne źródło jako dominujące w danej sytuacji. Dzięki takiej koncepcji znaczenia semantyka znaczeń domyślnych jest w stanie analizować wypowiedzi — takie jak: „Ona ma już dość” czy „Nie umrzesz” — których analiza sprawia kłopot minimalistom semantycznym i zwolennikom niezmodyfikowanej DRT. Ostatnia część rozdziału analizuje stanowisko semantyki znaczeń domyślnych na tle debaty między semantycznym minimalizmem a kontekstualizmem. Janusz Maciaszek poświęca swój rozdział analizie parataktycznej wypowiedzeń zdań performatywnych. Analiza parataktyczna (równoległa) jest oryginalnym pomysłem Donalda Davidsona, który miał umożliwić analizę kontekstów nieekstensjonalnych w języku naturalnym. Zastosowanie analizy parataktycznej polega na potraktowaniu wypowiedzeń zdań obejmujących takie konteksty jako powierzchniowej realizacji równoległego wypowiedzenia dwóch zdań, z których pierwsze, tzw. wprowadzające, ma charakter okazjonalny i wskazuje na drugie, które jest nośnikiem treści (zawartości). Między obu zdaniami nie zachodzą żadne związki logiczne — w szczególności równoległego wypowiedzenia dwóch zdań nie można traktować jako ich koniunkcji. Dzięki analizie parataktycznej Davidson miał nadzieję rozszerzyć ekstensjonalną semantykę nieodniesieniową, opartą na teorii prawdy Tarskiego na zdania zawierające wyrażenia cudzysłowowe, wyrażające postawy propozycjonalne oraz wypowiedzenia performatywne. Chociaż analiza parataktyczna nie zyskała powszechnej aprobaty, do czego przyczyniły się rozliczne trudności, na które natrafia, wydaje się ona wartą uwagi propozycją teoretyczną, która rzuca ciekawe światło szczególnie na wypowiedzenia zdań performatywych. Celem rozdziału jest przedstawienie teoretycznego tła dla analizy parataktycznej oraz wskazanie na pewne aspekty tej propozycji, które nie zostały do tej pory opracowane w literaturze przedmiotu. Chodzi przede wszystkim o analizę performatywów wyraźnych, która została przez Davidsona jedynie zasugerowana. W rozdziale Piotra Łukowskiego przedstawiona jest propozycja konceptualizacji w kategoriach teorii aktów mowy dwóch dobrze znanych w teorii komunikacji pojęć: „kłamstwo” oraz „manipulacja”. Konceptualizacja ta, w zaskakujący sposób, prowadzi do pogłębienia sposobu rozumienia zarówno tego, czym jest kłamstwo, jak i tego, czym jest manipulacja. Jak zauważa autor, pojęcia kłamania, perswazji i manipulacji są w teorii komunikacji dobrze zdefiniowane, a procesy je wykorzystujące są dogłębnie analizowane. Mogłoby się zatem wydawać, że spojrzenie na te dobrze rozpoznane zjawiska z jakiejkolwiek nowej
Od zdań do aktów mowy. Rozważania lingwistyczne i filozoficzne | 11
perspektywy nie powinno wnieść nic nowego. Jednakże, mimo iż rekonstrukcja omawianych pojęć w terminach teorii aktów mowy nie jest w rozdziale zbyt rozbudowana i nie wykorzystuje wszystkich możliwości, jakie teorie Austina i Searle’a stwarzają, to już ta skromna próba daje wyobrażenie istniejących możliwości badawczych. Okazuje się, że narzędzia pojęciowe, jakich dostarcza teoria aktów mowy, umożliwiają nie tylko nowe, choć bliższe rzeczywistości, ale także głębsze i bardziej drobiazgowe zrozumienie tych dobrze znanych przecież zagadnień. Maciej Witek wychodzi w swoich rozważaniach od poglądu, że Austinowskie rozróżnienie na lokucyjny, illokucyjny oraz perlokucyjny aspekt aktywności językowej stosuje się nie tylko do jednostkowych aktów mowy, ale również do gier językowych: nakierowanych na pewien cel form aktywności, na której strukturę składają się wypowiedzi oraz niewerbalne działania przynajmniej dwóch uczestników. Artykuł przedstawia model zdobywania punktów w grze illokucyjnej. Posunięcia wykonywane w takiej grze definiuje się jako funkcje ze stanów punktacji w stany punktacji, gdzie stanem punktacji na danym etapie gry jest ciąg abstrakcyjnych elementów reprezentujących te aspekty kontekstu, które należy brać pod uwagę, interpretując i oceniając posunięcia wykonywane na tym etapie. Każde posunięcie tego typu zmienia stan punktacji gry illokucyjnej, tworząc m.in. nowe fakty normatywne, rozumiane jako uprawnienia i zobowiązania uczestników interakcji. W końcowej części rozdziału Autor formułuje uwagę metodologiczną dotyczącą roli przedstawionego modelu w badaniach nad aktywnością językową, a także omawia dwa przykłady gier illokucyjnych: dyskurs ustanawiający reguły działania oraz dialog argumentacyjny. * Podobnie jak w przypadku dwóch poprzednich tomów w serii Studia z Metodologii i Filozofii Językoznawstwa (Współczesne językoznawstwo generatywne. Podstawy metodologiczne, 2012; Współczesna filozofia języka. Inspiracje i kierunki rozwoju, 2013), również prace zebrane w niniejszym tomie mają charakter zdecydowanie autorski. Poszczególne rozdziały stanowią istotny wkład do dyskusji, prowadzonej w obrębie językoznawstwa i filozofii, nad pojęciem i statusem zdań i aktów mowy.