Joanna Ślósarska
Poetyka tektoniczna
Łódź 2016
Recenzent: dr hab. Adam Olech Autorka: prof. dr hab. Joanna Ślósarska, prof. zw. w Katedrze Teorii Literatury Instytutu Kultury Współczesnej Uniwersytetu Łódzkiego Projekt okładki: Joanna Ślósarska, Anna Obrębska Zdjęcie na okładce: Joanna Ślósarska Skład i korekty: Anna Obrębska
Łódź 2016
ISBN 978-83-65237-17-0
© Copyright by Joanna Ślósarska © Copyright for this edition by Wydawnictwo Primum Verbum
Wydawnictwo PRIMUM VERBUM ul. Gdańska 112, 90-508 Łódź www.primumverbum.pl
SPIS
TREŚCI
WSTĘP Tektonika sztuki narracyjnej i wizualnej
7
ROZDZIAŁ I „Tekstualna sztuka naprawiania rozdarcia”. Jacques’a Derridy „Prawda w malarstwie” (1978) i José Saramago „O malarstwie i kaligrafii” (1977) 17 1. Jacques Derrida, Prawda w malarstwie — leipsomena
18
2. Jacques Derrida, Prawda w malarstwie — funkcja passe-partout i parergonu 21 3. José Saramago, O malarstwie i kaligrafii — „piszę i jest tak, jakbym malował” (2010: 150)
24
4. José Saramago, O malarstwie i kaligrafii — autobiografia/ autoportret
27
5. Fetysze otchłani i kartusza
31
ROZDZIAŁ II Göbekli Tepe — topografia emotywna Klausa Schmidta
39
1. Göbekli Tepe jako składnik struktury konektywnej
42
2. Droga do temenos
50
3. Stratygrafia kulturowa
56
4. Przodkowie, demony, bogowie?
62
ROZDZIAŁ III „Tam czy tam”, „wtedy czy teraz”, „ty lub on lub my”. („Świder metafizyczny” Kamila Sipowicza)
67
1. Fizyczna i metafizyczna topografia świętej rzeki
71
2. One wiedzą. „Postświdrowe odwierty” i kruszenie masek w wierszu Rzeka
77
3. Poetyka nadrzecznych figur wędrownych w ujęciu Kamila Sipowicza
85
ROZDZIAŁ IV Tektonika żywiołów w „Leksykonie” Czesława Białczyńskiego — „Stworze i zdusze czyli starosłowiańskie boginki i demony”
91
1. Przestrzeń mentalna w Leksykonie jako restytucja i amplifikacja archaicznego toposu żywiołów 95 2. Stworze jako przedmioty mentalne postaciujące żywioły
104
3. Estetyzacja i aksjologizacja toposu żywiołów w Leksykonie
108
ROZDZIAŁ V Między widzeniem, wizualizacją i narracją — tektonika obiektu wizualnego
115
1. Dynamika pamięci komunikacyjnej i kulturowej na przykładzie cyklu obrazków dziecięcych
118
2. Transkrypcja pamięci komunikacyjnej i kulturowej na przykładzie obrazów Ptaki i anioły oraz One
130
ZAKOŃCZENIE Fragmentacja i całość
147
BIBLIOGRAFIA
153
NETOGRAFIA
169
SPIS ILUSTRACJI
172
Pierścień z czarnym obsydianem, artefakt i fot. Joanny Ślósarskiej
45
Słońce (I), fot. Joanny Ślósarskiej
121
Słońce (II), fot. Joanny Ślósarskiej
121
Wieżowiec, fot. Joanny Ślósarskiej
123
Domek, fot. Joanny Ślósarskiej
123
Dziecko, fot. Joanny Ślósarskiej
125
Kobieta, fot. Joanny Ślósarskiej
125
Ptaki i anioły (1989), fot. i obraz Joanny Ślósarskiej
131
One (1980), fot. i obraz Joanny Ślósarskiej
139
Kasztany 2015, fot. Mileny Rosiak
141
TABLE OF CONTENTS
173 SUMMARY
Tectonic Poetics
177
WSTĘP Tektonika sztuki narracyjnej i wizualnej
Terminologiczny kontekst geologii, w relacji do słowników konceptualnych kształtujących aktualnie dyskursy humanistyczne, wpływa na suplementację metafor poznawczych lub analogii związanych z ujmowaniem dynamiki obiektów1. Greckie słowo tektoniké (sztuka budowania), stosowane w geologii2, 1 Paweł Zeidler, rozważając w wielorakim kontekście teoretycznym problem „roli ugruntowanych empirycznie metafor w naukowych programach badawczych”, stwierdza we wnioskach: „podstawowa funkcja metafor w nauce polega na dostarczaniu aparatu pojęciowego, dzięki któremu możliwe jest ustrukturyzowanie danych doświadczenia, pochodzących z badań nad dziedziną pierwotną metafory. Dziedzina wtórna metafory dostarcza nowej konceptualizacji doświadczenia, gdyż umożliwia jego redeskrypcję oraz reklasyfikację, a niekiedy jest jedynym sposobem ujęcia doświadczenia, dzięki czemu możliwy jest dostęp poznawczy do badanej dziedziny przedmiotowej” (2014: 254). 2 Termin „tektonika” stosowany jest również w architekturze, oznaczając konstrukcyjną zasadę budowli. Używany jest także termin przeciwstawny — „atektoniczność” — dla określenia budowli o nielogicznej konstrukcji, w której brak jest wyraźnych podziałów bryły, a także wyrazistej spójności podstawowych części i detali (Szolginia 1992: 158). Zwłaszcza secesja wykorzystywała w architekturze ideę atektoniczności jako zasadę kreowania nowej statyki budowli (Wallis 1974: 149). W krytyce literackiej „architektoniczny styl myślenia” rozwinął J. C. Ransom w 1941 r.
7
ROZDZIAŁ I „Tekstualna sztuka naprawiania rozdarcia”. Jacques’a Derridy „Prawda w malarstwie” (1978) i José Saramago „O malarstwie i kaligrafii” (1977)1
Traktaty o malarstwie Jacques’a Derridy i José Saramago przyjmują formę „dyskursu tektonicznego” tak w formie i edycji przekazu, jak w składnikach tematycznych, w tym — w kształtowaniu i reprezentowaniu podmiotu mówiącego. Rewizje i restytucje prawdy indywidualnego podmiotu stanowią „kryptowy temat” obu badanych tutaj tekstów, przesłaniany analizą „prawdy w/o malarstwie”. W narracjach obu twórców „sztuka tekstualna” ma formę rozbudowanych związków synektycznych, związanych z motywami żył/sznurków/linii czy specyficznych, obrazowych „luster tektonicznych”. Istotną funkcję spełnia w nich także reguła „fałdowanie leksyki” — nawarstwianie i zagęszczenie znaczeń, ich „wypiętrzanie” (antyklina, antyforma), z równoczesną dyslokacją i „zanurzeniem” 1 Rozdział ten stanowi nową, rozszerzoną wersję referatu wygłoszonego podczas Konferencji „Niepomyślane — nie do pomyślenia. Rozpadliny, uskoki i zatory w tektonice dyskursu filozoficznego i naukowego”, org. Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, Zakład Filozofii, 24–25.09. 2015, Częstochowa.
17
ROZDZIAŁ II Göbekli Tepe — topografia emotywna Klausa Schmidta
Bezpośrednim przedmiotem proponowanych tutaj rozważań są narracja i fotografie Klausa Schmidta, zawarte w książce Budowniczowie pierwszych świątyń. Zagadkowy ośrodek kultu myśliwych z epoki kamienia. Odkrycie archeologiczne na Göbekli Tepe (2010)1. Prezentując paleoantropologiczną rekonstrukcję warstwy wzgórza sprzed 10 tysięcy lat, Schmidt podejmuje problem kulturowej reprezentacji miejsca, które jest stopniowo konceptualizowane w ramach zbiorowej wiedzy o stanowiskach archaicznych kultów, z respektowaniem niezupełności i niespójności zarówno materialnego, jak i intelektualnego obszaru badań. Narracyjna i fotograficzna rekonstrukcja odsłanianego ośrodka kultu, jako sfragmentowanego w czasie miejsca antropologicznego, stała się w ujęciu niemieckiego 1 Rozdział ten stanowi nową, rozszerzoną wersję referatu wygłoszonego podczas konferencji Performowanie metapolis, zorganizowanej przez Zakład Dramatu i Teatru Uniwersytetu Łódzkiego, która odbyła się w Łodzi, w dniach 7–8. 12. 2015 r.
39
ROZDZIAŁ III „Tam czy tam”, „wtedy czy teraz”, „ty lub on lub my” („Świder metafizyczny” Kamila Sipowicza)
Swoista językowa stratygrafia sekwencyjna i poszukiwanie krawędzi między przestrzenią zewnętrzną i wewnętrzną, cielesnością i umysłem, światem natury i kultury, składnikami struktury personalnej, dla której wzorem językowym jest wyrażana zaimkami separacja między „mną”, „tobą” i „nim”, jest jednym z istotnym składników poetyki immanentnej Kamila Sipowicza1. W wierszu Tam czy tam (2009: 8, I) z Pieśni solarnych łączy się z ekspozycją sygnatury krawędzi idea „praw grawitacji” — znak poszukiwania wzoru i ściągającego centrum/punktu dla dynamiki i kinestetyki „ja”, w które wsącza się świat: 1 Rozdział ten stanowi zmienioną, rozszerzoną wersję artykułu Nad świętą rzeką Świder (Wiersz „Rzeka” Kamila Sipowicza na tle fizycznej i metafizycznej topografii rzeki Świder w zbiorze „Świder metafizyczny”), w: Wiersz-rzeka, red. M. Jochemczyk, M. Piotrowiak, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2016, s. 103–120.
67
ROZDZIAŁ IV Tektonika żywiołów w „Leksykonie” Czesława Białczyńskiego — „Stworze i zdusze czyli starosłowiańskie boginki i demony”
„Siła, która sprawia, iż w garnku biednej kobiety unosi się i wylewa mleko, jest tą samą, co w ziejącej ogniem górze unosi lawę, rozlewając ją po górskich płaszczyznach [...]. Powiew wiatru, toczenie się wód, dojrzewanie zbóż, falowanie morza, zielenienie się ziemi, lśnienie nieba i migotanie gwiazd uważam za wielkie; wspaniale nadciągającej burzy, rozszczepiających domy piorunów, wichru miotającego pożarem, ziejącej ogniem góry i trzęsienia ziemi, co wstrząsa lądami, nie uważam za większe od tamtych, przeciwnie, uważam je za mniejsze, są bowiem wyłącznie objawem o wiele wyższych praw”. Adalbert Stifter (2009: 20)
91
ROZDZIAŁ V Między widzeniem, wizualizacją i narracją — tektonika obiektu wizualnego
W odróżnieniu od wizualizacji — widzenie to tryb eksplorowania świata (O’Regan, Noë 2008: 141)1. Doświadczenie wzrokowe jest trybem aktywności obejmującej praktyczną wiedzę na temat, możliwych w danym momencie, zachowań i związanych z nimi konsekwencji sensorycznych. Doświadczenie wzrokowe opiera się na wiedzy typu know-how, na posiadaniu umiejętności (O’Regan, Noë 2008: 158).
Łącząc z polaryzacją aktów widzenia i wizualizacji kontekst pamięci komunikacyjnej i kulturowej w interpretacji Jana Assmanna, można zakładać, iż pamięć komunikacyjna bliższa jest aktom i procesom widzenia, wiąże się z praktykami codzienności, implikuje reprodukcję obserwacji, dostarcza szybkich informacji o aktualnym środowisku naturalnym 1 Rozdział ten stanowi rozszerzenie i nowe opracowanie referatu wygłoszonego podczas konferencji „Komunikatywizm — przyszłość nauki XXI wieku”, org. Katedra Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej, Zakład Teorii i Praktyki Komunikacji UŁ, 23–25.11.2015, Łódź.
115
ZAKOŃCZENIE Fragmentacja i całość
W kontekście proponowanych tutaj analiz tekstów można stawiać hipotezę, iż wielostronnie opisane w kulturze współczesnej zjawisko „powszechnego rozbicia, zróżnicowania i fragmentaryzacji” (Tokarska-Bakir 2000: 12) zawiera w sobie fenomen kreowania ładu w chaosie, zwłaszcza wskazywania korelacji stanów rzeczywistości fizykalnej ze stanami psychicznymi podmiotów osobowych. Ponadto, wydłużanie (nakładanie, synchronizacje, luki, retrospektywne uskoki i antycypacje) nieciągłej osi/koła/spirali czasu podlega subiektywnym potencjałom definiowania egzystencji w kategoriach sekwencji ontologicznych sytuacji o niezwykle rozbudowanych, uszczegóławianych charakterystykach. Intensywność doświadczania „moich sytuacji”, w których „ja” — w znaczeniu punktu oglądu — staje się ośrodkiem odniesienia, łączy się z eksploracją stanów języka w ich funkcji opisowej i symbolicznej. Słabe dystynkcje między stanami języka (w tym stanami gramatyki w sytuacjach językowych1, reprezentujących archetypiczne 1
Zdaniem Andrzeja Wójtowicza (2008: 490–491), „ontologia sytuacji jest właściwą ontologią dla języka naturalnego”.
147
BIBLIOGRAFIA
ADAMS P. C., HOELSCHER S., TILL K. E. (EDS.), (2001). Textures of Place. Exploring Humanist Geographies. London, Minneapolis: University of Minnesota Press. ALBEROWA Z. (1983). O sztuce Japonii. Warszawa: WP. ALLEN-COLLINSON J., HOCKEY J. (2001). Runners' Tales: Autoethnography, injury and narrative, „Auto/Biography”, t. 9, s. 95–106. ANDERSON B. (1991). Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso. ARYSTOTELES (1990). O świecie, przeł. A. Paciorek. W: Tegoż, Dzieła wszystkie, t. 2, E. Głębicka, N. Szancer (red.). Warszawa: PWN, s. 569–600. ARYSTOTELES (1992). O pamięci i przypominaniu sobie, przeł. P. Siwek. W: Tegoż, Dzieła wszystkie, t. 3. Warszawa: PWN. ASSMANN J. (2015). Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, przeł. A. Kryczyńska-Pham. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. 153
NETOGRAFIA
AMARNA: ANCIENT EGYPT'S PLACE IN THE SUN (2015). Penn Museum. Accessed January 1, 2014. http://www.penn.museum/sites/amarna/about2.shtml (10. 08. 2015).
BRONIATOWSKI K. (2015). http://www.pkobp.pl/grupa-pko-bankupolskiego/kolekcja-sztuki-pko-banku-polskiego/artysci/karolbroniatowski/ (3.04.2015).
GIEDZ M. (2013). Hasankeyf, miasto, które musi umrzeć. http://fakty.interia.pl/tylko-u-nas/news-hasankeyf-miasto-ktoremusi-umrzec,nId,956134#utm_source=paste&utm_medium=paste &utm_campaign=firefox (10.08. 2015).
HOELZGEN J. VON (1991). Die Schwelle zur Zivilisation. http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-13488582.html (10.08. 2015).
KACZYŃSKI Ł. (2012). Odkrywamy Łódzkie: Park na „Młynku”. http://www.dzienniklodzki.pl/artykul/622791,odkrywamylodzkie-park-na-mlynku,id,t.html (28.08.2015).
169
SPIS
ILUSTRACJI
Pierścień z czarnym obsydianem, artefakt i fot. Joanny Ślósarskiej
45
Słońce (I), fot. Joanny Ślósarskiej
121
Słońce (II), fot. Joanny Ślósarskiej
121
Wieżowiec, fot. Joanny Ślósarskiej
123
Domek, fot. Joanny Ślósarskiej
123
Dziecko, fot. Joanny Ślósarskiej
125
Kobieta, fot. Joanny Ślósarskiej
125
Ptaki i anioły (1989), fot. i obraz Joanny Ślósarskiej
131
One (1980), fot. i obraz Joanny Ślósarskiej
139
Kasztany 2015, fot. Mileny Rosiak
141
172
SUMMARY Tectonic Poetics
The monograph discusses the problem of cognitive context of geology and “relational geography” in relation to the postmodern humanist discourses. This problem is analyzed based on the examples of language and visual artistic texts and in the philosophy of art and literary research methodology. The concepts such as “deformation”, “multilayerness”, “metamorphycity”, “folds”, “faults”, “dislocations”, “breaks”, “crevices”, “cracks”, and “a series of deviations and modulations” are currently the borderline of the geological and humanistic discourse. In geology these concepts refer to the causes, the course and consequences of the deformations of lithosphere. In arts they define artistic practice and in methodology are used as the components of analysis and interpretation of cultural texts. Geological discourses have impact on the supplementation of cognitive metaphors or analogies associated with the presentation of the dynamics of objects. The conceptual, visual and linguistic models of the stratified objects which one can manipulate, crush, connect edge to edge, experience as the foundation or extended body replace the antique 177
Poetyka tektoniczna
and modern cosmographies that use the concept of a functional whole which dominated until the late nineteenth century. The postmodern, corrugated semiotic object which is full of faults is suspended between its constitutive structure, and chaos and dysfunctionality. It acquires the features of a spatio-temporal non-closureness and discontinuity. Tectonic discourse classifies such states of syntax and lexis as accumulation of lexemes leading to their ambiguity, paradigmatic nature or the formation of the network relationships between the characters. The practice of disorder, contingency, illegibility and dysfunctionality while using the language is synchronized with the philosophy of the environment and the changes in modelling the “I” figure, leading to a ritualized communication ceremony based on the consent (“yes”) for the grammar of dystrophy. The “identity tectonics” of the subject constructed as a cognitive subject and the subject of creative actions within the tectonic discourse is characterized by the peculiar, fragmented ignorance (propositional and non-propositional), resulting both form the discontinuities / faults of lexis, as well as from the object of representations, which may be expressed as an artifact of an extinct civilization or an object with the properties unrecognized/unrecognisable for various reasons. The problem of cognitive gaps in the competences of the subject emphasizes the process of oscillation between antinomy and anomie to which an individual striving to maintain a relatively stable balance and rational orientation in an unstable external and internal environment is subordinated. The subject of the analyses in subsequent chapters of the monograph are the narrative texts by Jacques Derrida (La vérité en peinture), José Saramago (Manual de Pintura e Caligrafia), Klaus Schmidt (Sie bauten die ersten Tempel. Das rätselhafte Heiligtum der Steinzeitjäger. Die archäologische Entdeckung am Göbekli Tepe), Kamil Sipowicz (Świder metafizyczny), Czesław 178
Summary
Białczyński (Stworze i zdusze czyli starosłowiańskie boginki i demony. Leksykon), and a collection of the children's street chalk drawings and two paintings (Ptaki i anioły and One). Specific problems addressed in the monograph include among others: the concept of communication and cultural memory (Jan Assmann), geopolyphony, relational geography, geopoetics, emotive geography (Irit Rogoff, Elżbieta Rybicka, Piotr Piotrowski), creation, representation and experience of the “place”, chronotopy (Michel Foucault, Marc Augé, Bernhard Waldenfels), tectonic identity of the subject (Ewa Rewers), the texture of a visual object, creative stratification within the framework of symbolic communication (Herbert Blumer), Imagined Communities (Benedict Anderson), social field as a space to exchange local and global arguments, including individual and collective artistic and scientific discourses (Bruno Latour, Pierre Bourdieu). The Conclusion discusses the problem of creating the hidden rules of continuity of cultural texts from the point of view of the aesthetic, cognitive and axiological aspects. These rules express the tension, and at the same time – paradoxically – “stable dynamics” and consistency of the images of the world. In juxtaposition to the fragmented objects (the narrative and visual ones) one can find individual perspectives and points for the examination of reality (including the anamorphic ones) which replace the objectified, classic order models for the ontological situations formulated in the mythological, philosophical and physical cosmohgraphies.
179