Barbara Bogołębska
RETORYKA, GENOLOGIA I STYLISTYKA TEKSTÓW LITERACKICH I DZIENNIKARSKICH
Łódź 2015
RECENZENT prof. dr hab. Jerzy Smulski
Łódź 2015
ISBN 978-83-62157-97-6
© Barbara Bogołębska © Wydawnictwo Primum Verbum
Wydawnictwo PRIMUM VERBUM ul. Gdańska 112, 90-508 Łódź e-mail: wydawnictwo@primumverbum.pl www.primumverbum.pl
Moim Kochanym Zosi, Ewie, Pawłowi i Jasiowi
SPIS TREŚCI Słowo wstępne
7
I. Wokół greckich ćwiczeń retorycznych
9
II. Progymnasmata i afekty w Prusowskiej teorii twórczości literackiej
16
III. Poetyka liberatury, czyli o wielości wersji tekstu i generowaniu nowych sensów
26
IV. Retoryka kultury w ujęciu Umberta Eco. Od teorii do zastosowań
35
V. Przekraczanie granic publicystyki i literatury na przykładzie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
45
VI. Retoryczność reportaży historycznych Włodzimierza Kalickiego
52
VII. Poetyki i podręczniki praktycznego pisania
62
VIII. Od rzemieślnika do artysty. Sztuka pisania w mediach
73
IX. Retoryka wojenna w książce Krzysztofa Millera ― 13 wojen i jedna
86
X. Felietony popularyzujące muzykę w ujęciu retorycznym (Piotr Wierzbicki, Andrzej Chłopecki)
94
XI. Pisarski idiolekt Wojciecha Tochmana
104
XII. Reportaże współczesne i historyczne Małgorzaty Szejnert
113
XIII. Konstrukcja XX-wiecznych reportaży na wybranych przykładach
121
XIV. Edytoriale i reportaże ks. Adama Bonieckiego jako przekazy retoryczne
130
XV. Świat odmienności kulturowo-językowej Romów, utrwalony w reportażach i wspomnieniach
138
XVI. Przenikanie się dyskursów dziennikarskich i medialnych
147
Bibliografia
158
Indeks osób
162
Indeks rzeczowy
165
SŁOWO WSTĘPNE Studia pomieszczone w tomie wyrastają z klasycznych ćwiczeń retorycznych (będących antecedensem form wypowiedzi), których zastosowaniem i zarazem rozwinięciem są przekazy literackie i dziennikarskie (medialne), rozpatrywane w wymiarze genologicznym i stylistycznym. Rozważania w pierwszej kolejności obejmują zagadnienia historyczne, następnie zaś współczesne, ujęcia teoretyczne i praktyczne realizacje tekstowe. Przedstawione w książce szkice zostały zogniskowane na związkach publicystyki i literatury (tzw. „literackość” dziennikarstwa) oraz badaniach siły perswazyjnej retorycznych zabiegów pisarskich, zwłaszcza z kręgu non-fiction. Na tym tle opisany został wkład w sztukę dziennikarską wybranych autorów, reprezentujących różne jej odmiany specjalistyczne. Wypada mieć nadzieję, że wielość podnoszonych wątków (retorycznych analiz wypowiedzi medialnych i dziennikarskich oraz obecnych w nich kulturowych odniesień), jak również ich interdyscyplinarne ujęcie spotkają się z zainteresowaniem czytelników.
7
I WOKÓŁ GRECKICH ĆWICZEŃ RETORYCZNYCH „ [...] progymnasmata zostały wynalezione w pierwszym rzędzie po to, abyśmy wyćwiczeni najpierw na nich potrafili dzięki temu podjąć się następnie opracowania skończonych mów” Mikołaj z Myry1
Monumentalna edycja Progymnasmatów ― w opracowaniu, przekładzie i z komentarzami Henryka Podbielskiego ― prezentuje teksty pięciu autorów wstępnych ćwiczeń retorycznych: Teona z Aleksandrii, Hermogenesa, Aftoniusza Sofisty, Mikołaja z Myrny i Libaniosa (najbardziej rozbudowany podręcznik), powstałe od I do V w. po Chr. Przeznaczone były przede wszystkim dla uczniów, ale także (w przypadku podręcznika Teona) dla nauczycieli retoryki. Ćwiczenia te miały charakter propedeutyczny w nauczaniu retoryki: gramatyczno-logiczno-argumentacyjny. Uczyły kultury słowa mówionego i pisanego, odpowiadały sposobom wypowiadania się. Poszczególne traktaty obejmowały 12–15 form. Niektóre z nich występowały u wszystkich autorów, wzajemnie się uzupełniając, inne ― tylko u niektórych: głośne czytanie, parafraza, poprawianie, prozopopeja, sprzeciw, słuchanie recytacji ― u Teona; propozycja ustawy ― 1
Progymnasmata. Greckie ćwiczenia retoryczne, oprac. i tłum. H. Podbielski, Lublin 2013, s. 258.
9
Retoryka, genologia i stylistyka...
jedynie u Hermogenesa; refutacja ― u Aftoniusza. Libanios podawał wiele przykładów ilustrujących progymnasmata, np. 41 w przypadku opowiadania. Zwykle autorzy definiowali formę wypowiedzi i ilustrowali ją przykładami. Ćwiczenia łączyły trzy pierwsze części retoryki (inventio, dispositio, elocutio). Realizowały zasadę sformułowaną przez Teona, iż „rzeczy najłatwiejsze wyprzedzają [...] naukę trudniejszych”2 i że są „fundamentami każdej postaci słownego dyskursu”3. Przyjrzyjmy się szczegółowym propozycjom ćwiczeń, które ― jak pisał Podbielski ― uczniowie przyswajali metodą mimetyczną. BAJKA Uznawana była za najprostszą z form i oznaczała „opowieść nieprawdziwą obrazującą prawdę”4. U Mikołaja z Myrny bajka była określana jako przypowieść, alegoria. Bajki traktowały o zwierzętach, ludziach, jak i „rzeczach niemożliwych”. Zawierały pouczenie, czyli „pożyteczną naukę”, były perswazyjne („budziły przekonanie”). Morał pojawiał się albo na początku tekstu (uprzedzający), albo na końcu. Aftoniusz dzielił bajki w charakterystyczny, triadyczny sposób na: rozumne (bohaterami ― ludzie), etyczne (zwierzęce) i mieszane (występowali ludzie i zwierzęta). Libanios zwrócił uwagę na tkwiący w istocie bajki paradoks: jednocześnie była „fałszywa” i przedstawiała prawdę. Zalecano w nich styl prosty, naturalny, nieozdobny, jasny. CHARAKTERYZOWANIE Autorzy ćwiczeń nazywali je naśladowczym przedstawieniem charakteru (wypowiedzi) danej postaci. W ramach tej formy wyodrębniali przedstawienia etyczne (czyli wyrażające charakter, dominanta etosu), patetyczne (z dominacją doznań ― patosu) i mieszane (elementy etosu i patosu). W traktacie Libaniosa znajdujemy przykłady typu: „Jakie słowa powiedziałaby Andromacha na wieść o śmierci Tamże, s. 49. Tamże, s. 71. 4 Tamże, s. 69. 2 3
10
Wokół greckich ćwiczeń retorycznych
Hektora?”5. Proponował nawet po dwa przykłady „dla tej samej postaci” i na „ten sam temat”. CHREJA (ANEGDOTA, GNOMA, WSPOMNIENIE) Jedni autorzy wyodrębniali gnomę, inni łączyli obie te formy. Chreja była to zwięzła wypowiedź lub czyn, przypisany osobie lub ― jak w przypadku gnomy ― wyrażająca ogólne prawdy bezosobowa forma słowna, np. „Bogactwo może nas czynić również filantropami”6. Istotnym kryterium wyodrębnienia formy była jej pożyteczność w życiu (pouczenie moralne i kontakt z myślą mędrców). Z tą radą lub zachętą do czegoś pożytecznego dla życia wiązał się topos z autorytetu. Retorzy wyróżniali trzy główne odmiany: chreja ― powiedzenie (słowna), chreja ― czyny i chreje mieszane. EKFRAZA ― OPIS Zdaniem retorów, był to szczegółowy opis ― „który w sposób wyrazisty stawia nam przed oczy przedstawianą rzeczywistość” 7. Opisy dotyczyły: ludzi, zwierząt, wydarzeń (np. wojny), miejsc i czasu (np. pory roku, święta). Aftoniusz wprowadził jeszcze podział na opisy proste i złożone. Ekfrazy oznaczały proste przedstawianie faktów, pozbawione opinii. Cechować je miała jasność i wyrazistość, przede wszystkim zaś ― unaocznienie przedstawianych rzeczy. Hermogenes ponadto zalecał dostosowanie środków wyrazu do przedmiotu opisu ― zgodnie z zasadą stosowności. Mikołaj z Myrny przeciwstawiał ekfrazę opowiadaniu, różnice widząc w szczegółowości przedstawienia. OPOWIADANIE ― NARRATIO Była to „wypowiedź przedstawiająca sprawy, które zaistniały lub jakby zaistniały”8. Opowiadanie obejmowało: osobę, czyn, miejsce Tamże, s. 486. Tamże, s. 153. 7 Tamże, s. 96. 8 Tamże, s. 75. 5 6
11
Retoryka, genologia i stylistyka...
i czas czynności, sposób dokonania czynności, przyczynę tych rzeczy. Miało ono odpowiadać trzem zasadom: jasność ― zwięzłość ― wiarygodność. Hermogenes porównywał opowiadanie z opowieścią jako formą krótszą i dotyczącą „jednej rzeczy”. Wśród rodzajów opowiadań wyróżniano: mityczne, fikcyjne (dramatyczne), historyczne, polityczne i prywatne. Wśród podanych przez Libaniosa 41 przykładów opowiadań mitycznych były też różne wersje („inaczej”). POCHWAŁA I NAGANA Formy te występowały łącznie lub oddzielnie. Pochwała (enkomion) jako ćwiczenie ― „to mowa odsłaniająca wielkość chwalebnych czynów i innych zasług jakiejś określonej osoby”9. Dotyczyła osób żyjących, zmarłych („mowa nad grobem”), bogów (hymn). Można było opiewać „dobra” duszy, charakteru, ciała i zewnętrzne. W pochwałach wykorzystywano sądy sławnych ludzi (topos z autorytetu, z przykładu i świadectw). Można też było chwalić „rzeczy nieożywione”, np. mądrość. Hermogenes porównywał pochwałę z „chwalbą”― ta druga forma była znacznie krótsza. Z kolei według Aftoniusza panegiryk jest utworem krótkim, zaś pochwała ― formą „artystycznie rozwiniętą”. Nagana była przeciwieństwem pochwały, była to „wypowiedź pokazująca przynależne komuś (czemuś) wady”10, czyli krytykująca te same rzeczy, które mogą być przedmiotem pochwały. PODWAŻANIE I POTWIERDZANIE ARGUMENTÓW Podkreślano wagę tych ćwiczeń w sztuce retorycznej. Łączono je lub rozdzielano. Obalanie sprawy i uzasadnianie słuszności odnosiło się do „rzeczy otwartych na argumentację obydwu stron” 11. Jak podkreślał Mikołaj z Myry, dotyczyły one zdań umożliwiających wiarygodną argumentację „za” i „przeciw”. Zazwyczaj ćwiczenia tego typu Tamże, s. 103. Tamże, s. 205. 11 Tamże, s. 154. 9
10
12
Wokół greckich ćwiczeń retorycznych
i podane przykłady stwierdzały, czy coś jest prawdopodobne, uzasadnione, czy też niewiarygodne. PORÓWNANIE (OCENA PORÓWNAWCZA) Porównywanie dotyczyło postaci, rzeczy, czynów i miało na celu „ustalenie prostej wyższości wśród zasług”12 (co jest lepsze lub gorsze). Wśród sposobów komponowania tej formy wypowiedzi autorzy podręczników wskazywali: osobne przedstawianie każdego z porównywanych elementów lub ich połączenie. W tej wypowiedzi oceniającej zestawiać można było rzeczy podobne lub różne oraz mniejsze z większymi. Aftoniusz łączył porównanie z podwójną pochwałą bądź naganą. PRAWO (WPROWADZENIE, STANOWIENIE) Przedmiotem tego ćwiczenia z kręgu praktyki wymowy politycznej było wnoszenie i ustanawianie praw, rozumianych jako postanowienie natury politycznej. Retorzy podkreślali, że gdy prawa są wprowadzone ― występujemy przeciwko nim i je podważamy albo bierzemy je w obronę i potwierdzamy („za” wprowadzeniem i „przeciw”). Przy okazji stawiano też pytanie, czy ustalone prawo jest sprawiedliwe dla wszystkich obywateli. Wskazywano na różnice pojęć „dekret” i „prawo”, podobnie jak „uchwała” i „prawo”. Uwzględniano prawa o wymiarze powszechnym i prywatnym. TEZA (KWESTIA OGÓLNA) Było to ćwiczenie dialektyczne w argumentacji racjonalnej, przydatne w debatach. Teza oznaczała ― „słowne dociekanie, zawierające kontrowersję, bez określenia osób i jakiejkolwiek okoliczności”13, wypowiedź rozpatrującą jakiś dyskutowany problem. Formę tę zestawiano z toposem ― o ile teza dotyczyła rzeczy kontrowersyjnej, o tyle topos 12 13
Tamże, s. 108. Tamże, s. 110.
13
Retoryka, genologia i stylistyka...
był amplifikacją rzeczy powszechnie uznanej. W ćwiczeniu tym zamiast opowiadania stosowano główne punkty wywodu, np. czy teza jest możliwa do realizacji, słuszna, pożyteczna i stosowna. Wyróżniano tezy teoretyczne (np. czy światem kieruje opatrzność bogów?) i praktyczne (np. czy należy się żenić?); proste i złożone (podwójne, np. czy lepiej zajmować się rolnictwem, czy handlem morskim?). O ile teza oznaczała kwestię ogólną (np. czy należy obwarowywać miasta?), o tyle hipoteza ― szczegółową (np. czy w obliczu zagrożenia perskiego Sparta powinna obwarowywać swe miasta?). Ćwiczenie to zwykle kończyło się leksemem: „a zatem…” czy „podsumowując…”. TOPOS (MIEJSCE WSPÓLNEGO ODNIESIENIA) Był to retoryczny argument, „punkt wyjścia” dla argumentowania, „wyrażenie językowe powiększające jakiś uznany czyn”14. Wyróżniano toposy proste (pojedyncze) i złożone (podwójne). INNE ODMIANY ĆWICZEŃ Teon wyróżniał też prozopopeję (dramatyzowanie). Definiował ją jako „wprowadzenie postaci, której przypisuje się słowa niepodważalnie stosowne”15. Te cudze słowa będące tworem autorskiej imaginacji miały zastosowanie w fikcyjnych przemówieniach i listach. Ćwiczenie to, jak twierdził, było ukierunkowane na charakter (ethos) i uczucie (pathos). Retor uwzględniał także głośne czytanie i jego przedmiot. Oznaczało ono wygłoszenie pisanego tekstu. Wymieniał ponadto słuchanie recytacji. Była to wprawka ćwiczeniowa do opanowania pamięciowego wygłaszanego tekstu. Opisał również parafrazę (metafrazę), czyli wyrażanie tych samych myśli w innej formie. Odmianami tej przeróbki były: forma ze względu na składnię, zmianę trybu, dodawanie, odejmowanie i zastąpienie. Możemy ― jak pisał ― mowę Lizjasza wyrazić w stylu Demostenesa. 14 15
Tamże, s. 92. Tamże, s. 99.
14
Wokół greckich ćwiczeń retorycznych
U Teona znajdziemy też poprawienie, czyli czynność uzupełniającą to, czego brakowało „w myśli lub wysłowieniu”. Wyodrębniony przez retora sprzeciw podważał wiarygodność innej wypowiedzi. Hermogenes wśród ćwiczeń zamieścił propozycję ustawy i określił kryteria wnoszonej ustawy. * Ćwiczenia retoryczne, jako swoiste gatunki mowy kompozycyjnie w niej usytuowane, były wobec siebie komplementarne, wzajemnie się przenikały. Jedne z form miały na względzie cel moralny, inne uczyły tworzenia poprawnego tekstu i sprawności językowej czy też uzasadniania tezy, a więc umiejętności argumentacyjnej. Ćwiczenia znacznie wykraczały poza dydaktykę retoryczną ukierunkowaną na mowę, rozmowę, dyskusję, korespondencję, sięgały np. po problematykę filozoficzną. Obok teorii retorycznej, zwięzłych, modelowych przykładów w zbiorach ćwiczeń retorycznych odnajdujemy rozbudowane wykładnie (tzw. rozwinięcia), np. chreja u Libaniosa. Dla jednych autorów kolejność prezentacji wstępnych ćwiczeń retorycznych była istotna, dla innych ― nie. Proponowane podziały w obrębie ćwiczeń nie były rozłączne, zawsze pojawiały się formy mieszane. Ćwiczenia przypisywano konkretnym rodzajom mów. Niektóre z nich miały charakter częściowy (wchodziły w skład innych form), inne zaś ― całościowy. Przykłady progymnasmatów (z mitologii, literatury, historii, życia codziennego) u różnych autorów często się powtarzały. Jak pisał Podbielski ― „Należą one [...] do wspólnego dziedzictwa wypracowanych w tym zakresie przez szkoły retoryczne rozwiązań”16.
16
Tamże, s. 173.
15