TWÓRCA I ODBIORCA POEZJI w erze multimediów 2 by Primum Verbum

Aniela Książek-Szczepanikowa

TWÓRCA I ODBIORCA POEZJI w erze multimediów

Łódź 2016

Recenzent: prof. dr hab. Beata Kędzia-Klebeko

Łódź 2016

ISBN 978-83-65237-15-6

Wydawnictwo PRIMUM VERBUM ul. Gdańska 112, 90-508 Łódź www.primumverbum.pl

PROLOG

Trzeba być mistrzem w nurkowaniu, Aby wydobyć skarb na światło dzienne1.

Ulubiony przez filozofa cytat z Platona. Phänomenologischer und Semantischer Zugagng zu Celan, [w:] H.-G. Gadamer, Gesammelte Werke, B. 9. Tubingen 1993, s. 469.

H.-G. Gadamer pyta –

Kim jestem ja, kim jesteś Ty? „Poeta przekazuje coś temu, kto umie tego słuchać i gotów jest wysłuchać. Niejako szepcze mu na ucho, a czytelnik, zamieniony w słuch, na koniec skinie mu głową. Zrozumiał… [...] Tylko najcichsze słowo odtwarza jeszcze wspólnotę Ja i Ty, i w ten sposób przywołuje człowieczeństwo”2. H-.G. GADAMER – CZY POECI UMILKNĄ?

Odpowiadają – wierne sztuce słowa: Joanna Kulmowa Róża Czerniawska-Karcz 2

H.G. Gadamer, Czy poeci umilkną, oprac. Janusz Marganwski, Bydgoszcz 1998, s. 41.

SPIS TREŚCI PROLOG ....................................................................................................3 WPROWADZENIE .............................................................................9 CZĘŚĆ PIERWSZA...................................................................................13 Joanna Kulmowa – Ballady i zaśpiewy ..............................................13 Tekst odbiorczy. O mitologii i o Biblii współcześnie ........................15 Z pozycji hipostazy ..........................................................................34 CZĘŚĆ DRUGA........................................................................................37 Róża Czerniawska-Karcz – Twórczość młodych poetek szczecińskiego oddziału ZLP ....................................................................................37 Recenzje ...........................................................................................39 EPILOG wpisany w biogramy .................................................................61 JOANNA KULMOWA .....................................................................63 RÓŻA CZERNIAWSKA-KARCZ ......................................................63 BIOGRAMY najmłodszych ..............................................................64 ANEKS .....................................................................................................67 Bibliografia.......................................................................................74

WPROWADZENIE Między poetyckim „Ja”, które mówi, i „Ty”, do którego mowa się zwraca, zaciera się różnica. „Ja” może oznaczać zarówno poetę, jak i każdego z nas, „Ty” odbiorcę konkretnego lub wirtualnego3. H.-G. Gadamer

Walka słowami o słowa U schyłku XX wieku (1970) Hans-Georg Gadamer wyraził troskę o poezję pod wpływem zjawisk językowych, ujawnionych ostatecznie i sprecyzowanych w netspeak. Filozof, bliski wówczas stulecia, współtwórca hermeneutyki i badacz poezji, nie bez powodu zadumał się nad losem języka w funkcji artystycznej, kiedy słowo dźwięczy, fascynuje nowym, bogaci samo siebie i aktywizuje myślenie odbiorcy. Komunikatywność, istotna w procesie rozumienia tekstów, zbliżyła się w jego hermeneutycznej teorii do szczytowego punktu – rozumienia sztuki słowa – jak każda sztuka rządzącej się prawami ego. „Ja i Ty”, twórca i odbiorca właśnie w poezji stają wobec trudności pokonania siebie dla wzajemnego zrozumienia. Walczą słowami o słowa, które ujawniają swoją siłę sprawczą. Na przykładzie trudnej poezji Paula Celana Gadamer zgłębia artyzm przesłań, mierzy „temperaturę uczuć”, obcość nowoczesnego i możliwości „oswajania” słów, stawiając jednocześnie niełatwe zadania odbiorcom, a przede wszystkim tłumaczom. Ewidentnym 3

H.-G. Gadamer, Czy poeci umilkną, op. cit., s. 70–71.

TWÓRCA I ODBIORCA POEZJI w erze multimediów 2

przykładem zwycięskiej walki z trudnościami są bowiem przekłady poezji na język ojczysty czytelnika. To one „obcość nowoczesnego świata” zdolne są „witać jako coś swojskiego”. Podejmują ten wysiłek również polscy tłumacze liryków Celana, biorąc pod uwagę słowa Gadamera: Celan dał z siebie wszystko. Toteż domaga się wszystkiego od nas, domaga się często więcej, niż możemy z siebie wykrzesać4. Jak sprostać takim wymaganiom czytelniczym również w przypadku innych dzieł poetyckich? Twórczość Celana jest tylko wymownym przykładem trudności. Jak pokonać „zapaść czytelniczą”, np. w naszych szkołach? „Schematyczna obróbka dzieł literackich”, o czym wspomina Witold Bobiński, to już konsekwencja innych, dobrze już zadomowionych zjawisk kultury języka, zagubionego w przekazie multimedialnym5. Dostrzegana obecnie niedostateczna znajomość polszczyzny i nieporadność w posługiwaniu się językiem naszych przodków utrudnia niekiedy właściwe rozumienie najprostszego tekstu. Literatura, a szczególnie poezja, pozostaje na dalekiej pozycji. Obserwujemy niemal powszechne niedocenianie słownictwa polskiego, przy jednoczesnym przecenianiu obcej mowy. Nie dociera do wielu fakt, że od wczesnego dzieciństwa bogacimy nasz ojczysty słownik, poznajemy gramatykę i brniemy przez meandry stylistyki, aby zdobyć umiejętność porozumiewania się w mowie i piśmie. Nie wykluczają tych umiejętności próby opanowania języków obcych, ale w dalszej kolejności. Dopiero znajomość polskiej mowy w stopniu dostatecznym pomaga, na zasadzie kontrastów i porównań, w obcojęzycznych kolokwialnych dialogach, a także w odczytywaniu tekstów, zbliża do swoistości tego, co nieznane. Z zasobów wiedzy o języku ojczystym czerpiemy nieświadomie, często niedostatecznie. Jak to zmienić, jeśli pozostajemy już poza obowiązkowym kształceniem? 4 5

Ibidem. Sens i zasłanianie sensu w poezji Paula Celana, s. 180. Patrz: „Tygodnik Powszechny” nr 50 (3309) 2012.

WPROWADZENIE

Język ojczysty w szkołach bywa obecnie traktowany gorzej niż języki obce. Może by uczyć polskiego po angielsku – żartują studenci polonistyki6. Maturzyści natomiast są przekonani, że z polskim jakoś sobie poradzą, mając na uwadze również polską literaturę, niedocenianą, podobnie jak język. Od nich dowiadujemy się na przykład, że pozytywiści europejscy są wspaniali, a Sienkiewicz nie wiadomo czemu otrzymał Nagrodę Nobla. Młodzieżową niechęć do polszczyzny, ukrywaną lub nie, trudno porównać z lekceważeniem tego, co polskie w minionych wiekach, kiedy np. francuszczyzna była wyróżnikiem pozycji społecznej. Wtedy to wyróżnienie dotyczyło warstw uprzywilejowanych – dziś język angielski nobilituje i przygotowuje do godnego życia – wszystkich. Tylko niesprawni językowo pozostają na społecznym marginesie, przy czym dyskwalifikacja powoduje przykre konsekwencje: trudniej o pracę, o prestiż społeczny i towarzyski. Co gorsza, umiłowanie obcego wywołuje krytykę, a nawet zwykłe kpiny z polskości, reprezentowanej, między innymi, przez kulturę językową. Szkolny, programowy patriotyzm pozostaje w związku z tym narodową formalnością. Przywołajmy zatem poezje twórców, wiernych Gadamerowskiemu postrzeganiu „Ja” i „Ty”. Spróbujmy zbliżyć czytelnikom ballady Joanny Kulmowej, a także wybrane liryki młodych szczecińskich poetek, zrecenzowane przez Różę Czerniawską-Karcz, wydane dzięki szczecińskiemu oddziałowi Związku Literatów Polskich. Podsumowanie, wsparte biogramami poetek, wskaże różnice i zbliżenia pokoleniowe, które często nie otrzymują właściwego oświetlenia w krytyce literackiej, a co więcej – dyskwalifikują poezję jako sztukę prezentacji świata twórcy i odbiorcy. Uzależnienie „życia tekstu” od czytelnika ciągle jeszcze bywa niedoceniane, jakkolwiek dzieła literackie mają zawsze jeden określony adres odbiorcy – człowiek! 6 Zdania napisane kursywą dotyczą wypowiedzi studentów (w ankietach) na temat ochrony języka ojczystego. Badania statutowe, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, 2012, wcześniej: Akademia. Podlaska.