Aniela Książek-Szczepanikowa
TWÓRCA I ODBIORCA POEZJI w erze multimediów 3
Łódź 2017
Recenzent prof. US Katarzyna Krasoń
ISBN 978-83-65237-39-2
© Copyright by Aniela Książek-Szczepanikowa © Copyright for this edition by Wydawnictwo Primum Verbum
Wydawnictwo PRIMUM VERBUM ul. Gdańska 112, 90-508 Łódź www.primumverbum.pl
SPIS TREŚCI PROLOG..............................................................................................................5 OD AUTORKI........................................................................................... 7 WIEKOM NA PRZEKÓR.............................................................................. 11 BALLADY I ZAŚPIEWY................................................................................ 19 EPILOG poszukiwany.................................................................................... 65 LEKTURA.......................................................................................................... 67
PROLOG
H.G. Gadamer pyta – „Kim jestem ja, kim jesteś Ty?”1
Odpowiadają – Joanna Kulmowa i Czytelnicy na drodze poszukiwań
H.G. Gadamer fragt: Wer bin Ich, wer bist Du? Komentarz do cyklu wierszy Celana – Atemkristall, 1986. 1
5
OD AUTORKI
Któż zgłębi, jakie doświadczenia i umiejętności przenikają z życia cywilizacji technicznej do budowli słownych (poezja) i są w nie wplecione tak, że przemożną obcość nowoczesnego świata nagle spotykamy i witamy we własnym domu jako coś swojskiego2.
Gadamer zgłębia artyzm przesłań3 na przykładzie trudnej poezji Paula Celana. Mierzy „temperaturę uczuć”, obcość tego, co nowoczesne, i możliwości „oswajania” słów, stawiając jednocześnie niełatwe zadania odbiorcom, a przede wszystkim tłumaczom. Ewidentnym przykładem zwycięskiej walki z trudnościami są przekłady poezji na język ojczysty czytelnika. To one „obcość nowoczesnego świata” zdolne są „witać jako coś swojskiego”. Podejmują zatem ten wysiłek również polscy tłumacze liryków Celana, biorąc pod uwagę słowa Gadamera: „Celan dał z siebie wszystko. Toteż domaga się wszystkiego od nas, domaga się często więcej, niż możemy z siebie wykrzesać”4. W tym opracowaniu nie chodzi o zrozumienie poezji trudnej, ani o jej przekłady na języki obce, nawet z pozycji hipostazy, ale o dalszy etap czytelniczych zmagań z poetyckim tekstem, który okazuje się wyjątkowo aktywny twórczo w nowych warunkach kulturowych. O jaką aktywność chodzi? O spoty i budowle hipertekstowe, które H.G. Gadamer: Czy poeci umilkną, tłum. M. Łukasiewicz, oprac. J. Margański, Bydgoszcz 1998, s. 42. 3 H.G. Gadamer: Wer bin Ich Und Wer bist Du, [w:]Verstummen die Dichter, tłum. M. Łukasiewicz, Tubingen 1998. 4 Ibidem, Sens i załamanie sensu w poezji Paula Celana, s. 180. 2
7
TWÓRCA I ODBIORCA POEZJI w erze multimediów 3
nicią problematyki, i nie tylko, wiążą konstrukcje zbiorów, wprowadzając na miejsce tomu poezji – poezję tomu… Joanna Kulmowa lubiła i lubi eksperymentować. Już we wczesnych jej tomikach, nawet w tych przeznaczonych dla dzieci, wspomniane powiązanie konstrukcyjne jest dostrzegalne, chociaż nie wydaje się istotne (Niebo nad miastem, Kto?, Błękit). Zaskoczeniem dla zainteresowanych jej poezją jest tom Ballady i zaśpiewy. Pięknie wydany, ozdobiony okładką pochodzącą z rąk samego Dudy-Gracza, budzi zainteresowanie terminem nieznanym – zaśpiewy – i układem treści przypominającym rozdziały w prozie. Osiem części i ich treść zmuszają do przemyśleń: czy to zbiór poezji? Czy też poezja tomiku jako przedmiotu wypowiedzi, gdyż on sam jako swoista całość tworzy tekst przedstawień poetyckich? Wydaje się, że dla celów ważniejszych niż sam układ prezentuje ballady i teksty balladopodobne, połączone w konstrukcyjną całość. Czy można mówić o nim jako o poetyckim hipertekście? Ballady z ich tematyczną różnorodnością zapowiadają treści, ale zaśpiewy, pozornie drugoplanowe, stanowią wyraźną linię problematyczną, emocjonalną i odmienną formalnie. Prowokują aktywny odbiór swoistym artyzmem – dźwiękiem i znaczeniem słów, wielorakim wybrzmieniem ironii, satyry, ludowości, „metafizyki prowincjonalnej”, oryginalnością w każdym calu i bogactwem obserwowanych zjawisk. Czytelnikowi sam narzuca się tekst odbiorczy dzięki powtórzeniom, refrenom czy mocno akcentowanym końcówkom poszczególnych wierszy. Ostatni zaśpiew – Piosenka pograniczna, podsumowuje całość układu zdumiewającym artyzmem prostych słów: „już nigdy, już wcale!”. Nie dzielić, nie krzywdzić ani mrówki, ani trawy, ani drzewa, ani człowieka. Mamy zatem „poezję tomu” – czym powinna się szczycić poetka, która hipertekst obłaskawiła i pokonała. Celem autorki opracowania jest uzasadnienie słuszności postawy Joanny Kulmowej, przyjmującej założenie, od początku swej twórczości, że tekst literacki żyje wyłącznie dzięki odbiorcy. Jest nim czytelnik wirtualny, możliwy, mogący zaistnieć, jakkolwiek autor ma na uwadze rzeczywistość, w której tworzy. Dlatego właśnie, pisząc dla dzieci, poetka miała na względzie splot dziecięctwa z dorosłością. Nie zważała na różnice osobowe – człowiek to zarówno Dedal, jak i Don Kichot, mieszkaniec starożytnej Troi i miasta 8
OD AUTORKI
dwudziestowiecznego. Pierwiastek ludzki dostrzegała zarwno w żołnierzyku drewnianym, w grenadierze wiernym zabijaniu, w matce Meleagera i Matce Chrystusa, jak i w samym Jezusie Chrystusie zbawiającym świat poprzez nieprawdopodobne cierpienie. Czy to chaos? Przeciwnie – swoją postawą twórczą, wybiegającą po stopniach czasu w daleką przyszłość wirtualną, akcentuje poetka wierność człowiekowi i człowieczeństwu wszech czasów. Balladowość zrodzona w romantyzmie okazuje się narzędziem wyjątkowo twórczym. Stwarza warunki dogodne do poszukiwań poetyckich, np. uzasadnienia przekory w prezentacji tego, co odwieczne. Pozytywy i powszechnie wyznawane prawdy wywołują odbiorczą przekorę. Zawsze możliwą. Brak ujednoznacznienia stwarza problemy trudne do rozwiązania, nierozstrzygnięte. Poetka przeciwstawia się historii swoją postawą „wiekom na przekór”. Historia notowała fakty i akceptowała zjawiska niewarte, a nawet niegodne przeniesienia do przyszłości. Zbrodnie, wojny zaborcze, morderstwa, zabijanie dzieci, krzywdzenie słabszych, niesprawiedliwość, brak nadziei, samotność odtrąconych i różnice dzielące, stwarzające przeszkody nie do pokonania.
9