Współczesna filozofia języka. Inspiracje i kierunki rozwoju by Primum Verbum

Seria

STUDIA Z METODOLOGII I FILOZOFII JÄ&#x2DC;ZYKOZNAWSTWA

Współczesna filozofia języka. Inspiracje i kierunki rozwoju pod redakcją Piotra Stalmaszczyka

Katedra Językoznawstwa Angielskiego i Ogólnego Uniwersytetu Łódzkiego & Primum Verbum Łódź 2013

Seria STUDIA Z METODOLOGII I FILOZOFII JĘZYKOZNAWSTWA Redaktor naczelny Rada redakcyjna

Piotr Stalmaszczyk Ireneusz Bobrowski (Uniwersytet Jagielloński i Instytut Języka Polskiego PAN) Romuald Gozdawa-Gołębiowski (Uniwersytet Warszawski) Henryk Kardela (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie) Joanna Odrowąż-Sypniewska (Uniwersytet Warszawski) Renata Przybylska (Uniwersytet Jagielloński i Instytut Języka Polskiego PAN) Przemysław Tajsner (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Mieszko Tałasiewicz (Uniwersytet Warszawski) Ewa Willim (Uniwersytet Jagielloński)

Sekretarze redakcji

Anna Obrębska Wiktor Pskit

Recenzent

Tadeusz Szubka

Skład i korekta

Anna Obrębska

ISBN Łódź 2013

978-83-62157-72-3

Wydawnictwo PRIMUM VERBUM ul. Gdańska 112, 90-508 Łódź e-mail: wydawnictwo@primumverbum.pl www.primumverbum.pl

Spis treści Piotr Stalmaszczyk Wstęp: Współczesna filozofia języka. Inspiracje i kierunki rozwoju ...................................... 7 Andrzej Pawelec Rozdział 1: Kontynentalna filozofia języka: wybrane stanowiska ....................................... 15

Henryk Kardela Rozdział 2: Formy symboliczne Ernsta Cassirera a gramatyka kognitywna. .................. 29

Marek Nowak Rozdział 3: Teoria aktów mowy Adolfa Reinacha........................................................................ 50

Paweł Grabarczyk Rozdział 4: Dyrektywalna teoria znaczenia w interpretacji behawioralnej .................... 78

Marek Maciejczak Rozdział 5: Kontekst znaczenia językowego .................................................................................. 96

Filip Kawczyński Rozdział 6: Czy filozofia języka potrzebuje pojęcia sądu logicznego? ............................. 111

Janusz Maciaszek Rozdział 7: Niedosłowność i interpretacja................................................................................... 136 Joanna Odrowąż-Sypniewska Rozdział 8: Debata między minimalizmem semantycznym a kontekstualizmem ...... 161

Justyna Grudzińska Rozdział 9: Nowe spojrzenie na referencję i kwantyfikację. Filozoficzne implikacje dynamicznego zwrotu w semantyce ................................................................................................ 185

Mieszko Tałasiewicz Rozdział 10: Co to jest “termin jednostkowy”? .......................................................................... 204

Joanna Klimczyk Rozdział 11: Czy „kot” jest racją? Spór o normatywność znaczenia ................................. 213

Tadeusz Ciecierski, Katarzyna Kuś Rozdział 12: Przyczynowe teorie nazw a argument Stephena Sticha ............................. 235

Elżbieta Chrzanowska-Kluczewska Rozdział 13: Filozoficzne podstawy teorii gier — najnowsze tendencje ....................... 252

Jarosław Jakielaszek Rozdział 14: Semantyka formalna i Program Minimalistyczny: od logicznej analizy języka do biolingwistycznego naturalizmu ................................................................... 271 Indeks ............................................................................................................................................................. 287

Wstęp Współczesna filozofia języka. Inspiracje i kierunki rozwoju

Piotr Stalmaszczyk (Uniwersytet Łódzki)

Filozofia to przede wszystkim filozofowanie, a filozofowanie to bezspornie sposób życia, tak jak jest nim bieganie, bycie zakochanym, granie w golfa, oburzanie się na politykę, bycie damą. Wszystko to są to formy i sposoby życia. José Ortega y Gasset ¿Qué es filosofía 1

1. Wstęp Studia zebrane w niniejszym tomie poświęcone są współczesnej filozofii języka, a także (choć nie zawsze bezpośrednio) związkom zachodzącym pomiędzy filozofią języka a językoznawstwem. Lingwistyka — jako jedna z nauk szczegółowych — uniezależniła się od filozofii, jednocześnie jednak podstawowe pytania językoznawcze, takie jak te dotyczące natury języka i natury znaczenia albo relacji zachodzących pomiędzy rzeczywistością, myśleniem i językiem, mają zdecydowanie filozoficzny charakter. Związki pomiędzy wspomnianymi tu dyscyplinami wciąż pozostają ścisłe, co wynika również z tego, że — jak zauważa André Comte-Spontville — lingwistyka powstała na skutek zerwania z filozofią języka, podobnie jak socjologia na skutek zerwania z filozofia społeczną. Powołując się na sformułowanie Gastona Bachelarda, Comte-Sponville (2007: 120) mówi w tym kontekście o „epistemologicznym cięciu”. Doskonałym przykładem najwcześniejszego filozoficznego namysłu nad problemami językowymi jest Kratylos Platona, powszechnie uważany za najstarszy (w tradycji europejskiej) traktat z zakresu językoznawstwa i filozofii języka. Ważne miejsce w tym dialogu zajmują rozważania dotyczące nazw własnych oraz istoty znaczenia, a także pochodzenia języka. Badania dotyczące znaczenia i nazw własnych prowadzone są dzisiaj w obrębie zarówno semantyki i pragmatyki językoznawczej, jak i filozofii języka (natomiast kwestie 1

José Ortega y Gasset, ¿Qué es filosofía? (1957/2005: 173), przekład własny.

8 | Piotr Stalmaszczyk

związane z pochodzeniem języka badane są przede wszystkim przez dynamicznie rozwijającą się teorię ‘ewolucji języka’ 2). Na potrzeby niniejszego wstępu można wymienić cztery (częściowo) niezależne dyscypliny: • • • •

językoznawstwo (ang. linguistics) filozofia języka (ang. philosophy of language) filozofia językoznawcza (ang. linguistic philosophy) filozofia językoznawstwa (ang. philosophy of linguistics)

Pytanie o (nie)zależności czterech powyższych dyscyplin ma siłą rzeczy charakter filozoficzny. Terminy angielskie zostały dodane, ponieważ większość cytowanych we wstępie prac jest po angielsku oraz ze względu na wieloletnią dominację anglo-amerykańskiej literatury na temat filozofii języka i istotnej dla jej rozwoju filozofii analitycznej3. Ian Mackenzie (1997) we wstępie do swojego podręcznikowego opracowania z zakresu filozofii lingwistycznej określa przedmiot wspomnianych powyżej dyscyplin w sposób następujący: językoznawstwo zajmuje się empirycznymi badaniami języka, zadaniem filozofii języka jest wgląd w podstawową istotę zjawisk badanych przez językoznawstwo, natomiast filozofia lingwistyczna stanowi pewnego rodzaju podejście do filozofii języka 4. Natomiast Zeno Vendler (1974) określa cel filozofii lingwistycznej jako wszelkie badania prowadzone w związku ze strukturą i funkcjonowaniem języków zarówno naturalnych, jak i sztucznych (i przywołuje tu przykłady tak różne jak metafizyczne pisma Arystotelesa, teorię deskrypcji Russella czy prace Ryle’a dotyczące pojęć) 5 i dodatkowo wyróżnia jeszcze filozofię językoznawstwa, zajmującą się filozoficznym namysłem nad takimi pojęciami, jak znaczenie, synonimia, parafraza, składnia, tłumaczenie, oraz badaniem logicznego statusu teorii lingwistycznych. Tak rozumiana filozofia językoznawstwa jest jedną z gałęzi bardziej ogólnej filozofii nauk. Według Vendlera filozofia języka zajmuje się filozoficznym namysłem nad językiem, problemami takimi jak związek pomiędzy językiem a rzeczywistością i innymi. Do prac z zakresu filozofii języka Vendler zalicza między innymi książkę Benjamina Lee Whorfa Język, myśl i rzeczywstość, Zob. na ten temat: Wacewicz (2008). Należy jednocześnie podkreślić, że w niniejszym zbiorze znalazły się również teksty dotyczące dokonań autorów piszących po francusku (M. Merleau-Ponty, P. Ricoeur), niemiecku (E. Cassirer, H.-G. Gadamer, E. Husserl, A. Reinach), a także po polsku (K. Ajdukiewicz). 4 Mackenzie (1997: ix) twierdzi, że owo ‘podejście’ do filozofii języka najlepiej ilustrują Dociekania filozoficzne Wittgensteina, a zwłaszcza przestawiony tam sposób analizowania języka w użyciu (prymat badania użycia nad analizowaniem struktur logicznych). 5 Do tak rozumianej filozofii lingwistycznej Zeno Vendler zalicza również swoją własną pracę, Vendler (1974). 2 3

Współczesna filozofia języka. Inspiracje i kierunki rozwoju | 9

a także — choć z pewnym zawahaniem — Tractatus Logico-Philosophicus Ludwiga Wittgensteina (zob. Vendler 1974: 5–6). Nie przesądzając o słuszności tych rozróżnień, warto zauważyć, że według najnowszych opracowań dotyczących filozofii języka jej podstawowe pytania dotyczą problemów znaczenia, rozumienia i komunikacji (Davies 2006: 29), a filozofów interesują trzy szerokie obszary języka — składnia, semantyka i pragmatyka (Martinich 2009: 1). Według Scotta Soamesa do podstawowych pojęć filozofii języka (i całej filozofii) należą prawda, odniesienie, znaczenie, możliwość, sąd oraz implikatura (Soames 2010: 1), natomiast Peter Prechtl za podstawowe zagadnienie uznaje określenie stosunku: „język — myślenie — rzeczywistość” (Prechtl 2007: 10). Na jeszcze inny charakter relacji zachodzących pomiędzy filozofią a językiem zwraca uwagę Ludwig Wittgenstein, mówiąc o opętaniu umysłu przez środki naszego języka i walce z tym opętaniem, którą prowadzi filozofia 6. Według niego to właśnie filozofowie sprowadzają słowa „z ich zastosowań metafizycznych z powrotem do użytku codziennego” (Dociekania filozoficzne, § 116). Ale — jak przytomnie zauważyła Hannah Arendt — walka z owym opętaniem (dodajmy, iż domniemanym) „może się dokonać jedynie za pomocą samego języka” (Arendt 2002: 166) 7. Z tego dwugłosu filozofów można wyprowadzić wskazówki, niekoniecznie zgodne z intencjami samych autorów (to zastrzeżenie dotyczy zwłaszcza Wittgensteina), co do konieczności wszechstronnego badania i analizy języka, zarówno jako systemu, jak i jego różnych użyć we wszelkich możliwych kontekstach, czyli do dopełnienia rozważań filozoficznych badaniami empirycznymi 8. Jednocześnie spektrum pytań filozoficznych w dyskusjach nad językiem znacznie się w ciągu ostatnich dziesięcioleci poszerzyło. Warto w tym kontekście przyjrzeć się dwóm niedawnym publikacjom o charakterze encyklopedycznym: The Blackwell Guide to the Philosophy of Language (Devitt i Hanley, red. 2006) oraz The Oxford Handbook of Philosophy of Language (Lepore i Smith, red. 2006). Przewodnik wydawnictwa Blackwell przynosi 20 rozdziałów podzielonych na trzy podstawowe części: zagadnienia podstawowe (w znacznej części poświęcone problemom badania znaczenia, kontrastujące program Davidsona z podejściem Grice’a), znaczenie oraz odniesienie. Natomiast w tomie wydawnictwa oksfordzkiego 41 rozdziałów składa się na siedem części poświęconych kolejno kontekstowi historycznemu (przede wszystkim kon6 „Filozofia jest walką z opętaniem naszego umysłu przez środki naszego języka” (Dociekania filozoficzne, § 109). 7 Warto w tym kontekście przytoczyć również obserwację Hilarego Putnama, poczynioną w kontekście omawiania późnej filozofii Wittgensteina i pojęcia ‘gier językowych’: „celów gry językowej nie da się […] opisać bez użycia języka tej gry lub jakiejś gry pokrewnej” (Putnam 1999: 79). 8 Zob. np. teksty zebrane w Stalmaszczyk (red.) 2010.

10 | Piotr Stalmaszczyk

cepcjom Fregego i Wittgensteina), naturze języka, naturze znaczenia, naturze odniesienia, teorii semantycznej, różnym zjawiskom lingwistycznym (takim jak czas, liczba, kwantyfikatory), różnorodności aktów mowy oraz epistemologii i metafizyce języka. Wprawdzie John Searle, współtwórca teorii aktów mowy, twierdzi, że centrum zainteresowania we współczesnej filozofii przesunęło się obecnie z języka na umysł 9, jednakże ilość nowych publikacji (w tym także podręczników) i konferencji poświęconych różnym aspektom filozofii języka zdaje się wskazywać na wzrost zainteresowania taką tematyką. Martinich wspomina, że przed współczesną filozofią języka (mimo że jest to dyscyplina trudna i techniczna) otwierają się jasne perspektywy (Martinich 2009: 1), a Soames zwraca uwagę na wręcz majeutyczny charakter filozofii języka, zwłaszcza w odniesieniu do naukowych badań nad językiem (zarówno językiem naturalnym, jak i językami formalnymi) i użyciem języka (Soames 2010: 1). Wbrew dość kąśliwej uwadze Briana Magee, że „filozof, który poświęca swe życie trosce o język, jest jak cieśla, który cały swój czas poświęca ostrzeniu narzędzia, a tych nie używa do niczego innego, jak tylko do ostrzenia narzędzi waśnie” (Magee 1998: 55), współcześni filozofowie języka dysponują narzędziami, które pozwalają na precyzyjną analizę problemów dalece wykraczających poza rozważania metajęzykowe. Niektóre z tych narzędzi i obszarów badawczych są omówione w kolejnych rozdziałach. 2. Zawartość tomu

Autorami poszczególnych rozdziałów zebranych w niniejszym tomie są językoznawcy, filozofowie i logicy. Podejmowane zagadnienia obejmują przywoływane w podtytule zbioru inspiracje i kierunki rozwoju współczesnej filozofii języka. Andrzej Pawelec przedstawia wybrane stanowiska w obrębie kontynentalnej filozofii języka, a zwłaszcza dokonania Maurice’a Merleau-Ponty’ego (reprezentującego podejście fenomenologiczne), Hansa-Georga Gadamera (reprezentanta hermeneutyki) i Paula Ricoeura (związanego z podejściem hermeneutyczno-semiotycznym). Pawelec omawia też relacje zachodzące pomiędzy podejściami analitycznymi i kontynentalnymi (również aspekty terminologiczne tego rozróżnienia) i postuluje przekroczenie istniejących horyzontów metodologicznych. 9 Według Searle’a „wiele problemów językowych to szczególne przypadki problemów umysłu. Użytek, jaki czynimy z języka, jest wyrazem bardziej fundamentalnych biologicznie niż sam język zdolności mentalnych, więc żeby w pełni zrozumieć, jak język funkcjonuje, musimy pokazać, jak jest on w tych zdolnościach zakorzeniony” (Searle 2010: 20).

Współczesna filozofia języka. Inspiracje i kierunki rozwoju | 11

Henryk Kardela omawia związki zachodzące pomiędzy badaniami form symbolicznych prowadzonymi przez Ernsta Cassirera a językoznawstwem kognitywnym, zwłaszcza w ujęciu Ronalda Langackera i jego koncepcji poznania oderwanego. Marek Nowak przedstawia koncepcję aktu społecznego i teorię czynności mowy niemieckiego fenomenologa Adolfa Reinacha, a w dalszej części rozdziału również ontologiczne założenia teorii Reinacha. Nowak podkreśla pionierski charakter dokonań Reinacha, widoczny również poprzez porównanie z późniejszymi opracowaniami Austina, Searle’a i Vandervekena. Rozdział Pawła Grabarczyka przybliża przedstawioną w latach trzydziestych ubiegłego wieku przez Kazimierza Ajdukiewicza dyrektywalną teorię znaczenia i proponuje jej nieco bardziej współczesną interpretację behawioralną, inspirowaną pracami Quine’a i Sellarsa. Marek Maciejczak omawia kontekst znaczenia językowego i zauważa, że znaczenie językowe należy rozpatrywać w jego związkach z systemem pojęć, procesami percepcyjnymi, doświadczeniem i działaniem w świecie. Według Maciejczaka bliższe wyjaśnianiu zagadnienia znaczenia są referencyjne koncepcje znaczenia, wypracowywane przez Davidsona, Kripkego, Montague, Hintikkę, natomiast różne koncepcje niereferencyjne (Husserla, Fregego, Russella i wczesnego Wittgensteina) należy raczej odrzucić. Filip Kawczyński stara się odpowiedzieć na pytanie, czy filozofia języka potrzebuje pojęcia sądu logicznego. Pojęcie sądu logicznego (ang. proposition) należy do kluczowych w filozofii języka, a jednocześnie do najbardziej kontrowersyjnych (łącznie z negowaniem ich istnienia). Kawczyński opowiada się za akceptacją istnienia sądów logicznych, zauważa też, że dyskusja dotycząca tego zagadnienia powinna odwoływać się również do badań empirycznych z zakresu kognitywistyki i psychologii. Janusz Maciaszek uzasadnia i wyjaśnia niekognitywną teorię metafory Donalda Davidsona, odwołując się przy tym do jego teorii interpretacji oraz teorii działania. Maciaszek rozszerza analizę metafory na pozostałe wyrażenia niedosłowne, zwane tradycyjnie figurami retorycznymi, przeprowadza analizę mechanizmu rozpoznawania zdań niedosłownych w oparciu o teorię implikowania konwersacyjnego Grice’a oraz teorię interpretacji i racjonalności Davidsona. Dodatkowo proponuje kryterium rozpoznawania metafory w wyrażeniach interpretowanych niedosłownie oraz potraktowanie ironii jako wypowiedzenie dosłowne. Joanna Odrowąż-Sypniewska poświęca swój rozdział debacie prowadzonej między minimalizmem semantycznym a kontekstualizmem. Omawiana debata jest niezwykle istotna dla współczesnych sporów dotyczących przebiegu granicy pomiędzy semantyką a pragmatyką, a co za tym idzie pytania o to,

12 | Piotr Stalmaszczyk

czemu przysługują warunki prawdziwości i wartość logiczna, a także o zakres zależności kontekstowej. Justyna Grudzińska proponuje nowe spojrzenie na referencję i kwantyfikację, koncentrując się na dynamicznym zwrocie w semantyce i jego filozoficznych implikacjach. Podczas gdy podejście statyczne utożsamia znaczenie zdania z jego warunkami prawdziwości, w podejściu dynamicznym główną rolę przestaje odgrywać pojęcie prawdziwości w modelu, natomiast centralnym pojęciem staje się „potencjał do zmiany kontekstu”. Grudzińska opowiada się za wypracowaniem teorii semantycznej pozwalającej na jak najlepsze rozpoznanie i przeanalizowanie subtelności rzeczywistości lingwistycznej. Rozdział Mieszka Tałasiewicza poświęcony jest terminom jednostkowym (ang. singular terms). Terminy jednostkowe bywają kontrastowane z jednej strony z predykatami, z drugiej zaś z terminami ogólnymi, według Tałasiewicza mamy tu do czynienia z dwoma odrębnymi sensami, których nie należy mieszać. Joanna Klimczyk przedstawia argumenty występujące w toczonym od wielu lat sporze o normatywność znaczenia. Klimczyk stara się pokazać, że dyskusja między semantycznymi normatywistami i antynormatywistami utknęła w martwym punkcie, ponieważ obie strony sporu odmiennie interpretują podstawową tezę semantycznego normatywizmu, która głosi, że znaczenie językowe jest wewnętrznie normatywne. Mimo nierozstrzygalności sporu możliwa jest ocena poszczególnych argumentów, co w konsekwencji powinno ograniczyć chaos pojęciowy. Tadeusz Ciecierski i Katarzyna Kuś omawiają przyczynowe teorie nazw w kontekście argumentu zaproponowanego przez Stephena Sticha, pokazującego pewne kłopotliwe konsekwencje przemieszania odniesień nazw10. Rozdział Elżbiety Chrzanowskiej-Kluczewskiej przedstawia najnowsze tendencje w filozoficznych podstawach teorii gier. Autorka omawia szerokie tło teorii gier społecznych i językowych, zwracając uwagę na konieczność interdyscyplinarnego spojrzenia na gry. Oprócz tego Chrzanowska-Kluczewska pokazuje, w jakim sensie teoriogrowy paradygmat strategiczny może konkurować z paradygmatem obliczeniowym w kognitywnym podejściu do języka. Jarosław Jakielaszek kontrastuje i porównuje semantykę formalną (w tradycji Fregego i Montague) z Programem Minimalistycznym Noama Chomsky’ego. Autor omawia podstawowe założenia logicznej analizy języka i biolingwistycznego naturalizmu oraz wskazuje na możliwość uzgodnienia współczesnej semantyki formalnej z koncepcjami minimalizmu, podkreślając równocześnie fundamentalne różnice metodologiczne.

10 Rozdział ten ukazał się wcześniej w Przeglądzie Filozoficznym — Nowa Seria, 2010, 3 (75), s. 35–52. Autorzy i redaktor niniejszego tomu dziękują Joannie Odrowąż-Sypniewskiej i Justynie Grudzińskiej za zgodę na przedruk tekstu.

3. Zakończenie

Współczesna filozofia języka. Inspiracje i kierunki rozwoju | 13

Jarosław Jakielaszek, w ostatnim rozdziale tomu, na marginesie innych rozważań wspomina o filozoficznych implikacjach współczesnych teorii językoznawczych. Ten temat z pewnością zasługuje na dokładne opracowanie i będzie mu poświęcony jeden z przyszłych tomów serii Studia z Metodologii i Filozofii Językoznawstwa. W tym miejscu należy tylko zauważyć, że w najnowszej literaturze polskiej poświęcono już nieco uwagi filozoficznym implikacjom zmieniającego się paradygmatu generatywnego (zob. Willim 2010, 2012) i Tajsner (2012) oraz kontrowersjom w paradygmatach generatywnych i kognitywnych (zob. Lewandowska-Tomaszczyk 2008). Powracając na zakończenie tego wstępu do motta zaczerpniętego z wykładów hiszpańskiego filozofa, José Ortegi y Gasseta, można stwierdzić, że uprawianie filozofii języka to forma i sposób życia, jak bycie zakochanym, jak bycie damą. Bibliografia ARENDT H. (2002), Myślenie (przeł. H. Buczyńska-Garewicz). Warszawa: Czytelnik. COMTE-SPONVILLE A. (2007), Filozofia (przeł. E. Burska). Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX. DAVIES M. (2006), Foundational Issues in the Philosophy of Language, [w:] Devitt M., Hanley R. (red.), 19–40. DEVITT M., HANLEY R. (red.) (2006), The Blackwell Guide to the Philosophy of Language. Oxford: Blackwell Publishers. LEPORE E., SMITH B. C. (red.) (2006), The Oxford Handbook of Philosophy of Language. Oxford: Oxford University Press. LEWANDOWSKA-TOMASZCZYK B. (2008), Czym jest język? Dzisiejsze kontrowersje w paradygmatach generatywnych i kognitywnych, [w:] Stalmaszczyk P. (red.), 9–26. MACKENZIE I. E. (1997), Introduction to Linguistic Philosophy. Thousand Oakes: SAGE Publication. MAGEE B. (1998), Popper (przeł. P. Dziliński). Warszawa: Prószyński i S-ka. MARTINICH A. P. (2009), General Introduction, [w:] Martinich A. P. (red.), Philosophy of Language. Critical Concepts. Volume 1. London & New York: Routledge, 1–18. ORTEGA Y GASSET J. (2005), ¿Qué es filosofía? (wydanie 19). Madrid: Revista de Occidente. PUTNAM H. (1999), Pragmatyzm. Pytania otwarte (przeł. B. Chwedeńczuk). Warszawa: Aletheia. PRECHTL P. (2008), Wprowadzenie do filozofii języka (przeł. J. Bremer). Kraków: Wydawnictwo WAM. SEARLE J. (2011), Umysł. Krótkie wprowadzenie (przeł. J. Karłowski). Poznań: Rebis. SOAMES S. (2010), Philosophy of Language. Princeton and Oxford: Princeton University Press.

14 | Piotr Stalmaszczyk

STALMASZCZYK P. (red.) (2008), Metodologie językoznawstwa. Współczesne tendencje i kontrowersje. Kraków: Wydawnictwo Lexis. STALMASZCZYK P. (red.) (2010), Metodologie językoznawstwa. Filozoficzne i empiryczne problemy w analizie języka. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. STALMASZCZYK P. (red.) (2012), Współczesne językoznawstwo generatywne. Podstawy metodologiczne (seria Studia z Metodologii i Filozofii Językoznawstwa 1). Łódź: Primum Verbum. TAJSNER P. (2012), Minimalizm z perspektywy biolingwistyki, [w:] Stalmaszczyk P. (red.), 87–116. VENDLER Z. (1974), Linguistics in Philosophy. Ithaca–London: Cornell University Press. WACEWICZ S. (2008), Ewolucja języka: horyzont metodologiczny, [w:] Stalmaszczyk P. (red.), 27–42. WILLIM E. (2010), O sporach wokół formy i funkcji we współczesnym językoznawstwie. Formalizm kontra funkcjonalizm?, „Linguistica Copernicana” 3, 81–127. WILLIM E. (2012), O przyczynach zmian głównych kierunków badawczych w gramatyce generatywnej Noama Chomsky’ego (1957–2007), [w:] Stalmaszczyk P. (red.), 18–86. WITTGENSTEIN L. (2000), Dociekania filozoficzne (przeł. B. Wolniewicz). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.