25_lat_Mazowieckiego_Parku_Krajob by Piotr Kloc

Publikacja dofinansowana przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie www.wfosigw.pl

M AZOWI E C K I PARK KRAJ O B RAZOWY

M AZOW IECKI PARK KRAJOBRAZOWY

ISBN - 978-83-60886-44-1

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY im. CZESﾅ、WA ﾅ、SZKA

Warszawa 2012

Autor tekstu – Wojciech Sobociński Autorzy zdjęć - Jolanta Brzezik, Radosław Dąbrowski, Krzysztof Haczek, Jarosław Jakubowski, Maciej Łabudzki, Grzegorz Okołów, Wojciech Sobociński, Archiwum MZPK Prawa autorskie zastrzeżone Projekt i skład – Magda Piotrowska-Kloc Druk – Miller Druk ISBN - 978-83-60886-44-1 Wydawca

Mazowiecki Zespół Parków Krajobrazowych ul. Sułkowskiego 11, 05-400 Otwock tel. 22 779 26 94 www.parkiotwock.pl

Publikacja dofinansowana przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie www.wfosigw.pl Nakład - 2000 egzemplarzy Egzemplarz nie przeznaczony do sprzedaży

Z lotu ptaka doskonale widać, że lasy MPK tworzy głównie sosna zwyczajna. Fot. Wojciech Sobociński

Głowiaste wierzby są jednych z symboli Mazowsza i Parku. Fot. Wojciech Sobociński

WSTĘP

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Szanowni Państwo, Mazowiecki Park Krajobrazowy im. Czesława Łaszka jest jednym z głównych elementów systemu ochrony przyrody otaczającego stolicę. Obok Kampinoskiego Parku Narodowego i Chojnowskiego Parku Krajobrazowego, z którym współtworzy Mazowiecki Zespół Parków Krajobrazowych, a także wraz z obszarami Natura 2000 chroniącymi dolinę Wisły i lasami rembertowskimi stanowi trzon tzw. Zielonego Pierścienia Warszawy. Od ćwierć wieku są w nim realizowane zadania pozwalające godzić konieczność zachowania i odtwarzania elementów dzikiej przyrody z coraz większą społeczną potrzebą rekreacyjnego oraz edukacyjnego jej wykorzystywania. Nie jest to zadanie łatwe, bo w warunkach silnej antropopresji i rosnących zakusów inwestycyjnych w sąsiedztwie wielkiego miasta, konieczne staje się równoważenie przyrodniczych funkcji obszaru Parku z naturalną potrzebą rozwoju infrastruktury i osadnictwa. Wymaga to budowania zrozumienia w społeczeństwie idei zrównoważonego rozwoju. Nie ulega bowiem wątpliwości, że skuteczność ochrony przyrody zależy od postawy i chęci uczestniczenia w niej ze strony mieszkańców chronionego obszaru. Osiągnięcie tego celu wymaga czasu, ale dwudziestopięcioletnia historia Parku pokazuje, że jest to możliwe. Obecne poprawne, a nawet przyjazne stosunki z samorządami oraz liczne uczestnictwo mieszkańców Parku w imprezach i realizowanych programach, dowodzą coraz lepszego zrozumienia sensu naszego działania. Potwierdzeniem tego jest zatwierdzenie, powstałego przy szerokim udziale społecznym, planu ochrony Parku, wyznaczającego kierunki rozwoju i działania na kolejne lata. Prezentowany jubileuszowy album nie jest w stanie podsumować całego wysiłku wkładanego przez pracowników MPK i Samorząd Województwa Mazowieckiego w realizację postawionych przed nami zadań. Nie pokaże też pełni bogactwa przyrodniczego chronionego w Parku. Wymagałoby to wielotomowych wydawnictw. Wierzę jednak, że przedstawione w nim fotografie i opisy przybliżą odbiorcy piękno Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka, a także starania podejmowane dla jego zachowania i udostępniania wszystkim zainteresowanym. Album ten jest też swoistym wyróżnieniem dla byłych i obecnych pracowników Mazowieckiego Parku Krajobrazowego, którym ja również składam serdeczne podziękowania za ich trud włożony w ochronę mazowieckiej przyrody i kształtowanie proekologicznych postaw.

Ewa Orzełowska Członek Zarządu Województwa Mazowieckiego

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Szanowni Państwo, Zaaferowani codzienną pracą i obowiązkami domowymi rzadko mamy okazję do bezpośrednich kontaktów z przyrodą. Nawet tą, od której dzieli nas tylko kilka czy kilkanaście kilometrów. W przypadku Mazowieckiego Parku Krajobrazowego nie trzeba wyjeżdżać z Warszawy, aby podziwiać jego piękno. Mazowiecki Park Krajobrazowy im. Czesława Łaszka, utworzono 25 lat temu w celu ochrony lasów i najcenniejszych przyrodniczo obszarów po prawej stronie Wisły. Wraz z Chojnowskim Parkiem Krajobrazowym i Kampinoskim Parkiem Narodowym pełni on ważną rolę klimatotwórczą, stanowiąc również zaplecze turystyczne i rekreacyjne dla mieszkańców Warszawy i Mazowsza. Środowisko przyrodnicze Parku jest przekształcone w niewielkim stopniu, a wiele jego fragmentów zachowało charakter zbliżony do naturalnego. Na taki stan przyrody ma wpływ dużo czynników. Nie bez znaczenia pozostaje zaangażowanie pracowników Mazowieckiego Parku Krajobrazowego, którzy z pasją „pielęgnują” jego niezwykłe piękno. Działania Parku od wielu lat wspiera Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Fundusz finansuje również zadania proekologiczne w innych parkach, wchodzących w skład Mazowieckiego Zespołu Parków Krajobrazowych. Realizacja i finasowanie tych zadań pozwala na ochronę wyjątkowej fauny i flory, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Wydawnictwo to jest doskonałą okazją do podsumowania pracy wielu osób związanych z ochroną cennych przyrodniczo terenów Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Większość z nas słyszała o rezerwacie przyrody „Króla Jana Sobieskiego” „Na Torfach” czy „Świder”, a to tylko fragment z ponad 16 tysięcy hektarów terenów należących do Parku. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie niezmiernie cieszy fakt, że ma swój udział w ochronie tego niepowtarzalnego obszaru oraz, że przyczynił się do wydania niniejszej publikacji. Niech album ten stanowi inspirację do turystycznych wędrówek oraz stanie się zachętą do odwiedzenia Mazowieckiego Parku Krajobrazowego.

Tomasz Skrzyczyński Prezes Zarządu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie Więcej informacji nt. działalności Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie na www.wfosigw.pl

Puszczyki (na zdjęciu młody osobnik) są najpospolitszymi sowami Parku. Fot. Jarosław Jakubowski

PRZYRODA

Okresowe strumienie są jednym ze stałych elementów wiosennego krajobrazu Parku. Fot. Wojciech Sobociński

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Ostateczne kształtowanie krajobrazu Mazowieckiego Parku Krajobrazowego rozpoczęło się przed kilkunastoma tysiącami lat. Ustępujący lodowiec pozostawił po sobie bardzo wyraźne ślady w postaci moreny dennej i fragmentu moreny czołowej. Najbardziej dostrzegalnym tego następstwem są niemal wszechobecne w Parku wydmy i śródleśne torfowiska. Przed wiekami, zaraz po ustąpieniu lodowca, przez teren dzisiejszego MPK płynęła olbrzymia, sięgająca nawet 18 kilometrów szerokości, rzeka nazywana dziś Prawisłą. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że współczesne wydmy były niegdyś prawiślańskimi, piaszczystymi łachami. Wzburzona woda, niosąc z południa ogromne ilości drobnoziarnistego piasku, odkładała go na mieliznach, tworząc piaszczyste ławice. Później ustępująca i zwężająca swe koryto prarzeka, odsłaniała jego pagóry, które przejmował w swe objęcia wiatr. To on stał się drugim niezwykle istotnym czynnikiem, który ukształtował dzisiejszy krajobraz Parku. Przesypywał miliardy ziaren formując wydmy w podkowy lub długie wały i całe łańcuchy. Obecnie większość z nich porastają lasy, a jedynie w południowo-zachodnim fragmencie Parku, na Bagnie Całowanie, zachowały się pojedyncze, wciąż nie zarośnięte wydmy. W czasie ustępowania prarzeki oraz formowania wydm, zmieniał się również klimat, który łagodniejąc umożliwił zasiedlanie obszaru dzisiejszego Parku przez porosty i pierwsze rośliny. Te rozprzestrzeniając się i tworząc z obumierających szczątków niewielkie warstwy próchniczne w glebie, stwarzały warunki do rozwoju kolejnych, bardziej wymagających roślin. W ten sposób możliwe stało się zasiedlenie niżej położonych, ale nie zalanych wodą terenów przez wierzby, brzozy i sosny. Jednak zanim na tych terenach pojawiły się drzewa, wkroczyły na nie zwierzęta, a za nimi ludzie. Początkowo nie mieli oni wpływu na krajobraz przyszłego Parku lecz od ery nowożytnej, ich działania odbiły na nim wyraźne piętno. Po okresie lodowacenia tereny te opanował las, który – jak się obecnie szacuje - wykształcił się na ponad 90, a może nawet 95% tego obszaru. Około 10 tys. lat temu zdecydowanie dominowały tu sosny i brzozy, rzadziej rosły wierzby i olsze. Badania pyłkowe torfowisk wykazały, że dominacja sosny nie była ciągła. Pojawiały się okresy, w których najliczniejszym gatunkiem drzewa była brzoza. Stwierdzono też, że w okresie wzrostu liczebności brzóz malał udział wierzb. Ustępowanie prarzeki i wynikające z tego procesu osuszanie terenu sprawiły, że z czasem dominacja sosny stała się trwała. Trend ten zachował się do dnia dzisiejszego i sosna tworzy około 90% wszystkich parkowych lasów. Wynika to jednak nie tylko z procesów naturalnych, ale także antropogenicznych, bowiem od 2 tys. lat wpływ człowieka na krajobraz jest bardzo wyraźny. Przejawił się on usunięciem znacznych połaci lasów. Bezpowrotnie wycięto drzewostany występujące na uwilgotnionych siedliskach, które od kilku tysięcy lat tworzyły lasy wiązowe, świerkowe, dębowe, dębowo-grabowe, a nawet jodłowe i bukowe. W ich miejscu stworzono uprawy rolne i pastwiska, na części zaczęły powstawać ludzkie osady. Proces wylesiania terenów dzisiejszego MPK postępował, aż do II wojny światowej i dopiero po jej zakończeniu lesistość tych terenów ponownie zaczęła powoli wzrastać, osiągając obecnie około 30%.

Martwe drzewa dają szansę na przetrwanie wielu rzadkim organizmom. Na zdjęciu fragment rezerwatu „Celestynowski Grąd”. Fot. Wojciech Sobociński

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Kolejnym procesem kształtującym charakterystyczne dla Parku elementy krajobrazu jest tworzenie torfowisk. Na terenie MPK spotykamy wszystkie trzy podstawowe ich typy: wysokie, przejściowe i niskie. Dwa pierwsze ukształtowały się u podnóży wydm lub pomiędzy ich ramionami. W miejscach, w których podłoże było mało przepuszczalne dla wody tworzyły się zastoiska, które z czasem zarastały roślinami. Coroczne obumieranie i odradzanie się zielonej materii, w warunkach silnego uwilgotnienia terenu oraz utrudnionego dostępu tlenu, rozpoczęło proces torfotwórczy. Torfowiska tych typów spotykane są we wschodniej, wciąż zalesionej części Parku. Natomiast torfowiska niskie wytworzyły się wzdłuż dobrze natlenionych wód płynących, które spotykane są w zachodniej części Parku i stanowią najczęściej otwarte przestrzenie łąk oraz skraje podmokłych lasów. Co ciekawe, są one związane nie tylko z funkcjonowaniem rzeki Wisły czy płynącej równolegle do niej Jagodzianki (w XIX wieku przekształconej w Kanał Bielińskiego), ale także ze spływającymi z kierunku wschodniego wodami podziemnymi. To właśnie z tego powodu największe w MPK i jedno z większych na Mazowszu torfowisk niskich, zwane Bagnem Całowanie, określane jest mianem soligenicznego (źródliskowego). Z obecnością źródlisk wiąże się również obecność kolejnego elementu krajobrazu MPK. Są nim okresowe cieki, pojawiające się w czasie wysokiego poziomu wód podziemnych. W marcu i kwietniu płyną one w rejonie Otwocka, Dąbrówki, Reguta, Karpisk i Zabieżek, uniemożliwiając czasem korzystanie z leśnych dróg, które zmieniają się w koryta strumieni. Dopełnieniem wodnego krajobrazu Parku są doliny rzek: Świdra i Mieni oraz niewielkiej strugi Ślepoty, a także małe zbiorniki wodne powstałe po wydobyciu torfu. Największym z takich zbiorników jest powstałe pod koniec XIX wieku jezioro Torfy, chronione obecnie w rezerwacie przyrody „Na Torfach”.

Drzewostan sosny Banksa, gatunku obcego w przyrodzie Parku. Szyszki tej sosny otwierają się i wysypują nasiona pod wpływem gorąca, wywołanego najczęściej pożarem. Fot. Jarosław Jakubowski

Rodzime sosny rosnące na torfowiskach mimo dojrzałego wieku, osiągają niewielkie rozmiary. Fot. Wojciech Sobociński

Dzięcioły pełnią istotną funkcję ekologiczną w lasach. Są drapieżnikami, kując dziuple dostarczają miejsc do rozrodu wielu innym ptakom, ssakom i owadom, przyczyniają się też do rozsiewania nasion drzew. Fot. Jarosław Jakubowski

Buchtujące dziki aktywnie wpływają na liczebność żyjących w ściółce bezkręgowców i drobnych kręgowców. Poprawiają też napowietrzenie górnych warstw gleby. Fot. Wojciech Sobociński

Stada żurawi zbierających się jesienią na polach są coraz częstszym widokiem w Parku. To najlepszy znak, że ochrona siedlisk tego gatunku przyniosła pozytywne efekty. Fot. Wojciech Sobociński

Jednym z najchętniej zasiedlanych przez żurawie środowisk są bory bagienne. Fot. Wojciech Sobociński

Podmokłe lasy i liczne w Parku torfowiska są ostoją różnorodności przyrodniczej. Fot. Grzegorz Okołów

Wczesną wiosną samce żab moczarowych przybierają błękitną barwę, a ich zbiorowe gody stanowią niezwykle malownicze widowisko. Fot. Grzegorz Okołów

Zimówka aksamitnotrzonowa należy do najczęściej spotykanych grzybów nadrzewnych w Parku. Ten jadalny gatunek rozkłada drewno martwych drzew liściastych i jest spotykany późną jesienią i zimą. Fot. Grzegorz Okołów

Rulik groniasty jest śluzowcem widywanym na martwych pniach. Fot. Grzegorz Okołów

Bory świeże są w Parku najczęstszym typem lasu. Fot. Wojciech Sobociński

Korzenie sosen porastających skraje wydm często przybierają szczudlasty charakter. Fot. Wojciech Sobociński

Mimo bliskiego sąsiedztwa wielkiej aglomeracji, bociany białe wciąż należą do stałego widoku na chronionych przez Park łąkach. Fot. Wojciech Sobociński

Żniwa to zanikający element kulturowego dziedzictwa tych terenów. Fot. Jarosław Jakubowski

Romantyczne mazowieckie stogi. Ich układanie to nie tylko element ludzkiej gospodarki, ale również działanie na rzecz utrzymania cennych przyrodniczo obszarów łąkowych. Fot. Krzysztof Haczek

Klęski nie omijają również lasów MPK. Na zdjęciu las w okolicach Osiecka, położony przez huraganowy wiatr. Fot. Wojciech Sobociński

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Klimat panujący na obszarze Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka ma charakter przejściowy między morskim a kontynentalnym. Związana jest z tym dość duża zmienność pogody. Ilość rocznych opadów nie przekracza 600 mm, a zwykle wynosi 560-570 mm. Najwięcej opadów spada w lipcu i sierpniu, najmniej w październiku i styczniu. W ciągu roku średnio odnotowuje się około 170 dni z opadami. Średnia roczna wilgotność powietrza kształtuje się na poziomie około 80%, co w połączeniu z dużą ilością zawartych w powietrzu olejków eterycznych tworzy doskonałe warunki do leczenia schorzeń dróg oddechowych, z których znane są przede wszystkim okolice Otwocka, będącego siedzibą MPK. Pierwsze przymrozki zdarzają się tu około 7 października, zaś ostatnie nawet 22 maja. Średnia temperatura ogólna w roku wynosi 7,4°C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec ze średnią temperaturą 18°C, zaś najchłodniejszymi styczeń i luty (ok. –3,5°C). Maksymalna temperatura powietrza wynosiła 35°C, minimalna zaś – 27,6°C. Wiatry najczęściej wieją tu z południowego-wschodu, południa i południowego-zachodu. Najrzadziej z północy.

Rezerwaty w MPK najczęściej chronią torfowiska wysokie i przejściowe. Fot. Krzysztof Haczek

Mięsożerne rosiczki okrągłolistne to jedne z ciekawszych i liczniejszych roślin chronionych na torfowiskach. Fot. Krzysztof Haczek

Kwitnące na biało bagno zwyczajne porasta skraje większości parkowych torfowisk. Fot. Grzegorz Okołów

Kokoszka wodna zasiedla w Parku zarośnięte torfianki. Fot. Wojciech Sobociński

Związana z żyznymi siedliskami przylaszczka jest jednym z pierwszych kwiatów przedwiośnia. Fot. Wojciech Sobociński

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Szata roślinna Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka jest zróżnicowana, a główną tego przyczyną jest mnogość występujących tu środowisk. Począwszy od dolin Wisły, Świdra i Mieni, skupiających gatunki typowo wodne i nadwodne (z pozostałościami lasów łęgowych włącznie), poprzez siedliska umiarkowanie wilgotne, a na suchych wydmach skończywszy. Takiej różnorodności siedlisk musi towarzyszyć różnoraka roślinność, tworząca liczne zbiorowiska. Do najcenniejszych siedlisk leśnych, chronionych w ramach sieci obszarów Natura 2000, należą lasy łęgowe i olsy, spotykane głównie w obrębie Bagna Całowanie oraz bory bagienne z towarzyszącymi im torfowiskami wysokimi i przejściowymi, skupione przede wszystkim w obrębie Bagien Celestynowskich. Na Bagnie Całowanie, poza dobrze zachowanymi olsami, stwierdzono szereg innych rzadkich siedlisk, stanowiących o dużej wartości tego kompleksu łąk i lasów. Należą do nich łąki świeże (rajgrasowe), zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, łąki wilgotne (kaczeńcowe i wyczyńcowo-rdestowe), mechowiska, szuwary wielkoturzycowe, a także zajmujące suche stanowiska psiary i murawy ciepłolubne. Dotychczas nie podejmowano prób pełnego podsumowania wiedzy o bogactwie florystycznym Mazowieckiego Parku Krajobrazowego, jednak szacuje się, że spotyka się tutaj blisko 1000 gatunków roślin. Na samym Bagnie Całowanie stwierdzono ich około 700 gatunków, w tym ponad 30 prawem chronionych. Naturalną rzeczą jest, że wśród tak ogromnego bogactwa flory zachowały się gatunki szczególnie rzadkie. Jednym z nich jest reliktowa brzoza niska Betula humilis, której pojedyncze okazy przetrwały na naturalnym stanowisku w centralnej części Bagna Całowanie i dla uratowania której, od kilku lat prowadzony jest specjalny program ochrony czynnej. Również na Całowaniu przetrwały stanowiska kilku gatunków storczyków, wielosiłu błękitnego Polemonium caeruleum, kosaćca syberyjskiego Iris sibrica, goryczki wąskolistnej Gentiana pneumonanthe i kilku innych cennych gatunków. Torfowiska wysokie także obfitują w rzadkie rosiczki okrągłolistne Drosera rotundifolia i długolistne Drosera anglica, mącznice lekarskie Arctostaphylos uva-ursi, a ich skraje pełne są bagna zwyczajnego Ledum palustre.

Stanowiska chronionego wielosiłu błękitnego zachowały się na Bagnie Całowanie. Fot. Wojciech Sobociński

Przebiśniegi rozkwitają czasem jeszcze zimą. Fot. Radosław Dąbrowski

Wczesną wiosną w grądach kwitną zawilce gajowe. Fot. Wojciech Sobociński

Muchołówka żałobna spotykana jest we wszystkich typach lasów porastających MPK. Fot. Wojciech Sobociński

Wydry powróciły do parkowych wód około dwudziestu lat temu. Fot. Wojciech Sobociński

Świder uznaje się za jedną z piękniejszych małych rzek Mazowsza. Tworzy liczne przełomy i ma wartki nurt, co nadaje jej podgórskiego charakteru. Fot. Wojciech Sobociński

Kokorycze należą do najurodziwszych kwiatów wiosny widywanych w dolinach parkowych rzek. Fot. Krzysztof Haczek

Świt w podwarszawskim borze także może być urokliwy. Fot. Wojciech Sobociński

Delikatny szczawik zajęczy spotykany jest w miejscach wilgotnych. Fot. Krzysztof Haczek

Kwiatostany najpospolitszego polskiego drzewa – sosny. Obecnie mało znane, dawniej powszechnie wykorzystywane w zielarstwie. Fot. Krzysztof Haczek

Niezwykły kształt siedzunia sosnowego czyni ten grzyb widoczny z daleka. Fot. Grzegorz Okołów

Łosie znalazły na terenie MPK zarówno letnie, jak i zimowe ostoje. Szacuje się, że obecnie w jego granicach żyje około setki tych zwierząt. Fot. Grzegorz Okołów

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Świat zwierzęcy tych terenów kryje w sobie jeszcze wiele zagadek i tajemnic. Mimo bliskości ogromnego ośrodka naukowego, jakim jest Warszawa, wiele grup zwierząt, szczególnie bezkręgowych, wciąż czeka na zbadanie i opisanie. Najlepiej poznanymi zwierzętami Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka są kręgowce. Badania nad nietoperzami występującymi na tych terenach prowadzone są niemal od początku istnienia Parku. W okresie ostatnich dwudziestu pięciu lat, stwierdzono tu obecność dziesięciu gatunków tych ssaków, spośród których najczęściej notowano: nocka rudego Myotis daubentonii, mroczka późnego Eptesicus serotinu, karlika większego Pipistrellus nathusii, borowca wielkiego Nyctalus noctula i gacka szarego Plecotus austriacus. Ponadto na pojedynczych stanowiskach stwierdzono tu nocka dużego Myotis myotis i mopka Barbastella barbastellus, gatunki wymieniane jako priorytetowe w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Przez opisywane tereny przebiegała do niedawna granica występowania królika, zębiełka białawego i orzesznicy. Królik z pewnością wycofał się już z tych terenów, obecność orzesznicy została niedawno potwierdzona, natomiast z powodu braku szczegółowych badań nie wiadomo czy zębiełek wciąż występuje na terenie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka. Wiadomo natomiast, że wciąż żyją tu inne bardzo ciekawe ssaki, jak wielki łoś Alces alces i maleńka smużka Sicista betulina. Przed kilkunastu laty powróciły do tutejszych wód bobry Castor fiber, a nad Świdrem na stałe zadomowiły się wydry Lutra lutra, widywane również czasem na Bagnie Całowanie. Powszechnie spotykane są natomiast sarny Capreolus capreolus, jelenie Cervus elaphus, dziki Sus scrofa, lisy Vulpes vulpes, borsuki Meles meles, kuny leśne Martes martes i tchórze Mustela putorius, a także kilka gatunków gryzoni i owadożernych. Od czasu do czasu pojawiają się daniele Dama dama, introdukowane w lasach na południe od Parku.

Kobuz jest jednym z rzadszych ptaków drapieżnych MPK. Fot. Wojciech Sobociński

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Bogata, choć wciąż bardzo niepełna jest wiedza o ornitofaunie Parku. Obserwacje prowadzone na jego terenie wykazały występowanie ponad 200 gatunków ptaków. Wiele z nich pojawia się tu na przelotach, szczególnie w szeroko pojętej dolinie Wisły. Dotychczas najwięcej danych dotyczących ptaków zgromadzono dla obszaru Bagna Całowanie. W latach 2004-2008 stwierdzono na nim gniazdowanie przynajmniej 109 gatunków ptaków, z których 19 wymienionych jest w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, a 27 zalicza się do listy gatunków kwalifikujących międzynarodowe ostoje ptaków. Dodatkowo ostoja stanowi żerowisko co najmniej 16 par bociana białego Ciconia ciconia lęgnącego się w najbliższym jej sąsiedztwie. Kryterium wyznaczania międzynarodowych ostoi ptaków spełnia przede wszystkim derkacz Crex crex, preferujący ekstensywnie użytkowane wilgotne łąki, szczególnie w miejscach, gdzie niedrożność rowów melioracyjnych powoduje wtórne ich zabagnienia. Oprócz gatunków lęgnących się na tym terenie, w latach 2001-2008 zaobserwowano przynajmniej 41 gatunków ptaków zalatujących i migrujących. Odnotowano też znaczne skupiska ptaków nielęgowych (gęsi Anser sp., żurawi Grus grus, bocianów białych). Spośród nich dwa gatunki (gęgawa Anser anser i gęś zbożowa Anser fabalis) spotykane są w ilościach, które pozwoliły na zakwalifikowanie Bagna Całowanie do kategorii międzynarodowych ostoi ptaków. Ich koncentracje w okresie wiosennych przelotów uzależnione są od występowania podtopień i rozlewisk, w pobliżu których obserwuje się stada 100-2000 ptaków. Znacznie mniejsza jest wiedza na temat ptaków obszarów leśnych położonych poza obszarem Bagna Całowanie. Dotychczas przeprowadzono tu jedynie szczegółową inwentaryzację żurawia oraz pojedyncze badania ptaków zasiedlających niektóre rezerwaty przyrody.

Paź żeglarz należy do najpiękniejszych i największych motyli w Polsce. Na terenie MPK z sukcesem realizowany był program czynnej ochrony tego gatunku. Fot. Wojciech Sobociński

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Spośród gadów – najmniej licznych kręgowców Polski – na terenie MPK stwierdzono siedem z ośmiu krajowych gatunków. Jedynym gadem, który prawdopodobnie w Parku wymarł jest żółw błotny Emys orbicularis, zaś gniewosz plamisty Corenella austriaca jest wężem widywanym bardzo rzadko. Pozostałe pięć gatunków można spotkać w wielu miejscach Parku. Są nimi jaszczurka zwinka Lacerta agilis, jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara, padalec zwyczajny Anguis frailis oraz węże – zaskroniec Natrix natrix i żmija zygzakowata Vipera berus. Spośród płazów, najliczniej reprezentowane są żaby zielone (żaba jeziorkowa Rana lessonae, żaba śmieszka Rana ridibunda i żaba wodna Rana esculenta) oraz brunatne (żaba moczarowa Rana arvalis i żaba trawna Rana temporaria). W Parku stwierdzono również występowanie trzech krajowych ropuch: szarej Bufo bufo, zielonej Bufo viridis oraz paskówki Bufo calamita, a także rzekotki drzewnej Hyla arborea, grzebiuszki ziemnej Pelobates fusucus, kumaka nizinnego Bombina bombina i dwóch przedstawicieli płazów ogoniastych: traszki zwyczajnej Triturus vulgaris i traszki grzebieniastej Trirurus cristatus. Dwa z wymienionych gatunków (traszka grzebieniasta i kumak nizinny) znajdują się w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Ryby i kręgouste występujące na obszarze Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka badano w dwóch najważniejszych wodach – jeziorze Torfy oraz rzece Świder. W pierwszym zbiorniku odnotowano zaledwie 6 gatunków (szczupak Esox lucius, wzdręga Scardinius erythrophthalmus, okoń Perca fluviatilis, sumik karłowaty Ameiurus nebulosus, lin Tinca tinca i karaś Carassius sp.), zaś w Świdrze 22, z czego 7 jest objętych ochroną gatunkową ścisłą lub częściową (minóg ukraiński Eudontomyzon mariae, piekielnica Alburnoides bipunctatus, różanka Rhodeus sericeus, koza Cobitis taenia, piskorz Misgurnus fossilis, śliz Barbatula barbatula, głowacz Cottus gobio i słonecznica Leucaspius delineatus), a 5 z nich (piskorz, piekielnica, różanka, głowacz i minóg ukraiński) znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Dodatkowo głowacz wpisany został do Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Obecna struktura gatunkowa potwierdza wcześniejsze przekonania, że Świder niegdyś był rzeką czystą o charakterze górskim. Świadczą o tym, występujące w niej, także dziś rzadkie gatunki, takie jak piekielnica i minóg ukraiński. Warto też wspomnieć, że sporadycznie w rzece tej spotykane są ryby łososiowate, należące prawdopodobnie do pstrągów Salmo trutta. W minimalnym stopniu poznane są tutejsze bezkręgowce. Wśród wyrywkowych informacji o cenniejszych ich gatunkach, należy wymienić jedną z nielicznych na Mazowszu ostoi raka szlachetnego Astacus astacus. Niezmiernie ważne są stanowiska motyli wykryte w Mazowieckim Parku Krajobrazowym: modraszka telejusa Maculinea teleius i czerwończyka fioletka Lycaena helle. Obydwa gatunki obserwowano na Bagnie Całowanie. Stwierdzono również występowanie tak pięknych motyli jak paź królowej Papilio machaon, paź żeglarz Iphiclides podalirius i mieniak strużnik Apatura ilia oraz chrząszcza kozioroga dębosza Cerambyx cerdo.

Paź królowej spotykany jest na łąkach i większych polanach leśnych. Fot. Wojciech Sobociński

Mysz polna jest jednym z najpospolitszych gryzoni w Parku. Fot. Wojciech Sobociński

Barwne bażanty (na zdjęciu samica wysiadująca jaja) są gatunkiem obcym w faunie Polski, a na terenie MPK spotykanym głównie na jego obrzeżach. Fot. Wojciech Sobociński

Sarna jest jednym z najliczniejszych zwierząt łownych widywanych w Parku. Fot. Radosław Dąbrowski

Lis jest drapieżnikiem mającym prawdopodobnie największy wpływ na liczebność niedużych ssaków i ptaków gnieżdżących się na ziemi, żywi się także padliną większych zwierząt. Fot. Grzegorz Okołów

W maju i czerwcu młode lisy odbywają pierwsze wędrówki poza nory. Fot. Grzegorz Okołów

Jelenie powróciły do MPK przed kilkunastu laty. Fot. Wojciech Sobociński

Ćmy znacznie bogatsze w gatunki niż motyle dzienne, wciąż stanową niezbadaną grupę bezkręgowców MPK. Fot. Wojciech Sobociński

W południowej części Parku, wśród głazów uroczyska Czarci Dół można spotkać białorzytki. Fot. Wojciech Sobociński

Zając należy do najbardziej znanych gryzoni Mazowsza. Fot. Wojciech Sobociński

Wśród czerwończyków spotykanych na wilgotnych łąkach całego MPK, najciekawszym jest chroniony czerwończyk fioletek. Fot. Archiwum MZPK

Maki są coraz rzadziej spotykanymi roślinami polnymi. Ich najliczniejsze stanowiska znajdują się w południowej części Parku. Fot. Wojciech Sobociński

Uszatka jako miejsce składania jaj wykorzystuje najczęściej stare gniazda wron i myszołowów. Fot. Wojciech Sobociński

Jesienią łosie przenoszą się z podmokłych lasów i zarośli wierzbowych do suchych borów, gdzie przez całą zimę będą żywić się sosnowymi gałązkami. Fot. Grzegorz Okołów

Zmrożona tafla jeziora Torfy, północnego krańca Bagna Całowanie. Fot. Grzegorz Okołów

Od wczesnej wiosny do późnej jesieni rezerwat „Na Torfach” tętni życiem i kolorami. Fot. Grzegorz Okołów

Padalec jest jednym z najczęściej widywanych w MPK gadów. Fot. Grzegorz Okołów

Grzebiuszka ziemna należy do najrzadziej widywanych płazów w Parku. Fot. Grzegorz Okołów

Wieczorne wiosenne koncerty ropuch zielonych na Bagnie Całowanie stanowią niezwykłe doznane. Fot. Grzegorz Okołów

Także niski huczący głos kumaka nizinnego nadaje majowym wieczorom na bagnach niezapomnianego kolorytu. Fot. Grzegorz Okołów

Kowalik jest jedynym polskim ptakiem, który potrafi wędrować po pniu głową do dołu. Fot. Grzegorz Okołów

Puszczyki jako miejsca lęgowe wykorzystują najczęściej stare dziuple dzięcioła czarnego oraz naturalne rozpadliny w pniach. Fot. Radosław Dąbrowski

Sikora bogatka należy do najpospolitszych ptaków MPK, można ją tu obserwować przez cały rok. Fot. Radosław Dąbrowski

Dzięcioł średni zasiedla w MPK najczęściej podmokłe lasy olchowe. Fot. Grzegorz Okołów

Kulik wielki jest jednym z niewielu gatunków, któremu w granicach MPK grozi obecnie wyginięcie. Przyczyną tego jest zanikające pasterstwo oraz presja drapieżników. Fot. Wojciech Sobociński

Pisklę błotniaka stawowego. Kilka par tego gatunku corocznie zakłada gniazda na Bagnie Całowanie. Fot. Wojciech Sobociński

Gąsiorek należy do najczęściej widywanych ptaków, do ochrony których obliguje nas prawo unijne. Fot. Wojciech Sobociński

Otwarte przestrzenie ekstensywnie koszonych łąk to krajobraz zanikający w Polsce. Fot. Krzysztof Haczek

„Bocianowskie Bagno” wraz z okolicą do niedawna stanowiło główną w MPK ostoję łosia i żurawia. Fot. Grzegorz Okołów

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Rezerwaty Powstanie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego poprzedziło utworzenie na tym terenie kilku rezerwatów przyrody, które wciąż chronią najcenniejsze lub najbardziej charakterystyczne elementy przyrodnicze tego terenu.

Rezerwat przyrody „Bocianowskie Bagno” utworzono na powierzchni 69,98 ha. Można go zwiedzać jedynie po wyznaczonych szlakach, których sieć na terenie rezerwatu jest dobrze rozwinięta. Chroni dobrze zachowane bory mieszane, wilgotne i bagienne z charakterystyczną roślinnością. W centralnej części znajdują się otwarte torfowiska wysokie. Rezerwat skupia liczne stanowiska roślin chronionych m.in. duże płaty porośnięte widłakami. Spotyka się tu również rosiczkę okrągłolistną i bagno zwyczajne. Jest ostoją wielu zwierząt – na stałe żyją tu łosie, dziki, lisy, sarny, zające, wiele ptaków śpiewających, żurawie oraz kilka gatunków ptaków drapieżnych.

Rezerwat przyrody „Celestynowski Grąd” położony na skraju wsi Celestynów, po obu stronach ul. Prostej, łączącej tę miejscowość z pobliską Dąbrówką. Jego powierzchnia wynosi zaledwie 8,35 ha. Chroni fragment młodego grądu z licznymi lipami, dębami, grabami i brzozami. W runie spotyka się turzycę drżączkowatą, kopytnika i groszek czerniejący. Charakterystyczną cechą tego rezerwatu są liczne padłe pod naporem wiatru i śniegu drzewa. Ich obecność nadaje mu wygląd upodabniający do lasów naturalnych.

Rezerwat przyrody „Czarci Dół” to niewielki rezerwat o powierzchni 8,75 ha, leżący w okolicy Zabieżek. Chroni on torfowisko wysokie, porośnięte karłowatymi sosenkami oraz otaczający je bór bagienny. Spotykane są tu m.in. łosie. Wiosną do rezerwatu ściągają na gody licznie płazy. W czasie przelotów jesiennych na otwartej tafli wody zalewającej torfowisko, zatrzymują się liczące wiele osobników stada kaczek. Rezerwat można obejrzeć ze szlaku przebiegającego jego skrajem.

Rezerwat przyrody „Las im. Króla Jana Sobieskiego” znajduje się w granicach Warszawy, chroniąc pozostałości dobrze zachowanych grądów. Fot. Grzegorz Okołów

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Rezerwat przyrody „Las im. Króla Jana Sobieskiego” położony jest w granicach gminy Warszawa Wawer. Obejmuje 113,92 ha powierzchni leśnej. Jest rezerwatem zamkniętym dla ruchu turystycznego. Chroni fragmenty grądów (lasu liściastego) i borów mieszanych z charakterystyczną dla nich florą i fauną. Występuje tu kilka chronionych gatunków roślin m.in. lilia złotogłów, konwalia majowa. Dość bogaty jest też świat zwierząt. Rezerwat stanowi zaplecze badawcze dla wielu placówek naukowych z Warszawy i Siedlec.

Rezerwat przyrody „Na Torfach” położony jest w granicach miasta Karczew. Ze względu na swe usytuowanie stanowi cel wielu wędrówek mieszkańców okolicznych miejscowości. Ochroną objęto tu 21,13 ha, z czego 7 ha zajmuje położone w centrum rezerwatu jezioro, powstałe w wyniku wydobycia torfu. Spotykane są tu chronione rośliny m.in. widłak jałowcowaty i salwinia pływająca. Otaczający jezioro las jest ostoją wielu rzadkich gatunków zwierząt, w tym płazów i gadów. Jeszcze w latach 80. XX w. spotykano, obecnie nie występujące, żółwie błotne. Jest to również miejsce często odwiedzane przez wędrowne gatunki ptaków. Zwiedzanie rezerwatu możliwe jest wzdłuż szlaku biegnącego jego granicami oraz ścieżką edukacyjną „Łabędzim Szlakiem”, doprowadzającą do punktu widokowego, z którego rozciąga się doskonały widok na chronione jezioro.

Rezerwat przyrody „Pogorzelski Mszar” utworzony na południowo-wschodnim krańcu Otwocka, na powierzchni 35,04 ha. Chroni pozostałości torfowiska wysokiego i przejściowego oraz otaczające je, obecnie zalesione wydmy. Jest jednym z najbardziej przekształconych rezerwatów w okolicach Warszawy. Zachowały się w nim jeszcze stanowiska chronionych roślin m.in. bagna zwyczajnego i rosiczki okrągłolistnej. Mimo dużych przekształceń wciąż pozostaje ostoją żurawi i łosi.

Owocujące na biało wełnianki stanowią prawdziwą ozdobę torfowisk. Fot. Krzysztof Haczek

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Rezerwat przyrody „Szerokie Bagno” położny przy leśnym dukcie łączącym Zabieżki z Osieckiem. Zajmuje 76,73 ha i chroni duże torfowisko wysokie z otaczającymi je borami bagiennymi i wilgotnymi. Rezerwat nie jest dostępny dla ruchu turystycznego. Jest to ostoja rzadkich zwierząt, m.in. łosia, żurawia, samotnika. Bytują one w najbardziej niedostępnych, zalanych wodą częściach rezerwatu. Ubogie, choć rosnące na podmokłym terenie drzewostany sosnowe, nie są lubiane przez ptaki śpiewające. Dlatego nawet wiosną spotkamy tam tylko nieliczne ich gatunki. Obecność dobrze zachowanego torfowiska wysokiego sprawia, że w rezerwacie spotyka się wiele roślin występujących tylko w tym środowisku. Są nimi rosiczki okrągłolistne, bagno zwyczajne, borówki bagienne, żurawiny, modrzewnice i wiele innych.

Rezerwat przyrody „Świder” ochroną obejmuje dolny i środkowy odcinek rzeki Świder oraz dolny bieg Mieni. Jest to rezerwat dostępny dla turystów i wędkarzy. Jego powierzchnia wynosi 238 ha. Chroni koryto rzeki oraz 20 metrowe pasy terenu po obu jej stronach. Rzeka jest bardzo malownicza, z licznymi zakolami, a miejscami również starorzeczami. W dolinie zachowały się pozostałości nadrzecznych lasów łęgowych. Liczne miejscowe kamienne przełomy chwilami nadają Świdrowi charakter rzeki podgórskiej. Rezerwat jest ostoją licznych gatunków ryb, płazów, ptaków i ssaków. Na wymienienie z pewnością zasługują zimorodki, brzegówki, nurogęsi, dzięcioły średnie oraz bobry i wydry.

Rezerwat przyrody „Żurawinowe Bagno” to najmłodszy z rezerwatów w MPK. Znajduje się w centralnej części Parku, przy ruchliwej szosie łączącej Górę Kalwarię z Mińskiem Mazowieckim. Na powierzchni 2,33 ha chroni dobrze zachowane torfowisko przejściowe wraz z otaczającymi je borami bagiennymi i wilgotnymi.

Rezerwat przyrody „Celestynowski Grąd” jest jedną z największych w MPK ostoi gatunków związanych z martwym drewnem. Fot. Wojciech Sobociński

Bogactwo kształtów i barw charakteryzuje nie tylko świat roślin lub owadów, ale również grzybów. Fot. Krzysztof Haczek

Świstunka leśna jest jednym z pospolitszych ptaków śpiewających w lasach MPK. Fot. Wojciech Sobociński

Złamana osika staje się domem zamieszkałym przez setki organizmów oraz pokarmem dla wielu kolejnych. Fot. Wojciech Sobociński

Mroczne i mgliste poranki zwiastują rychłe nadejście jesieni. Fot. Wojciech Sobociński

Większość wydm od setek lat porastają lasy, jednak na niektórych wiatr w dalszym ciągu przesypuje piasek, błyskawicznie zacierając tropy przechodzących po nich zwierząt. Fot. Wojciech Sobociński

Wiosenne wieczory, pełne ptasiego i żabiego gwaru, spędzone w Parku dają szansę na relaks i niezapomniane doznania estetyczne. Fot. Wojciech Sobociński

Żuraw jest gatunkiem, który skutecznie poradził sobie z presją człowieka. W ciągu ostatnich 20 lat jego liczebność w Parku wzrosła ponad dwukrotnie. Fot. Wojciech Sobociński

Jedną z najwcześniej kwitnących krzewinek jest związany z wilgotnymi glebami wawrzynek wilczełyko. Fot. Wojciech Sobociński

Dobrze zachowane olsy spotykane są w zachodnie części Parku, głównie w obrębie Bagna Całowanie. Fot. Wojciech Sobociński

Gołębiarz jest jednym z ważniejszych ptaków wśród drapieżników MPK. Fot. Wojciech Sobociński

Wypas krów na jednej z polan leśnych. Fot. Jarosław Jakubowski

Zanikający krajobraz mazowieckich wsi. Fot. Jarosław Jakubowski

Jesienny krajobraz na jednej z wydm MPK. Fot. Jolanta Brzezik

Kwiaty wrzosu zachwycają swoim wyglądem. Fot. Radosław Dąbrowski

Tygrzyk paskowany chroniony przedstawiciel grupy bezkręgowców, zamieszkujący skraje lasów, łąki, miedze MPK. Fot. Radosław Dąbrowski

Rodzina łabędzi niemych w rezerwacie przyrody „Na Torfach”. Fot. Radosław Dąbrowski

Barwne sójki są częstymi mieszkańcami mazowieckich lasów. Fot. Radosław Dąbrowski

Jaszczurka zwinka wczesną wiosną samiec w szacie godowej. Fot. Radosław Dąbrowski

Wielowiekowe ścieranie się sił przyrody z ludzką działalnością sprawiło, że niektóre gatunki świetnie koegzystują z człowiekiem. Na zdjęciu gniazdo muchołówki szarej w przydrożnej kapliczce.

Fot. Radosław Dąbrowski

HISTORIA

Krowy są jednym z odchodzących w przeszłość elementów krajobrazu kulturowego Parku. Fot. Maciej Łabudzki

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Ludzie na terenach włączonych obecnie do Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka pojawili się ponad 12 tys. lat temu, czyli pod koniec starszej epoki kamiennej. Oznacza to, że człowiek był tu obecny wcześniej niż las. Dowody bytności ludzi, pochodzące z tamtego czasu, wykryli w okresie dwudziestolecia międzywojennego archeolodzy: Ludwik Sawicki i Stefan Krukowski. Odnaleźli oni na wydmach położonych po obu brzegach Świdra (u jego ujścia do Wisły) duże ilości wyrobów z krzemienia. Badania przeprowadzone przez Romualda Schilda w latach 1963-69 na wydmach Bagna Całowanie, okazały się jeszcze bardziej sensacyjne niż te znad Świdra. Ilość znalezisk oraz stan ich zachowania przyczyniły się do opracowania szczegółowej chronologii polskiego późnego paleolitu. Kolejne znalezisk dokonano na wielu wydmach, leżących wzdłuż całego Świdra: w Józefowie, Otwocku, Mlądzu, Wólce Mlądzkiej, Świerku, Radachówce, Janowie, Wygodzie i Ostrowcu. Wiele z nich świadczyło o tym, że tereny te były często odwiedzane przez grupy łowców reniferów, podążających za wędrującymi na północ stadami tych zwierząt. Późniejsze znaleziska z Józefowa i Karczewa pochodzą z połowy 5 tysiąclecia p.n.e. Są bardzo skąpe, ale dowodzą, że już wtedy żyli na tych terenach ludzie potrafiący uprawiać ziemię. Tysiąc lat później pojawiali się tu przedstawiciele kultury pucharów lejkowatych. Odkrycia dotyczące tej kultury pochodzą z wielu stanowisk zlokalizowanych od Osiecka poprzez liczne miejscowości między Wisłą i Świdrem, aż do Karczewa. Z tego samego okresu pochodzą odkryte w Otwocku i Wiązownie ślady przybyłych z północy plemion koczowniczych, zajmujących się łowiectwem. Przedstawiciele tej kultury wytwarzali charakterystyczną ceramikę o zdobieniach dołkowo-grzebykowych. Na przełomie 3 i 2 tysiąclecia p.n.e. pojawiały się kolejne wędrowne plemiona, których członkowie trudnili się hodowlą zwierząt. Ślady obecności ich kultury, zwanej kulturą ceramiki sznurowej, wykryto w Świdrach Wielkich i wielu innych nadświdrzańskich miejscowościach. Z 2 tysiąclecia p.n.e. pochodzą liczne znaleziska kultury trzcinieckiej. Jej przedstawiciele zajmowali się głównie pasterstwem, a ich ślady odkryto na wydmach w okolicy Otwocka, Świdrów Wielkich, Józefowa, Mlądza oraz w pasie między Karczewem a Całowaniem. Pojedyncze stanowiska mieściły się też w Pogorzeli i Osiecku. Jeszcze liczniejsze okazały się stanowiska archeologiczne z epoki brązu. Wykopaliska krzemiennych i kamiennych narzędzi z tego okresu znajdowały się w Otwocku, Świdrach Małych i Wielkich, w Wólce Mlądzkiej, Józefowie, Mlądzu, Woli Karczewskiej, Otwocku Wielkim i Małym, Janowie, Wygodzie, Brzezince i Karczewie. Również inne, młodsze i datowane na VII-IV w. p.n.e. wykopaliska, dostarczyły dowodów na obecność kultury łużyckiej na tych terenach. W oparciu o nią, w dorzeczu środkowej Wisły, powstała nowa kultura zwana kulturą grobów kloszowych. Jej ślady odkryto w Karczewie, Otwocku Wielkim, Łukówcu, Sobieniach: Kiełczewskich i Jeziorach, Warszawicach, Mlądzu, Dobrzyńcu, Starej Wsi, Józefowie, Janowie, Całowaniu i Świdrach Małych. Kolejne odkrycia archeologiczne, niestety nie zbadane, dotyczyły przełomu III i II w. p.n.e., czyli kultury przeworskiej i pochodziły z Otwocka, Karczewa oraz okolic Wiązowny i Całowania. Okres obecności kultury prze-

Na otwockich ulicach można spotkać rzeźby przypominające o historii miasta. Fot. Wojciech Sobociński

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

worskiej na terenach dzisiejszego Parku trwał do końca II w. n.e. Wówczas ludność przeworska została wyparta z Mazowsza przez Gotów. Od tej pory, przez kolejne 500 lat ziemie miedzy Świdrem a Wisłą były wyludnione. Dopiero na przełomie VI i VII w. n.e. pojawiali się tu pierwsi Słowianie. Znaleziska datowane na okres wczesnego średniowiecza (VI-XII w.), wykryte zostały tylko w Karczewie i Śródborowie. Na współczesnych mapach dotyczących osadnictwa na Mazowszu, w czasie od VII do X w. można jednak zobaczyć dzisiejszy Osieck. Przypuszcza się, że już wówczas istniała tu niewielka warownia leśna, wokół której z czasem rozwinęła się osada. Miała ona strzec przeprawy przez niewielką rzeczkę Rudnik na trakcie wiodącym z Czerska do miasta Liw, które było wówczas twierdzą graniczną Mazowsza. Już w XIII wieku Osieck był ważnym ośrodkiem osadniczym południowego Mazowsza. W tym czasie miejscowość, wraz z otaczającą ją Puszczą Osiecką, była częścią Ziemi Czerskiej, której centrum administracyjnym stał się Czersk, leżący po drugiej stronie Wisły. Od 1207 r. Mazowszem władał Książę Mazowiecki Konrad I. Po nim władzę na tych obszarach przejmowali Ziemowit, Konrad II i kolejni książęta, aż do zmarłego w 1524 r. Stanisława i jego brata Janusza III, który umarł bezdzietnie dwa lata później. Fakt ten umożliwił w 1537 r. włączenie tej części Mazowsza do Korony. Stało się tak po przeszło rocznych pertraktacjach między królem, a ostatnią księżną mazowiecką – Anną. Dynamiczny rozwój rejonu Puszczy Osieckiej możliwy był dzięki korzystnemu jej położeniu. Tu przecinały się główne szlaki handlowe biegnące z zachodu (Czersk, Europa Zachodnia) na wschód (Litwa i Ruś) oraz z południa (Kraków i południe Europy) na północ (Gdańsk, Prusy). Właśnie tędy przebiegała jedna z nitek bursztynowego szlaku, czego dowody odkryto m.in. w Osiecku i Całowaniu. Również żeglowna i spławna w tym czasie Wisła była czynnikiem sprzyjającym rozwojowi gospodarczemu regionu. Jej wodami wysyłano ogromne ilości drewna oraz inne leśne produkty: smoły, ługi, łuczywa, naczynia drewniane i miody pitne. W XIV i XV wieku, szczególnie po przeniesieniu stolicy Mazowsza z Czerska do Warszawy, coraz większe znaczenie zaczęły odgrywać również inne tutejsze osady: Karczew, Otwocko (późniejszy Otwock Wielki), Kołbiel, Glinianka, Ostrówiec, Dziecinów czy Sobiekursk. Ta pierwsza spełniała wówczas rolę lokalnego ośrodka handlowego i usługowego. Zmiana stolicy nie przeszkodziła książętom mazowieckim w odwiedzaniu Puszczy Osieckiej. W Osiecku od XIII wieku istniał dwór myśliwski oraz otoczony ostrokołem zwierzyniec, w którym hodowano jelenie, co może świadczyć o tym, że władcy Mazowsza chętnie polowali i odpoczywali w tych stronach. Tak było do czasu włączenia Ziemi Czerskiej do Korony. W 1545 roku król Zygmunt I Stary nadał swej żonie – królowej Bonie – wiele dóbr mazowieckich, w tym również osieckie. Jej władanie na tych ziemiach trwało krótko, bo tylko 11 lat. Potem królowa przepisała wszystkie swoje dobra synowi, królowi Zygmuntowi Augustowi. Wcześniej jednak w Puszczy Osieckiej pojawiły się pierwsze miasta. W 1532 roku prawa miejskie otrzymuje leżąca opodal Świdra Kołbiel, w 1548 roku – Karczew, w 1557

Ludowa twórczość przyjmowała i wciąż przyjmuje różne oblicza. Czasem ma postać wycinanek, czasem muzyki, czasem rzeźb lub obrazów, a czasem objawia się w postaci zawieszonych na drzewach kapliczek. Fot. Jarosław Jakubowski

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

roku – Glinianka, a rok później również Osieck. W XVII wieku, a właściwie w jego pierwszej połowie ziemie te przeżywały najbujniejszy rozkwit. Miasta rozwijały się, wzrastała ich wymiana handlowa z innymi rejonami kraju, napływali nowi osadnicy oraz powstawały nowe wsie. Dopiero potop szwedzki, a potem najazd wojsk Jerzego Rakoczego w dużym stopniu wyniszczyły osady, miasta i okalające je lasy. Po wojnie ze Szwedami, w roku 1664 starostwo osieckie kupił Tytus Liwiusz Burattini. Pożyczał on swym poddanym pieniądze, za które mieli odbudować zniszczone osady. Jak się później okazało wielu z nich nie było w stanie oddać długów i dużo spraw trafiło do sądów. Rozprawy trwały wiele lat, nawet po śmierci starosty, w imieniu którego procesował się jego syn Zygmunt Boratyni (nazwisko spolszczone). Następny starosta osiecki, którym został w 1671 roku Andrzej Grudziński przeciwstawił się dalszym procesom twierdząc, iż pożyczki zostały odpracowane. Sądzono się jednak dalej, a zapiski dotyczące tych rozpraw pochodzą nawet z 1726 roku. W 1674 roku starostwo osieckie przejął Franciszek Bieliński, który od 10 lat był właścicielem dóbr otwockich. W tym samym okresie został on marszałkiem sejmu i znacznie przyczynił się do rozwoju zniszczonych miejscowości. W Osiecku ufundował kaplicę, a potem kościół i plebanię, zaś w obecnym Otwocku Wielkim rozpoczął budowę pięknego pałacu. W 1685 roku starostwo przejął syn zmarłego Franciszka Bielińskiego, Kazimierz Ludwik. Jako podkomorzy koronny, a później marszałek nadworny koronny i marszałek wielki koronny, kontynuował dzieło rozpoczęte przez ojca. W początkach XVIII wieku przez Mazowsze przetoczyła się szwedzka nawałnica, która nie oszczędziła również starostwa osieckiego. W 1703 roku pod Karczewem doszło do bitwy między Szwedami i wojskami saskimi, które przeprawiły się przez Wisłę z jej lewego brzegu. Sasi zostali pobici, a część z nich utonęła w rzece w trakcie ucieczki. W rok później w rejonie Karczewa przebywała trzydziestotysięczna armia szwedzka maszerująca w kierunku Warszawy. W tym też czasie przebywało na tym terenie dwóch królów. Pierwszy - popierany przez Szwedów - Stanisław Leszczyński, stacjonował w Karczewie. Drugi, August II Sas, zatrzymał się w otwockim pałacu marszałka Bielińskiego. Zresztą August II Sas przebywał tu wielokrotnie, polując w okolicznych lasach i zażywając licznych rozrywek. Wraz z carem Piotrem Wielkim prowadził podobno w tym pałacu pierwsze rozmowy dotyczące rozbioru Polski. W 1713 roku władzę w starostwie osieckim objęła żona zmarłego Kazimierza, by po czterech latach przekazać ją synowi Franciszkowi Bielińskiemu, który władał tymi ziemiami przez kolejne 40 lat. W 1732 roku został on marszałkiem nadwornym koronnym. W tym też czasie przejął pałac w Otwocku Wielkim i rozpoczął jego przebudowę wraz z całym pałacowym otoczeniem. Za rządów Franciszka Bielińskiego starostwo osieckie nadal się rozwijało, choć nakładał on wciąż nowe obciążenia na podległych mu kmieci. W 1757 roku bezdzietny starosta przekazał władzę w Osiecku bratankowi, również Franciszkowi Bielińskiemu, który kosztem coraz bardziej wykorzystywanych chłopów próbował w dalszym ciągu rozwijać region. Ci w końcu okazali mu swoje niezadowolenie organizując się przeciw staroście. Spory udało się na szczęście załagodzić, ale koniec panowania tego sta-

Kirkut w Anielinie jest jedną z niewielu pozostałości po żydowskich mieszkańcach okolicy. Fot. Maciej Łabudzki

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

rosty stał się końcem rozwoju regionu. Zanim to nastąpiło, Franciszek Bieliński oraz część mieszkańców przyłączyli się do Powstania Kościuszkowskiego. Niestety, klęska poniesiona przez powstańców pod niedalekimi Maciejowicami, a potem kapitulacja Warszawy sprawiły, że na tereny obecnego Parku ściągnęły liczne oddziały rosyjskie, zaś w pałacu Bielińskich w Otwocku Wielkim podpisano w 1795 roku trzeci rozbiór Polski. Podzielił on te tereny między zaborców, a większość z nich znalazła się w rękach austriackich. Wydarzenie to miało bardzo niekorzystny wpływ na dalsze dzieje tutejszych miast. Osieck zdecydowanie podupadł. Przestał być miastem utrzymującym szerokie kontakty z Warszawą, która znalazła się w granicach innego państwa. Stał się miasteczkiem prowincjonalnym, leżącym na rubieżach Austrii. Podobnie stało się z dobrami otwockimi, choć tu powodem upadku stało się hulaszcze życie jednego z ostatnich właścicieli z rodu Bielińskich – Stanisława Kostki, który przegrał w karty cały swój majątek, zadłużając się bardzo poważnie. Kolejni Bielińscy – Paweł i Józef nie zdołali już wydobyć majątku z ruiny. Nieco inna sytuacja miała miejsce w Karczewie. Miasto to również włączono do zaboru austriackiego, ale było ono miastem granicznym z Prusami i z tego powodu przejęło kontakty handlowe, stając się głównym ośrodkiem miejskim w okolicy. W pierwszej połowie XIX wieku tereny położone w okolicy Osiecka przeszły na własność rodu Potockich. Polityka nowych właścicieli nastawiona była na rozwój i unowocześnianie rolnictwa, a także wzrost znaczenia tutejszego rzemiosła. W tym okresie zdecydowanie wzrosło zaludnienie, a na terenach wylesianych powstawało wiele nowych wsi i osad. Sporną kwestią stało się prawo do korzystania z dóbr leśnych. Potoccy chcieli ograniczyć swobodny dostęp ludności do drewna. Prawnie udało się to w 1846 roku, jednak w następnych latach zakaz ten był wielokrotnie łamany, a na jego tle dochodziło do wielu zatargów. Kolejne powstania, przetaczające się przez ciemiężony kraj, miały znaczący wpływ na losy mieszkańców tych terenów. Zarówno w czasie powstania listopadowego, jak i styczniowego licznie wędrowały tędy polskie oddziały powstańcze i jednostki wojsk rosyjskich. Doszło do wielu potyczek, w których Polacy ponosili przeważnie klęski. Jedynie 23 sierpnia 1831 roku pod Karczewem polscy ułani rozbili rosyjski oddział ppłk. Duczyńskiego. Była to ostatnia zwycięska bitwa powstania listopadowego. Powstanie styczniowe pozostawiło na terenie dzisiejszego Parku znacznie więcej śladów i wspomnień. W dniu 3 marca 1863 roku pod Glinkami doszło do potyczki 300 powstańców z dwukrotnie większymi siłami Rosjan. Pod naporem nieprzyjaciela Polacy musieli wycofać się do lasów w okolice Karczewa. Udało im się obronić, ale już następnego dnia zostali rozgromieni po drugiej stronie Wisły, pod Górą Kalwarią. W styczniu 1864 roku w Świdrze koło Karczewa pojmano jedną z ostatnich grup powstańczych. Za udział w powstaniu mieszkańców wielu miejscowości spotkały represje, zaś Karczew, Kołbiel i Osieck straciły w 1869 roku prawa miejskie.

W końcu XIX wieku na terenie Otwocka wykształciła się moda na drewniane, bogato zdobione wille. Jej twórcą był Michał Elwiro Andriolli, a do dziś zachowało się około stu budynków wybudowanych w tzw. stylu świdermajer. Fot. Wojciech Sobociński

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Do rozwoju osadnictwa na obszarze dzisiejszego MPK w znaczący sposób przyczyniła się kolej wybudowana w latach siedemdziesiątych XIX wieku. Łączyła ona Warszawę z Lublinem i stwarzała okolicznej ludności nowe możliwości pracy. Zaczęli napływać osadnicy i to nie tylko ze względu na dobry dojazd, ale również z powodu rosnącej mody na Otwock i jego okolice. Otwock za sprawą Michała Elwiro Andriollego, ilustratora dzieł Adama Mickiewicza, stał się wówczas bardzo znany i modny. Jego rozwój jako osady letniskowej rozpoczął się w roku 1880, gdy Andriolli kupił 200 ha ziemi nad Świdrem. Wybudował tam kilka stylowych drewnianych domów, które wynajmował gościom. Za jego przykładem poszli inni. Pułkownik Aleksander Westenrick rozparcelował część swojego majątku Wiązowna na działki letniskowe. Również Zygmunt Kurtz, ówczesny właściciel dóbr otwockich, sprzedał letnikom część terenu w sąsiedztwie stacji. Rozrastającą się miejscowość odwiedzali również lekarze, którzy dostrzegli w klimacie tej okolicy doskonałe warunki do leczenia chorób dróg oddechowych. W ten sposób na początku XX wieku Otwock zyskiwał coraz większą sławę jako uzdrowisko. Przyczynili się do tego dr Józef Geisler, późniejszy profesor Odo Bujwid i dr Krukowski, którzy zainicjowali powstanie ośrodków leczniczych i sanatoriów. Pierwsze z nich powstało w 1893 roku i było własnością dr Geislera. Wzrastające zainteresowanie Otwockiem jako letniskiem i uzdrowiskiem spowodowało dynamiczny rozwój miejscowości oraz wpływało na zmniejszenie zainteresowania sąsiednim Karczewem, który do niedawna był głównym ośrodkiem miejskim w okolicy. Rozkwit Otwocka przyczynił się do rozbudowy i wzrostu popularności Józefowa, Świdra i Śródborowa. W 1901 roku do Wawra doprowadzono nitkę kolejki wąskotorowej, zaś w 1910 roku zaczęto jej rozbudowę, w konsekwencji łącząc Karczew z Warszawą w 1914 roku. W planach było jeszcze połączenie Karczewa z Sobieniami Jeziorami, do czego nie doszło z powodu wybuchu wojny. W tym czasie odżyły dążenia niepodległościowe Polaków. Jednym z ich przejawów były licznie tworzące się, również na tym terenie, organizacje, których członkowie weszli w skład konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej. Nie bez wpływu mogła być dwutygodniowa (sierpień 1915 r.) obecność Józefa Piłsudskiego w Otwocku. Dwa lata po odzyskaniu niepodległości, jej zachowaniu zagroziła wojna z Rosją. W czasie Bitwy Warszawskiej, decydującej o losach odrodzonego państwa polskiego, okolice Kołbieli, Wiązowny, Otwocka i Karczewa spełniały raczej drugorzędną rolę. Do potyczek doszło na linii Świdra, lecz mimo oporu Polaków bolszewicy szybko zajęli te tereny i przygotowywali się do przeprawy przez Wisłę. Zamiar ten udaremniło polskie lotnictwo, niszcząc sprzęt służący do przepraw. Następnego dnia (17 sierpnia 1920 roku) 7 i 30 Brygada Piechoty, pod osłoną polskiej artylerii, ruszyła na Rosjan od strony Góry Kalwarii. Atak był udany i wojska wroga wyparto na wschód. Dwudziestolecie międzywojenne było dla miejscowości leżących na terenie dawnej Puszczy Osieckiej czasem rozwoju samorządności i przedsiębiorczości. Najbardziej dynamicznie rozwijał się Otwock, któremu

Lasy MPK pełne są symbolicznych miejsc pamięci. Fot. Wojciech Sobociński

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

28 grudnia 1923 roku przyznano prawa miejscowości uzdrowiskowej. W 1938 roku mieszkało w nim około 20 tys. osób, zaś dalsze 40 tys. przyjeżdżało do tutejszych willi i sanatoriów. W tym czasie pozostałości dzikich lasów stały się właściwie tylko wspomnieniem. W latach 30. zaczęto zalesiać wykarczowane wcześniej obszary. W czasie II wojny światowej na obszarze dawnej Puszczy Osieckiej, stanowiącej trzon lasów MPK, rozegrało się wiele bitew i potyczek. We wrześniu 1939 roku związane były one głównie z obroną przepraw przez Wisłę w okolicy Karczewa i Brzumina. Ostatecznie Niemcy zajęli te tereny w trzecim tygodniu wojny. W 1940 roku tworzyły się tu pierwsze oddziały Armii Krajowej, rok później Batalionów Chłopskich. Gehennę przeżywali nie tylko Polacy, ale i zamieszkujący tu licznie Żydzi. Stworzono dla nich getta w Otwocku i Sobieniach Jeziorach. W tym pierwszym przebywało ponad 15 tys. osób. Latem 1942 roku rozpoczęto likwidację getta. Rozstrzelano wówczas ponad 3500 osób, resztę wywieziono do obozu zagłady w Treblince. Getto w Sobieniach Jeziorach zlikwidowano we wrześniu tego samego roku. Część Żydów w obawie przed represjami ukrywała się w lasach. Około 700. z nich zostało jednak schwytanych i w różnych miejscach rozstrzelanych. Bardzo aktywna w czasie wojny była tutejsza partyzantka. Najbardziej znane i spektakularne były akcje wysadzania pociągów z niemieckimi transportami. Najczęściej dochodziło do nich między Pogorzelą Warszawską, a Celestynowem. W samym Celestynowie 20 maja 1943 roku doszło do uwolnienia 49 więźniów politycznych transportowanych koleją do obozu koncentracyjnego. W sumie na tym odcinku przeprowadzono przynajmniej 20 akcji skierowanych przeciwko niemieckim transportom. W lasach, a także tajnych kwaterach partyzanckich (jedną z nich była leśniczówka „Torfy”, dzisiejszy Ośrodek Edukacjo-Muzealny Mazowieckiego Zespołu Parków Krajobrazowych), odbywały się również szkolenia zbrojnego podziemia. W Otwocku (potem Karczewie) funkcjonowała radiostacja „Fromczyn”, a tutejsze oddziały, współpracując z partyzantką spod Świdra, Falenicy, Wiązowny i Wawra, przeprowadzały wiele działań dywersyjnych. 28 lipca 1944 roku tereny dzisiejszego Parku zajęte zostały przez oddziały Armii Radzieckiej i Wojska Polskiego. Formowała się nowa władza, a potem przystąpiono do odbudowy zniszczeń. Powstawały nowe szkoły, przedszkola, szpitale. Po wojnie region rozwijał się w dalszym ciągu, ale zapomniano o sąsiedztwie dzikiej przyrody. Szczęśliwie jeszcze przed wojną pojawiła się tutaj planowa gospodarka leśna i do chwili powołania Mazowieckiego Parku Krajobrazowego była ona jedynym gwarantem zachowania ostatnich fragmentów kniei. Od tej pory powierzchnia tutejszych lasów wzrastała. Inaczej działo się z mokradłami. Stopniowo były osuszane, a największe nasilenie prac melioracyjnych miało miejsce w latach 50. i 60. Wówczas zmieniono podmokłe Bagno Całowanie, liczące ponad 4000 ha, w łąki poprzecinane systemem rowów melioracyjnych. Zmienił się charakter mokradeł, a w wyniku tych działań zginęło wiele gatunków roślin i zwierząt.

Krwawnice to niezwykle malownicze rośliny wilgotnych łąk. Fot. Jarosław Jakubowski

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

W drugiej połowie XX wieku zmienił się także charakter tutejszych miejscowości. Tam, gdzie przed laty kwitło rolnictwo, dziś z uprawy roli żyje tylko niewielki procent ludności. Reszta przenosi się lub pracuje w mieście. Otwock, Świder, Józefów, Śródborów, Celestynów, słynące przed laty z walorów letniskowych i uzdrowiskowych, teraz są w większości sypialniami dla osób pracujących w Warszawie. Otwock stracił prawa uzdrowiska, a większość ośrodków wypoczynkowych, wybudowanych po wojnie w mieście i jego okolicach, podupadło. Mimo dużych walorów krajoznawczych, kulturowych i przyrodniczych oraz olbrzymiego zaplecza dla potencjalnych gości z Warszawy, turystyka w rejonie dawnej Puszczy Osieckiej jest raczej zapomnianą gałęzią gospodarki, a rozwój przeżywa jedynie weekendowa rekreacja.

Kanał Bielińskiego jest skanalizowaną w XIX wieku rzeką Jagodzianką. Do dzisiaj stanowi kręgosłup Bagna Całowanie, jednego z najcenniejszych torfowisk na Mazowszu. Fot. Wojciech Sobociński

FUNKCJONOWANIE I DZIAŁALNOŚĆ PARKU

Czesław Łaszek stał się patronem MPK w 2001 roku w dowód uznania i wdzięczności za wkład w jego utworzenie, a także ochronę mazowieckiej przyrody. Fot. Archiwum MZPK

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Początkiem istnienia Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka było utworzenie w 1986 roku jego zaczątków na terenie byłego województwa siedleckiego i dopełnienie ich znacznie większym obszarem w 1987 roku, na terenie byłego województwa warszawskiego. Początkowo obejmował powierzchnię 14 370 ha. Dodatkowo wytyczono 7823 ha jego otuliny, stanowiącej bufor między obszarem chronionym, a szybko rozwijającymi się okolicznymi miejscowościami. Obecnie w granicach parku znajduje się 15 710 ha lasów, łąk, pól i osad oraz 7992 ha otuliny. Park powołany został w celu ochrony lasów i najcenniejszych przyrodniczo obszarów ciągnących się równolegle po prawej stronie doliny Wisły w Kotlinie Warszawskiej i południowo-wschodniej części Wysoczyzny Siedleckiej. Zasięgiem obejmuje większość lasów tworzących Nadleśnictwo Celestynów oraz fragment Nadleśnictwa Drewnica. Składa się z dwóch wydzielonych przestrzennie obszarów, przedzielonych zabudową miasta Otwocka i doliną rzeki Świder. Na północy obejmuje Lasy Wawerskie, graniczące bezpośrednio z zabudową willową Marysina Wawerskiego, Radości, Miedzeszyna, Falenicy, Michalina oraz Józefowa i Otwocka. Na południu zaś, chroni obszary leśne oraz bagienno–łąkowy pas torfowiska niskiego zwanego Bagnem Całowanie. Od momentu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej ochrona przyrody na terenie parku wsparta została możliwością tworzenia obszarów Natura 2000. Obecnie w granicach parku funkcjonują dwa specjalne obszary ochrony siedlisk i jeden obszar specjalnej ochrony ptaków. Obszary Natura 2000 Bagno Całowanie PLB 140011 (pow. 4215,0 ha) i PLH 140001 (pow. 3110,1 ha) – ostoje ptasia i siedliskowa Bagno Całowanie leżą w pradolinie Wisły, na jej prawym brzegu. Obejmują torfowisko niskie rozciągające się równolegle do koryta rzeki na długości ok. 16 km, pomiędzy Karczewem, Sobieniami Szlacheckimi i Osieckiem. Jest to jedno z największych torfowisk na Mazowszu. Wykształcone na nadzalewowym tarasie Wisły, zasilane jest głównie wysiękowymi wodami podziemnymi. Zachodnim skrajem torfowiska przepływa Kanał Bielińskiego, niegdyś rzeczka Jagodzianka, odprowadzający wody do Wisły. Obok powierzchni torfowiskowej charakterystycznym elementem krajobrazu Bagna są wydmy. Wznoszą się one ponad równinną powierzchnię torfowiskowych łąk na kilka metrów. Część z nich porasta las, część nadal pozostaje odkryta. Roślinność torfowiska jest bardzo zróżnicowana. Dominują wilgotne, kośne łąki, które w części wschodniej uległy przesuszeniu. Miejscami występują także łąki bogate w storczyki. Rozległe, stare wyrobiska potorfowe, powszechne w środkowej i południowej części torfowiska, są porośnięte głównie przez łozowiska. Wśród nich rozwijają się zróżnicowane zbiorowiska torfowiskowe. W pojedynczych potorfiach z otwartym lustrem występuje salwinia pływająca Salvinia natans. Peryferyjne części torfowiska porośnięte są przez lasy olszowe i olszowo-brzozowe. Szczególnie dobrze zachowane, kępiaste, podtopione olsy porzeczkowe zajmują jego część północno-wschodnią oraz nieduże fragmenty centralne, zaś w południowej częśći znajduje się dobrze zacho-

Bocian czarny stał się symbolem zaraz po powołaniu pierwszego Zarządu Parku. Fot. Grzegorz Okołów

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

wany łęg. Na wydmach występują między innymi bogate florystycznie, ciepłolubne murawy. Najbardziej interesująca i najlepiej zachowana jest zachodnia część Całowania. Na dawnych, a obecnie stale podtopionych terenach zalewowych rzeczki Jagodzianki, zachowały się rozległe turzycowiska i trzcinowiska. Nieznacznie wyniesione grądziki to miejsca występowania wilgotnych łąk trzęślicowych. Łąki są częściowo zagospodarowane. W latach 60. torfowisko niskie zmeliorowano na potrzeby rolnictwa. Występujące licznie zarośla reliktowej brzozy niskiej, zaczęły zanikać. Postępujący proces osuszania i zarastanie torfowiska drzewami i krzewami sprawił, że w latach 90. zachowały się ostatnie 3 osobniki gatunku. Od kilku lat na ich bazie z powodzeniem prowadzona jest ochrona czynna. Po zmianie warunków wodnych na Całowaniu obserwuje się masową ekspansję zarośli wierzbowych i trzciny. Występują tu rzadkie i zagrożone w skali Europy siedliska: górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk (7230), niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie Arrhenatherion elatioris (6510), torfowiska przejściowe i trzęsawiska, przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea (7140), wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (2330), bory i lasy bagienne Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne (91D0), grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum (9170), zmiennowilgotne łąki trzęślicowe Molinion (6410), ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe Koelerion glaucae (6120), górskie i niżowe murawy bliźniczkowe Nardion – płaty bogate florystycznie (6230), suche wrzosowiska Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion (4030), łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae oraz olsy źródliskowe (91E0). Flora Bagna Całowanie liczy ponad 700 gatunków roślin naczyniowych, w tym około 30 chronionych. Występuje tu 6 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej m.in. modraszek telejus, czerwończyk fioletek i czerwończyk nieparek, a także kumak nizinny oraz bóbr i wydra. Obszar jest ważnym szlakiem migracyjnym dużych ssaków, szczególnie łosia. Za kluczowe zagrożenie dla ostoi uznano odwodnienie terenu. Poza nim ważnymi zagrożeniami są: zarastanie obszarów, na których zaprzestano wypasu i koszenia, funkcjonowanie lotniska i pól golfowych oraz plany budowy osiedli mieszkaniowych, eksploatacja złóż torfowych, nielegalne wysypiska śmieci i zalesienia.

Czerwiec na torfowiskach Bagien Celestynowskich jest niezwykle malowniczy. Fot. Grzegorz Okołów

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Bagna Celestynowskie PLH140022 utworzone na fragmencie ponad 100 kilometrowego pasa wydmowego, ciągnącego się równolegle do Wisły, po prawej jej stronie. Wydmy osiągają tu wysokość względną 20 m, często łącząc się ze sobą tworzą wały wydmowe o długości kilku kilometrów. W granicach obszaru wydmy zajmują ok. 40% powierzchni. W licznych misach deflacyjnych, jakie powstały pomiędzy wydmami oraz lokalnych zagłębieniach terenu, wykształciły się liczne, zróżnicowane pod względem powierzchni i kształtu torfowiska otoczone nierzadko borami bagiennymi. Obszar stanowi najlepiej zachowaną część dawnej Puszczy Osieckiej, zwanej współcześnie Lasami Celestynowskimi. Dominuje tu roślinność torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (7140), reprezentująca różne stadia rozwojowe. Do najczęstszych należą zbiorowiska: turzycy dzióbkowatej Carici rostratae-Sphagnetosum apiculati (Sphagno-Caricetum rostratae) i wełnianki wąskolistnej Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi. Towarzyszą im zazwyczaj płaty turzycy nitkowatej Caricetum lasiocarpae, występujące w dwóch postaciach: płaskiego, dywanowego mszaru oraz pływających wysepek. Interesujące pod względem syntaksonomicznym są fitocenozy ze znacznym udziałem przygiełki białej Rhynchospora alba nawiązujące pod względem składu gatunkowego i struktury do przygiełkowisk ze związku Rhynchosporion albae. Osobliwością pod względem biogeograficznym jest występowanie roślinności nawiązującej pod względem składu gatunkowego i struktury do zbiorowisk związanych z torfowiskami wysokimi: wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego Eriophoro vaginati-Sphagnetum recurvi oraz bagna zwyczajnego i torfowca magellańskiego Ledo-Sphagnetum magellanici. Obrzeża torfowisk, jak i lokalne niecki terenu porastają bory bagienne Vaccnio uliginosi-Pinetum różne pod względem fazy rozwojowej, jak również stopnia zachowania (91D0*). Dużą wartość przyrodniczą tego terenu podkreśla masowe występowanie: żurawiny błotnej Oxyccocus palustris i modrzewnicy zwyczajnej Andromeda polifolia. Wśród przedstawicieli świata zwierząt na wyróżnienie zasługuje występowanie licznej i stabilnej populacji łosia Alces alces oraz żmii zygzakowatej Vipera berus. Przedmiotem ochrony obszaru są torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea nigrae (7140) jak i bory i lasy bagienne Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum (91D0). Poza rezerwatami przyrody i obszarami Natura 2000, na terenie MPK im. Czesława Łaszka funkcjonuje kilkadziesiąt użytków ekologicznych utworzonych na ponad 30 ha torfowisk i borów bagiennych. Istnieje także ponad 60 pomników przyrody, głównie pojedynczych drzew. Wśród nich znajdują się ponad dwustuletnie dęby, a także lipy sosny i klony. W wielu momentach ochrona poszczególnych komponentów przyrody wymaga czynnej ingerencji w środowisko lub wspierania rzadkich gatunków przez ich zamkniętą hodowlę i reintrodukcję. W Mazowieckim Parku Krajobrazowym prowadzono i prowadzi się kilka takich programów. Pierwszy, realizowany w latach 2000-2003, dotyczył reintrodukcji sokoła wędrownego Falco peregrinus. W lasach celestynowskich wybudo-

Rak szlachetny, jeden z kilkuset wpuszczonych do wód parkowych strumieni w ramach czynnej ochrony tego gatunku. Fot. Wojciech Sobociński

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

wano platformę gniazdową, umieszczoną w koronie sosny. W ciągu 4 lat, przy współpracy sokolnika Grzegorza Dzika, w sztucznym gnieździe wychowano 8 młodych ptaków, z których większość rozpoczęła samodzielne życie na wolności. W roku 2001 przy współpracy z naukowcami z Wydziału Nauk o Zwierzętach SGGW rozpoczęto program odbudowy raka szlachetnego w wodach MPK. W jego ramach wypuszczono blisko 300 osobników w wieku 1-5 lat. Dzięki temu programowi w niektórych ciekach Parku wciąż możemy spotkać rodzimy, w wielu miejscach ginący gatunek raka. Również w początkach XXI wieku zapoczątkowano długookresowe działania związane z poznaniem i czynną ochroną nietoperzy. Zorganizowano kilka obozów chiropterologicznych, w czasie których badano skład gatunkowy zespołu nietoperzy MPK. Prowadzone są również coroczne spisy zimujących nietoperzy. Wieszane budki stanowią letnie kryjówki tych ssaków, prowadzony jest także monitoring zasiedlenia schronień, a od 2009 roku w sąsiedztwie rezerwatu „Na Torfach” funkcjonuje specjalna piwnica, wybudowana dla potrzeb zimujących nietoperzy. Jednocześnie jest ona dostosowana do prowadzenia zajęć edukacyjnych (również dla osób niepełnosprawnych). W roku 2007 zapoczątkowany został program reintrodukcji dwóch rzadkich motyli – pazia żeglarza i pazia królowej. Specjalnie dla jego potrzeb przy siedzibie MPK powstała motylarnia, w której wychowywane są zebrane w naturze gąsienice obu gatunków. Są one przetrzymywane do czasu przekształcenia się owadów w postać dorosłą, a następnie wypuszczane w miejscach, w których uprzednio je zebrano. Program nie tylko pomaga przetrwać tym rzadkim, wpisanym do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt gatunkom, ale również służy edukacji młodzieży. Również w roku 2007 rozpoczęto działania związane z czynną ochroną traszki grzebieniastej. Jest on realizowany we współpracy z Wydziałem Nauk o Zwierzętach SGGW. Polega na pobieraniu jaj wraz z roślinnością, na której są złożone, a następnie wychowaniu larw w warunkach zamkniętej hodowli. Pozwala to uniknąć zagrożeń ze strony drapieżników, zanieczyszczania wód oraz ich wysychania przed przeobrażeniem płazów. Hodowla zamknięta prowadzona w budynku siedziby MPK, służy również edukacji dzieci i młodzieży, która uczestnicząc w karmieniu zwierząt ma możliwość ich poznania. Dorosłe osobniki wypuszczane są do zbiorników, z których zostały wyłowione w postaci jaj. Największym programem ochronnym realizowanym na terenie MPK była czynna ochrona ekosystemów mokradłowych na torfowisku Całowanie, realizowana w latach 2003-2006 z inicjatywy Centrum Ochrony Mokradeł przy udziale Parku. Był to program wieloetapowy, polegający na monitorowaniu poziomu wód gruntowych w centralnej części torfowiska, budowie piętrzeń na rowach odwadniających torfowisko, wprowadzeniu koszeń na wilgotnych łąkach, odtwarzaniu mechowiska na powierzchni kilku hektarów. W kolejnym etapie przy

Budowa stogów jest częścią programu ochrony ekosystemów torfowiskowych Bagna Całowanie. Fot. Archiwum MZPK

100

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

współpracy z Ogrodem Botanicznym UW oraz szkółką drzew i krzewów ozdobnych z Józefosławia prowadzono reintrodukcję brzozy niskiej, znacznie wzmacniając jej zanikającą na Bagnie Całowanie populację. Kontynuacją opisanych działań był finansowany w ramach Programu Life + Nature program „Motylowe łąki” skupiający się na ochronie i poprawie siedlisk rzadkich motyli żyjących na podmokłych, półnaturalnych łąkach. Podstawowym działaniem było usuwanie i zrąbkowanie biomasy krzewów zarastających siedliska modraszka telejusa i czerwończyka fioletka. Monitorowano także mrówki z rodzaju wścieklic, które są niezbędne dla rozwoju pierwszego z wymienionych gatunków. W ramach tego programu przeprowadzono też szereg szkoleń i prelekcji skierowanych do rolników korzystających z dopłat rolnośrodowiskowych. We wszystkich wymienionych działaniach jednym z ważniejszych elementów były działania edukacyjne, które obecnie stanowią priorytet w funkcjonowaniu Mazowieckiego Parku Krajobrazowego i całego Mazowieckiego Zespołu Parków Krajobrazowych. Dla ułatwienie jego realizacji na terenie Parku utworzono dziewięć ścieżek edukacyjnych. W siedzibie otwarto salę edukacyjną oraz galerie, a w sąsiedztwie rezerwatu przyrody „Na Torfach” funkcjonuje Ośrodek Edukacyjno–Muzealny „Baza Torfy”, w którym można obejrzeć ekspozycję przyrodniczą i etnograficzną.

101

Sowy są częstymi pensjonariuszkami Ośrodka Rehabilitacji Ptaków. Fot. Radosław Dąbrowski

Uszatka wypuszczana na wolność. Fot. Radosław Dąbrowski

102

Połów larw traszek w ramach czynnej ochrony płazów. Fot. Archiwum MZPK

Dorosłe traszki grzebieniaste wypuszczane są do naturalnego środowiska. Fot. Grzegorz Okołów

103

Sztuczne gniazdo sokołów wędrownych. Fot. Archiwum MZPK

Obozy chiropterologiczne i badania nietoperzy prowadzone są w Parku od dwóch dekad. Fot. archiwum Grzegorza Lesińskiego

104

Wypuszczanie pazi królowej w ramach programu ochrony motyli. Fot. Wojciech Sobociński

Wśród licznych podopiecznych Ośrodka Rehabilitacji Ptaków zdarzają się również pospolite sójki. Fot. Wojciech Sobociński

105

Zajęcia terenowe to najlepsza forma poznawania przyrody. Fot. Archiwum MZPK

Pomost widokowy nad Jeziorem Torfy nawet przy złej pogodzie przyciąga licznych turystów. Fot. Jarosław Jakubowski

106

Jednym z bardziej oryginalnych zajęć dla dzieci i młodzieży organizowanych przez MPK jest tworzenie ozdób z siana. Fot. Archiwum MZPK

Zajęcia z wycinankarką są elementem utrwalania tradycji, z których słynie region kołbielski. Fot. Archiwum MZPK

107

od prawej Pani Ewa Orzełowska – Członek Zarządu Województwa Mazowieckiego, Pani Katarzyna Młodawska – Zastępca Prezesa Zarządu WFOŚiGW w Warszawie, Pan Andrzej Daniluk – Dyrektor Departamentu Środowiska Urzędu Marszałkowskiego, podczas finału konkursu przyrodniczego w MPK. Fot. Archiwum MZPK

Współpraca z Lasami Państwowymi jest podstawą skuteczności wielu działań podejmowanych dla ochrony przyrody. Pan Artur Dawidziuk – Nadleśniczy Nadleśnictwa Celestynów oraz Pan Sylwester Chołast – Dyrektor MZPK podczas jednej z akcji edukacyjnych. Fot. Archiwum MZPK

108

Pani Małgorzata Krzyżanowska – Zastępca Dyrektora Departamentu Środowiska Urzędu Marszałkowskiego, Pan Sylwester Chołast – Dyrektor MZPK wręczają nagrody podczas finału konkursu przyrodniczego. Fot. Archiwum MZPK

Pan Andrzej Nocoń – Zastępca Prezesa Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie wręcza nagrody podczas finału konkursu przyrodniczego. Fot. Archiwum MZPK

109

Wilk Ramzes, wieloletni rezydent zagrody pokazowej w Ośrodku edukacjno-muzealnym „Baza Torfy”. Fot. Wojciech Sobociński

110

TROCHĘ WSPOMNIEŃ...

Czesław Łaszek (drugi od lewej) i Janusz Kozłowski (trzeci od lewej), dwaj wielcy orędownicy powstania MPK. Fot. Wojciech Sobociński

112

Promocja ochrony przyrody i edukacja była jednym z najważniejszych zadań MPK od samego początku jego istnienia. Początek lat 90-tych

Imprezy plenerowe w MPK. Fot. Archiwum MZPK

Fot. Archiwum MZPK

Pracownicy MPK w latach 90-tych. Fot. Archiwum MZPK

Janusz Kozłowski (w latach 70-tych XX wieku) odkrywca przyrody Jeziora Torfy. Fot. Wojciech Sobociński

113

Czesław Łaszek, Wojewódzki Konserwator w Warszawie (w latach 1972 – 1976), jeden z głównych twórców mazowieckiego Parku Krajobrazowego, przy pomnikowej lipie. Fot. Archiwum MZPK

Kamień upamiętniający Czesława Łaszka znajdujący się w Ośrodku Edukacyjno-Muzealnym „Baza Torfy”. Fot. Archiwum MZPK

114

115

Budynek Ośrodka edukacyjno-muzealnego „Baza Torfy”. Fot. Radosław Dąbrowski

116

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

Kalendarium 1986/1987 utworzenie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Za datę ostateczną utworzenia MPK przyjmuje się rok 1987. Wówczas ukazała się uchwała ówczesnej Rady Narodowej, tworząca Mazowiecki Park Krajobrazowy na terenie województwa warszawskiego. Dzisiaj cały obszar chroniony znajduje się w granicach województwa mazowieckiego. 1990 powołanie Zarządu Mazowieckiego Parku Krajobrazowego, jego dyrektorem zostaje Dariusz Lewandowski, który pełni swoją funkcję do 29 lutego 2000 roku. Wcześniej park nie zatrudniał żadnych pracowników. 1995 utworzenie Bazy Edukacji Ekologicznej i Muzeum „Torfy” oraz rozwinięcie działalności edukacyjnej. 1995 powstanie Zarządu Mazowieckiego i Chojnowskiego Parku Krajobrazowego. 1998 sprowadzenie wilka Ramzesa do „ Bazy Na Torfach”. Zapoczątkował on utworzenie ośrodka rehabilitacji zwierząt. 2000 mianowanie Aleksandry Atłowskiej dyrektorem MPK, pełniącej tę funkcję do 2007 roku. 2001 ogłoszenie patronem Parku Czesława Łaszka, wieloletniego wojewódzkiego konserwatora przyrody w Warszawie, wielkiego orędownika powstania Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. 2002 uzyskanie nowej siedziby Parku przy ul. J. Sułkowskiego 11 w Otwocku, wcześniej siedziba znajdowała się przy ul Andriollego 77 w Otwocku. 2004 ustanowienie planu ochrony dla MPK. 2006 zmiana nazwy i przyłączenie MPK do Zespołu Parków Krajobrazowych Mazowieckiego, Chojnowskiego i Brudzeńskiego. 2007 (sierpień) – 2008 (lipiec) powołanie na dyrektora MPK Roberta Beliny. 2007 (grudzień) otwarcie nowej ekspozycji w Ośrodku Edukacyjno–Muzealnym „Baza Torfy”.

117

Wieża obserwacyjne na Bagnie Całowanie. Fot. Jarosław Jakubowski

118

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

2008 (styczeń) uroczyste otwarcie wieży widokowej na Bagnie Całowanie. Dwunastometrowa, drewniana wieża widokowa jest uzupełnieniem ścieżki przyrodniczej, zaczynającej się we wsi Podbiel. Umożliwia obserwację przyrody rozległych terenów torfowiskowych, włączonych do obszarów Natura 2000. 2008 (sierpień) – 2008 (grudzień) kierownictwo Parku ponownie przejmuje Aleksandra Atłowska, a później wieloletni zastępca Waldemar Merecz. 2008 (wrzesień) otwarcie ścieżki edukacyjno – przyrodniczej „Soplicowo” przy siedzibie Parku. Prace przy tworzeniu ścieżki trwały 3 lata. Utworzone zostały: drewniana kładka o długości 250 m z pomostem widokowym, w pełni dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo; sztuczna wydma; torfowisko; śródleśne oczko wodne oraz podmokła łąka, która daje możliwość zapoznania się na krótkim odcinku z kilkudziesięcioma roślinami charakterystycznymi dla różnych zbiorowisk roślinnych MPK. 2009 (1 sierpnia) przekazanie MPK wraz z innymi parkami krajobrazowymi w województwie w zarząd Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Pełniącym obowiązki Dyrektora MPK do grudnia 2009 roku zostaje Ludwik Ryncarz. 2009 (24 listopada) otwarcie wiaty edukacyjnej w „Bazie Torfy”. 2010 (1 stycznia) powstanie Mazowieckiego Zespołu Parków Krajobrazowych. MPK jest jednym z pięciu parków krajobrazowych, położonych w całości na terenie województwa mazowieckiego. Razem z nim do MZPK należy park Brudzeński, Chojnowski, Nadbużański i Kozienicki. Dyrektorem MZPK jest Sylwester Chołast.

119

Bocian biały i sroka, podopieczni Ośrodka Rehabilitacji Ptaków przy MPK. Fot. Wojciech Sobociński

120

PRACOWNICY

DYREKTORZY W LATACH 1990 – 2012

mgr. inż. Sylwester Chołast

mgr. inż Robert Belina

mgr. inż Aleksandra Atłowska

mgr. inż Dariusz Lewandowski

122

PRACOWNICY MPK W 2012 ROKU

Pracownicy MPK, od lewej: Jolanta Brzezik, Małgorzata Wittliff, Katarzyna Grajda, Katarzyna Plewnicka, Radosław Dąbrowski, Przemysław Skrzypiec- Nowak, Sylwester Chołast, Jolanta Górka, Sylwia Kozłowska Fot. Archiwum MZPK

Grażyna Sokołowska Fot. Archiwum MZPK

123

LISTA BYŁYCH I OBECNYCH PRACOWNIKÓW MAZOWIECKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO im. CZESŁAWA ŁASZKA 29. JANIAK - CEREMUGA Anna

57. RADZIEWICZ Tomasz

2. BELINA Robert

30. KAMIŃSKA Teodozja

58. RONIKIER - DOLAŃSKA Anna

3. BIAŁOWĄS Zbigniew

31. KONDEJA Krzysztof

59. RONIKIER- DOLAŃSKI Jan

4. BRZEZIK Jolanta

32. KOZIARSKA Liliana

60. RYNCARZ Ludwik

5. CACKO Szczepan

33. KOZŁOWSKA Sylwia

61. SEREMET Halina

6. CHMURKO Przemysław

34. KUCZERA Kazimierz

62. SEREMET Jan

7. CHOŁAST Sylwester

35. KUTERA Marcin

63. SKRZYNIARZ Jacek

8. CIEŚLAK Jędrzej

36. LEPIANKA Agnieszka

64. SKRZYPIEC–NOWAK Przemysław

9. CIEŚLAK Zenon

37. LESIAK Magdalena

65. SOBCZYŃSKI Leszek

10. DANILUK Jadwiga

38. LEWANDOWSKA Izabela

66. SOBCZYŃSKI Wojciech

11. DĄBROWSKI Radosław

39. LEWANDOWSKI Dariusz

67. SOBOCIŃSKI Wojciech

12. DEPTUŁA Rafał

40. LUBOWICKA Maria

68. SOKOŁOWSKA Grażyna

13. DĘBSKI Zbigniew

41. LUBOWICKI Andrzej

69. SZOPA Urszula

14. DMOCH Adam

42. MATYKA Małgorzata

70. TARNOWSKA Anna

15. DOBRZYŃSKI Adam

43. MENDRYK Agnieszka

71. TABENCKI Jan Janusz

16. DREWNOWSKI Grzegorz

44. MERECZ Waldemar

72. TYLUTKI Marcin

17. DYMKOWSKI Jan

45. MICHALAK Piotr

73. TRZCIŃSKA Aneta

18. DZIERŻA Paulina

46. MŁOT Wanda

74. URBAŃSKA Marzena

19. GACZEK Robert

47. MUSZYŃSKA Alina

75. WALENDA Robert

20. GLANOWSKA Barbara

48. OLCHAWA Grzegorz

76. WIERZBICKI Jan

21. GOŁĄB Alina

49. OSTROWSKI Robert

77. WIŚNIEWSKA Emilia

22. GORSZWA Zbigniew

50. PAJĄK Jacek

78. WITTER Wiesław

23. GÓRKA Jolanta

51. PAPIS Krzysztof

79. WITTLIFF Małgorzata

24. GRAJDA Katarzyna

52. PAPIS Sławomir

80. ZAKRZEWSKA Monika

25. GRZYWACZ Lidia

53. PLEWNICKA Katarzyna

81. ZAWIŁA–NIEDŹWIEDZKI Tomasz

26. HAJDASZ Grażyna

54. PORZYCKI Janusz

82. ŻELAZKO Ewa

27. HOŁOGA Andrzej

55. PRZYBYCIN Jan Paweł

83. ŻELAZKO Janina

28. HOŁOWNIA Wojciech

56. PRZYBYSZ Robert

ATŁOWSKA Aleksandra

124

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY

MAZOWIECKI PARK KRAJOBRAZOWY im. Czesława Łaszka

125

Fragment Parku nazywany przez turystów „lasem czarownic”. Fot. Jarosław Jakubowski

126

SPIS TREŚCI

Wstęp

2. Przyroda

Krajobraz

Klimat

Szata roślinna

Świat zwierzęcy

Rezerwaty

3. Historia

4. Funkcjonowanie i działalność parku

5. Trochę wspomnień...

111

6. Pracownicy

121

Publikacja dofinansowana przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie www.wfosigw.pl

M AZOWI E C K I PARK KRAJ O B RAZOWY

M AZOW IECKI PARK KRAJOBRAZOWY

ISBN - 978-83-60886-44-1