FocusMed booklet

FOlclore, CUltura e Storia del MEDiterraneo Λαογραφία, Κουλτούρα και Ιστορία της Μεσογείου Folklore, Culture and History of the Mediterranean

Interreg III A Grecia-Italia 2000-2006

Regione Puglia

Unione Europea

Il culto ortodosso in Puglia Il culto ortodosso in Puglia è ora concentrato in alcune città, come Bari, Barletta, Brindisi, Foggia, Lecce ma in età medievale e moderna i legami con il mondo bizantino si rintracciano nella presenza dei Santi orientali in Puglia, di icone mariane, di luoghi segnati dal rito greco.

Η ορθόδοξη λατρεία στην Απουλία Σήμερα η ορθόδοξη λατρεία επικεντρώνεται σε μερικές πόλεις όπως το Μπάρι, η Μπαρλέτα, το Μπρίντεζι, η Φότζια και το Λέτσε˙ όμως κατά τη μεσαιωνική και τη σύγχρονη εποχή, οι δεσμοί με το Βυζάντιο διαπλέκονται στην Απουλία με την παρουσία των ορθόδοξων αγίων, τις εικόνες της Παναγίας και των τόπων που σημαδεύτηκαν από την ορθόδοξη λατρεία.

Orthodox cult in Apulia Orthodox cult in Apulia is now centered in some towns, such as Bari, Barletta, Foggia and Lecce but, in medieval and modern age, it is possible to trace connexions with the Byzantine world thanks to the presence of eastern Saints in Apulia, as well as Marian icons, and places marked by the Greek rite.

I Santi giunti dall’oriente I luoghi del culto sono segnati dalla presenza dei Santi giunti dall’Oriente: accanto a San Nicola da Mira, il giovane San Nicola pellegrino, monaco arrivato dalla Grecia, il protomartire Stefano, venerato a Putignano, San Giorgio, San Teodoro, Santa Caterina d’Alessandria, San Trifone, Sant’Ippazio. Legati al mondo corfiota sono in particolare San Spiridione e Sant’Arsenio di Corfù, mentre Sant’Andrea, il patrono di Patrasso, è da secoli venerato a Barletta.

Οι Άγιοι που ήρθαν από την Ανατολή Οι τόποι λατρείας είναι σημαδεμένοι από την παρουσία των Αγίων εξ Ανατολής. Εκτός από τον Αγ. Νικόλαο από τα Μύρα, μνημονεύουμε τον νεαρό Αγ. Νικόλαο τον προσκυνητή -μοναχός που ήρθε από την Ελλάδα, τον πρωτομάρτυρα Στέφανο, που λατρεύεται στο Πουτινιάνο, τον Αγ. Γεώργιο, τον Αγ. Θεόδωρο, την Αγ. Αικατερίνη από την Αλεξάνδρεια, τον Αγ. Τρύφωνα, τον Αγ. Ιππάτιο. Ιδιαίτερα συνδεδεμένοι με την Κέρκυρα είναι ο Αγ. Σπυρίδωνας και ο Αγ. Αρσένιος, ενώ ο Άγ. Ανδρέας, ο προστάτης της Πάτρας, λατρεύεται εδώ και αιώνες στην Μπαρλέτα.

Eastern Saints The places of worship are marked by the presence of Eastern Saints: together with St. Nicholas from Myra, there are the young St. Nicholas the Pilgrim, a monk arrived from Greece, the protomartyr Stephen, venerated in Putignano, St. George, St. Theodore, St. Katherine from Alexandria, St. Trifone and St. Ippazio. Particularly linked to the Corfiot world are St. Spyridion and St. Arsenius from Corfù, while St. Andrew, the patron saint of Patras, has also been venerated in Barletta since many centuries.

Santi venerati a Corfù Con oltre 110 chiese, San Nicola è secondo solo alla Madonna nella devozione dei corfioti. Tra gli altri santi maggiormente venerati figurano San Giorgio e Santa Paraskevì, oltre al patrono San Spiridione e ai Santi Giasone e Sosipatro, cristianizzatori dell’isola.

Al XV secolo risale il culto di San Giacomo e quello di San Francesco d’Assisi. Altri santi di rito latino sono San Rocco e San Carlo Borromeo.

Άγιοι που λατρεύονται στην Κέρκυρα Ο Αγ. Νικόλαος, με περισσότερες από 110 εκκλησίες, είναι ο άγιος που λατρεύεται περισσότερο έπειτα από την Παναγία. Μεταξύ των αγίων που λατρεύονται είναι ο Αγ. Γεώργιος, η Αγ. Παρασκευή, και φυσικά ο Αγ. Σπυρίδωνας, μέγας θαυματουργός και προστάτης του νησιού, καθώς και οι αρχαίοι Άγιοι Ιάσωνας και Σωσίπατρος. Η λατρεία του Αγ. Φραγκίσκου της Ασσίζης, όπως και του Αγ. Ιακώβου, ανέρχεται στον 15ο αιώνα. Άλλοι καθολικοί άγιοι είναι ο Αγ. Ρόκκος και ο Αγ. Κάρολος Borromeo.

Saints venerated in Corfu Coming second only to the Madonna, St. Nicholas is the mostly venerated saint in Corfu, with more than 110 churches dedicated to him. Among the saints venerated in Corfu are St. George, St. Paraskevi, St. Spiridon, the wonder-working and patron saint of Corfu, as well as the ancient Saints Jason and Sossipatros.

The veneration of St. Francis of Assisi as well as that of St. Jacob amount to the 15th century. Other Catholic Saints venerated in Corfu are St. Rocco and St. Charles Borromeo.

Ortodossia e Cattolicesimo a Corfù A Corfù hanno luogo anche processioni con la partecipazione congiunta di ortodossi e cattolici, come la processione del 7 ottobre, nella ricorrenza della battaglia di Lepanto e quella del 20 gennaio, per essere Venezia scampata alla peste.

La città è sede di un Metropolita ortodosso e di un Arcivescovo Cattolico.

Ορθοδοξία και καθολικισμός στην Κέρκυρα Στην Κέρκυρα διεξάγονται επίσης λιτανείες με τη συμμετοχή τόσο των ορθοδόξων όσο και των καθολικών, όπως η Λιτανεία της 7ης Οκτωβρίου, για την επέτειο της νίκης στη ναυμαχία της Ναυπάκτου και η Λιτανεία της 20ης Ιανουαρίου για τη σωτηρία της Βενετίας από την πανώλη. Η Κέρκυρα έχει έναν ορθόδοξο Μητροπολίτη καθώς και έναν Καθολικό Αρχιεπίσκοπο.

Orthodoxy and Catholicism in Corfu In Corfu there are also processions attended by both the Christians and the Catholics, such as the Procession of 7th October, commemorating the victory in the naval battle of Nafpaktos, and the Procession of 20th January, as a tribute for the salvation of Venice from the plague.

In Corfu there is an Orthodox Metropolite as well as a Catholic Archbishop.

Le chiese rupestri All’interno dei villaggi o decentrate in piccoli insediamenti di grotte, le chiese rupestri riprendono gli schemi costruttivi dell’architettura orientale, presentando spesso resti consistenti del corredo originario di affreschi, in un arco temporale che va dal IX secolo all’inizio dell’età moderna.

Tα εξωκλήσια Μέσα στα χωριά ή σε απομονωμένες μικρές σπηλιές, τα εξωκλήσια επαναλαμβάνοντας τα κατασκευαστικά μοτίβα της ανατολικής αρχιτεκτονικής, συχνά παρουσιάζουν υπολείμματα από την πλούσια διακόσμηση με τοιχογραφίες, σε μια χρονική περίοδο από τον 9ο αιώνα έως τις αρχές της σύγχρονης εποχής.

Rupestrian churches Inside the villages or spread in little cave settlements, rupestrian churches reproduce the building patterns of eastern architecture, often showing substantial remains of the original equipment of frescoes, in a period of time from 9th century until the beginning of modern age.

Riti e tradizioni comuni Molte tradizioni pugliesi sono caratterizzate da un sostrato greco: la tavola imbandita il giorno di S. Giuseppe all’aperto per offrire un pasto ai poveri; il rito del consuolo o “cuenzele”, che si svolge in occasione della scomparsa di una persona cara, e il coinvolgimento nei funerali delle “computatrici” o prefiche; i Giardini di Adone, composizioni di germi di grano, orzo e leguminose posti a germogliare al buio.

Κοινές τελετουργίες και παραδόσεις Πολλές παραδόσεις της Απουλίας έχουν ένα ελληνικό υπόστρωμα, όπως το τραπέζι που στρώνεται την ημέρα του Αγ. Ιωσήφ για την προσφορά φαγητού στους φτωχούς, η τελετή των συλλυπητηρίων (consuolo) ή νεκρόδειπνων (cuenzele) που διεξάγεται στην περίπτωση του χαμού ενός αγαπητού προσώπου και η συμμετοχή μοιρολογίστρων στις κηδείες, οι κήποι του Άδωνη, οι συνθέσεις με φύτρα από σιτάρι, κριθάρι και όσπρια που τα βάζουν να φυτρώσουν στο σκοτάδι.

Common rituals and traditions Many Apulian traditions are characterized by a Greek substratum: to keep open house on St. Joseph’s day to offer the needy a meal; the rite of “consolation” (cuenzele) on the occasion of the loss of a family member, and the involvement of hired mourners (prefiche) in the funeral; the Adonis Gardens, arrangements made of wheat germs, barley and legumes set to germinate in the darkness.

Il Carnevale in Puglia I comuni pugliesi manifestano caratteri comuni nella rappresentazione del rito-spettacolo carnevalesco quali: il corteo funebre del fantoccio di Carnevale, la sfilata di carri allegorici e la presenza delle maschere della tradizione.

In Puglia la data d’inizio del Carnevale è il 17 gennaio, ad eccezione del comune di Putignano, dove i festeggiamenti hanno inizio il 26 dicembre, festa di Santo Stefano.

Το Καρναβάλι στην Απουλία Οι κοινότητες της Απουλίας παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά στην παρουσίαση του καρναβαλικού θεάματος, όπως η νεκρική πομπή του Καρνάβαλου, η επίδειξη των αλληγορικών αρμάτων και η παρουσία των παραδοσιακών προσωπίδων. Στην Απουλία το καρναβάλι αρχίζει στις 17 Ιανουαρίου, με εξαίρεση τον Δήμο του Πουτινιάνο, που αρχίζει στις 26 Δεκεμβρίου, γιορτή τον Άγιου Στεφάνου.

Carnival in Apulia Apulian communes show common features in the representation of the rite-show of Carnival, such as the Carnival’s puppet funeral procession, the parade of allegorical floats and the traditional masks.

In Apulia, Carnival starts on January 17th, but in the commune of Putignano where celebrations start in December 26th, St. Stephen’s Day.

Il Carnevale di Patrasso e di Corfù La fama del Carnevale di Patrasso è legata soprattutto alla sfilata dei carri allegorici e ai gruppi mascherati. Numerose tradizioni accompagnano, sin dagli inizi del XIX secolo, il più noto carnevale greco, come i balli detti Bourboùlia, lo Spirito del Carnevale e la Guerra del cioccolato. Il Carnevale di Corfù mostra affinità con quello Veneziano: le maschere, i Banchetti d’Onore, le serate danzanti e le giostre.

Το Καρναβάλι της Πάτρας και της Κέρκυρας Το Καρναβάλι της Πάτρας οφείλει τη φήμη του κυρίως στην παρέλαση των αλληγορικών αρμάτων και των γκρουπ μασκέ. Πολλές άλλες παραδόσεις συνυπάρχουν, ήδη από τις αρχές του καρναβαλιού τον 19ο αιώνα, όπως οι χοροί Μπουρμπούλια, το Πνεύμα του Καρναβαλιού, ο Πόλεμος της σοκολάτας. Το Καρναβάλι της Κέρκυρας παρουσιάζει ομοιότητες με εκείνο της Βενετίας: οι μάσκες, τα Banchetti d’Onore, οι χορευτικές βραδιές και τα ιππικά παιχνίδια.

Patras and Corfu Carnival Patras Carnival owes its fame to the parade of allegoric floats and masquerade groups. Along with these, various other traditions have coexisted since the beginning of Carnival in the 19th century, such as the dances of Bourboulia, the Carnival Spirit, the Chocolate War. Corfu Carnival has a lot of similarities with the Venetian one: the masks, the Honour Banquets, the dancing nights and the equestrian games.

Propaggini e Petegoletsa Durante la traslazione delle reliquie di Santo Stefano, i putignanesi, impegnati a piantare le propaggini delle viti, si unirono alla processione con canti e balli. Il termine Propaggini designa i versi satirici rivolti alle autorità.

Esse hanno un corrispettivo nei Petegoletsa corfioti, stornelli e versi in dialetto corfiota-veneziano, culminanti in una recita dalle finestre, sulla falsariga della Commedia dell’arte.

“Propaggini” και Πετεγκολέτσα Κατά τη μεταφορά των λειψάνων του Αγ. Στεφάνου, οι χωρικοί που φύτευαν τις παραφυάδες αμπελιού, ενώθηκαν στη λιτανεία με χορούς και τραγούδια. Ο όρος “Propaggini” (παραφυάδες) ορίζει τους στίχους που απευθύνονται στην εξουσία. Μοιάζουν με τα Πετεγκολέτσα της Κέρκυρας, με στίχους σατιρικούς που απαγγέλλονται από τα παράθυρα των καντουνιών στην κερκυραϊκήβενετσιάνικη διάλεκτο και προσιδιάζουν στην Κομέντια ντελ’ άρτε.

“Propaggini” and ”Petegoletsa” During the transfer of St. Stephen’s relics, the farmers, busy planting the vine layers, joined the parade singing and dancing. The word “Propaggini” (Layers) indicates the verses addressed to the authorities.

The “Propaggini” are similar to the Korfiatica Petegoletsa, which are verses recited from the windows of the houses in the alleys. The Petegoletsa resemble the Commedia dell’arte and are in Corfiot-Venetian dialect.

Riti propiziatori A Bari il Carnevale comincia il 17 gennaio con il rito della benedizione degli animali a S. Antonio Abate. Agli inizi del secolo sopravviveva il “funerale di Rocche” con il trasporto funebre, l’uccisione e la lettura del testamento. Rocco rappresentava il capro espiatorio della collettività e può essere assimilato al funerale della Maschera che si svolge a Zakynthos e alla festa del Povero di Lixouri.

Εξευμενιστικές τελετουργίες Στο Μπάρι το καρναβάλι αρχίζει στις 17 Ιανουαρίου με την τελετή της ευλογίας των ζώων του Αγ. Αντωνίου Αμπάτε. Στις αρχές του αιώνα επιβίωνε η ‘κηδεία του Ρόκκου’ με τη νεκρική πομπή, τη θανάτωση και την ανάγνωση της διαθήκης. Ο Ρόκκο αντιπροσώπευε τον αποδιοπομπαίο τράγο της κοινότητας και μπορεί να ταυτιστεί με την κηδεία της μάσκας που διαδραματίζεται στη Ζάκυνθο και με τη γιορτή του φτωχού του Ληξουρίου.

Propitiatory Rituals In Bari, Carnival starts on January 17th with the rite of the blessing of the animals on St. Anthony Abbot’s day. At the beginning of the century the so called “Rocco’s funeral” still lived on, with the funeral procession, the killing and the reading of the will. Rocco represented the collective scapegoat and it may be assimilated to the Funeral of the Mask, held in Zakynthos and to the Feast of the Poor in Lixouri.

Il carnevale di Maglie Il Carnevale di Maglie si lega alla tradizione dei falò di Sant’Antonio Abate (17 gennaio) e culmina nelle due ultime settimane prima della Quaresima. Si articola nei momenti dell’incoronazione e del trionfo del re Carnevale, nel corteo con carri e fantocci, nel processo, nel testamento e nella condanna del re. Si conclude con il falò e il ballo finale.

Το καρναβάλι στα Μάλλιε Το καρναβάλι στα Μάλλιε συνδέεται με την παράδοση των φανών του Αγίου Αντωνίου Αμπάτε (17 Ιανουαρίου) με αποκορύφωση τις δύο εβδομάδες πριν τη Σαρακοστή. Αρθρώνεται στα δρώμενα της στέψης και του ριάμβου του βασιλιά Καρνάβαλου, στην πομπή με τα άρματα και στη δίκη, τη διαθήκη και την καταδίκη του βασιλιά. Ολοκληρώνεται με το φανό και τον τελευταίο χορό.

Maglie Carnival The Maglie Carnival is linked to the tradition of St. Anthony Abbot’s bonfires (January 17th) and reaches its highest point in the last two weeks before Lent. It is divided into the phases of King Carnival’s coronation and triumph, as well as the parade of floats and puppets, the trial, then the will and the sentencing of the King, ending with the bonfire and the final ball.

Chiese di Maglie e Putignano La città di Maglie nel Medioevo si caratterizza come un importante centro di cultura bizantina. Tra le numerose chiese greche – in parte scomparse – si possono ricordare quelle dedicate a San Nicola, San Basilio, San Demetrio, Santa Sofia, Santa Caterina e Santa Veneranda o Parasceve.

Putignano conserva nella chiesa di Santa Maria la Greca l’icona della Madonna della Greca, insieme alla testa reliquiario di S. Stefano.

Εκκλησίες του Μάλιε και του Πουτινιάνο Η μεσαιωνική πόλη του Μάλιε είναι σημαντικό κέντρο του βυζαντινού πολιτισμού. Ανάμεσα στις πολλές ελληνικές εκκλησίες-ένα μέρος έχει εξαφανιστεί-μνημονεύουμε εκείνες που ήταν αφιερωμένες στον Αγ. Νικόλαο, Αγ. Βασίλειο, Αγ. Δημήτριο, Αγ. Σοφία, Αγ. Αικατερίνη και Αγ. Παρασκευή. Στο Πουτινιάνο υπάρχει μέσα στην εκκλησία της Παναγίας (S. Maria la Greca) η ομώνυμη εικόνα, καθώς και το λείψανο της κεφαλής του Αγίου Στεφάνου.

Churches of Maglie and Putignano During Middle Ages, the town of Maglie was a centre of Byzantine culture. Among the numerous Greek churches – partly of them completely disappeared – we can mention those dedicated to St. Nicholas, St. Basil, St. Demetrius, St. Sophia, St. Katherine, St. Paraskevi. In the church of St. Mary the Greek, Putignano keeps the icon portraying Our Lady of the Greek as well as the reliquary-head of St. Stephen.

Bari bizantina I bizantini costruirono a Bari circa quaranta chiese. Tra le chiese bizantine ancora esistenti: San Bartolomeo, San Gregorio degli Adralisto, San Giovanni Crisostomo già San Giovanni Battista, la chiesa inglobata da palazzo Simi, Santa Maria del Buon Consiglio; i SS. Giovanni e Paolo e San Basilio degli Amoruso (complesso di Santa Scolastica); San Nicola al Porto (entro le strutture del Fortino).

Η βυζαντινή εποχή στο Μπάρι Οι βυζαντινοί κατασκευάζουν στο Μπάρι περίπου σαράντα εκκλησίες. Ανάμεσα τους είναι εκείνη του Αγ. Βαρθολομαίου, του Αγ. Γρηγορίου των Αντραλίστο, του Αγ. Ιωάννη του Χρυσοστόμου, παλιότερα του Αγ. Ιωάννη του Βαπτιστή, που ενσωματώθηκε στο Μέγαρο Σίμοι, της Αγ. Μαρίας της Καλής Συμβουλής, των Αγίων Ιωάννη και Παύλου, του Αγ. Βασιλείου των Αμορούζο (συγκρότημα της Santa Scolastica), του Αγ. Νικολάου του Λιμανιού (εντός του Φορτίνο).

The Byzantine era in Bari The Byzantines built about forty churches in Bari. Among the still existing ones there are: St. Bartholomew’s, St. Gregory of the Adralisto’s, St. John Chrysostom’s (formerly St. John the Baptist’s), the church included in Simi Palace, St. Mary of the Good Advice’s, St. John and Paul’s, St. Basil of Amoruso’s (in St. Scolastica’s group) and St. Nicholas in the Harbour’s (within the Blockhouse’s structures).

La basilica di San Nicola La basilica di San Nicola a Bari, ove si custodiscono le reliquie del santo, è certamente uno dei simboli più noti e “vissuti” della città, essendo stata per secoli – e lo è tuttora – polo di attrazione e di diffusione di vita culturale e spirituale. L’immagine del Santo, la basilica e l’intera cittadella nicolaiana ridisegnano il perimetro della corte catapanale bizantina.

Η Βασιλική του Αγίου Νικολάου Η Βασιλική του Αγ. Νικολάου στο Μπάρι όπου φυλάγονται τα λείψανα του αγίου, είναι σίγουρα ένα από τα πιο γνωστά και ζωντανά σύμβολα της πόλης. Ήταν για αιώνες, και είναι ακόμη μέχρι σήμερα, πόλος έλξης και διάδοσης της πολιτιστικής και πνευματικής ζωής. Η εικόνα του Αγίου, η Βασιλική και ολόκληρη η Νικολιανή πολιτεία ξανασχεδιάζουν την περίμετρο της βυζαντινής αυλής του κατεπάνο.

The Basilica of St. Nicholas The Basilica of St. Nicholas in Bari, where the holy relics of the Saint are kept, certainly is one of the most known and “well worn” symbols of the town, as, for centuries, it has been (and still is) a centre of attraction and spreading of the cultural and spiritual life. The image of the Saint, the Basilica and the whole St. Nicholas’s citadel outline the perimeter of the Byzantine Catapan’s courtyard.

San Nicola: un culto che unisce San Nicola è il patrono di Bari ma anche di Spata, in Achaia.

Il complesso nicolaiano e in particolare il Museo sono oggetto di un intervento promosso dalla Regione Puglia nell’ambito dei PIS 12 (Normanno Svevo Angioino e Habitat Rupestre, Misura Por 2.1). La Chiesa Russa intitolata a S. Nicola fu promossa nel 1913 dalla Società Ortodossa di Palestina, che si occupava di offrire case di accoglienza nei luoghi visitati dai pellegrini russi.

Άγιος Νικόλαος: μία λατρεία που ενώνει Ο Άγιος Νικόλαος είναι ο προστάτης Άγιος του Μπάρι αλλά και των Σπάτων Αχαΐας. Το Νικολιανό συγκρότημα, και ιδίως το Μουσείο, είναι αντικείμενο μιας επέμβασης που προωθείται από την Περιφέρεια Απουλίας στα πλαίσια των ΡΙS 12 (Νορμανδοί, Σουηβοί, Ανδηγαυοί και φυσικό περιβάλλον, Misura Por 2.1). Η Ρωσική Εκκλησία που είναι αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο προωθήθηκε το 1913 από την Ορθόδοξη Κοινότητα Παλαιστίνης, που ασχολούνταν με την εύρεση χώρων υποδοχής στους τόπους που επισκέπτονταν οι ρώσοι προσκυνητές.

Saint Nicholas: a worship that unites St. Nicholas is the patron saint of Bari and of Spata in Achaia. The complex of St. Nicholas and, above all, the Museum are object of an intervention fostered by Regione Puglia, within PIS (sectorial integrated management plans) n. 12 (Norman-Swabian-Angevin and Rupestrian Habitat, POR – Regional Operative Program – Measure n. 2.1).

The Russian Church dedicated to St. Nicholas was promoted, in 1913, by the Orthodox Association of Palestine, which looked after providing accommodation in places visited by the Russian pilgrims.

Partner di progetto

Città di Bari Università degli Studi di Bari Città di Putignano Città di Maglie Regione Grecia Occidentale Città di Corfù Università degli Studi di Corfù

Lead partner

Regione Puglia Settore Beni Culturali

via Gobetti, 26 - 70125 Bari tel 080 5406525 / fax 080 5406483 e-mail settorebeniculturali@regione.puglia.it