Taxus, ijzersterke oerboom van eigen bodem

Wist je dat de Kempen, Belgisch- en Nederlands-Limburg en de provincie Luik meer dan 2 000 jaar geleden tot het gebied van de Eburonen behoorden en dat Eburonen zoveel betekent als ‘het volk van de taxus’? Ook de oude naam van de Kempen: Taxandrië of Toxandrië, verwijst duidelijk naar deze boom (land van de taxus). Vandaag ontbreekt de taxus nagenoeg volledig in onze natuur en bossen, maar de laatste jaren komen er steeds vaker spontane zaailingen voor vanuit tuinen en parken.

Als je over taxus spreekt, kom je bij de boeken van Fred Hageneder terecht. Via multidisciplinair onderzoek geeft hij een overzicht van de geschiedenis van onze oudste inheemse boomsoort. Van Gingko Biloba weten de meeste mensen dat het de oudste Aziatische boomsoort is, die er al 160 miljoen jaar groeit. Dat taxus al 140 miljoen jaar nauwelijks morfologisch gewijzigd bij ons voorkomt, is minder bekend.

Voorkomen

Je vindt de Taxus Baccata in delen van Noord-Amerika, Centraal-, Zuid- en West-Europa, de Kaukasus tot in Turkije, Noord-Iran en Algerije en zelfs Japan. In het Verenigd Koninkrijk en andere buurlanden komen nog steeds verspreid monumentale exemplaren voor. In de meeste buurlanden wordt taxus in de bossen beschermd via de Natura2000-wetgeving, bijvoorbeeld via het bostype ‘Beukenbos met een onderetage van hulst en taxus’. In de bosbouw is zelfs geen sprake van taxus. De meeste natuur- en bosbeheerders zien taxus als een heesterachtige soort die enkel in parken en tuinen voorkomt en weinig bruikbaar hout geeft. Veel verder kun je niet van de realiteit zitten! Onderzoek wijst uit dat de taxus van bij het begin van de menselijke beschaving tot vrij recent een van de belangrijkste bosboomsoorten was. Hij kwam voor met es en zwarte els, maar ook met eik, hazelaar en den.

Ontmoet de echte levensboom

Taal kan grote gevolgen hebben… Door ‘dru’ foutief te vertalen in ‘eik’ in plaats van ‘heilige boom’, spraken de meeste oude geschriften na die foutieve vertaling niet meer over de heilige boom, maar over de eik. Recent onderzoek toont aan dat in heel wat gevallen in mythes en religies eigenlijk taxus bedoeld wordt als het over heilige bomen gaat. Archeologisch onderzoek, de met nieuwe inzichten herbekeken details in oude verhalen en linguïstische studies verwijzen allemaal naar taxus als de meest heilige boom in veel culturen tot minstens tweeduizend voor Christus in Centraal- en Midden-Europa, delen van Azië en Noord-Afrika. Fred Hageneder kwam na zijn onderzoek tot de conclusie dat taxus de oorspronkelijke levensboom of Yggdrasil is. Niet verwonderlijk, als je een volwassen taxus bekijkt: overal groeien frisgroene naalden en scheutjes, zelfs op de wortels of op een honderden tot duizenden jaren oude stam… Dode takken of stamstukken hinderen hem niet. Leven en dood gaan samen in één boom. Dit gaat ook op voor de chemische kant van de soort. Taxus is op zich erg giftig voor mens en dier. Alle delen ervan, het felrode vruchtvlees uitgezonderd, zijn al in kleine hoeveelheden dodelijk. Tegelijk wordt één van de meest gebruikte kankermedicijnen van taxus gemaakt.

Dan is er nog het feit dat een taxus extreem hoge leeftijden kan halen. In Engeland komen nog steeds duizenden jaren oude exemplaren voor. Volgens Hageneder is er zelfs geen biologische reden waarom een taxus dood zou gaan. Hij kan virtueel eeuwig blijven leven!

Symbool van de moedergodin

De taxus was een belangrijk symbool in het tijdperk waarin de moedergodin werd vereerd. Patriarchale godsdiensten maakten komaf met deze oude religies, vervingen godinnen door mannelijke goden en maakten ceremoniële plaatsen verboden terrein voor vrouwen. Die trend zette zich nog sterker door met de kerstening. Het christendom riep ook het vereren van bomen een halt toe. Enkel op kerkhoven werd de taxus, omwille van zijn oeroude associatie met de dood en wedergeboorte, nog geplant.

Hout met veel kwaliteiten

Taxushout is duurzaam en kent veel toepassingen. In Centraal-Europa staan nog exemplaren van 40 m hoog, met kaarsrechte stammen. In de oudheid was taxushout samen met dat van ceder het meest gegeerde constructiehout. Omwille van de symboliek werd taxus gedurende millennia gebruikt voor muziekinstrumenten en rituele objecten. Ook speren, palen en roeispanen werden van taxus gemaakt, omdat het hout de weerelementen goed doorstaat. Het oudste bekende houten voorwerp dat door de mens werd bewerkt, is een 400 000 jaar oude speer van taxushout.

Van in de oudheid werd taxus ook gebruikt voor het maken van bogen. Het feit dat taxushout de beste bogen geeft, had grote gevolgen voor de soort. Tussen de elfde en zestiende eeuw werden de meeste taxussen uit de bossen gekapt. Een taxus van honderd jaar oud gaf hout voor vier bogen. Vergeet niet: in die eeuwen waren pijl en boog het belangrijkste oorlogswapen en woedden er continu oorlogen in Europa. Daarnaast werd taxus vaak verwijderd omdat de soort giftig is voor vee en paarden, hoewel wilde dieren daar blijkbaar geen last van hebben.

Zoals al gezegd komt taxus steeds meer spontaan voor. Dat deze soort talloze ijstijden overleefde en in zeer verschillende regio’s voorkomt, illustreert dat taxus van alle inheemse soorten het sterkste aanpassingsvermogen aan het veranderende klimaat heeft. Dat de soort meer in ondergrondse groei dan in bovengrondse groei lijkt te investeren, zou hiermee te maken hebben. Alleen al om die reden verdient hij onze aandacht (zie ook blz.8).

Dit artikel is gebaseerd op de boeken Yew en A Yew History van taxusexpert Fred Hageneder.