Gender mainstreaming w projektach rozwojowych by Fundacja Przestrzeń Kobiet

Rose Chege

gender mainstreaming w projektach rozwojowych. niezbÄ&#x2122;dnik trenerski 1

Rose Chege

gender mainstreaming w projektach rozwojowych. niezbędnik trenerski przełożyła Natalia Sarata

Fundacja Przestrzeń Kobiet, Fundacja Edukacja dla Demokracji Kraków–Warszawa 2010

Tytuł oryginału: A Curriculum for the Training of Trainers in Gender Mainstreaming Copyright © African Women’s Development and Communication Network femnet, 2007 Copyright © for Polish translation by Fundacja Przestrzeń Kobiet, 2010 Wydawcy: Fundacja Przestrzeń Kobiet

Fundacja Edukacja dla Demokracji

ul. Św. Krzyża 34

ul. Nowolipie 9/11

34-460 Szczawnica

00-950 Warszawa

Kraków–Warszawa 2010 Wydanie I Tłumaczenie: Natalia Sarata Redakcja i korekta: Ewa Furgał Projekt okładki, skład i łamanie: Zuzanna Łazarewicz, DodoDesign Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk, kopiowanie, skracanie, wykorzystanie całości tekstu lub jego fragmentu może być dokonane wyłącznie w celach niekomercyjnych, pod warunkiem podania źródła. Publikacja przetłumaczona, zredagowana i złożona w ramach projektu great – Global Rights Europeans Acting Together, ze środków Komisji Europejskiej. Tłumaczenie tego dokumentu powstało przy finansowym wsparciu Komisji Europejskiej. Poglądy i opinie wyrażone w tej publikacji nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. isbn 978-83-928639-4-6

spis treści

7........... Moduł 1

Wprowadzenie

10........... Moduł 2

Genderowe uwarunkowania rozwoju – podstawowe koncepcje

29........... Moduł 3

Społeczna konstrukcja płci kulturowej (gender)

31........... Moduł 4

Modele oraz narzędzia analizy uwzględniającej płeć kulturową (gender analysis)

67........... Moduł 5

Gender mainstreaming w programach i projektach

69........... Moduł 6

Praktyczne umiejętności trenerskie – podstawy

71........... Moduł 7

Planowanie dalszych działań

72........... Moduł 8

Ewaluacja szkolenia

wstęp do wydania polskiego Niniejsza publikacja została opracowana jako przewodnik towarzyszący programowi szkoleń dla trenerek i trenerów pn. Training of Trainers (tot) on Gender Training, organizowanych przez kenijską organizację femnet, przeznaczonych dla trenerów i trenerek w Ugandzie, Ghanie i Republice Południowej Afryki. femnet (The African Women’s Development and Communication Network) jest siecią organizacji pozarządowych działających na rzecz kobiet w Afryce. Sieć powstała w 1988 roku w celu wymiany doświadczeń, strategii i informacji pomiędzy kobiecymi organizacjami działającymi w różnych krajach Afryki, a także w celu wzmocnienia roli organizacji działających na rzecz kobiet, równości płci i praw człowieka w Afryce. Zawarte w publikacji treści programu przeznaczone są do pracy z działaczkami i działaczami organizacji i grup społeczeństwa obywatelskiego, a także przedstawiciel(k)ami rządów i organizacji międzynarodowych zaangażowanych we wdrażanie polityki gender mainstreaming i komunikowanie opinii publicznej jej założeń i osiągnięć. Celem Niezbędnika jest zapoznanie osób wspierających w uczeniu się organizacje, instytucje i grupy realizujące działania w ramach polityki rozwojowej z podstawowymi treściami przydatnymi w analizie, planowaniu i realizacji programów i projektów odpowiadających na potrzeby płci i włączających perspektywę gender w ramach pomocy rozwojowej. Osoby korzystające z książki

mogą traktować ją także jako pomoc merytoryczną w obszarze horyzontalnej polityki równości płci – gender mainstreaming. Bez wiedzy na temat nierówności płciowych i specyficznych potrzeb oraz ról kobiet i mężczyzn, zależnych m.in. od kontekstu regionalnego, kultury, lokalnej tradycji czy wyznania, pomoc rozwojowa nie będzie skuteczna. Równość płci nie jest tylko jednym z Milenijnych Celów Rozwoju, ale warunkiem osiągnięcia pozostałych celów, kwestią horyzontalną, przenikającą wszystkie inne aspekty globalnej sytuacji. Należy zatem w każdym z mcr – w związku z tym we wszystkich działaniach – budować programy wrażliwe na potrzeby płci. Świadomość znaczenia płci w procesach społecznych oraz świadomość płciowych uwarunkowań globalnych problemów jest jednak w Polsce wciąż niska, szczególnie dotkliwy jest brak narzędzi edukacyjnych na polskim rynku wydawniczym. Stąd decyzja Fundacji Przestrzeń Kobiet o przetłumaczeniu Niezbędnika femnetu i wsparcie Fundacji Edukacja dla Demokracji, jednej z najważniejszych polskich organizacji pozarządowych, działających na rzecz edukacji rozwojowej. Publikacja nie jest stricte podręcznikiem trenerskim, zawiera natomiast ramowy program szkolenia na temat wdrażania równości płci w działania i projekty rozwojowe. Są to podstawowe treści, które powinny być znane osobom prowadzącym szkolenia i warsztaty w zakresie genderowych aspektów rozwoju. Przeznaczone są do pracy z działaczami i działaczkami grup,

instytucji i organizacji planujących programy i projekty, szczególnie w ramach pomocy rozwojowej, ale mogą być także wykorzystywane w kontekstach lokalnych, polskich projektów mających na celu empowerment kobiet i wspieranie równości kobiet i mężczyzn. Niezbędnik przeznaczony jest przede wszystkim dla osób mających doświadczenie w prowadzeniu treningów genderowych, a także dużą znajomość zagadnień związanych z perspektywą gender. Może być przydatny jako źródło wiedzy także dla osób z mniejszym doświadczeniem. Niezbędnik odnosi się przede wszystkim do wiedzy związanej z genderowymi aspektami rozwoju, tylko w niewielkiej mierze koncentruje się na narzędziach i metodach pracy trenerskiej. Merytorycznie jedynie wytycza pewne ramy, program w nim zawarty może i powinien podlegać wzbogaceniu, dostosowaniu do lokalnego kontekstu, rozwinięciu, także w odniesieniu do proponowanych metod.

Składamy serdeczne podziękowania femnetowi za wyrażenie zgody na tłumaczenie i adaptację książki do polskiego kontekstu. Życzymy owocnej lektury i zastosowania zawartych w publikacji treści w pracy na rzecz rozwoju. Natalia Sarata, tłumaczka Ewa Furgał, redaktorka

W niniejszej publikacji posługujemy się zwrotami „osoba uczestnicząca” / „osoby uczestniczące” (ou) oraz „osoba prowadząca”/ „osoby prowadzące” (op) w miejsce najczęściej w języku polskim stosowanych „uczestnik”/ „uczestnicy”, „trener”/ „trenerzy”. Chcemy w ten sposób przełamać funkcjonującą w języku polskim męską normę uczestnictwa, która symbolicznie unieważnia obecność, zaangażowanie i doświadczenie kobiet. Chcemy stosować język wrażliwy na płeć, zatem unikamy definiowania osób biorących udział w szkoleniu jako „uczestników” i osób, które szkolenie prowadzą jako „trenerów”.

moduł 1: wprowadzenie Cele modułu: – zapoznanie się ou z pozostałymi osobami w grupie i z celami szkolenia, – podzielenie się przez ou swoimi oczekiwaniami związanymi ze szkoleniem, – wypracowanie zasad współpracy na szkoleniu. Czas: 90 minut (+ opcjonalnie czas wykładu wprowadzającego)

–

Ogólne ramy sesji: powitanie i wprowadzenie, przedstawienie celów szkolenia, zebranie oczekiwań ou, przedstawienie programu szkolenia w kontekście celów i oczekiwań ou, kontrakt szkoleniowy – zasady współpracy.

– – – – –

Potrzebne materiały: flipchart, post-ity, markery, taśma malarska, wypisane na plakacie cele szkolenia.

– – – –

Przebieg sesji: 1. Powitanie: przedstawiciel/ka organizatora wita ou. 2. Wykład wprowadzający (opcjonalnie): rozpoczęcie całego szkolenia może poprzedzić tematyczna prezentacja lub wykład wprowadzający, podkreślający znaczenie perspektywy płci w planowaniu, realizacji i ewaluacji projektów i programów oraz działaniach organizacji i instytucji – samorządowych, pozarządowych itp. Taki ekspercki wykład może wesprzeć wyznaczenie ram szkolenia, wskazując konteksty stosowania treści, które będą przekazywane na szkoleniu. 3. Przedstaw się grupie, mówiąc o swoich kompetencjach do prowadzenia tego rodzaju szkolenia i doświadczeniach w tym zakresie. Zaproś ou do przedstawienia się.

– – – –

Przedstawienie się ou warto zrealizować metodami aktywnymi, np. poproś ou o dobranie się w pary (najlepiej z osobą, której nie znają) i przedstawienie się sobie wzajemnie. Poproś ou o odpowiedź na kilka krótkich pytań, np. jak mam na imię? jaką organizację / instytucję / grupę reprezentuję? jakie mam doświadczenie z tematem szkolenia? coś nietypowego dla mojej płci, co lubię robić? Gdy ou skończą przedstawianie się w parach, poproś każdą osobę o przedstawienie na forum swojej partnerki / partnera z pary

moduł 1: wprowadzenie

pozostałym osobom z grupy, zgodnie z powyższymi pytaniami. Zadbaj o to, by każda z przedstawianych osób potwierdziła informacje na swój temat lub je uzupełniła. 4. Przedstaw wypisane na plakacie cele szkolenia i omów je, wskazując, które cele realizowane będą w poszczególnych modułach.

– – – –

– –

Cele szkolenia: zapoznanie się z koncepcjami „gender” oraz „rozwój”, refleksja nad znaczeniem płci kulturowej (gender) i jej wpływem na rozwój, poznanie różnych podejść stosowanych do prowadzenia analizy wrażliwej na płeć, nabycie / wzmocnienie umiejętności prowadzenia analizy wrażliwej na płeć i wdrażania perspektywy płci w działania, projekty i programy, wzmocnienie umiejętności planowania, prowadzenia i ewaluacji treningu genderowego uwzględniającego wątki rozwojowe, wzmocnienie umiejętności tworzenia planów działania i mechanizmów na rzecz dalszego wdrażania perspektywy gender w programy i projekty. Zadbaj o to, by flipchart z celami szkolenia był odtąd widoczny dla wszystkich ou przez cały czas trwania szkolenia – możesz zawiesić plakat z celami na ścianie, używając do tego np. taśmy malarskiej.

5. W kontekście przedstawionych celów, poproś ou o podzielenie się swoimi oczekiwaniami związanymi ze szkoleniem. Możesz poprosić o anonimowe wypisanie oczekiwań na post-itach i przyklejenie ich do czystego flipcharta, możesz także poprosić o podzielenie się oczekiwaniami przez każdą z ou na forum, zapisując wymieniane oczekiwania na flipcharcie. Następnie odnieś się do każdego z oczekiwań w kontekście celów szkolenia. Opowiedz o tym, jakie oczekiwania będą, a jakie nie mogą być spełnione – w takiej sytuacji wytłumacz, dlaczego dane oczekiwanie ou nie mieści się w ramach tego warsztatu. 6. Zaprezentuj wypisany na plakacie program szkolenia – zapisz tytuły poszczególnych modułów i odnieś program do przedstawionych celów oraz oczekiwań. Zadbaj, by plakat z programem był widoczny dla wszystkich ou w czasie trwania szkolenia.

7. Razem z ou wypracuj i wypisz zasady, które będą obowiązywały na szkoleniu – tzw. kontrakt. Zasady mogą odnosić się do takich kwestii jak np. punktualność, używanie (lub nie) telefonów na szkoleniu, szacunek dla różnorodnych opinii, używanie komunikatu „ja”, mówienie w swoim imieniu, ocenianie zdania itp., zgodnie z propozycjami zgłoszonymi przez ou. Ważne, by zasady zostały wypracowane

moduł 1: wprowadzenie

wspólnie, z wykorzystaniem propozycji ou i Twoich, a także by wszystkie osoby w grupie przyjęły te zasady jako swoje. Zaznacz, że każda z osób może zaproponować kolejne zasady już w ramach szkolenia, jeśli uzna, że potrzebuje ich, by efektywnie angażować się w pracę – wtedy także taka zaproponowana zasada zostanie poddana dyskusji na forum i będzie musiała być zaakceptowana przez wszystkie ou, aby stać się obowiązująca. Zadbaj, by plakat z programem był widoczny dla wszystkich ou w czasie trwania szkolenia.

moduł 1: wprowadzenie

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju Cele modułu: – przedstawienie i wyjaśnienie koncepcji genderowych uwarunkowań rozwoju, – wprowadzenie wiadomości związanych z uwzględnianiem kobiet i płci kulturowej w różnorodnych koncepcjach rozwojowych. Cele dla ou: – zapoznanie się z zagadnieniami i różnorodnymi podejściami stosowanymi w pracy związanej z genderowymi uwarunkowaniami rozwoju.

– potrzeby strategiczne / strategiczne interesy płci, – perspektywa historyczna. Metody pracy: Praca w małych grupach, prezentacje na forum, prezentacja trenerska. Potrzebne materiały: Kartki A4, nożyczki, klej, pocięte opisy, kartki z tytułami, taśma malarska.

Czas: 150 minut.

– – – – – – – –

Zawartość: Omawiane koncepcje mogą być liczne i różnorodne, natomiast program minimum to odniesienie się do niżej wymienionych zagadnień: gender a sex, czyli płeć kulturowa a płeć biologiczna, genderowe relacje płci, równość praw (equality) a równy dostęp do zasobów (equity), rozwój, kobiety w rozwoju, czyli podejście Women in Development (wid), empowerment, płeć kulturowa a rozwój, czyli podejście Gender and Development (gad), potrzeby praktyczne,

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

definiowanie pojęć Ćwiczenie rozsypanka Przebieg: 1. Rozwieś w sali szkoleniowej karki A4. Na każdej powinien znajdować się jeden tytuł: „Gender a sex”, „Genderowe relacje płci”, „Równość praw a równy dostęp do zasobów”, „Rozwój”, „Empowerment”, „Koncepcja: Kobiety w rozwoju (wid”, „Koncepcja: Gender a rozwój (gad)”, „Potrzeby praktyczne”, „Potrzeby strategiczne / strategiczne interesy płci”. 2. Podziel ou na 4 grupy (metoda dowolna). Przekaż każdej grupie pocięte dwa (lub trzy) krótkie opisy (Materiał 2.1). 3. Zadaniem każdej z grup jest wspólne złożenie z pociętych zdań logicznego opisu dwóch (lub odpowiednio trzech) zagadnień, a następnie wybranie dla każdego z nich tytułu spośród tych zapisanych na kartkach wiszących w sali. 4. Każda z grup prezentuje wyniki swojej pracy, odczytując ustalone wspólnie brzmienie opisu, wskazując na wybrany tytuł oraz uzasadniając swój wybór.

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Materiał 2.1 Przed przekazaniem materiałów grupie, potnij treść każdej z ramek na mniejsze fragmenty. Społecznie konstruowane role, oczekiwania i zakresy odpowiedzialności przypisywane kobietom i mężczyznom przez społeczeństwo. Tych ról się uczymy w procesie socjalizacji; różnią się one między kulturami oraz zmieniają w czasie. Biologiczne cechy kobiet i mężczyzn, z którymi się rodzimy. Cechy te są naturalne, uniwersalne i niezmienne w czasie i przestrzeni. Równość traktowania, bazująca na zapisach prawa. Oznacza to, że kobiety i mężczyźni są sobie wg prawa równi, postrzegani jako równorzędne podmioty, bez względu na płeć. Jest to podstawowe prawo człowieka. Równy podział zasobów, możliwości i korzyści, dokonany w oparciu o określone ramy. Jest to jedna z miar równości, ale nie jedyna. Jest mierzalna i przejawia się przez parytet – ilościowo równy podział zasobów ze względu na płeć, równa reprezentacja. Doświadczenie pokazuje, że równy podział jest w ramach instytucji stosowany zamiast równouprawnienia. Oznacza to, że zasada równego podziału często podważa znaczenie równouprawnienia, ponieważ kobiety uzyskują dostęp do instytucji na bazie „męskiej normy”, są postrzegane i mają działać jako „symboliczni mężczyźni”. Równy podział zasobów jest często traktowany jako przywilej, podczas gdy równouprawnienie to podstawowe prawo każdej osoby. Relacje między kobietami a mężczyznami, które przejawiają się poprzez władzę opartą na płci. Wywodzą się z ról, jakich odgrywania oczekuje się od kobiet i mężczyzn i z wpływu, jaki mają interakcje między nimi. Dobrym przykładem jest rodzina, w której mężczyźni przyjmują rolę głowy rodziny, a kobiety – role związane z obowiązkami w gospodarstwie domowym i opieką nad dziećmi. Te relacje nie są równoważne, ponieważ w społeczeństwie to mężczyźni mają większy dostęp do sfery publicznej i podejmowania decyzji skutkujących prawnie i wiążących wszystkie osoby. Role, przypisywane cechy i społeczna kontrola prowadzą do tworzenia się i wzmacniania wzorów zachowań. Jeśli nie dostosujemy się do tych wzorów i ról, jesteśmy społecznie postrzegani jako odstępcy od normy. Relacje te zawsze skutkują postrzeganiem jednej z płci jako gorszej, co tworzy i wzmacnia społeczne nierówności. Jest wiele jego definicji. Może być definiowany jako sam proces i jako zakończenie tego procesu. Może być definiowany jako wzrost (ilościowe powiększenie), połączony ze zmianą jakościową. Ważne, by definiując to zjawisko, włączać do niego aspekt ludzki – struktury same w sobie nie mają znaczenia, dopóki nie przeobrażają życia ludzi, którzy z nich korzystają lub od nich zależą. Co ważne, gdy włączamy do rozwoju aspekt ludzki, musimy pamiętać o perspektywie gender, która pozwala ocenić szczególne potrzeby kobiet i mężczyzn. Krótko mówiąc, to ruch od prostszego lub gorszego stanu do bardziej zaawansowanego lub lepszego stanu / sytuacji. Jest ilościowy i jakościowy, a aby był pełny, wymaga uwzględniania perspektywy płci.

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Może być rozumiany jako proces, ale także jako efekt końcowy procesu wzmacniania autonomii i poczucia podmiotowości. Może być osiągany za pomocą różnorodnych narzędzi i środków, takich jak dostęp do wiedzy, umiejętności i szkoleń. Osiągnięte wzmocnienie jest następnie stosowane, wykorzystywane w systemie społecznym. Nazywany także uwłasnowolnieniem. Jako proces i jako rezultat jest najważniejszym czynnikiem w rozwoju. To podejście do rozwoju skupia się na kobietach. Ma na celu zapewnienie warunków dla włączania kobiet w proces rozwoju. Nie zajmuje się szczegółowo korzyściami z udziału kobiet w rozwoju. Ta koncepcja postuluje przesunięcie punktu ciężkości z kobiet jako grupy na społecznie determinowane relacje płci. Skupia się na społecznych, ekonomicznych, politycznych i kulturowych czynnikach, które określają, w jaki sposób kobiety i mężczyźni mogą w najlepszy sposób uczestniczyć i korzystać z projektów rozwojowych. Kobiety i mężczyźni mają odmienne społeczne role płci i zajmują odmienne pozycje społeczne – skutkuje to odmiennymi doświadczeniami wynikającymi z ról płci oraz odmiennymi genderowymi potrzebami i interesami. Te potrzeby definiujemy jako podstawowe, codzienne potrzeby bytowe, które muszą być zaspokojone. Nie muszą, ale mogą być specyficzne ze względu na płeć i codzienne doświadczenie kobiet. To np. pożywienie, schronienie, ubranie i woda, dostęp do podstawowej opieki medycznej, środków transportu, instytucji opieki nad dziećmi, podstawowych instytucji edukacyjnych, podstawowy dochód. Odnoszą się do materialnych warunków życia, są krótkoterminowe, mogą zostać zaspokojone poprzez bezpośrednie wsparcie. Te potrzeby / interesy odnoszą się do społeczno-ekonomicznych i politycznych pozycji społecznych kobiet w porównaniu z mężczyznami. Wiążą się z funkcjonowaniem kobiet i mężczyzn w strukturach i systemach społecznych, które są trudne do zmiany. Dążąc do zaspokojenia tych potrzeb, skupiamy się na takich obszarach interwencji jak: – marginalizacja – wykluczenie kobiet z procesów podejmowania decyzji, co prowadzi do niemożliwości artykulacji przez nie swoich potrzeb i interesów, – dyskryminacja – różnicujące traktowanie ze względu na czynniki, na które nie ma się wpływu, – uprzedmiotowienie – kobiety postrzegane jako w mniejszym stopniu ludzie, jako grupa specjalnie wyróżniana z ogólnej liczby („kobiety i ludzie”, „liczba kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych”, „liczba osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, w tym kobiety)”, – infantylizacja – przypisywanie kobietom cech dzieci (wieczna niedojrzałość), ale także uznawanie ich za nie w pełni rozsądne i niekierujące się własnymi przekonaniami, niezdolne do podejmowania decyzji w swoim imieniu (brak prawa głosu), – pozbawianie własności – poprzez patriarchalny system dziedziczenia, feminizacja ubóstwa, – wartościowanie – przypisywanie kobiecie wartości w zależności od urodzenia (lub nie) dziecka / dzieci, przypisywanie różnej wartości pracy wykonywanej na rynku pracy i w gospodarstwie domowym przez kobiety i mężczyzn, różnicowanie oceny pracy ze względu na płeć, – przemoc – naruszanie integralności na poziomie fizycznym, psychologicznym, emocjonalnym, ekonomicznym, – podporządkowanie – przypisanie podrzędnej pozycji, traktowanie kobiet jako obywatelek „drugiej kategorii”, – uznanie za grupę specyficzną – przyjmowanie doświadczenia mężczyzn za normę, a doświadczenia kobiet za wyjątek.

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Materiał 2.2 Potrzeby praktyczne a potrzeby strategiczne Potrzeby praktyczne

Potrzeby strategiczne

– są konieczne do pilnego zaspokojenia,

– są długoterminowe,

– charakterystyczne dla poszczególnych kobiet,

– wspólne dla większości kobiet,

– odnoszą się do codziennych potrzeb związanych z pożywieniem,

– odnoszą się do niekorzystnego położenia kobiet w społeczeństwie, podporządkowania,

schronieniem, podstawowym dochodem, zdrowiem, dziećmi itp., – są łatwe do zidentyfikowania przez kobiety, których te potrzeby dotyczą, – mogą być zaspokojone poprzez bezpośrednie dostarczenie niezbędnych zasobów.

ograniczonego dostępu do zasobów i edukacji, zagrożenia ubóstwem i przemocą ze względu na płeć itp., – podstawy niekorzystnego położenia i kierunki zmiany nie zawsze łatwe do zidentyfikowania przez kobiety, których te potrzeby dotyczą, – mogą być zaspokajane przez wzmacnianie świadomości, wspieranie podnoszenia poczucia własnej wartości, edukację, wzmacnianie organizacji kobiecych, mobilizację polityczną itp.

Zaspokajanie potrzeb praktycznych

Zaspokajanie potrzeb strategicznych

– zakłada, że kobiety są przede wszystkim beneficjentkami (biernie

– angażuje kobiety jako aktywne podmioty (agents) i wspiera kobiety w zyskiwaniu

korzystają ze wsparcia),

autonomii i podmiotowości,

– może polepszać codzienne warunki życia kobiet,

– może podwyższać pozycję kobiet w społeczeństwie,

– ogólnie nie ma wpływu na kształt tradycyjnych ról płci i relacji między

– oznacza empowerment kobiet i przeobrażenia w ramach ról płci i relacji między płciami.

płciami.

Prezentacja trenerska Przedstaw prezentację trenerską na temat perspektywy historycznej w analizowaniu gender i rozwoju, z wykorzystaniem poniższych materiałów (możesz przygotować własną prezentację na slajdach, prezentację z wykorzystaniem treści rozpisanych na plakatach, inną dogodną formę prezentacji treści).

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Materiał 2.3 Koncepcja Women In Development (wid) a koncepcja Gender And Development (gad)1 Po pierwszej Światowej Konferencji w sprawie Kobiet w Meksyku w 1975 r., Organizacja Narodów Zjednoczonych podjęła decyzję o uczynieniu kolejnej dekady Dekadą Kobiet. Ta decyzja wzmocniła wydźwięk wcześniejszych badań i działań aktywistek, które podkreślały podrzędne traktowanie wkładu kobiet w rozwój. Ocena postępów dokonana pod koniec Dekady Kobiet unaoczniła konieczność zmiany paradygmatu działań i przejścia od koncepcji wid do realizacji koncepcji gad. Te dwa podejścia są definiowane w następujący sposób: Women In Development (wid) Koncepcja wid zyskała na znaczeniu we wczesnych latach 70. jako podejście mające na celu włączenie kobiet w rozwój. Zebrane w czasie Dekady Kobiet onz (1975-1984) dane i zrealizowane badania naświetliły istniejącą biedę i gorszą pozycję kobiet oraz ich niewidzialność jako grupy w procesach rozwojowych. Różne środki zaradcze oraz rodzaje interwencji skupiały się na kobietach jako wyróżnionej spośród innych grupie, co spowodowało, że ich sprawy i problemy, z którymi się mierzyły, były traktowane 1

jako „dodatkowe”, „szczególne” i marginalne w stosunku do zdefiniowanych głównych wyzwań rozwojowych. Podejście wid i interwencje podejmowane w tym nurcie koncentrowały się przede wszystkim na pracy produkcyjnej kobiet, nie uwzględniając przy tym w sposób bezpośredni ich pracy reprodukcyjnej, która w znaczący sposób zwiększa obciążenie kobiet pracą. Skupianie się na kobietach jako osobnej, „szczególnej” grupie oznaczało, że zastane, nierówne relacje płci w różnych uwarunkowaniach społecznych i ekonomicznych nie były podważane. Gender And Development (gad) Podejście gad wykształciło się w późnych latach 80. jako alternatywa do preferowanego wtedy podejścia wid. wid skupiał się wyłącznie na kobietach i postulował integrację kobiet w rozwój – jako siłę wytwórczą i pracowniczki. Natomiast punktem ciężkości gad jest wzajemna zależność kobiet i mężczyzn w społeczeństwie i nierówne relacje władzy między nimi. gad proponuje taką wizję rozwoju, która ma na celu przeobrażenie relacji między płciami po to, by kobiety i mężczyźni na równych prawach mogli uczestniczyć w określaniu wspólnej przyszłości w społecznościach. Podejście gad podkreśla znaczenie kolektywnego organizowania się kobiet na rzecz własnego empowermentu.

W polskim tłumaczeniu pozostajemy przy stosowaniu nazwy angielskiej koncepcji Women in Development oraz Gender and Development, a także skrótach wid i gad pochodzących od pełnych nazw w tym języku. Skróty angielskie są stosowane w odniesieniu do tego zagadnienia najczęściej i stały się częścią polskiej dyskusji na temat tych podejść, a polska (niezbyt obszerna) literatura tematu naszym zdaniem nie proponuje trafnych nazw w tłumaczeniu na język polski – przyp. tłum.

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Od Women In Development (wid) do Gender And Development (gad) women in development (wid)

gender and development (gad)

Podejście:

Kobiety jako sedno problemu

Rozwój kobiet i mężczyzn

Punkt skupienia:

Kobiety jako grupa

Genderowe relacje płci

Problem:

Wykluczenie kobiet (stanowiących połowę sił produkcyjnych) z procesu rozwoju

Nierówne relacje władzy (biedni/ne – bogaci/te, kobiety – mężczyźni) które uniemożliwiają zrównoważony rozwój i pełne uczestnictwo kobiet

Cel:

Wydajniejszy, efektywniejszy i sprawiedliwszy rozwój

Zrównoważony rozwój, o którego kierunkach decydują kobiety i mężczyźni

Rozwiązanie:

Włączenie kobiet w istniejące procesy rozwoju (takie, jakimi te procesy są)

Empowerment kobiet i osób wykluczonych oraz przeobrażenie nierównych relacji

Strategie działania:

Projekty i komponenty kobiece

Identyfikacja i zaspokojenie potrzeb praktycznych określanych przez kobiety

Jednostki, departamenty ds. kobiet

i mężczyzn, po to, by polepszyć warunki ich życia

Projekty integrujące

Zaspokajanie strategicznych interesów płci / potrzeb strategicznych kobiet

Wzmocnienie produkcyjności kobiet

i mężczyzn

Wzmocnienie umiejętności kobiet w zakresie zajmowania się gospodarstwem

Zaspokajanie strategicznych interesów osób ubogich poprzez rozwój zorientowany

domowym

na człowieka (people-centered development)

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Materiał 2.4 Teoretyczne i historyczne podejścia do wid i gad Poniżej zaprezentowane są podejścia, które były i nadal są stosowane w rozwoju uwzględniającym płeć, tj. opiekuńczość (welfare), wydajność (efficiency), przeciwdziałanie ubóstwu (anti-poverty), równy podział (equity), empowerment oraz mainstreaming. Jest to narzędzie używane w ramach analizy proponowanej przez Caroline Moser. Może zostać użyte w dyskusji na temat ewolucji podejścia wid/gad. Tabele2: 1. Od opiekuńczości do Women In Development (wid)

Podejście do rozwoju

Podejście do kobiet /

lata 40. – lata 60. XX w.

lata 70. XX wieku

Wzrost ekonomiczny

Wzrostowi towarzyszy

Wydajność ekonomiczna

dystrybucja (zatrudnienie

i spłata długów (dostosowanie

i podstawowe potrzeby)

strukturalne)

Pre-wid w nurcie opiekuńczości

lata 70. XX wieku

wid w nurcie równego podziału

Wciąż stosowane

Podczas i po Dekadzie Kobiet

popularności

wid w nurcie wydajności

ubóstwu

gender Czas największej

wid w nurcie przeciwdziałania

przełom lat 80. i 90. XX w.

od lat 70. do teraz, wciąż

od lat 90., podejście najbardziej

popularne

Tabele 1. i 2. zostały zaczerpnięte z publikacji pt. Manual for Training on Gender Responsive Budgeting autorstwa Katrin Schneider, przygotowanej dla organizacji gtz, wyd. Eschborn 2006, s. 18. Publikacja w języku angielskim dostępna pod adresem: http://www.gtz.de/de/dokumente/en-manual-gender-budgeting-2006.pdf (dostęp: 03.11.2010).

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Korzenie

– Pozostały po czasach kolonialnych model

rozwoju poprzez

opiekuńczości społecznej

modernizację

– Koncepcja modernizacji

Cel

– Niepowodzenie modelu

– Odgórne podejście związane z równym podziałem – Wzrost i podstawowe

– Dekada Kobiet

potrzeby

– Pogorszenie się światowej ekonomii – Polityka strukturalnego dostosowania opiera się na

/ model przyspieszonego

konomicznym udziale kobiet

wzrostu ekonomicznego

w rozwoju

Kobiety powinny stać się

Rozwój powinien prowadzić

lepszymi matkami i lepszymi

do równego podziału

gospodyniami domowymi

zasobów dla kobiet

– Wzmocniona produkcyjna rola osób biednych – Generowanie dochodu dla kobiet

– Rozwój powinien zapewniać wydajność i efektywność – Ekonomiczne uczestnictwo kobiet prowadzi do równości zasobów

Zaspokajanie potrzeb wynikających ze społecznych ról płci

– Skupia się na

– Odnosi się do produkcyjnych,

– Odnosi się do praktycznych

reprodukcyjnych rolach

reprodukcyjnych ról kobiet

i strategicznych potrzeb

kobiet wynikające ze

kobiet

oraz ich pracy na rzecz

kobiet

społecznych ról płci, wspiera

– Dostęp do wiedzy o żywieniu, antykoncepcji, opieki zdrowotnej – Potrzeby praktyczne kobiet

lokalnych społeczności – Dostęp do i kontrola nad czynnikami produkcji i podejmowaniem decyzji

jako żon i matek

– Dostęp do ziemi, kredytów,

– Zaspokaja potrzeby praktyczne

dostęp do zatrudnienia i dochodu

umiejętności i środków

i podstawowych usług w zamian

antykoncepcyjnych

za uczestnictwo w rynku pracy

– Potrzeby praktyczne:

– Postuluje „siatki bezpieczeństwa”

podwyższony dochód

(safety nets) dla ubogich kobiet – Potrzeby praktyczne: malejący dostęp do opieki społecznej

Krytyka z perspektywy gender

– Skupienie na wzroście

Skupienie na nierównościach

w obszarze przemysłu /

między wszystkimi

zatrudnienia do czynności

kobietami i wszystkimi

zmechanizowanych, pracy

mężczyznami

dla mężczyzn – Kobiety postrzegane jako żony i matki

– Skupienie na osobach biednych

– Brak rozpoznania różnorodnych ról kobiet i mężczyzn

– Mężczyźni definiowani jako

– Brak rozpoznania struktur

główni żywiciele rodziny,

gospodarstwa domowego

kobiety postrzegane jako dostarczycielki dodatkowego dochodu

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

2. Od Women In Development (wid) do Gender And Development (gad)

Podejście do rozwoju

lata 40. – lata 60. XX w.

lata 70. XX w.

przełom lat 80. i 90. XX w.

Rozwój w kontekście socjalistycznego

Samowystarczalność ekonomiczna i polityczne

Zrównoważony rozwój z włączeniem reform

państwa

niezaangażowanie (non-alignment)

ekonomicznych i politycznych (liberalizacja gospodarki i restrukturyzacja instytucjonalna)

Podejście do kobiet /

Emancypacja

Empowerment

Włączanie podejścia gad (gad mainstreaming)

Lata 50. i 70.

od 1975 do lat 80., wciąż popularne

Od lat 80. do współczesności

Socjalizm w kontekście państwowym

– Rosnące przekonanie o nieskuteczności

Najbardziej aktualne podejście,

gender Czas największej popularności Korzenie

podejścia równości zasobów (equity) – Feministki z krajów Globalnego Południa* i oddolne inicjatywy i organizacje Cel

Zaspokajanie potrzeb

przesunięcie od wid do gad, reakcja na marginalizację podejścia wid w działaniach zinstytucjonalizowanych

Wzmocnienie politycznej partycypacji

Rozwój powinien wspierać kobiety i mężczyzn

Włączenie wrażliwości genderowej

kobiet i wykorzystanie ich zdolności

na rzecz większej samowystarczalności

i kompetencji w tym obszarze do głównego

na rynku pracy w celu realizacji

i budowania pewności własnych umiejętności

nurtu rozwoju

państwowych celów rozwojowych

i możliwości

– Odwołanie do produkcyjnych,

wynikających ze

reprodukcyjnych ról kobiet oraz ich

reprodukcyjnych ról kobiet, ich aktywności

społecznych ról płci

aktywności w społecznościach

w społecznościach oraz zaangażowania

– Dostęp do zatrudnienia i dochodu, ale nie do środków produkcji – Dostęp do społecznych dóbr i usług, ale nie do kształtowania polityki w tym zakresie – Dostęp do środków prawnych

kobiet w zarządzanie społecznościami – Dostęp do środków produkcji / dóbr i usług

kobiet w zarządzanie społecznościami – Dostęp do i kontrola nad zasobami

– Dostęp do i kontrola nad informacją

w głównym nurcie rozwoju (z wyróżnionymi

– Wzmocnienie budowania kompetencji,

komponentami)

zdolności do uczestniczenia w procesach decyzyjnych i kompetencji decyzyjnych

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Krytyka z perspektywy gender

Potrzeby praktyczne na tym etapie:

zatrudnienie / dochód

odgórna mobilizacja

zaspokojone

Potrzeby strategiczne na tym etapie:

Strategiczne potrzeby na tym etapie:

zaangażowanie polityczne

organizowanie się

zaadresowane

– Problemy kobiet uznane za ważne, ale

– Uznanie znaczenia kwestii relacji płci,

podporządkowane państwowym celom

połączone z organizowaniem się kobiet

rozwojowym

w autonomicznych lub powiązanych ze sobą

– Relacje płci nie są podważane – Wrogość w stosunku do niezależnych organizacji kobiecych

organizacjach – Nacisk na solidaryzowanie się między kobietami i mężczyznami z krajów Globalnego Południa, podważanie zachodnich modeli rozwojowych

W oryginale używane jest określenie określenie Third World (kraje trzeciego świata), w tłumaczeniu ze względu na pejoratywny wydźwięk tego określenia, zdecydowałyśmy się używać w jego miejsce (w sposób ahistoryczny) określenia „Globalne Południe”. Z tego samego względu używamy sformułowania „Globalna Północ” tam, gdzie w oryginale użyte jest sformułowanie First World (kraje pierwszego świata, kraje rozwinięte) – przyp. tłum.

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Materiał 2.5

– – – – – –

Dlaczego gender jest zagadnieniem ważnym dla rozwoju? Uzasadnienie dla uwzględniania aspektów genderowych może odnosić się do poniższych statystyk. Warto, by osoba prowadząca w zależności od kontekstu uzupełniła poniższe informacje o takie dane i przykłady, które pomogą wskazać znaczenie perspektywy gender w analizowaniu rozwoju na poziomie lokalnym, regionalnym. Kobiety stanowią ok. 50% populacji świata. Kobiety wykonują ok. 2/3 pracy na świecie. Do kobiet trafia 10% światowego dochodu. Mniej niż 1% światowej własności należy do kobiet. Kobiety stanowią ok. 2/3 światowej populacji osób nie umiejących czytać i pisać. Kobiety stanowią 70% światowej populacji osób żyjących w biedzie za mniej niż 1 dolara dziennie.

Materiał 2.6 Podstawowe pojęcia niezbędne w refleksji nad powiązaniami między gender a rozwojem. Płeć biologiczna a płeć kulturowa / gender Płeć biologiczna odnosi się do biologicznych różnic między kobietami a mężczyznami, które są niezmienne i uniwersalne, z którymi się rodzimy. Gender odnosi się do społecznych cech

i ról, których się uczymy w procesie socjalizacji, której podlegają wszyscy członkowie danego społeczeństwa. Ponieważ te role / cechy wiążą się z zachowaniami wyuczonymi, mogą podlegać zmianie w czasie (tym intensywniej, im intensywniejsza jest zmiana technologiczna) i różnić się między kulturami. Stąd gender odnosi się do społecznie nadawanych cech, ról, aktywności, odpowiedzialności i potrzeb wiążących się z byciem mężczyzną (byciem męskim – w odróżnieniu od bycia samcem gatunku) i byciem kobietą (byciem kobiecą – w odróżnieniu od bycia samicą gatunku) w danym społeczeństwie i danym czasie, a także w ramach danych społeczności. Tożsamość genderowa kobiet i mężczyzn określa, jak są oni /one postrzegane / postrzegani i jakich (odmiennych) sposobów myślenia i działania się od nich oczekuje. Płeć kulturowa / gender jest także jedną z podstawowych zmiennych (w połączeniu z rasą, kastą czy klasą) znaczącą dla dystrybucji przywilejów, prestiżu, władzy i zakresu zasobów społecznych i ekonomicznych. Warto zauważyć, że kiedy słowo „gender” zostało po raz pierwszy użyte w sposób sygnalizujący raczej społeczną niż gramatyczną różnicę (w Institute for Development Studies na Universytecie Brighton w połowie lat 70. XX w.), intencją było przede wszystkim stworzenie analitycznego narzędzia do wyróżnienia kategorii „kobiety”, w mniejszym stopniu chęć rozróżnienia między kobietami a mężczyznami. Innymi słowy, zamierzeniem było przede wszystkim rozwinięcie analizy różnego wpływu polityk rozwojowych na różne grupy kobiet, w dalszej kolejności analiza różnic w położeniu kobiet i mężczyzn.

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Genderowe relacje płci To społeczne relacje między kobietami a mężczyznami. Relacje płci są jednocześnie relacjami współdziałania, powiązań i wzajemnego wsparcia, a także konfliktu, separacji i współzawodnictwa, różnicy i nierówności. Relacje płci są związane z wzorami podziału władzy pomiędzy płciami. Tworzą i odtwarzają systemowe różnice w położeniu kobiet i mężczyzn w danym społeczeństwie. Określają sposoby alokacji odpowiedzialności i społecznych oczekiwań, a także nadawanej płciom wartości. Termin „relacje płci” (gender relations) może odnosić się także do relacji między osobami a społeczeństwem, jeśli te relacje różnią się w zależności od płci. Na przykład relacja między członkami społeczności danej miejscowości i ich władzami lokalnymi może być nazywana genderową relacją płci, jeśli kobiety i mężczyźni doświadczają innego traktowania, korzyści i kontroli ze względu na swoją płeć. Zmiany w tożsamości genderowej i relacjach płci Kulturowo-społeczne role i cechy przypisywane płciom przechodzą przez proces zmian i dostosowań niemal we wszystkich społeczeństwach, co odbywa się w związku z technologicznymi zmianami, które doprowadziły do ogromnych zmian ekonomicznych i społecznych we wszystkich rejonach świata. Zmianom w rolach płci i relacjach między płciami często towarzyszy opór, szczególnie ze strony środowisk tradycyjnych, które korzystają ze status quo i je podtrzymują. Integralną częścią strategicznego podejścia do wprowadzania zmian w obrębie

ról i relacji płci jest przewidzenie i przygotowanie się na najbardziej prawdopodobne formy oporu, związanego ze zmianą w aktywnościach, statusie i pozycji kobiet. Analiza genderowa pokazuje, że zmiany w określonych aspektach ról społecznych i relacji między kobietami i mężczyznami mogą podnieść jakość i warunki życia dla wszystkich. Genderowy podział pracy We wszystkich społeczeństwach i kobiety, i mężczyźni podejmują typowe dla swojej płci obowiązki i zadania. Ten podział aktywności na podstawie płci jest zwany genderowym podziałem pracy i jest wyuczony oraz jasno pojmowany przez wszystkich członków danego społeczeństwa (dotyczy to także sytuacji, w których typowe zajęcia kobiece i męskie są bardzo zróżnicowane jak i mocno ograniczone). Zmiana w ich obrębie odbywa się wtedy, kiedy społeczeństwo znajdzie się pod jakimś rodzajem presji, na przykład gdy członkowie rodziny migrują w poszukiwaniu pracy, inni członkowie rodziny muszą przejąć ich obowiązki. Genderowy podział pracy jest prawdopodobnie najbardziej znaczącą społeczną strukturą, która rządzi relacjami płci. Role płci i obowiązki związane z płcią To inny termin opisujący genderowy podział pracy. Najczęściej stosowany jest w ramach narzędzi analizy wrażliwej na płeć (opisanych w niniejszym Niezbędniku), szczególnie w narzędziu Harvard Framework i jego pochodnych, takich jak People-Oriented

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Praca produkcyjna To praca, która wytwarza dobra i usługi na wymianę na rynku i wiąże się z dochodem. Niektórzy badacze / badaczki, szczególnie ci pracujący / te pracujące nad kwestiami równości kobiet i mężczyzn, włączają w definicję pracy produkcyjnej także wytwarzanie dóbr przeznaczonych do konsumpcji w gospodarstwie domowym, choć dobra te nigdy nie są przeznaczone na rynek – stanowią formę dochodu niepieniężnego. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni uczestniczą w pozyskiwaniu dochodu dla rodziny, za pomocą różnych form pracy produkcyjnej. Mężczyźni jednak dominują w sferze pracy produkcyjnej, szczególnie na wyższych szczeblach skali wynagrodzeń. W perspektywie historycznej zmiany w strukturze ekonomicznej i spowodowane nimi zmiany w strukturze pracy produkcyjnej doprowadziły do zmian w genderowym podziale pracy i w relacjach płci.

społeczną”, wskazując na dużo szerszy zakres niż tylko aktywności związane z reprodukcją biologiczną. Z perspektywy społecznej działania reprodukcyjne obejmują opiekę nad dziećmi, przygotowywanie pożywienia, opiekę nad osobami chorymi, socjalizację dzieci, troskę o aktywności natury rytualnej i kulturowej, pozwalające na uwspólnienie społecznej etyki pracy, a także o systemy wsparcia i podziału w społecznościach, niezbędne dla przetrwania w sytuacji trudności ekonomicznych. Fakt, że praca reprodukcyjna jest niezbędną podstawą pracy produkcyjnej, to podstawowy argument przemawiający na rzecz uwzględniania ekonomicznego znaczenia pracy reprodukcyjnej, nawet jeśli większość tej pracy jest wykonywana nieodpłatnie, a co się z tym wiąże – nierejestrowana w rejestrach dochodu narodowego. Za tę, zwykle nieopłacaną, pracę odpowiedzialne są kobiety i dziewczęta. Podstawowym punktem uwagi analizy genderowej / analizy wrażliwej na płeć jest spotkanie się obowiązków ludzi, związanych z pracą produkcyjną i reprodukcyjną, z priorytetami politycznymi, co ma znaczące oddziaływanie społeczno-ekonomiczne.

Praca reprodukcyjna To praca, która obejmuje wszystkie zadania i aktywności związane ze wspieraniem i obsługą obecnej i przyszłej siły produkcyjnej, to znaczy tych osób, które podejmują lub podejmą w przyszłości pracę produkcyjną. Praca reprodukcyjna obejmuje opiekę nad dziećmi i prowadzenie gospodarstwa domowego, ale nie jest do niej ograniczona. Coraz częściej jest nazywana „reprodukcją

Zróżnicowany dostęp do i kontrola nad zasobami Gdy analizujemy alokację zasobów (ziemi, pracy, kredytów, dochodu itp.) między kobiety i mężczyzn, ważne jest, aby rozróżniać między dostępem do zasobów i kontrolą nad nimi. Dostęp do zasobów: oznacza możliwość używania / wykorzystywania zasobów przez daną osobę / grupę, np. korzystania z ziemi, by hodować bydło.

Planning (pop). Termin ten pojawił się w użyciu wcześniej niż używany od lat 90. termin „genderowe relacje płci”.

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Kontrola nad zasobami: oznacza, że posiadająca kontrolę osoba może decydować o tym, kto korzysta z zasobów i jak dysponuje zasobami, np. sprzedając ziemię. Wrażliwa na płeć analiza porównawcza pozwala ustalić, czy istnieje różnica pomiędzy dostępem kobiet i mężczyzn do trzech głównych kategorii zasobów: – zasobów ekonomicznych / produkcyjnych – ziemia, kredyty, dochód finansowy, zatrudnienie, – zasobów politycznych – edukacja, reprezentacja polityczna, przywództwo, – czasu – kluczowy zasób, który ciągle nabiera wymiernej wartości finansowej. Potrzeby praktyczne i strategiczne / strategiczne interesy płci Kobiety i mężczyźni mają inne zakresy odpowiedzialności i role, z których wynikają różne doświadczenia i różne interesy, potrzeby. Są one nazywane praktycznymi i strategicznymi potrzebami płci. Praktyczne i strategiczne interesy płci nie powinny być postrzegane jako całkowicie odrębne od siebie, raczej warto im się przyglądać jako swego rodzaju kontinuum. Konsultacje prowadzone z kobietami w zakresie ich potrzeb praktycznych mogą służyć jako punkt wyjścia do wyrównania tych podstawowych nierówności, a długoterminowo tworzyć sytuację, w której możliwe będzie odpowiadanie na potrzeby strategiczne. Potrzeby praktyczne: To potrzeby wynikające ze społecznego funkcjonowania kobiet i mężczyzn, które mogą być przez nie / nich łatwo zidentyfikowane, ponieważ odnoszą się do codziennych

warunków życia. Kobiety mogą zdefiniować je w kontekście np. dostępu do czystej wody, pożywienia, opieki zdrowotnej, dochodu – są to potrzeby pilne i konieczne do zaspokojenia. Odpowiedź na potrzeby praktyczne kobiet jest podstawą polepszania warunków życia, ale nie jest w stanie zmienić sytuacji, w której kobiety zajmują w społeczeństwach pozycje podporządkowane. Zaspokajanie wyłącznie potrzeb praktycznych może oznaczać wzmocnienie genderowego podziału pracy. Potrzeby strategiczne / strategiczne interesy płci: To te potrzeby, na które kobiety wskazują w związku ze swoją podrzędną wobec mężczyzn pozycją w społeczeństwie. Odnoszą się do kwestii władzy, kontroli oraz genderowego podziału pracy, mogą zakładać zmiany w tym podziale (np. podejmowanie przez kobiet prac niestereotypowo kobiecych i nie przeznaczonych dla kobiet, mężczyźni przyjmują więcej odpowiedzialności za opiekę nad dziećmi i pracę w gospodarstwie domowym), zmiany w systemie prawnym, likwidację przemocy wobec kobiet i ze względu na płeć, równą płacę za tę samą pracę i pracę tej samej wartości, przejęcie przez kobiety kontroli nad swoim ciałem. Ponieważ potrzeby te nie są tak łatwo identyfikowalne, jak bezpośrednie potrzeby praktyczne, dla ich określenia kobiety mogą potrzebować tworzenia możliwości, by krytycznie analizować swoje pozycje w społeczeństwie i w tym kontekście wskazywać potrzeby strategiczne.

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Warunki życia i pozycja społeczna Projekty rozwojowe mają zwykle na celu poprawę warunków życia ludzi. Z perspektywy genderowych uwarunkowań rozwoju, istnieje różnica między codziennymi warunkami życia kobiet i ich pozycją społeczną, w porównaniu z mężczyznami. Dlatego w ramach planowanych i realizowanych interwencji, oceniana musi być także społeczna pozycja kobiet w stosunku do mężczyzn – poza konkretnymi warunkami życia, wspólnymi dla kobiet i mężczyzn. Warunki życia: odnoszą się do materialnych okoliczności, w których kobiety i mężczyźni żyją i wiążą się z ich zakresem odpowiedzialności i pracą. Na przykład w projektach rozwojowych zapewnienie dostępu do czystej wody, kredytów i nasion do wysiewu może podnieść poziom życia (warunki życia) kobiet i mężczyzn. Realizując działania na rzecz polepszenia warunków życia kobiet, organizacje rozwojowe odpowiadają na ich potrzeby praktyczne. Pozycja społeczna: odnosi się do społecznego i ekonomicznego usytuowania w społeczeństwie kobiet w stosunku do mężczyzn. Z takim usytuowaniem wiążą się np. nierówności w wynagrodzeniach ze względu na płeć, nierówne szanse w zatrudnieniu, nierówna reprezentacja w procesach politycznych, nierówna własność ziemi i innych rodzajów własności, zagrożenie przemocą ze względu na płeć. Podejmując aktywności związane z pozycją społeczną kobiet, organizacje rozwojowe odpowiadają na ich potrzeby strategiczne.

Zmiana w obrębie genderowych relacji płci Zmiany w relacjach płci wiążą się z przeobrażeniami dokonującymi się w ramach długotrwałych wzorów. Jest to proces ciągły, jedna zmiana pociąga za sobą kolejne. Pojęcie „transformacja” jest także używane jako model opisujący ten rodzaj procesu zmian, ze względu na naturę zmian i głębokość, na jakiej zachodzą w życiu kobiet i mężczyzn w związku z zaplanowanymi i zrealizowanymi interwencjami (np. projektami, programami). Transformacja tego rodzaju wymaga zrozumienia natury procesu, a także równoległego (w ramach różnych działań prowadzonych równolegle) lub jednoczesnego (w ramach tego samego działania) zaspokajania potrzeb praktycznych i strategicznych interesów płci. Wyborem nie jest „jeden albo drugi rodzaj potrzeb” – wyzwanie stanowi odpowiadanie na oba rodzaje potrzeb, jednocześnie, w ramach tych samych programów, projektów, innymi narzędziami, mechanizmami. Potencjał zmiany Taki rodzaj analizy genderowej, który odwołuje się do potencjału zmiany (transformatory potential), aplikując analityczne narzędzie do procesu planowania polityki rozwojowej – przygląda się wzajemnym powiązaniom między podejściami / politykami po to, by ocenić potencjał zmiany danego zestawu proponowanych rozwiązań. Rozwiązania te oceniane są pod kątem tego, które z nich w najpełniejszym stopniu zrealizuje postulaty równego z mężczyznami dostępu do zasobów, których kobiety potrzebują,

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

po to, by maksymalizować swój produkcyjny i reprodukcyjny udział w gospodarstwach domowych i społeczeństwach. Empowerment / Uwłasnowolnienie Empowerment dotyczy ludzi, zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Wiąże się z podejmowaniem działań na rzecz zmiany, o wymiarze zarówno wspólnotowym, jak i indywidualnym. Empowerment kobiet oznacza rozwijanie przez nie zdolności do kolektywnego i indywidualnego przejmowania kontroli nad swoim życiem, definiowania potrzeb, ustalania planów działania i żądania wsparcia od swoich środowisk, społeczności i państwa w odpowiadaniu na ich potrzeby. W większości przypadków empowerment kobiet zakłada przeobrażenia w ramach genderowego podziału pracy i społeczeństwa, a także zmian w dominujących ideologiach, tradycyjnych systemach przekonań związanych z rolami płci i zakresach odpowiedzialności, jakie na kobietach i mężczyznach ze względu na ich płeć spoczywają. Równy podział zasobów (equity) a zrównoważony rozwój Do zrealizowania w pełni koncepcji rozwoju, który zorientowany jest na człowieka, niezbędne są dwa konteksty równego podziału zasobów: (1) równy podział dokonywany na rzecz przyszłych pokoleń, których interesy nie są ujmowane w ramach standardowych analiz ekonomicznych, ani nie są uwzględniane przez siły rynkowe, które nie przywiązują wielkiej wagi do przyszłości, (2) równy podział na rzecz osób żyjących współcześnie, które nie mają równego dostępu do zasobów naturalnych czy

„dóbr” społecznych i ekonomicznych. Niektóre badaczki / badacze wskazują, że w krajach rozwijających się problemy związane z ochroną środowiska nie zostaną rozwiązane bez obniżenia poziomu ubóstwa i wezwania do redystrybucji bogactwa czy dochodów, zarówno na poziomie krajowym, jak i pomiędzy bogatymi i biednymi krajami. Rozumienie równego podziału zasobów ze względu na płeć Równy podział zasobów ze względu na płeć (gender equity) wiąże się ze wspieraniem osobistej, społecznej, kulturowej, politycznej i ekonomicznej równości dla wszystkich. Termin „gender equity” wykształcił się w procesie rosnącego społecznego rozpoznania powszechnych nierówności między płciami, wynikających z uwarunkowań genderowych. Zakorzenione systemy tradycyjnych przekonań związanych z płcią, stereotypizujących koncepcji, dyskryminacyjnych praktyk spowodowały systemową deprecjację wartości przypisywanej kobietom i dziewczętom, gorszą ocenę przypisywanych im umiejętności i kojarzonych z nimi cech. Negatywne konsekwencje stereotypizujących przekonań i dyskryminacyjnych praktyk dotkliwie wpływają zarówno na kobiety, jak i mężczyzn. Jednak w perspektywie krótkoterminowej, większą uwagę w działaniach podejmowanych na rzecz równego podziału zasobów należy poświęcić poprawianiu warunków życia kobiet i dziewcząt i przeciwdziałaniu oddziaływaniu negatywnych, deprecjonujących nastawień, uprzedzeń wobec nich. Długoterminowo takie inicjatywy poprawią także sytuację chłopców i mężczyzn.

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

Rozumienie równouprawnienia płci Równouprawnienie / równość praw wiąże się z równością traktowania zapisaną w prawie i jest podstawowym prawem człowieka. W międzynarodowym kontekście prawoczłowieczym, prawna definicja równouprawnienia płci została ustanowiona w 1948 r. w Deklaracji praw człowieka oraz w Konwencji w sprawie eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (cedaw), przyjętej w 1979 r., znanej także jako konwencja o prawach kobiet. Konwencja cedaw, ratyfikowana przez 191 państw, jasno i niedwuznacznie stwierdza, że dyskryminacja kobiet narusza zasadę równości praw i szacunku dla godności ludzkiej. Światowe rządy potwierdziły w 1995 r. swoje zaangażowanie w działania na rzecz równych praw i wrodzonej godności ludzkiej kobiet i mężczyzn, w ramach Deklaracji Pekińskiej i Platformy Działania. Równość kobiet i mężczyzn jako cel rozwojowy3 Podczas Czwartej Światowej Konferencji onz w sprawie kobiet, która odbyła się w Pekinie w 1995 r., członkowie Development Assistance Committee przy oecd i kraje partnerskie potwierdziły w Deklaracji Pekińskiej swoje zaangażowanie na rzecz równości kobiet i mężczyzn i empowermentu / uwłasnowolnienia kobiet. Deklaracja Pekińska przyjęta podczas Konferencji skonstruowana została w odniesieniu do perspektyw i strategii zapisanych w cedaw, jak i tych wypracowanych podczas wcześniejszych 3

Źródło: dac Guidelines for Gender Equality and Women’s Empowerment in Development Cooperation, oecd, Development Assistance Comittee 1999, s. 11–12. Tekst dostępny w języku angielskim: http://www.oecd.org/dataoecd/56/46/28313843.pdf, dostęp: 03.11.2010.

konferencji na temat edukacji (Jomtien 1990 r.), środowiska (Rio de Janeiro 1990), praw człowieka (Wiedeń 1993), populacji (Kair 1994) i społecznego rozwoju (Kopenhaga 1995). Deklaracja odwołuje się do praw człowieka, sprawiedliwości społecznej i jasno stwierdza, że osiągnięcie równości płci i empowerment kobiet są konieczne, by mierzyć się skutecznie z takim kluczowym problemem, jak ubóstwo, a także by osiągać zrównoważony rozwój zorientowany na człowieka. Dyskryminacja cedaw stwierdza, że dyskryminacja to „wszelkie zróżnicowanie, wyłączenie lub ograniczenie ze względu na płeć, które powoduje lub ma na celu uszczuplenie albo uniemożliwienie kobietom, niezależnie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji lub korzystania na równi z mężczyznami z praw człowieka oraz podstawowych wolności w dziedzinach życia politycznego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych”. Dyskryminacja systemowa Dyskryminacja systemowa jest spowodowana przez przyjęte polityki i praktyki, które są wbudowane w sposób działania instytucji i skutkują wykluczeniem kobiet i mniejszości. Istnieją na przykład społeczeństwa, w których panuje powszechne przekonanie, że to, co dzieje się w sferze prywatnej, w domu, powinno obchodzić tylko członków rodziny. Skutkuje to tym, że policja i państwowe instytucje wchodzące w skład systemu

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

prawnego rutynowo unikają odnoszenia się do kwestii związanych z przemocą domową – prowadzi to do systemowej dyskryminacji kobiet jako grupy, która w największym stopniu doświadcza przemocy domowej.

Równość wyniku (faktyczna równość)4 Bajka o lisie i bocianicy Lis zaprosił bocianicę na kolację. Podał jej posiłek na dużym płaskim talerzu. Bocianica o długim, wąskim dziobie nie mogła zjeść swojego

Równość wyniku Czasem równość wyniku (equality of outcome) określa się także mianem „równości faktycznej ” (substantive equality). Odnosi się ona do przekonania, że czasem sama zasada równości szans może nie wystarczyć, by zrekompensować historycznie uwarunkowaną opresję i podrzędną pozycję kobiet. Z powodu zajmowania w społeczeństwie odmiennych pozycji, kobiety i mężczyźni mogą nie być bowiem w stanie w tym samym stopniu korzystać z zasady równości szans. Systemowe bariery społeczne mogą w praktyce organiczać szanse kobiet na dostęp do zasobów, który (zgodnie z zasadą równości szans) miałby być równy bez względu na płeć. W niektórych przypadkach zasada równości szans może więc w praktyce negatywnie wpływać na sytuację kobiet – gdy po to, by skorzystać z zasady równości szans, która nie uwzględnia istnienia dodatkowych barier, poświęcają one bez rezultatów swój czas i energię. Aby mieć pewność, że inicjatywy i interwencje rozwojowe dadzą efekt w postaci równości wyniku („na wyjściu”, przy rozpoznaniu rzeczywistej nierówności szans „na wejściu”) dla kobiet i mężczyzn, należy je zaprojektować z uwzględnieniem wyników analizy wrażliwej na płeć / analizy genderowej. „Równe” traktowanie nie musi znaczyć tym samym „takiego samego” traktowania. (Źródło informacji: undp Information Pack)Materiał 2.7

dania. Następnym razem to bocianica zaprosiła lisa na kolację. Podała mu posiłek w wysokiej, wąskiej tykwie, tak że lis ze swoim krótkim, szerokim pyskiem nie mógł zjeść swojego dania. I lis, i bocianica mieli równe szanse na posiłek, ale za każdym razem któreś z nich nie mogło z niego skorzystać. Morał: W każdym przypadku wyzwaniem rozwojowym jest identyfikacja barier równości szans, przed którymi stają lis i bocianica (kobiety i mężczyźni) i zaprojektowanie takich naczyń (narzędzi) uwzględniających możliwości wykorzystania, by przyniosły równość wyniku – posiłek rzeczywiście dostępny dla lisa i bocianicy jednocześnie.

Materiał zaczerpnięty z: Gender in Development Programme, Learning and Information Pack, Gender Analysis, undp 2001, s. 10

moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju

moduł 3: społeczne konstruowanie płci Cele modułu: – poznanie procesów konstrukcji kulturowo-społecznych tożsamości płci, – przeanalizowanie wpływu tych konstrukcji na kontekst społeczny. Cele dla ou: – dowiedzenie się, jak to, że płeć jest konstruowana, wpływa na codzienne sytuacje społeczne i na realizowane programy. Czas: 2 godziny Poruszane wątki: – kultura, społeczeństwo, ideologia, patriarchat, matriarchat, – instytucje odtwarzające i wzmacniające społeczną konstrukcję płci. Materiały: Papier do flipchartu, taśma malarska, markery. Materiał nr 3.1 – po jednym dla każdej ou.

– – – –

Stosowane metody: praca w małych grupach, prezentacja trenerska przygotowana w oparciu o Materiał 3.1. dyskusja, praca grupowa,

– film – opcjonalnie (można odtworzyć w ramach tej sesji wybrany przez siebie film obrazujący społeczną konstrukcję płci, wybrany indywidualnie, dostosowany do kontekstu). Ten moduł łączy się z Modułem 2, gdzie prezentowane są podstawowe podejścia i koncepcje. Poprzez ćwiczenia prezentowane w tym module, ou będą miały możliwość sprawdzić swoje przekonania związane z cechami kobiecymi i męskimi. (Możesz w tym kontekście nawiązać do ostatniego pytania z zestawu, który został zaproponowany w Module 1 do przedstawienia się i zapytać o wyobrażenia tego, co jest „odpowiednie” i „nieodpowiednie” dla każdej z płci.) Przebieg: Część 1 – definiowanie pojęć 1. Dobierz ou w małe grupy. 2. Zaproponuj każdej z grup jedno słowo z następujących: kultura, społeczeństwo, ideologia, patriarchat, matriarchat. 3. W grupach osoby dyskutują o swoim rozumieniu słów, tworzą wspólną definicję i przygotowują raport ze swojej pracy na plakacie. 4. Po tym, gdy każda z grup zakończy pracę, zaproś grupy do podzielenia się na forum przebiegiem i wynikiem swojej pracy. Część 2 – debata nad tezą 1. Przedstaw propozycję zdania, które będzie dyskutowane w toku ćwiczenia, np. „Gdybym miał/a jedno dziecko, wolał(a)bym, żeby to była dziewczynka”.

moduł 3: społeczne konstruowanie płci

2. Podziel grupę na dwa zespoły. Jeden zespół ma za zadanie przygotować argumenty wspierające to twierdzenie, drugi zespół – argumenty przeciwko niemu. Powiedz, że kolejnym krokiem będzie przeprowadzenie dyskusji i zebranie argumentów za i przeciw. Daj grupom czas na omówienie zaproponowanego zdania i wygenerowanie argumentów. 3. Po zakończeniu pracy grup, otwórz debatę tak, by każda z grup miała możliwość wypowiedzieć swoje argumenty. Pamiętaj o zakomunikowaniu i przestrzeganiu porządku wypowiadania argumentów: raz jedna grupa, raz druga. Zapisuj na flipcharcie argumenty grup za i przeciwko zaproponowanemu twierdzeniu. Pytaj osoby z obu grup o emocje związane z wysłuchiwaniem komunikatów własnej grupy i grupy przeciwnej. 4. Po wyczerpaniu argumentów zapytaj ou o własne refleksje, wnioski. Argumenty z dyskusji odzwierciedlą oczekiwania, jakie zwykle członkowie danego społeczeństwa kierują do dziewczynek i chłopców (a stąd także do kobiet i mężczyzn), co wskazuje na ich społeczną konstrukcję. op może wybrać także inny temat do debatowania, który jej zdaniem będzie bardziej tematycznie, lokalnie itp. adekwatny do zrealizowania zagadnień z tego modułu. Część 3 – prezentacja trenerska Odnosząc się do argumentów zaproponowanych w czasie debaty i do refleksji po niej, op przedstawia prezentację trenerską wprowadzającą zagadnienia związane ze społeczną, systemową konstrukcją płci kulturowej, procesami jej podtrzymywania,

uzasadniania i odtwarzania w zgodzie z dominującą w danym społeczeństwie ideologią (na podstawie Materiału nr 3.1). Materiał 3.1 Społeczna konstrukcja ról płci / płci kulturowej (gender) Społeczne konstruowanie ról płci odnosi się do takich trwałych procesów, które są w systemie społecznym wykorzystywane do przypisywania cech, ról, zakresów odpowiedzialności i oczekiwań kierowanych do kobiet i mężczyzn w danym kontekście kulturowym. Bariery równości są wynikiem oddziaływania na postrzeganie społecznych ról płci kompleksowych powiązań wpływów ideologicznych, kulturowych i religijnych, kontekstu historycznego i czynników ekonomicznych, które same w sobie mogą się zmieniać. W kontekście gender jako społecznego konstruktu, analizować możemy np. poniższe zjawiska: Kultura1: typowe dla danej grupy wartości, obrzędy i sposoby życia, wyuczone aspekty wspólne dla wszystkich członków społeczeństwa, elementy, dzięki którym mogą oni współpracować ze sobą i się ze sobą porozumiewać. Na kulturę składają się zarówno elementy niematerialne, takie jak wierzenia, przekonania,

Zaproponowane w tłumaczeniu definicje „kultury” i „społeczeństwa” odwołują się do podstawowych definicji zaproponowanych w podręczniku A. Giddensa Socjologia (pwn 2004), s. 45 i są inne niż te zaproponowane w oryginale – definicja zaproponowana w oryginale odnosiła się wyłącznie do stylów życia i w naszym odczuciu była nie w pełni adekwatna do zawartości niniejszego modułu.

moduł 3: społeczne konstruowanie płci

idee i wartości – treści kulturowe, jak i elementy materialne: przedmioty, symbole, narzędzia reprezentujące te treści. Społeczeństwo: system ustrukturyzowanych relacji społecznych, które łączą ludzi w ramach jednej kultury, wzajemne zależności, którymi jednostki są ze sobą powiązane. Relacje między członkami społeczeństwa są zorganizowane ze względu na określoną, wyjątkową dla tego społeczeństwa kulturę. Kultura określa m.in. sposób myślenia o potrzebach kobiet i mężczyzn w danym społeczeństwie, a także o tym, czego się od nich oczekuje. Ideologie: system światopoglądowy – przekonania i wartości wskazujące cele, sposoby ich osiągania i nadające znaczenie praktykom społecznym. U ich podstaw leży świadome dążenie do realizacji określonego interesu – klasowego, grupowego, narodowego. Patriarchat: ideologia związana z przekonaniem o wyższości i dominacji mężczyzn. Matriarchat: ideologia związana z przekonaniem o wyższości i dominacji kobiet. Kolejne obszary określone w niniejszym materiale przedstawiają bliżej społeczne instytucje, które wzmacniają i podtrzymują społeczną konstrukcję płci. Są to m.in.: Rodzina / Dom Przejawy dominującej ideologii, która określa status płci i relacje władzy między kobietami i mężczyznami, a także dziewczynkami i chłopcami, są widoczne w różnych obszarach i na różnych

poziomach życia rodzinnego. Poniższe przykłady dotyczą systemów patriarchalnych. – W wielu kulturach widoczna jest preferencja dla dzieci płci męskiej – chłopców, którzy przedłużą trwanie rodu, będą dziedzicami własności i władzy w rodzinie, są źródłem prestiżu dla ojców i matek, wynikającego z urodzenia syna. Wysoki poziom społecznej wartości przypisywanej urodzeniu się chłopca w rodzinie, wyższej niż w przypadku dziewczynek, przejawia się np. w rytuałach związanych z narodzinami, a także przysłowiach i społecznych zaleceniach, jak np. „Mężczyzna powinien zasadzić drzewo, zbudować dom i spłodzić syna” (jeśli tego nie zrobi, albo jeśli urodzi mu się córka, nie wypełnia oczekiwań kierowanych do mężczyzny w danym społeczeństwie, nie jest „prawdziwym” mężczyzną). – Rytuały związane z narodzinami i system nazywania potomków tak, by płeć dziecka była jasno określona, wskazują już na samym początku życia dziecka, jaką przyszłą rolę ma ono pełnić. W niektórych rytuałach na przykład dziewczynka jako osoba w przyszłości odpowiedzialna za gospodarstwo domowe jest przedstawiana z wiązką drewna opałowego, natomiast chłopiec jako wojownik jest przedstawiany z włócznią. Systemy nazywania dzieci różnią się w zależności od kraju, kultury, czynników historycznych, natomiast w wielu społecznościach skonstruowane są w sposób, który daje nazwisku ojca (czasem także imieniu) pierwszeństwo przed nazwiskiem matki. – Podobnie dzieje się w sytuacji pary małżeńskiej, która po ślubie decyduje o tym, jak będzie się nazywać – społeczna

moduł 3: społeczne konstruowanie płci

praktyka często jest taka, że żona przyjmuje nazwisko męża, mimo prawnych możliwości zastosowania innych rozwiązań, np. pozostania przy swoim nazwisku przez każde z małżonków, przyjęcia przez męża nazwiska żony, przyjęcia przez oboje nazwisk dwuczłonowych złożonych z nazwiska swojego i dołączonego do niego nazwiska żony/męża. Przyjęcie przez żonę nazwiska męża jest społecznie oceniane jako naturalne, podczas gdy pozostanie przy swoim lub przyjęcie przez męża nazwiska żony spotyka się z silną negatywną oceną społeczną i żony, i męża. – Praktyki inicjacyjne i edukacja informują chłopców i mężczyzn o ich wysokiej pozycji w systemie władzy i dominacji, a dziewczęta i kobiety o ich podrzędnej pozycji w tym systemie, braku władzy i występowania z pozycji służebnych. Takie rytuały przejścia definiują ostateczny cel życia dziewcząt jako bycie żoną i matką, a chłopców jako uczestniczenie w praktykach zdobywczych, imperialnych, włączając w to podboje seksualne, odbijające się później zgodą na poligamię. Dziewczęta kontrolowane są groźną utraty cnoty i odstępstwa od seksualnej normy zakładającej wstrzemięźliwość seksualną u kobiet – narażenie na ryzyko ich przyszłych możliwości wyjścia za mąż. – Systemy praktyk przedślubnych: a) zaloty – w niektórych kulturach z nieodłącznym towarzyszeniem przemocy jako oznaki miłości (!), b) płacenie za pannę młodą – tradycja ta jest oceniana jako romantyczna i cementująca więzy rodzinne, ale w praktyce oznacza uprzedmiotowienie kobiety i daje przyzwolenie na jej podporządkowanie za pomocą przemocy, odbierania jej prawa

do decydowania o tym, czy chce mieć dzieci, ile dzieci chce mieć i jakiej płci; w wielu kulturach panna młoda podlega zwrotowi, co oznacza ściśle kontraktowy, handlowy charakter tego rozwiązania, c) porwanie kobiety, która przez ten akt staje się narzeczoną porywającego ją mężczyzny i powinna go poślubić, by uniknąć społecznego odium kobiety zbrukanej czy prowadzącej się niemoralnie, d) przenosiny żony po ślubie do domu jej męża (patrylokalność), e) przejście z jednego rodu do innego – opuszczenie swojego rodu, f) zmiana nazwiska kobiety po ślubie na nazwisko jej męża – podkopanie lub pewien rodzaj straty jej indywidualnej tożsamości, tożsamości sprzed ślubu, g) poligamia jako wyraz materialnej i seksualnej władzy nad kobietami i system kontroli poprzez osłabienie pozycji kobiety w związku, nierównowagę relacji między mężem a żoną w stosunku do kolejnej żony i następnej, h) degradujące dla kobiet praktyki ślubne, takie jak klękanie przed mężem na znak służenia mu czy karmienie go łyżeczką. – Praktyki społeczne odnoszące się do śmierci, na przykład określone miejsce pochówku dla niezamężnych córek i dla nieżonatych synów, dla kobiet i dla mężczyzn; odmienne i nierówne traktowanie śmierci najstarszego mężczyzny w rodzie (patriarchy) od śmierci najstarszej kobiety w rodzie (matriarchini), zwyczaj sati – żona po śmierci męża palona żywcem wraz z jego ciałem, zakaz dziedziczenia przez wdowy w niektórych kulturach itp.

moduł 3: społeczne konstruowanie płci

– Podział pracy między dziećmi jest często odzwierciedleniem tego, jak wygląda podział pracy między ich matką a ojcem albo między ich starszym rodzeństwem odmiennych płci. Taki przykład płynący od znaczących bliskich ma duży wpływ na dzieci i na ich kontakt z osobami z zewnątrz, poprzez normy podziału pracy, do których w ten sposób są socjalizowane już w bardzo młodym wieku. W ten sposób jest też internalizowana niższa wartość przypisywana pracy wykonywanej przez kobiety i niski prestiż, jaki się z tym wiąże. – Role w procesach podejmowania decyzji, np. kto decyduje o zakupie lub pozbyciu się ziemi, a kto o tym, co będzie na obiad. Te role korespondują silnie także z wzorami wydawania pieniędzy, tj. dochody żon przeznaczane są najczęściej na konsumpcję w gospodarstwie domowym, a dochody mężów – na dobra materialne. A to tylko dobra materialne są postrzegane jako takie, z którymi wiąże się wartość. Tych kilka przykładów dotyczących układów w rodzinie i gospodarstwie domowym ilustruje podstawy procesu, w którym stajemy się mężczyznami i kobietami takimi, jakimi jesteśmy obecnie, w ramach procesu socjalizacji od wczesnych lat dziecięcych do ról płci i nadawania znaczeń temu, co związane z płcią. To proces przebiegający w sposób bezpośredni, poprzez słuchanie instrukcji odnoszących się wprost do ról i powinności kobiet i mężczyzn, ale też niebezpośrednio, np. poprzez naśladowanie (zabawa w dom).

Szkoła / Edukacja W społeczeństwach, i tych nowoczesnych, i tych tradycyjnych, szkoła wzmacnia społeczne wartości i normy, także te zaszczepione uczniom i uczennicom w rodzinnym domu. Ponieważ dzieci chodzące do szkoły spędzają poza domem znaczącą ilość czasu, szkoła gra ważną rolę w procesie socjalizacji do ról płci. Oto czynniki, które w ramach nauki szkolnej budują w dzieciach społeczne konstrukty płci i podtrzymują ich działanie: – Nauczyciele/lki służą dzieciom chodzącym do szkoły jako wzory do naśladowania, a także źródła informacji i poleceń. Dysproporcja między liczbową dominacją kobiet-wychowawczyń w przedszkolach i na niższych szczeblach edukacji a liczbową dominacją mężczyzn w naukach technicznych i na stanowiskach dyrektorów szkół, wspiera odtwarzanie społecznej konstrukcji gender. Stąd młodej dziewczynie, która od najwcześniejszych lat szkolnych obserwowała swoje nauczycielki w przeważającej mierze na niskich szczeblach kariery oraz w mniej prestiżowych rolach, może być trudno o samej sobie pomyśleć w odmienny sposób. – Prezentowane w podręcznikach rysunkowe i literackie wyobrażenia wzmacniają genderowe obrazy, wizerunki, role płci kobiet i mężczyzn. Wykorzystując założenia narratologii2 do uwzględniającej płeć analizy podręczników, możemy odkryć 2

Narratologia to dział badań poświęcony strukturze formalnej, na której opiera się warstwa narracyjna danego tekstu. Badania narratologiczne koncentrują się przede wszystkim na strukturze, widząc właśnie w niej (w odróżnieniu od warstwy narracyjnej) element każdorazowo generujący konkretne sensy – przyp. tłum.

moduł 3: społeczne konstruowanie płci

i zrozumieć, jakie stereotypy i uprzedzenia związane z płcią są w nich przekazywane. Warto sprawdzić: a) ile razy kobiety i mężczyźni pojawiają się na rysunkach i w tekście, b) jaka jest kolejność występowania, c) w jakim kontekście występują, d) z jakimi czynnościami są powiązane/ni, e) ile razy są wspomniani/ne z imienia i nazwiska oraz z zaimka rodzajowego (ona, on, jego, jej) f) jak często ogólne określenia, np. uczniowie, ludzie, nauczyciele, koledzy, są automatycznie identyfikowane i rozumiane jako odnoszące się do postaci mężczyzn, g) jakim językiem opisywane są kobiety, mężczyźni i ich aktywności, np. czy w tekście występują w rolach aktywnych, czy biernych itp. – Programy i niezbędne treści nauczania i ścieżki kariery uważane za odpowiednie dla dziewcząt i chłopców bardzo często są od siebie odmienne i wzmacniają tradycyjne role płci3. W tej dziedzinie znaczenie mają na przykład: a) przekonania, że niektóre przedmioty są zbyt trudne dla kobiet, a inne są nieodpowiednie dla mężczyzn, b) brak laboratoriów, słabe wyposażenie pracowni do nauczania przedmiotów ścisłych i technicznych w szkołach dla dziewcząt, c) krytyczne ocenianie tych dziewcząt, które interesują się tzw. męskimi dziedzinami, krytyczne ocenianie chłopców, którzy interesują się dziedzinami uważanymi za właściwe dla kobiet, d) postawa nauczycieli/lek, wspierająca indywidualne wybory uczennic i uczniów niezgodne ze stereotypem płci lub z drugiej 3

Terminem opisującym to zagadnienie jest „ukryty program nauczania” – przyp. tłum.

strony – wzmacniająca stereotypy związane z wyborem ścieżki kariery ze względu na płeć; może się to odbywać np. poprzez stereotypowe lub pozbawione stereotypowego zabarwienia reakcje nauczycieli/lek na treść przygotowanego przez uczennice i uczniów wypracowania / rysunku / prezentacji pt. „Kim chcę być, gdy dorosnę?”. – Przypisanie i podział zajęć nadobowiązkowych między kadrą, uczniami i uczennicami, na przykład: a) Którzy nauczyciele/lki są odpowiedzialne za które koła zainteresowań? b) Jakie gry i zajęcia są dostępne dla dziewcząt i chłopców i jaka jest liczba oraz jakość pomocy naukowych, w oparciu o które się uczą? c) Jakie zadania w ramach zajęć praktyczno-technicznych powierzane są chłopcom, a jakie dziewczynkom (dziewczynki robią kanapki i uczą się szydełkować, a chłopcy składają obwody elektryczne?)? – Młodzież ulega bardzo silnemu wpływowi grupy rówieśniczej i panujących w niej przekonań na temat tego, czym powinien się zajmować „normalny chłopak / prawdziwy mężczyzna” i „normalna dziewczyna / prawdziwa kobieta”. Wiek nastoletni to także czas, kiedy większość młodych ludzi kształtuje silną tożsamość kobiecą lub męską, opierając się na rolach i cechach przypisywanych płci. Religia Ponieważ twierdzenia wywodzące się z danego systemu religijnego są w jego ramach uznawane za święte, stają się również najbardziej

moduł 3: społeczne konstruowanie płci

sztywnym systemem wspierania patriarchatu i nierówności płci – odwołania do świętych tekstów bywają bez skrupułów używane do wspierania jednostronnych wizji, zamiast naświetlenia pełnego kontekstu przedstawionego w nich zagadnienia. Wymienione poniżej przykłady pokazują, jak ważną rolę grają systemy i instytucje religijne w tworzeniu i podtrzymywaniu społecznych przekonań związanych z rolami płci. a) Mity stworzenia i przedstawienie ról (wybranej) płci jako determinujących przeznaczenie całej ludzkości: kto jest winny/ winna za nieszczęście ludzkości? b) Przedstawienia osoby boskiej jako nacechowanej płcią (męską) niż jako bytu poza płcią. c) Reprezentacja Boga na ziemi – liderzy religijnych instytucji – jako w przeważającej mierze męska; opór wobec kobiet w rolach przywódczyń religijnych, kapłanek (np. większość osób uczęszczających do kościoła i płacących podatek kościelny [ang. tithe] to kobiety, ale w większości struktur religijnych nie są akceptowane jako kapłanki). Folklor / kultura ludowa Tradycja ustna i kultura ludowa skupia jak w soczewce ideologiczne przekazy związane z płciami (poprzez przysłowia, zagadki, opowieści), które określają status, nastawienia i przekonania na ich temat. Tego rodzaju idee są używane dla uzasadniania aktualnie istniejących genderowych relacji władzy. – W jednej z kultur afrykańskich funkcjonuje opowieść, która mówi, że kiedyś bydło należało zarówno do kobiet, jak i do

mężczyzn. Pewnego dnia w społeczności ubijano byka i wszystkie kobiety rzuciły się wyrywać sobie wzajemnie mięso z uboju, zapomniawszy wcześniej przypilnować, by ich bydło się nie rozbiegło. W rezultacie bydło pobłądziło, zniknęło w głuszy i zdziczało, przeobrażając się w dzikie zwierzęta znane nam dziś. Morał tej opowieści mówi, że kobiety są tak małostkowe i skupione tylko na jedzeniu, że nie można im powierzać zarządzania własnością. Najlepiej jest pozwolić im zajmować się tym, w czym są najlepsze (wyżywienie, z wyjątkiem sytuacji, kiedy miałyby być szefami kuchni) i całkowicie zakazać im dziedziczenia własności (ponieważ na pewno ją zmarnują). Tych kilka przykładów pokazujących, jakimi sposobami genderowe role i cechy płci są konstruowane, w żadnym wypadku nie wyczerpuje tematu, jednak pozwala szerzej myśleć o tym, jak głęboko zakorzenione są wszystkie formy nierówności płci. Zrozumienie w tym obszarze pomoże nam lepiej pojąć złożoność zagadnień związanych z płcią kulturową i możliwe obszary, w których wystąpi opór przed zmianą; kultura w kontekście relacji płci często postrzegana jest jako nienaruszalny system i stały punkt odniesienia („Zawsze tak było”, „Tak już jest w naszej kulturze”), ale wiadomo, że jest ona podatna na zmianę. Kwestie do zastanowienia to: Jak poradzić sobie z procesami społecznego kształtowania ról płci, tym bardziej, że wiemy, iż tkwią one u podstaw nierówności płci? Jak poradzić sobie z wpływem kultury – dostosowując się, kwestionując jej założenia czy mierząc się z nimi wprost? Czy to

moduł 3: społeczne konstruowanie płci

w ogóle możliwe, by przekształcić ją tak, by relacje między płciami były wyrównane? Na jakim poziomie zacząć działania – osobistym czy społecznym? Jakie mamy do dyspozycji zasoby, a jakich potrzebujemy, by to zrobić?

moduł 3: społeczne konstruowanie płci

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć Cele modułu: Wyjaśnienie i rozróżnienie między różnorodnymi modelami analizy ze względu na płeć / analizy wrażliwej na płeć / analizy genderowej (gender analysis). Cele dla ou: Po zakończeniu tej sesji ou będą umiały zastosować narzędzia analizy wrażliwej na płeć w sektorze, w którym pracują i w wybranym obszarze tematycznym. Czas: 1,5 dnia. Zawartość modułu: Obecnie na świecie stosuje się wiele różnych modeli analizy ze względu na płeć. Wybór modelu, który będzie stosowany przez OU, zależy od rodzaju programów i projektów, jakie jej organizacja wdraża. Większość modeli ma pewne cechy wspólne, jeśli chodzi o podejście do analizy – większość z nich skupia się na przykład na analizie aktywności produkcyjnych i reprodukcyjnych, a także kwestiach segregacji danych i informacji ze względu na płeć. Jest zatem ważne, aby osoby uczące (i uczące się) o tych modelach rozumiały koncepcyjne różnice między nimi i mogły na tej podstawie w sposób adekwatny dokonać wyboru modelu analizy. Poniżej znajduje się lista wybranych stosowanych modeli1: 1

Zobacz: Candida March, Ines Smyth i Maitrayee Mukhopadhay, A Guide to Gender-Analysis Frameworks, London 1999: Oxfam Publishing.

– Model Harvard Gender Analysis Framework2 , – Model Moser Gender Planning Framework3 autorstwa Caroline Moser, – Women’s Empowerment Framework opracowany przez Sarę Hlupekile Longwe, – Model People-Oriented Planning (pop) wypracowany przez unhcr, – Socio-Economic and Gender Analysis (seaga) realizowany przez Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (Food and Agriculture Organization, fao), – The ABC of Gender Analysis opracowany przez organizację Forum for African Women Educationalists (fawe), – Gender Analysis Matrix (gam), opracowany przez A. Rani Parker4, – Model Social Relations Approach opracowany przez Nailę Kabeer z Institute of Development Studies w Sussex, – Capacities and Vulnerabilities Analysis Framework. Potrzebne materiały: Materiały na temat różnych modeli analizy. Jest 9 materiałów do tej sesji, które odnoszą się do niektórych spośród wyżej wymienionych modeli analizy ze względu na płeć i zawierają informacje, jak wybrać najbardziej adekwatny model.

2 3 4

Model znany także pod nazwami Gender Roles Framework lub Gender Analysis Framework – przyp. tłum. Model znany także pod nazwą Gender Planning Framework for the Third Word – przyp. tłum. Zobacz: Rani Parker, Another Point of View: A Manual on Gender Analysis Training for Grassroots Workers, New York 1993: unifem – przyp. tłum.

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

– – – –

Metody: prezentacja trenerska, analiza przypadku, indywidualna praca z materiałami, praca grupowa. Przebieg: Sesja ma na celu nabycie wiedzy i umiejętności zastosowania co najmniej dwóch modeli. Dla celów tego Niezbędnika, femnet skoncentrował się na modelu Harvard Gender Analysis Framework. Modele: Gender Equality and Empowerment Framework, Moser Gender Planning Framework oraz Gender Analysis Matrix oraz Women’s Empowerment Framework zostały podsumowane w załączonych materiałach. op powinna zapoznać się z różnymi modelami i używać na szkoleniu tych, które są najbardziej adekwatne do kontekstu, a także przygotować osobne materiały na temat tych modeli, które nie zostały wymienione w niniejszym Niezbędniku, a będą używane na szkoleniu, a także studia przypadku pozwalające na zastosowanie danego modelu w ćwiczeniu.

3. ou powinny także mieć możliwość przeprowadzenia krytycznej analizy różnych podejść – analiza krytyczna pozwoli OU lepiej rozpoznać mocne i słabe strony każdego z modeli. 4. Po prezentacji na temat każdego z modeli, warto zaproponować ou pracę na przygotowanym wcześniej studium przypadku, tak by główne cechy każdego z podejść mogły zostać zilustrowane i podkreślone w zastosowaniu. 5. Krótkie studia przypadku zostały zamieszczone w niniejszym Niezbędniku jako materiały dodatkowe. Model harvard framework of analysis Tło Model został wypracowany jako jeden z najwcześniejszych modeli analizy genderowej i planowania wrażliwego na płeć przez Harvard Institute for International Development (hiid) we współpracy z Biurem usaid do spraw wid5, które sfinansowało początkowe etapy pracy nad tym modelem. Został on opracowany w czasie, gdy podejścia rozwojowe akcentowały integrację kobiet w procesy rozwojowe, z naciskiem na wydajność.

1. Wypisz na flipcharcie / wyświetl na prezentacji ppt nazwy poszczególnych modeli analizy i przedstaw krótko informacje na temat tła i korzeni każdego z przedstawianych podejść. 2. op powinna zapewnić ou handout z wypisanymi nazwami modeli i wprowadzającymi informacjami. 5

Model bazuje na podejściu wid w nurcie wydajności (wid efficiency approach).

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Cele modelu Model podkreśla, że i kobiety, i mężczyźni są zaangażowani w rozwój jako podmioty decyzyjne (actors) i jako beneficjenci / beneficjentki. Dlatego alokacja zasobów w obu tych grupach ma znaczenie ekonomiczne. Model ten wspiera osoby planujące działania w tworzeniu takich projektów, które są najbardziej wydajne i które wpływają na generalne podniesienie produktywności. Model Model opiera się na przesłance, że wpływ rozwoju na kobiety i mężczyzn jest odmienny i że kobiety oraz mężczyźni także w różny sposób na rozwój wpływają. Rozwój ma wpływ na płeć i płeć na rozwój bez względu na to, czy zmienną płci uwzględniono, planując działania rozwojowe. Model podkreśla rolę danych i informacji – ich dostarczenie daje początek widzialności kobiet i mężczyzn w projektach. Model składa się z 4 powiązanych komponentów / narzędzi: 1. profil aktywności, 2. profil dostępu i kontroli, 3. analiza czynników wpływu, 4. analiza cyklu projektu. 1. Profil aktywności Ten komponent dzieli podejmowane aktywności na produkcyjne lub reprodukcyjne, a następnie określa, kto, kiedy i gdzie

je wykonuje. Ta część porusza również kwestie związane z pracą podejmowaną na rzecz i w społecznościach lokalnych, sprawdzając, w jaki sposób i dlaczego te działania są prowadzone. Analiza aktywności pozwala zrozumieć genderowy podział pracy i to, jak do niego dochodzi. Struktura profilu aktywności jest przedstawiona poniżej. Aktywności produkcyjne: te aktywności / działania, których efektem są wytworzone dobra i usługi, które przynoszą ekonomiczny zysk lub mają wartość pieniężną. Mogą być to m.in.: opłacana praca, handel i promocja produktów. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni są zaangażowani w pracę produkcyjną. Produkcyjnej pracy kobiet przypisywana jest często niższa wartość. Aktywności reprodukcyjne: te aktywności / działania, które są realizowane w celu generowania i podtrzymywania życia ludzi. Obejmują rodzenie i wychowywanie dzieci, prace w gospodarstwie domowym (np. gotowanie, pranie ubrań, mycie naczyń itp.). Ten rodzaj pracy nie jest zwykle postrzegany jako praca, nie wlicza się także do Produktu Narodowego Brutto. W większości miejsc na świecie w realizację pracy reprodukcyjnej zaangażowane są w ogromnym wymiarze kobiety i dziewczynki. Tabela profilu aktywności Rodzaj aktywności

Kto?

Co?

Kiedy?

Gdzie?

Jak?

Jak często?

Dlaczego?

Produkcyjny Reprodukcyjny Społecznościowy

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Legenda Kto? – dorosły mężczyzna, dorosła kobieta, dziewczynka, chłopiec Co? – podejmowana aktywność Kiedy? – czas dnia / miesiąca / roku, ilość czasu Gdzie? – lokalizacja aktywności, tj. w domu, poza domem Jak? – sposób wykonywania aktywności, tj. ręczny, z wykorzystaniem narzędzi Jak często? – liczba działań podejmowanych na przestrzeni czasu Dlaczego? – powód, dla którego reprezentant/ka danej płci wykonuje daną czynność 2 Profil dostępu i kontroli Ten komponent analizuje dostępne w projekcie zasoby oraz to, jakie korzyści płyną z ich używania. Sprawdza także, która płeć posiada te zasoby (dostęp) i korzysta z nich, jak również – kto ma prawo podejmowania ostatecznych decyzji (kontrola) z tymi zasobami związanych, w związku ze swoją płcią kulturową. W analizie ze względu na płeć okazuje się często, że choć kobiety mają szeroki dostęp do zasobów i korzyści z tego płynących, kontrola nad tymi zasobami w dużej mierze leży po stronie mężczyzn, co przemieszcza korzyści płynące z genderowych relacji władzy na ich stronę.

Tabela czynników wpływu

Tabela profilu dostępu i kontroli Kto ma do nich dostęp?

3. Analiza czynników wpływu Ta część pozwala poddać analizie genderowy podział pracy, zasobów i kontroli. Czynniki wpływu to te czynniki, które przynoszą nam dwa poprzednie etapy analizy (komponent 1 i 2) i które kształtują relacje społeczne. Analiza na tym etapie może dać wgląd w czynniki mające wpływ w przeszłości i obecnie, może też poprowadzić w stronę planowania i programowania projektów rozwojowych. Ważne, by te czynniki decydujące zidentyfikować, ponieważ w projektach i programach są one zarówno szansami, jak i ograniczeniami. Zrozumienie, jakie czynniki mają wpływ, pozwala zidentyfikować punkt / obszar, w którym warto dokonać interwencji; pozwala także sprawdzić możliwości zmiany. W terminologii programowania, taka analiza może pomóc zidentyfikować odpowiednie dane wejściowe (inputs) dla różnych projektów. Czynniki wpływające mogą być liczne i zróżnicowane. Obejmują kulturę / tradycję, edukację, religię, politykę, ekonomię, środowisko, konflikty zbrojne, prawo, trendy demograficzne, ekspozycję społeczną itp. Dla dobrego zaadresowania i podejścia strategicznego, osoby planujące projekty muszą zrozumieć oddziaływanie tych czynników i stopień, do jakiego są one do opanowania.

Kto je kontroluje?

Czynniki wpływu

Zasoby

Polityczne

Korzyści

Demograficzne

Wpływ

Ograniczenia

Szanse

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Ekonomiczne

Projektowanie: – przewidzenie implikacji dla kobiet i mężczyzn, – wzięcie pod uwagę kwestii dostępu i kontroli.

Kulturowe Edukacyjne Środowiskowe

Wdrożenie: – zapewnienie równowagi reprezentacji.

Prawne Międzynarodowe

Ewaluacja: – ocena zróżnicowanego wpływu na kobiety i mężczyzn.

Zasady, kierunki postępowania (policies) Inne

Aplikacja modelu harvard framework of analysis

4. Analiza cyklu projektu Ten ostatni komponent traktuje projekt jako całość i stosuje trzy wcześniej wypracowane komponenty do określenia tego, jak ma się płeć kulturowa do każdego z wymienionych poniżej etapów projektu. (Moduł 5 dotyczący narzędzia gender mainstreaming w bardziej szczegółowy sposób mówi o tym, w jaki sposób stosować cykl projektu do programowania wrażliwego na potrzeby płci). Identyfikacja: – ocena potrzeb, – sformułowanie celów.

Aby wesprzeć proces uczenia się, ou wykorzystają zdobytą wiedzę teoretyczną w pracy nad studium przypadku (Materiał 4.1). Ćwiczenie: 1. Podziel ou na małe grupy. 2. Poproś ou o indywidualne przeczytanie materiału. 3. Poproś ou, aby w grupach odniosły się do poniższych punktów: – zidentyfikuj profil aktywności, – sprawdź profil dostępu i kontroli, – przeanalizuj czynniki wpływu, – jakie wyzwania związane z płcią wynikają z analizy?

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Materiał 4.1 Studium przypadku do modelu Harvard Framework of Analysis Leśnictwo społecznościowe w prowincji Wschodnie Borneo, Indonezja Tło projektu: Leśnictwo w Indonezji Konwencjonalne projekty / inicjatywy leśne (obejmujące sadzenie i hodowanie drzew lub ich wycinkę) mają zazwyczaj jeden z dwóch celów: produkcję drewna dla celów komercyjnych lub hodowlę drzew w związku z działaniami na rzecz ochrony środowiska naturalnego. Komercyjne leśnictwo w Indonezji zakłada wycinkę drzew, oddzielanie pnia od pozostałych części drzewa, przetwarzanie drewna na deski, sklejkę i fornir na eksport oraz wytwarzanie drewna opałowego, budowlanego i produkcję innych niż drewniane produktów leśnych na potrzeby krajowe i na sprzedaż. Zrównoważona hodowla jest prowadzona jedynie w lasach tekowych na Javie. Hodowla lasów dla celów środowiskowych zapobiega erozji gleby, pozwala kontrolować odpływ wody i jej przybywanie. Regularne projekty leśne są główną częścią aktywności Indonezyjskiego Ministerstwa Lasów, są podejmowane także przez Państwowy Zakład Zarządzania Lasami. „Lasy dla ludzi” to indonezyjski program opracowany przez Ministerstwo. Zakłada on, że szczególnie w regionach sąsiadujących z terenami leśnymi, z lasów powinny korzystać

także społeczności, nie tylko państwo i przedsiębiorstwa. Program prezentuje zatem odmienny od dotychczasowych programów leśnych zestaw celów, działań i sposobów zarządzania. Leśnictwo społecznościowe może obejmować typy działań podobnych do tych prowadzonych w ramach konwencjonalnych programów leśnych, niemniej większość lasów w ramach tego nowego modelu jest przeznaczona do użytku przez mieszkańców lokalnych terenów wiejskich. Cele leśnictwa społecznościowego mogą zakładać produkcję drewna opałowego, paszy, bali i drewna budowlanego, żywności (liście, orzechy, owoce, zioła), a także ochronę środowiska. W ramach działań na rzecz rozwoju terenów wiejskich, projekty te mogą także dążyć do podniesienia poziomu zatrudnienia, polepszenia warunków życia mieszkających na terenach wiejskich osób ubogich (poprzez podniesienie dochodów i produkcji leśnej) i zaangażowania wiejskich społeczności w aktywności samopomocowe. Zasoby zapewniane instytucjonalnie to np. transfer nowych technologii i metod rolnictwa, szkolenia, doradztwo, pomoc techniczne, materiały i narzędzia. W Indonezji programy leśnictwa społecznościowego dały dobre efekty. W 1964 r. w zalesianie bazujące na włączającym (społeczności) podejściu do rozwoju zaangażowany został Uniwersytet Gadja Mada. Na zachodniej Javie wykorzystano

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

metodę Participatory Action Research (par)6 do zaangażowania społeczności wiejskich w rozwiązywanie problemów erozji gleby, wzmocnienie umiejętności zarządzania zasobami i polepszanie warunków życia społeczności wiejskich. Federacja wahl złożona z 15 indonezyjskich organizacji działających w obszarze ochrony środowiska, pracowała z przedstawicielami rządu i organizacji pozarządowych, promując ochronę lasów tropikalnych, ochronę gleby i społecznościowe programy leśne.

wzrostu liczebności populacji, a następnie jej spadku. Wzrost liczebności populacji – 1,6% rocznie – spowodowany był migracjami. Większość mieszkańców (600 gospodarstw) nieprzerwanie od pokoleń zamieszkiwało te tereny. W 1977 r. w Byiasan osiedlili się na powrót rolnicy o lokalnych korzeniach, którzy wcześniej musieli opuścić te tereny (50 gospodarstw). W ramach rekompensaty otrzymali niewielkie (1,5 hektara) działki.

Obszar projektu pilotażowego W lutym 1983 r. miejscowość Biyasan (nazwa zmieniona) otrzymała zgodę na zrealizowanie leśnego projektu społecznościowego jako jedna z wielu miejscowości w trzech sąsiadujących ze sobą dystryktach (kecamatan), do których rząd indonezyjski skierował programy leśnictwa społecznościowego. Miejscowość położona na wyżynnych terenach Borneo Wschodniego, w pobliżu źródeł głównej rzeki, składa się z 7 przysiółków znajdujących się w niewielkiej odległości od siebie, na pagórkowatym obszarze 1200 hektarów.

Chociaż ziemia jest tu kamienista i miejscami płytka, to padają obfite deszcze sezonowe i rolnicy każdego roku w sezonie zbierają jedno pełne żniwo ryżu sawah, prowadzą także zbiory poza sezonem (oziminę). 38% ziemi jest wykorzystywane do produkcji rolniczej, 12% stanowią domowe ogrody, 7% to lasy prywatne, jest 15% ziemi nawiezionej i czasowo nieużywanej (fallow fields), 33% ziemi to nieużytki, niezagospodarowane z powodu rzeki, osuwania się terenu, wcześniejszej wycinki i jałowej gleby. Główne hodowane gatunki na tym terenie to ryż i palawija - maniok, kukurydza i orzeszki ziemne. Plony zbierane z drzew to głównie kawa i orzechy nerkowca – to te zbiory, wraz z ze zbiorami orzeszków ziemnych, które przynoszą główny dochód.

W 1989 r. populacja Byiasan liczyła 3843 osób, w tym 1680 mężczyzn i 2163 kobiet, średnio 5,9 osoby na jedno gospodarstwo. W ciągu poprzednich 15 lat obszar ten doświadczył znaczącego 6

Participatory Action Research to metoda łącząca podejmowanie działań na rzecz rozwoju przy jednoczesnym prowadzeniu badań. Celem jest zaangażowanie społeczności w proces systemowej zmiany i uczenia się, jak system społeczno-techniczny może stawać coraz efektywniejszy i wydajniejszy. Metoda ta zakłada, że udział społeczności jest niezbędny do zidentyfikowania optymalnych rozwiązań i ich akceptacji, a także uzyskania społecznego poparcia dla wprowadzanych zmian – przyp. tłum.

Zarówno kobiety, jak i mężczyźni posiadają i mogą dziedziczyć ziemię. Mężczyźni posiadają 68% całej ziemi uprawnej, kobiety – pozostałe 32% (to skutek tradycyjnych wzorów dziedziczenia). Średnio do jednego gospodarstwa należy 7 hektarów, 6% gospodarstw posiada 3,5 hektara ziemi. Kobiety stoją na czele

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

20% gospodarstw, a z 10% gospodarstw mężczyźni wyemigrowali w poszukiwaniu płatnego zatrudnienia. Bogaci rolnicy mogą zatrudniać na czas zbiorów pracowników płatnych, mogą też korzystać z pracy członków rodziny. Wielu z nich uzyskało kredyty na nawozy, część z nich ma dostęp do specjalistycznych maszyn rolniczych zbierających i oddzielających plony od chwastów. Przygotowują też nawiezione pola (fallow fields) do hodowli koniczyny, czekolady i kawy. Z powodu słabej jakości gleby, stromych zboczy i erozji gleby, bogaci rolnicy prowadzą uprawy także poza terenem miejscowości. Zbiory biedniejszych rolników w ostatnich latach są znacząco słabsze i rolnicy ci nie uzyskali dochodu z obrotu rynkowego. Kilku farmerów w tej grupie nie posiada ziemi i korzysta z zasad wymiany ziemi za część zbiorów (sharecropping)7. Rolnicze prace sezonowe wykonują w tej grupie nieodpłatnie przede wszystkim członkowie rodziny. Dla biednych rolników powrót na swoją ziemię zwykle nie wystarczył, by zapewnić rodzinie utrzymanie i potrzebowali dodatkowego dochodu. W pobliskich regionach drzewnych lasy były i nadal są wycinane, a drewniane bale przewożone na tereny zurbanizowane. Zubożenie niedalekich lasów z powodu intensywnej wycinki 7

Sharecropping to system rolniczy, w którym posiadacz ziemi udostępnia najemcy ziemię, otrzymując w zamian ustalony procent wychodowanych na niej zbiorów, np. 50% - przyp. tłum.

przyniosło lokalnej społeczności szereg problemów. Brakowało wielu składników naturalnej medycyny, trudniejsze było znalezienie drzew do wytwarzania produktów drewnianych. W ciągu ostatnich 10 lat ponowne zalesianie stworzyło wiele miejsc pracy dla mężczyzn i kobiet, ale w czasie, którego dotyczy to studium przypadku, liczba tych stanowisk zmniejszyła się z powodu niewielkiej wagi, jaką przedsiębiorcy branży drzewnej działający w oparciu o licencje przywiązywali do ponownego zalesiania. Kobiety tradycyjnie czerpały dochód z wykonywania produktów z rattanu i ich sprzedaży. W czasie trwania procesu ponownego zalesiania kobiety stanowiły większość zatrudnionych w szkółkach leśnych. Dochody z pracy płatnej stanowiły 30% wszystkich dochodów mężczyzn (spadek o 10% w ciągu ostatnich 5 lat) i 17% wszystkich dochodów kobiet (spadek o 15% w ciągu ostatnich 5 lat). Zaobserwowany spadek odzwierciedla załamanie w zatrudnieniu w lokalnej branży drzewnej, a także zwiększającą się mechanizację pracy u bogatych rolników. Powodują go także zmiany w użytkowaniu ziemi przez posiadaczy znaczących obszarów ziemskich, oznaczające obniżenie zapotrzebowania na siłę roboczą – z coraz mniej opłacalnego rolnictwa na prywatne hodowle leśne. Rolnicy nie byli zainteresowani sadzeniem i utrzymywaniem prywatnych hodowli leśnych, ponieważ było wiele lasów, które można było wycinać – z licencją czy bez. Byli natomiast zainteresowani produkcją żywności. Jednak całkowita wycinka

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

lasów, powodująca utratę wody i spadek jakości gleby, przyniosła wzrost zainteresowania prywatnymi hodowlami leśnymi dla tych, którzy mogli sobie na taką inwestycję pozwolić. W czasie, którego dotyczy to studium przypadku, prywatne hodowle nie wygenerowały jeszcze żadnych dochodów. Działania Mężczyźni, którzy pozostali w społeczności i nie wyemigrowali za pracą, pracowali w rolnictwie – na ziemi należącej do rodziny albo jako pracownicy najemni. Mężczyźni wykonywali takie prace jak przygotowanie terenu, budowa tarasów do hodowli i oranie ziemi pługiem. Zajmowali się także oporządzaniem i karmieniem zwierząt. Ich codzienna praca mogła także obejmować rzemiosło artystyczne (wyrób mebli z rattanu) i handel. Od czasu do czasu mężczyźni wybierali się na zalesione tereny po materiały budowlane albo żeby pozyskać więcej przestrzeni na ogrody domowe. Rodziny sadziły drzewa jako ogrodzenie wokół swoich ogrodów i by użyźniać glebę, ale więcej drzew potrzebnych było do budowy domów i innych budynków. Kobiety zajmowały się gospodarstwem. Angażowały się w sezonowe sadzenie ryżu, przesadzanie, okopywanie, wyrywanie chwastów i zbiory, przetwarzanie i przechowywanie ryżu, a także w pracę w swoich ogrodach. Wiele kobiet pracowało ze swoimi mężami zatrudnianymi przez państwowe przedsiębiorstwa leśne, jako pracowniczki nieopłacane. Niektóre z nich czasem pracowały

za wynagrodzeniem, zbierając i susząc kawę i tytoń dla bogatych rolników. W ciągu roku kobiety zbierały drewno opałowe i składniki naturalnych leków, wyrabiały niedrewniane wyroby z rattanu i sprzedawały je. Zbierały (często z dziećmi) drewno ze stosów, które pozostały na polach po wycince drzew, albo chodziły dalej, na wzgórza. Gdy tereny wycinki oddalały się od ich domów, kobiety musiały pokonywać znaczne odległości w poszukiwaniu drewna na opał. Czasem zbierały je zatem na ponownie zalesianych terenach, bliżej domu. W drodze powrotnej zbierały liście i owoce. Kobiety aktywnie uczestniczyły w tradycyjnych uroczystościach związanych ze ślubami czy pogrzebami, szukały alternatywnych (wobec pożyczek od instytucji) źródeł dochodu – zarabiały poprzez udział w lokalnych inicjatywach rzemieślniczych. Od najwcześniejszych lat dziewczynki były angażowane w obowiązki w gospodarstwie. W wieku 7 lat pomagały karmić zwierzęta, nosić wodę i zbierać chrust. W wieku 10 lat dziewczynki pomagały sadzić i zbierać ryż. Chłopcy brali udział w karmieniu zwierząt i opiece nad nimi, pomagali także w pracy swoim ojcom. W miejscowości była szkoła podstawowa, do której chodziły dziewczynki i chłopcy, ale w miarę, jak dzieci rosły, dziewczynki w większym wymiarze czasu niż chłopcy potrzebne były do pomocy w gospodarstwie. W sposób szczególny dotykało to te

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

dziewczynki, których matki były zatrudnione lub pracowały na targu – przestawały w ogóle chodzić do szkoły.

w procesach rozwojowych po to, by uzyskały kontrolę nad czynnikami produkcji w takim stopniu, jak mężczyźni”.

Ubóstwo w tym rejonie było wynikiem złożonych powiązań między wysokim wskaźnikiem zaludnienia, niską jakością ziemi, nierównych rozwiązań związanych z posiadaniem prawa własności do ziemi i migracją mężczyzn. Najbiedniejszymi osobami były najczęściej kobiety prowadzące samodzielne gospodarstwo i ich rodziny. Kobiety tradycyjnie nie korzystały w takim stopniu jak mężczyźni z kredytów ani programów transferu najnowszych technologii i metod rolniczych. Dochód kobiet obniżył się, a z powodu różnych czynników, w tym szybszego odchodzenia z edukacji, ich szanse zatrudnienia były niewielkie.

Model Sary H. Longwe wprowadza koncepcję pięciu poziomów równości, za pomocą których można ocenić poziom empowermentu kobiet w każdym obszarze rozwoju ekonomicznego i społecznego.

Materiał 4.2 Streszczenie modelu analizy Sary H. Longwe Women’s Empowerment Framework Model Women’s Empowerment Framework (Empowerment kobiet) ma na celu wsparcie osób planujących projekty w rozważaniach nad tym, co w praktyce oznacza równość i empowerment, a także do jakiego stopnia interwencje i działania rozwojowe wspierają empowerment. Empowerment kobiet model ten definiuje jako „umożliwienie kobietom równego z mężczyznami udziału

Narzędzie 1. Poziomy równości 1. Kontrola. 2. Partycypacja. 3. Świadomość. 4. Dostęp. 5. Zabezpieczenie społeczne. Te poziomy równości są rozumiane hierarchicznie, co oznacza, że interwencje / działania rozwojowe skupiające się na poziomach wyższych (kontrola, partycypacja, świadomość) niosą ze sobą większe prawdopodobieństwo empowermentu kobiet, niż te, które dotyczą niższych poziomów (dostęp, zabezpieczenie społeczne). Równa kontrola nad zasobami takimi jak ziemia znajduje się zatem na wyższym poziomie (kontrola) niż dostęp do ziemi, który należy do poziomu niższego (dostęp). Stanowisko przyjęte w ramach tego podejścia stwierdza, że jeśli równość jest wartością nierozerwalnie związaną z definicją rozwoju na rzecz kobiet, to logiczny jest argument, że empowerment kobiet to środek

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

przezwyciężania barier na drodze do równości między kobietami a mężczyznami. Model ten stwierdza, że polepszanie sytuacji kobiet może być rozważane w kategoriach zainteresowana pięcioma opisanymi poniżej poziomami równości. Empowerment jest niezbędną częścią procesu rozwoju na każdym poziomie, by kobiety mogły osiągać każdy kolejny poziom i by mogły przejść przez wszystkie jego szczeble w kierunku równego statusu kobiet i mężczyzn. Zabezpieczenie społeczne: definiowane jako poziom zapewnienia potrzeb materialnych kobiet (dochód, zaopatrzenie w żywność, opieka zdrowotna) w porównaniu z mężczyznami. Dostęp: w tym modelu rozumiany jako równy z mężczyznami dostęp kobiet do czynników produkcji takich jak ziemia, kredyty, praca zarobkowa, szkolenia i wszystkie usługi publiczne i korzyści ekonomiczne. Równość dostępu jest połączona z równością szans, która zwykle wymaga zmian prawnych, by wyeliminować wszystkie formy dyskryminacji kobiet. Świadomość: ta koncepcja odnosi się do bycia świadomymi różnicy między płcią biologiczną i kulturową, konsekwencji, jakie z nich płyną, a także uznania, że role płci są kształtowane kulturowo i podlegają zmianom. Płciowy podział pracy powinien sprawiedliwie traktować kobiety i mężczyzn i obie płcie powinny się na to zgodzić. Ani kobiety, ani mężczyźni nie powinni

ekonomicznie ani politycznie dominować nad przeciwną płcią. Podstawą świadomości genderowej jest przekonanie o równości płci. Partycypacja: jest definiowana jako równe uczestnictwo kobiet i mężczyzn na wszystkich szczeblach decyzyjnych, rozwoju polityki, planowania i administracji. Odnosi się to szczególnie do projektów rozwojowych, gdzie uczestnictwo we wszystkich etapach cyklu projektu jest niezbędne. Kontrola: świadomość i mobilizacja kobiet może przyczynić się do uzyskania kontroli nad procesami decyzyjnymi po to, by osiągnąć równowagę płci w sprawowaniu kontroli nad zasobami i korzyściami. Narzędzie 2. Poziom uznania dla problemów kobiet Poza przeprowadzeniem oceny poziomu empowermentu kobiet, do którego projekt planuje się odnieść, należy także koniecznie ustalić, do jakiego stopnia problemy kobiet jako grupy są uznane za ważne dla celów projektu lub przez nie ignorowane. „Problemy kobiet” są przez Longwe definiowane jako wszystkie kwestie, które odnoszą się do równości z mężczyznami i obejmują wszelkie społeczne lub / i ekonomiczne role, a także wszystkie poziomy równości (zabezpieczenie społeczne, dostęp, świadomość, partycypacja i kontrola).

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Trzy poziomy uznania dla problemów kobiet w planowaniu projektów są określone następująco: Poziom negatywny: w celach projektu brak odniesienia do problemów kobiet. Jest wysoce prawdopodobne, że projekt będzie miał negatywny wpływ na kobiety. Poziom neutralny: problemy kobiece są zawarte w projekcie, ale istnieją wątpliwości związane z tym, czy rezultaty projektu będą pozytywne dla kobiet. Poziom pozytywny: w celach projektu widoczne jest zainteresowanie problemami kobiet i poprawą pozycji kobiet w stosunku do mężczyzn. uwagi: Wykorzystanie modelu i potencjalne ograniczenia Ten model może być używany do planowania, monitorowania i ewalu-

Materiał 4.3 Streszczenie modelu Moser Gender Planning Framework Metoda planowania genderowego Caroline Moser ze względu na swoje cechy stała się jednym z modeli klasycznych. Przyjmuje pogląd, że planowanie z uwzględnieniem perspektywy płci, inaczej niż planowanie w głównym nurcie, „ma naturę jednocześnie narzędziową i polityczną”. Zakłada, że w procesie planowania pojawia się konflikt. Zakłada procesy zmiany i przedstawia planowanie jako rodzaj „debaty”. Na ten model składa się sześć narzędzi, które mogą być stosowane na wszystkich poziomach – od planowania poszczególnych projektów do tworzenia planów i programów regionalnych. Może być również wykorzystywany w trakcie szkoleń genderowych.

acji. Może być przydatny w rozważaniach, czy działania / interwencje rozwojowe mają potencjał zmiany, a także w uzasadnianiu znaczenia zaangażowania na rzecz empowermentu kobiet w planach i politykach. Można z niego korzystać również dla celów szkoleniowych i by zachęcać osoby do zapoznawania się ze znaczeniami empowermentu kobiet. Model ten wykazuje podobieństwo do modelu Caroline Moser, w odniesieniu do koncepcji potrzeb praktycznych i strategicznych, z tą różnicą, ze model Longwe wychodzi poza ideę oddzielnych potrzeb, pokazując w swoim podejściu, że działania rozwojowe mogą zawierać równocześnie

Narzędzie 1. Identyfikacja ról płci / potrójna rola To narzędzie zakłada, że genderowy podział pracy ma zostać ujawniony, wypowiedziany. Można ten krok przeprowadzić poprzez wyliczenie wszystkich aktywności kobiet i mężczyzn (także dziewcząt i chłopców) w gospodarstwie domowym w ciągu doby. Moser identyfikuje potrójną rolę kobiet, jako osób wykonujących pracę produkcyjną, reprodukcyjną i pracę na rzecz społeczności.

odpowiedzi na jedne i drugie potrzeby.

Praca produkcyjna: to praca, której efektem są wyprodukowane dobra i usługi do konsumpcji w gospodarstwie domowym lub sprzedane dla dochodu, jest wykonywana przez kobiety

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

i mężczyzn. Praca produkcyjna kobiet jest często prowadzona równolegle z ich obowiązkami domowymi i opieką nad dziećmi (praca reprodukcyjna), zwykle bywa mniej widoczna i gorzej wartościowana od pracy produkcyjnej mężczyzn. Praca reprodukcyjna: obejmuje rodzenie i wychowywanie dzieci i wszystkie inne zadania powiązane z pracą domową i opieką nad wszystkimi członkami rodziny. Zadania te to m.in. gotowanie, pranie, sprzątanie, przynoszenie wody i opału, troska o osoby chore i starsze. Za tę pracę, najczęściej nieodpłatną, zwykle odpowiadają kobiety i dziewczęta. Praca na rzecz społeczności: praca kobiet na rzecz społeczności obejmuje zapewnianie i troskę o takie rodzaje zasobów, z których korzystają wszyscy członkowie społeczności, np. woda, opieka zdrowotna, edukacja dzieci, oddolny system wsparcia i samopomocy, szczególnie wobec osób starszych, samotnych, chorych, niepełnosprawnych. Aktywności w tym obszarze są podejmowane jako przedłużenie ich roli reprodukcyjnej wykonywanej w gospodarstwie domowym i są zwykle nieodpłatne, realizowane w wolnym czasie. Niekoniecznie są dla społeczności wyraźnie dostrzegalne i często nie wiążą się wysoką pozycją w społeczności. Aktywność polityczna także może być traktowana jako praca na rzecz społeczności, jednak w większości miejsc na świecie to mężczyźni są bardziej zaangażowani w politykę, także na poziomie lokalnej społeczności. Chociaż ta praca może być wynagradzana

albo nie, wiąże się z władzą i kontrolą i na pewno podnosi znaczenie mężczyzn w społeczności. Narzędzie 2. Ocena potrzeb płci Moser rozwinęła to narzędzie w oparciu o koncepcję potrzeb płci, która została pierwszy raz zaproponowana przez Maxine Molyneux w 1984 r. Ze względu na swoją potrójną rolę i podporządkowaną mężczyznom pozycję w społeczeństwie, kobiety mają szczególne potrzeby, które są inne od potrzeb mężczyzn. Potrzeby dzielą się na praktyczne i strategiczne (nazywane też strategicznymi interesami płci). Potrzeby praktyczne: są łatwe do zidentyfikowania przez kobiety i mężczyzn, ponieważ odnoszą się do codziennych warunków życia. Kobiety mogą jako swoje potrzeby praktyczne wymieniać: dostęp do czystej wody, wyżywienia, opieki zdrowotnej, dochodu finansowego – są to podstawowe i pilne potrzeby, które muszą zostać koniecznie zaspokojone. Odpowiadanie na te potrzeby jest szczególnie istotne po to, by polepszyć codzienne warunki życia, ale samo w sobie nie zmieni niekorzystnej (podporządkowanej) pozycji kobiet. Zaspokajanie tylko tych potrzeb może w praktyce wzmocnić genderowy podział pracy. Potrzeby strategiczne / strategiczne interesy płci: są to te potrzeby / interesy, które kobiety wskazują jako wynikające z ich podporządkowanej w stosunku do mężczyzn pozycji

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

w społeczeństwie. Wiążą się z zagadnieniami władzy, kontroli i wyzysku, który stoi za genderowym podziałem pracy. Potrzeby strategiczne mogą obejmować zmiany w genderowym podziale pracy (aby kobiety mogły podejmować prace postrzegane jako niestereotypowo kobiece, mężczyźni przejmują większą niż dotąd odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi i pracę w gospodarstwie domowym), w obszarze prawa, mogą oznaczać eliminację przemocy wobec kobiet ze względu na płeć, równe wynagrodzenie za tę samą pracę i pracę tej samej wartości i zyskanie przez kobiety kontroli nad decyzjami dotyczącymi własnego ciała. Potrzeby te nie są tak łatwe do zidentyfikowania przez kobiety co potrzeby praktyczne, stąd mogą one potrzebować konkretnego wsparcia, by krytycznie analizować swoje pozycje w społeczeństwie i w tym kontekście wskazywać potrzeby strategiczne. Potrzeby praktyczne i strategiczny nie powinny być postrzegane jako od siebie odrębne i dotyczące różnych obszarów, lecz raczej jako kategorie tego samego kontinuum. Konsultowanie się z kobietami co do ich potrzeb praktycznych daje dobry punkt wyjścia do eliminowania nierówności płci w perspektywie długoterminowej i tworzenia podstaw do odpowiadania na potrzeby strategiczne.

Narzędzie 3. Ponowny podział kontroli nad zasobami i decyzjami w ramach gospodarstwa domowego Mężczyźni i kobiety mają zróżnicowany stopień dostępu do wielu zasobów i możliwości korzystania z nich, zarówno poza gospodarstwem domowym, jak i w jego ramach. Analiza podziału zasobów wewnątrz gospodarstwa domowego może odpowiedzieć na pytanie, kto w gospodarstwie ma kontrolę nad zasobami, kto podejmuje decyzje o sposobach wykorzystania tych zasobów i w jaki sposób decyzje zapadają. Ten krok to ważny etap w procesie analizy genderowej prowadzącej do tworzenia zrównoważonych, równościowych projektów rozwojowych i podejść do rozwoju. Narzędzie 4. Równoważenie ról Narzędzie to odnosi się do umiejętności równoważenia przez kobiety między zaangażowaniem w pracę reprodukcyjną, produkcyjną i pracę na rzecz społeczności. Stawiamy tu pytanie o to, czy planowane w projekcie działania zwiększą obciążenie kobiet pracą w którejś z tych trzech ról, co w konsekwencji wpłynie na inne spośród tych ról. Narzędzie 5. Matryca wid/gad Matryca wid/gad (wid/gad Policy Matrix) dostarcza ram dla identyfikacji / ewaluacji metod, które są (lub mogą być) używane w programach i projektach w odniesieniu do kwestii wynikających z potrójnej roli kobiet oraz potrzeb praktycznych i strategicznych. Wyróżnia się pięć różnych podejść:

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Opiekuńczość (welfare): podejście najwcześniejsze, stosowane szczególnie w latach 1950-1970. W kontekście kobiet stawia działaniom rozwojowym za cel sprawienie, by kobiety stawały się lepszymi matkami. Są one postrzegane jako bierne odbiorczynie działań rozwojowych. Koncepcja ta uznaje i odnosi się do reprodukcyjnej roli kobiet i dąży do zaspokojenia ich potrzeb praktycznych związanych z tą rolą, poprzez odgórne dostarczanie jedzenia, podejmowanie działań przeciwko niezbilansowanej diecie i wsparcie w planowaniu rodziny. W tym podejściu nie są prowadzone żadne działania na rzecz podważenia status quo i dlatego jest ono wciąż szeroko stosowane i popularne.

Przeciwdziałanie ubóstwu (anti-poverty): drugie podejście w nurcie wid, złagodzona wersja equity, stosowane od lat 70. w kontekście koncepcji podstawowych potrzeb (Basic Needs Approach) używanej w analizach rozwojowych. Jego celem jest sprawienie, że kobiety biedne zwiększą swoją produktywność. Bieda kobiet jest postrzegana jako kwestia nie tyle podporządkowania, co zbyt wolnego rozwoju. Koncepcja ta uznaje i odnosi się produkcyjnej roli kobiet i dąży do zaspokojenia ich potrzeb praktycznych i strategicznych, szczególnie w kontekście uzyskiwania dochodów, poprzez niewielkie projekty dotyczące generowania dochodów przez kobiety. Wciąż popularne wśród organizacji pozarządowych.

Równy podział zasobów (equity): pierwsze, wczesne podejście w nurcie wid, wykształcone w czasie Dekady Kobiet onz (19761985), w nurcie dominującego paradygmatu Growth with equity (wzrost z uwzględnieniem równego podziału). Celem tego podejścia jest uzyskanie dla kobiet – postrzeganych jako aktywne uczestniczki rozwoju – równego podziału zasobów. Dostrzega potrójną rolę kobiet i dąży do zaspokojenia strategicznych interesów płci, poprzez bezpośrednie interwencje administracyjne, zapewnienie politycznej i ekonomicznej autonomii oraz redukcję nierówności z mężczyznami. Podważa status quo, czyli podporządkowaną pozycję kobiet w społeczeństwie. Jest krytykowana jako podejście charakterystyczne dla feminizmu Zachodu. Uważane za zagrażające i niepopularne wśród rządów.

Wydajność (efficiency): trzecie i obecnie dominujące podejście w nurcie wid, stosowane od czasu kryzysu zadłużenia w latach 80. XX wieku. Jego celem jest sprawienie, że rozwój jest bardziej wydajny i efektywny poprzez ekonomiczne zaangażowanie kobiet, gdzie udział (w rynku pracy) często myli się z równością. Dąży do zaspokojenia praktycznych potrzeb kobiet, odwołując się do pełnionej przez kobiety potrójnej roli oraz koncepcji elastyczności ich czasu. Kobiety są postrzegane przede wszystkim w kontekście zdolności do skompensowania zmniejszającego się poziomu zabezpieczenia społecznego poprzez wydłużenie swojego dnia pracy. To wciąż bardzo popularne podejście8. 8

Właśnie to podejście stosowane jest w kontekście zasady równych szans kobiet i mężczyzn także w Unii Europejskiej, gdzie tradycja równości zakorzeniona jest silnie w postrzeganiu niewykorzystanej siły produkcyjnej kobiet na możliwości przyspieszania wzrostu gospodarczego. Akcent na godzenie życia zawodowego z osobistym szczególnie w odniesieniu do kobiet, wpisuje się w pełni w założenia wid w nurcie wydajności – przyp. tłum.

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Empowerment: najnowsze podejście, wyrażane przez kobiety krajów Globalnego Południa. Jego celem jest wzmocnienie podmiotowości kobiet i ich poczucia wpływu po to, by budować ich większą niezależność. Podporządkowanie kobiet jest opisywane nie tylko w kategoriach męskiej opresji, ale w kategoriach opresji kolonialnej i neo-kolonialnej. Koncepcja ta odwołuje się do potrójnej roli kobiet i dąży do zaspokojenia strategicznych potrzeb kobiet w sposób pośredni, poprzez oddolne zaspokajanie potrzeb praktycznych. Podejście to ma potencjał podważenia status quo. Nie jest popularne ze względu na niechęć wobec poddawania koncepcji krytyce feministek Zachodu i spowodowane tym trudności w przebiciu się do globalnych debat feministycznych, stosowane szczególnie przez kobiece organizacje pozarządowe z krajów Globalnego Południa.

uwagi: Wykorzystanie modelu i potencjalne ograniczenia Model Moser jest szeroko stosowany i może być wykorzystywany do planowania działań w różnych środowiskach, od organizacji pozarządowych po agendy rządowe i ministerstwa. Dostrzega, że zaistnieć może instytucjonalny / polityczny opór do odnoszenia się do i przeobrażania relacji między płciami. Model ten mierzy się z wyzwaniami planowania rozwoju, nierównymi relacjami płci i wspiera empowerment kobiet. Koncepcja praktycznych i strategicznych potrzeb płci jest bardzo ważnym narzędziem sprawdzającym wpływ interwencji / działań rozwojowych na relacje płci. Koncepcja potrójnej roli kobiet jest przydatna w opisywaniu szerokiego zakresu prac, w jakie angażują się kobiety. Co więcej, uwrażliwia osoby planujące projekty na wzajemne zależności między rolami produkcyjnymi, reprodukcyjnymi i społecznościowymi.

Narzędzie 6. Włączenie kobiet, genderowo wrażliwych organizacji i osób w proces planowania. Celem tego narzędzia jest sprawienie, by potrzeby praktyczne i strategiczne były określane przez kobiety (a nie z zewnątrz, przez osoby, które nie znajdują się w podobnej sytuacji). Należy pamiętać, że to „prawdziwe potrzeby” jako przeciwstawne „potrzebom domniemanym” (definiowanym z zewnątrz) powinny być włączone do procesu planowania.

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Materiał 4.4 Matryca wid/gad

zagadnienia

opiekuńczość

równy dostęp

przeciw ubóstwu

wydajność

empowerment

korzenie

Najwcześniejsze podejście: pozostały po czasach kolonialnych model opiekuńczości społecznej, koncepcja modernizacji / model przyspieszonego wzrostu ekonomicznego

Pierwotna odmiana wid: - niepowodzenie modelu rozwoju przez modernizację - polityczny wpływ E. Boserup i feministek z krajów Zachodu na tzw. Poprawkę Percy’ego* - ustanowienie Dekady Kobiet onz

Druga odmiana wid: - złagodzona wersja podejścia equity (równy dostęp), - łączy się z zagadnieniem ekonomicznej redystrybucji w ramach rozwoju (Economic Redistribution with Growth) oraz koncepcją podstawowych potrzeb (Basic Needs Approach)

Trzecia i obecnie dominująca odmiana WID: - pogorszenie się światowej ekonomii, - polityka stabilizacji ekonomicznej i dostosowania opiera się na ekonomicznym udziale kobiet w rozwoju

- Wykształcone wobec niedomagań podejścia equity (równy dostęp) - Feministyczne piśmiennictwo, oddolne grupy i organizacje

największa popularność

1950-1970, wciąż szeroko stosowane

1976-1985: próby wdrożenia w czasie i po Dekadzie Kobiet

od lat 70. XX wieku do tej pory: wciąż w pewnym stopniu popularne

Od lat 90., obecnie najbardziej popularne

Od 1975 r. do teraz, częściej stosowane w latach 80. XX w., popularność wciąż ograniczona

cel

Stawanie się przez kobiety lepszymi matkami – ta rola widziana jako ich najważniejsza rola w procesie rozwoju

Zyskanie przez kobiety w procesach rozwojowych równego dostępu – kobiety postrzegane jako aktywne uczestniczki rozwoju

Zapewnienie wzrostu produktywności kobiet biednych – bieda kobiet interpretowana jako problem zbyt wolnego rozwoju, a nie podporządkowania płci

Przyjęcie środków bardziej efektywnego i bardziej wydajnego rozwoju – udział kobiet w ekonomii brany za równy dostęp

Empowerment kobiet poprzez budowanie większej niezależności – podporządkowanie kobiet widziane nie tylko jako kwestia związana z władzą mężczyzn, ale także opresją kolonialną i neo-kolonialną

odpowiedź na potrzeby kobiet i przeobrażenie ról płci

Zaspokojenie potrzeb praktycznych w odniesieniu do roli reprodukcyjnej, szczególnie w odniesieniu do dostarczania pożywienia, zapobiegania niezbilansowanej diecie i planowania rodziny

Zaspokojenie potrzeb strategicznych w odniesieniu do potrójnej roli kobiet odgórnie, przez interwencje administracji państwowej, zapewnienie politycznej i ekonomicznej autonomii poprzez redukcję nierówności w stosunku do mężczyzn

Zaspokojenie potrzeb praktycznych w odniesieniu do roli produkcyjnej, poprzez uzyskiwanie dochodu, w ramach niewielkich projektów koncentrujących się na wspieraniu kobiet biednych w generowaniu dochodu

Zaspokojenie praktycznych potrzeb kobiet, poprzez odwołanie do pełnionej przez kobiety potrójnej roli oraz koncepcji elastyczności ich czasu.

Zaspokajanie strategicznych potrzeb kobiet w sposób niebezpośredni, poprzez oddolną mobilizację wokół zaspokajania potrzeb praktycznych jako środka do zmierzenia się z opresją

Poprawka Percy’ego (Percy Amendment) – poprawka do Ustawy o Pomocy Zagranicznej (Foreign Assistance Act), nazwana od nazwiska Senatora Charlesa Percy’ego, ustanowiona przez Kongres usa w 1973 roku, po raz pierwszy bezpośrednio odniosła się do roli kobiet w rozwoju – przyp. red.

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

uwagi / krytyka

Postrzega kobiety jako bierne beneficjentki rozwoju. Skupia się na reprodukcyjnej roli kobiet. Nie podważa status quo, dlatego wciąż bardzo popularna w działaniach rozwojowych, szczególnie przez rządy i organizacje pozarządowe o tradycyjnym nastawieniu.

Identyfikuje podporządkowaną pozycję kobiet w stosunku do mężczyzn. Podważa status quo. Krytykowana jako wywodząca się z feminizmu Zachodu. Uznawana za zagrażającą, stąd niepopularna wśród rządów.

Postrzega biedne kobiety jako odrębną kategorię. Uwzględnia tylko ich rolę reprodukcyjną. Opór rządów przed zapewnieniem kobietom nielimitowanego wsparcia oznacza, że podejście jest popularne wciąż tylko na poziomie działających na niewielką skalę organizacji pozarządowych.

Postrzega kobiety całkowicie w kontekście możliwości zarabiania i wydłużania swojego dnia pracy. Najbardziej popularne podejście, zarówno wśród rządów, jak organizacji międzynarodowych.

Ma potencjał podważenia status quo, z naciskiem na Globalne Południe i niezależność kobiet. Na masową skalę nie wspierany przez rządy i agencje. Unikanie krytyki podejścia ze strony zachodnich środowisk feministycznych oznacza spowolniony rozwój niedofinansowanych oddolnych organizacji kobiecych.

Źródło: Caroline Moser, Gender Planning and Development: Theory, Practice, and Training, London 1993.

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Materiał 4.5 Streszczenie modelu Gender Analysis Matrix (gam) Model ten ma na celu zidentyfikowanie, w jak różny sposób interwencje rozwojowe wpływają na kobiety i mężczyzn z danej społeczności. Odbywa się to poprzez wykorzystanie techniki bazującej na pracy ze społecznością, by określić i zanalizować różnice w położeniu ze względu na płeć9. Model wspiera społeczności w procesie odkrywania i konstruktywnego przeobrażania swoich przekonań na temat ról płci. Może być wykorzystywany do różnych celów, np. w ramach dążącego do zmiany postaw treningu genderowego albo jako narzędzie planowania włączającego reprezentantki/tów i perspektywy różnorodnych grup.

Analiza prowadzona jest w tym modelu na 4 poziomach – w odniesieniu do kobiet, mężczyzn, gospodarstwa domowego i społeczności. GAM sprawdza wpływ na 4 obszary: praca, czas, zasoby i czynniki społeczno-kulturowe. Źródło: Rani Parker, Another Point of View: A Manual on Gender Analysis Training for Grassroots Workers, unifem, New York 1993.

uwagi: Wykorzystanie modelu i potencjalne ograniczenia Model jest prosty, ma perspektywę systemową i używa znanych koncepcji. Wspiera oddolne podejście do prowadzania analizy, poprzez partycypację społeczności. Jest nastawione na zmianę i narzędziowe, łącząc podnoszenie poziomu świadomości genderowej w społeczności z rozwojem umiejętności praktycznych. Włącza mężczyzn jako kategorię analizy i dlatego może być używane także do planowania interwencji / projektów, w których grupą docelową są mężczyźni.

Zasady metody Gender Analysis Matrix akcentujące partycypację i podmiotowość społeczności to: 1. Cała niezbędna do analizy genderowej wiedza jest w posiadaniu ludzi, których życie jest przedmiotem analizy. 2. Analiza genderowa nie wymaga ekspertyzy osób pochodzących spoza społeczności, która jest poddawana / sama poddaje się analizie – osoby z zewnątrz pełnią funkcje wyłącznie facylitacyjne. 3. Analiza genderowa nie będzie mieć potencjału zmiany, jeśli nie jest zrealizowana przez osoby, których ta analiza dotyczy.

R. Parker, Another Point of View: A Manual on Gender Analysis Training for Grassroots Workers, unifem, New York 1993.

Materiał 4.6 Gender Analysis Matrix / Matryca analizy genderowej / gam Praca

Czas

Zasoby

Kultura

Kobiety Mężczyźni Gospodarstwo domowe Społeczność

Źródło: Candida March, Ines Smyth, Maitrayee Mukhopadhyay, A Guide to Gender-Analysis Frameworks, Oxfam Publishing, London 1999.

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Materiał 4.7 Porównanie modeli analizy genderowej Wybierając najlepszy do wykorzystania w danej sytuacji model analizy genderowej, warto pamiętać o głównych różnicach między poszczególnymi podejściami. Poniżej prezentujemy pytania, które mogą pomóc dokonać wyboru. Do jakiego stopnia dany model włącza analizę relacji społecznych, które wychodzą poza kwestie gender? Kształtowanie się relacji płci w dużej mierze zależy od kontekstu, środowiska, otoczenia społecznego. Podlegają one wpływom także innym niż związanych z gender czynników znaczących w relacjach między ludźmi, odnoszących się np. do statusu ekonomicznego, rasy, etniczności, stopnia sprawności. Wszystkie te kategorie społeczne odgrywają rolę w określaniu pozycji osoby w konkretnej społeczności i stopnia władzy, jakim jednostka dysponuje, np. w każdej miejscowości relacje płci będą się różnić, w zależności od tego, czy analizujemy sytuację najbogatszych, czy najbiedniejszych członków/kiń danej wspólnoty. Jak elastyczny jest dany model? Role płci i relacje między płciami zmieniają się w czasie w każdej społeczności. Czasem wydarzenia o szczególnym charakterze, takim jak konflikty zbrojne czy kryzysy ekonomiczne sprawiają, że zmiana w relacjach i rolach płci jest nagła i poważna. Aby identyfikować szanse i przeszkody w działaniach na rzecz

równości, działacze/czki rozwojowi/we muszą być w stanie rozpoznawać zarówno bieżące, jak i potencjalne zmiany w relacjach miedzy płciami. Wyniki analizy genderowej nigdy nie są raz na zawsze dane – należy przyjąć, że zmiana w czasie nastąpi na pewno i zawczasu ocenić skutki tej zmiany dla społeczności, a przez to wpływ na projekty i programy. Model Harvardzki i model Sary H. Longwe nie włączają czasu jako zmiennej analizy, natomiast np. na zmianie w czasie koncentrują się podejścia takie jak People-Oriented Planning (pop) i Social Relations Approach. Czy dany model bada głównie role społeczne czy społeczne relacje? Analiza genderowa skupiająca się przede wszystkim na rolach obiera za punkt wyjścia genderowy podział pracy i podział zasobów ze względu na płeć. Zatem analiza skoncentrowana wokół ról płci postrzega społeczność przede wszystkim w kategoriach tego, co kto (kobiety / mężczyźni) robi, kto (kobiety / mężczyźni) co robi itd. Inaczej jest w przypadku analizy skupiającej się na relacjach – w niej punktem ciężkości jest to, jak członkowie / członkinie społeczności wchodzą z sobą w relacje: jakich transakcji (bargains) dokonują między sobą, jaką mają siłę transakcyjną, co dostają w zamian, kiedy kierują się indywidualnym interesem, a kiedy działają altruistycznie itd. W tym kontekście model Harvardzki analizuje przede wszystkim role płci, a model Social Relations Approach pozwala na analizę relacji między płciami.

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

Jaki jest ostateczny cel każdego z modeli? Który skupia się na kryterium wydajności, a który na empowermencie? Modele analizy genderowej koncentrują się wokół wybranych czynników z życia kobiet i mężczyzn. Centralny punkt, na którym uwagę skupia wybrana koncepcja, jest odbiciem wartości jej twórców/czyń i założeń przez nich / nie poczynionych. Wartości i przekonania, w oparciu o które budowana jest dana metoda analizy, wpływają na to, jakiego rodzaju interwencje zostaną ostatecznie wprowadzone w dalej społeczności. Dlatego jest ważne, by mieć świadomość założeń stojących za każdą koncepcją. Nurt wydajności (efficiency approach) w analizie genderowej zakłada, że ignorowanie roli kobiet w planowaniu podziału zasobów jest nieefektywne – taką optykę zakłada metoda Harvardzka i pop. Choć ta perspektywa wydaje się być rozsądna, w pewnych sytuacjach może wchodzić w konflikt z ogólniejszymi koncepcjami sprawiedliwości i empowermentu kobiet. Dlatego nurt wydajności został poddany silnej krytyce – nie podważa istniejących relacji płci a w efekcie jako narzędzia interwencji wskazuje najczęściej podejścia i interwencje neutralne ze względu na płeć lub skierowane wyłącznie do kobiet. Ponieważ podejście to stawia w centrum analizy zasoby, a nie kwestię władzy, może przechylać szalę władzy na stronę mężczyzn, np. jeśli zostanie to uznane za bardziej wydajne, do mężczyzn trafią dodatkowe zasoby, mimo że taka ich dystrybucja zadziała na niekorzyść kobiet. A jeśli zaangażowanie kobiet w projekt nie sprawi, że stanie się on bardziej efektywny, to zgodnie z logiką wydajności, kobiety nie powinny być w te działania włączane – mimo,

że to niesprawiedliwe. To rozwiązanie może być szczególnie problematyczne w krajach, w których kobiety zaangażowane są w produkcję poza gospodarstwem domowym. Inne modele jasno formułują cel, jakim jest empowerment. Podkreślają znaczenie przeobrażeń w relacjach płci, do jakich dochodzi poprzez budowanie przez kobiety własnego poczucia podmiotowości i wpływu. Ponieważ każdy proces zmiany wiąże się z ryzykiem i kosztami, osoby, których interesom zmiana ma służyć, muszą same w tę zmianę uwierzyć, samodzielnie ją zainicjować oraz poprowadzić. Empowerment nie może być otrzymany, musi zostać uzyskany samodzielnie. Zadaniem podejścia mającego na celu tego rodzaju zmianę jest dostarczenie kobietom takich zasobów, które pozwolą im zwiększyć kontrolę nad swoim własnym życiem, wesprą w określeniu, jak mają wyglądać relacje płci, aby chciały w nich funkcjonować, a także dostarczą narzędzi i strategii, które pozwolą kobietom te cele osiągnąć. Możliwa jest również sytuacja, w której metoda analizy zorientowanej na empowerment (albo wybrana jej części) użyta jest w sposób, który odwraca jej cel, np. model Caroline Moser może być użyty do tworzenia projektów, które odpowiadają wyłącznie na potrzeby praktyczne kobiet, nie podejmując prób wsparcia dla uzyskiwania przez nie podmiotowości. Jaką rolę metoda wyznacza osobie planującej interwencję? Każda metoda zakłada własny pogląd osoby planującej interwencję na swoją rolę i pozycjonowanie się. Może to oznaczać przyjęcie przez nią roli odgórnego decydenta/tki, lub też wyłącznie

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

facylitatora/rki procesu, a także umieszczenie się gdzieś pomiędzy tymi dwoma punktami kontinuum. Jeden model analizy – Social Relations Approach – w sposób szczególny wymaga, aby osoby planujące badały swoje własne instytucje i rozumiały, w jaki sposób uprzedzenia zakorzenione w tych instytucjach mogą wpływać na proces analizy i planowania. Który z modeli może być stosowany także w odniesieniu do pracy z tożsamością mężczyzn i ich rolami płci? W praktyce metody analizy wrażliwej na płeć / analizy genderowej zwykle nie są stosowane do planowania interwencji skierowanych do mężczyzn i chłopców. Ale analiza wrażliwa na płeć powinna być realizowana w związku z każdą planowaną interwencją, ponieważ każda interwencja ma potencjalny wpływ na genderowe relacje miedzy płciami, a tym samym i na kobiety, i na mężczyzn. Co więcej, zrozumienie relacji między płciami jest kluczowe dla zrozumienia szans i ograniczeń w pracy z samymi mężczyznami. Szczególnie ważne jest dostrzeżenie, w jaki sposób formują się genderowe role mężczyzn w społeczeństwach, które zmieniają się nagle. Rośnie świadomość, że społeczno-kulturowa tożsamość płci przecina się z innymi tożsamościami, w tym z rasą i etnicznością, wpływając na role kobiet i mężczyzn związane z genderowym podziałem pracy. Organizacje rozwojowe muszą odnosić się do tych kwestii w kontekście pracy z byłymi żołnierzami, na obszarach o wysokim poziomie bezrobocia mężczyzn, w projektach antyprzemocowych, w środowiskach osób (mężczyzn) migrujących za pracą itp.

Z wyjątkiem modelu Women’s Empowerment, większość podejść analizuje genderowe role zarówno kobiet, jak i mężczyzn i stąd mogą być wykorzystywane do tworzenia projektów kierowanych do mężczyzn. Model Caroline Moser odnosi się do potrzeb strategicznych wyłącznie kobiet, ale pozostałe koncepcje włączają do analizy także mężczyzn i mogą być stosowane w projektach koncentrujących się na męskich rolach płci. Matryca Analizy Genderowej (gam) obejmuje mężczyzn jako jedną z czterech kategorii analizy i stąd nadaje się do wykorzystywania w projektach do nich kierowanych. Dokonaj wyboru Poszczególne narzędzia analizy genderowej / analizy wrażliwej na płeć zostały zaprojektowane dla różnych celów. Celem może być zarówno wspieranie w przeprowadzeniu początkowych badań, jak i planowaniu i monitorowaniu przebiegu projektu, a także ewaluacji rezultatów. – Analiza kontekstu: Poszczególne modele wyznaczają ramy myślenia o kontekście, który kształtuje relacje i dynamikę każdej sytuacji i grupy. – Wizualizacja i planowanie: Narzędzia proponowane przez dane podejście pozwalają przedstawiać kluczowe założenia w prostej formie i wspierać proces decydowania. – Komunikacja: Narzędzia pozwalają dzielić się informacją, szkolić ludzi lub uwrażliwiać ich na zagadnienia płci społecznokulturowej.

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

– Monitorig i ewaluacja: Narzędzia mogą naświetlić silne i słabe strony poszczególnych interwencji rozwojowych. Niektóre modele analizy genderowej zaprojektowano do pracy w szczególnym kontekście. Jeśli twoja praca wiąże się np. z reagowaniem na sytuacje nadzwyczajne, dwie metody: pop oraz Capacities and Vulnerabilities Analysis Framework, zostały opracowane z myślą o zastosowaniu do takich właśnie okoliczności. Podejmując wybór co do wyboru modelu adekwatnego do danej sytuacji, ważne jest by wziąć pod uwagę, jakie cechy danej odpowiadają obszarowi, w którym działasz i jakie cele chcesz zrealizować. Źródło: Candida March, Ines Smyth, Maitrayee Mukhopadhyay, A Guide to Gender-Analysis Frameworks, Oxfam Publishing, London 1999.

Materiał 4.8 Co przynosi dobrze przeprowadzona analiza wrażliwa na płeć / genderowa? – Zrozumienie genderowego charakteru relacji między płciami Ważne, by zdawać sobie sprawę, że doświadczenia kobiet są odrębne od i powiązane z doświadczeniami mężczyzn. Dlatego wiedza o genderowym charakterze relacji między płciami może wesprzeć społeczności w zrozumieniu: a) w jaki sposób kobiety wytwarzają dobra i włączają się w społeczność, której analiza dotyczy, b) informacji o wzorach podporządkowania kobiet mężczyznom,

c) informacji o tym, że dostęp kobiet do zasobów, takich jak: ziemia, dochód, dziedziczenie i wpływ polityczny jest mniejszy, niż mężczyzn, d) jakie są mechanizmy podtrzymywania tych nierówności. – Analizę podziału pracy ze względu na płeć, w tym: a) definicję odmiennych, ale ze sobą połączonych aktywności i zakresów odpowiedzialności kobiet i mężczyzn, b) rozpoznanie tego, jak aktywności kobiet i mężczyzn, zarówno w sferze produkcyjnej, jak i reprodukcyjnej, są ze sobą jednocześnie wzajemnie powiązane i rozdzielne, komplementarne wobec siebie i sobie przeciwstawne, c) analizę płynności, zmian i wariacji w relacjach między kobietami i mężczyznami żyjącymi w konkretnym, lokalnym kontekście społecznym; analiza ta wskazuje możliwe szanse zmiany, d) wiedzę o tym, jak w szerokim kontekście społecznym mężczyźni i kobiety pozycjonują się w stosunku do zasobów, ograniczeń i dostępnych korzyści. – Wiedzę o priorytetach kobiet: czynniki ograniczające i napędzające, w tym: a) rozpoznanie odmiennych, ale równoważnie znaczących potrzeb i interesów kobiet i mężczyzn, b) zdefiniowanie stawianych kobietom barier w dążeniu do zaspokajania swoich potrzeb praktycznych i strategicznych, c) identyfikację możliwości zwiększania równości i empowermentu kobiet.

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

– – – – – – – – – – –

Materiał 4.9 Wskaźniki pozytywnych zmian w sytuacji kobiet: podniesiony poziom akceptacji kobiet i mężczyzn dla kobiet występujących w społecznościach w roli decydentek, większa osobista i ekonomiczna niezależność oraz pewność siebie wśród kobiet, podniesiony poziom zaangażowania kobiet w rozwój osobisty, rodziny i społeczności, nowe, bardziej widoczne i efektywniejsze organizacje kobiece, zwiększony udział kobiet w edukacji i szkoleniach, zdrowsze kobiety i dzieci, wzmocnienie statusu prawnego kobiet, spadek przemocy wobec kobiet, zwiększona kontrola kobiet nad własną płodnością, ograniczone oddziaływanie uprzedzeń i zredukowany poziom instytucjonalnej dyskryminacji kobiet, większa świadomość społeczna związana z problemami, których doświadczają kobiety.

moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć

moduł 5: gender mainstreaming w programach i projektach Cele modułu: – zapoznanie się z koncepcją gender mainstreaming – wdrażaniem perspektywy płci w działania i projeky i jej zastosowaniem w projektach, – nabycie i / lub wzmocnienie umiejętności ou w zakresie wdrażania gender mainstreaming w projekty. Cele dla ou: po zakończeniu tej sesji ou będą umiały włączać perspektywę płci kulturowej w swoje projekty i programy. Czas: 1,5 dnia szkoleniowego Zagadnienia: – ten moduł wyjaśnia koncepcję gender mainstreaming i wspiera ou w wypracowaniu praktycznej definicji gm w ciągu pracy w ramach sesji, – następnym kluczowym zagadnieniem modułu jest zrozumienie kolejnych etapów cyklu projektu. Moduł korzysta z ogólnie znanych etapów cyklu projektu dla zilustrowania tego, jak na poszczególnych etapach wygląda wdrażanie gm. Potrzebne materiały: – materiał z cyklem projektu, – opisy kolejnych etapów cyklu projektu.

Metody: – wykład / prezentacja, – studium przypadku, – praca w grupie. Koncepcja gender mainstreaming Pojęcie gender mainstreaming może być definiowane jako proces zmierzający do zapewnienia, że kryterium płci jest brane pod uwagę we wszystkich politykach, procesach i praktykach. Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (undp) definiuje gm jako podejście zapewniające równość płci i wsparcie awansu społecznego kobiet. W deklaracji inicjującej Dekadę Kobiet w 1975 roku rządy i międzynarodowe podmioty ds. rozwoju zostały wezwane do promowania rozwiązań na rzecz kobiet w krajowych programach rozwoju. W odpowiedzi na ten apel, utworzono biura, oddziały i departamenty ds. kobiet. Biura zostały ustanowione przez rządy państw jako jednostki lub wydziały w poszczególnych ministerstwach, odpowiedzialne za poprawę sytuacji kobiet w danych obszarach życia społecznego. Większość projektów realizowanych przez biura ds. kobiet była mała i skierowana tylko do kobiet, w oparciu o strategię wid (Women in Development). W połowie Dekady Kobiet przeprowadzono ewaluację procesu integrowania kobiet w politykę rozwoju. Wykazano, że nastąpił wzrost świadomości społecznej na temat sytuacji kobiet, ale poprawa tej sytuacji następuje zbyt wolno. Projekty wdrażane przez biura ds. kobiet nie były w stanie wpłynąć na nierówności między kobietami a mężczyznami. W związku

moduł 5: gender mainstreaming w programach i projektach

z niewystarczającymi efektami strategii wid, zaproponowano podejście gad (Gender and Development), zakładające wdrażanie perspektywy równości płci w działania (mainstreaming) zamiast integrowania kobiet w politykę. W procesie wdrażania perspektywy równości płci w projekty centralne są kwestie umiejętności przeprowadzania analizy ze względu na płeć / analizy genderowej / analizy wrażliwej na płeć (gender analysis), dostępności danych z podziałem na płeć oraz wyznaczania równościowych celów. Strategia gad odpowiada na potrzebę wyposażenia osób w wiedzę, informacje i narzędzia niezbędne do wdrażania równości płci w projekty. Uwrażliwienie na płeć jest punktem wyjścia do wdrażania perspektywy równościowej.

– – – – –

Poniżej podajemy przykład włączenia perspektywy płci w cykl projektu:

Cykl projektu Perspektywa płci musi być uwzględniana na każdym etapie cyklu projektu. Do efektywnego wdrożenia równości płci w projektach, programach i politykach służą narzędzia przeprowadzania analizy ze względu na płeć (gender analysis). Narzędzia te zostały omówione w Module 4. Zawierają one m.in. następujące wskaźniki analizy ze względu na płeć: profile aktywności, ocena pracy, profile dostępu i kontroli, np. dostęp do zasobów i korzyści, czynniki wpływu, sprawdzenie możliwości i ograniczeń przedstawianych w projekcie, potrzeby praktyczne i strategiczne kobiet i mężczyzn, empowerment.

moduł 5: gender mainstreaming w programach i projektach

Identyfikacja i przygotowanie: Kolejne kroki (w głównym nurcie)

Kolejne kroki z uwzględnieniem perspektywy płci

Przeprowadź analizę sytuacji:

Przeprowadzając analizę sytuacji:

– zidentyfikuj adresatów/tki, potrzeby, problemy, możliwości, przeszkody itd.

– włącz kobiety, mężczyzn, dziewczęta i chłopców jako źródła informacji,

– zbierz informacje nt. miejsca zamieszkania adresatów/ek, dane demograficzne,

– wyodrębnij główne potrzeby każdej z płci i zakwalifikuj je jako praktyczne lub

dane o sytuacji na rynku pracy, zasobach ekonomicznych, podejściach w polityce (np. społecznej) i potencjalnych współpracujących organizacjach – wybierz główne problemy i rodzaje interwencji w ramach projektu, – wyznacz cele główne i szczegółowe.

strategiczne, – zbierz wszystkie dane z podziałem na płeć, wiek i inne znaczące przesłanki, – opracuj z podziałem na płeć dane związane z profilem aktywności i dostępu do zasobów, – uzgodnij z podmiotami współpracującymi w ramach projektu i administracją publiczną, na jakich zasadach będzie funkcjonować podejście włączające płeć (gender policy), – zaplanuj działania, które będą odpowiadać na potrzeby wszystkich adresatów/ek bez względu na płeć, wiek itd. – zadbaj o to, by zaplanowane cele wprost odpowiadały na pytanie o to, jak projekt zmieni sytuację chłopców w porównaniu z sytuacją dziewcząt i sytuację kobiet w porównaniu z sytuacją mężczyzn.

Planowanie projektu / projektowanie: Kolejne kroki (w głównym nurcie)

Kolejne kroki z uwzględnieniem perspektywy płci

– Wybierz i sformułuj strategię projektu, np. odnoszący się do potrzeb

– Upewnij się, że strategia projektu nie wyklucza adresatów/tek ze względu na płeć

i doświadczeń społeczności lokalnej, partycypacyjny, generujący pracę lub generujący dochody, odgórny lub oddolny, zcentralizowany lub zdecentralizowany itp.

lub wiek, – skonsultuj wybór i założenia tworzonej strategii z adresatami/tkami różnych płci i w różnym wieku, – przeznacz część kosztów w budżecie na działania na rzecz równości płci

Struktura projektu:

(np. treningi genderowe),

– finansowa: budżet,

– sygnalizuj, że równość płci jest ważnym aspektem polityki zatrudnienia,

– organizacyjna: odpowiedzialne działy, jednostki,

– włącz programowanie odpowiadające na potrzeby płci (gender responsive

– kadrowa: stanowiska i zarobki,

programming) jako punkt odniesienia dla całego zespołu,

– mechanizmy współpracy: role i obowiązki partnerów.

moduł 5: gender mainstreaming w programach i projektach

Opracuj kolejne punkty:

– upewnij się, że wszystkie podmioty wchodzące w skład partnerstwa prowadzą

– cele,

działania z uwzględnieniem płci,

– dane wejściowe (inputs), to, „jak jest”,

– cele i rezultaty projektu powinny być sformułowane z uwzględnieniem płci oraz

– oczekiwane rezultaty (outputs),

wieku,

– wskaźniki i metody mierzenia rezultatów.

– wskaźniki powinny być sformułowane w taki sposób, aby uwzględniały różną perspektywę w zależności od płci i wieku adresatów/ek, – działania powinny być zaplanowane z uwzględnieniem genderowego podziału pracy i potencjalnego udziału osób różnej płci i w różnym wieku.

Wdrażanie projektu, monitoring i raportowanie Kolejne kroki (w głównym nurcie)

Kolejne kroki z uwzględnieniem perspektywy płci

Opracuj plan operacji:

– grupy docelowe powinny na tym etapie wykazywać zaplanowane wzmocnienie

– działania i harmonogram,

uwzględniające płeć i wiek,

– sprzęt i usługi,

– wybór i sposób dostarczania usług nie powinien dyskryminować ze względu na

– alokacja środków i czas trwania działań.

płeć ani wiek, – pamiętaj o zrównoważonej reprezentacji płci w zespole projektu,

Działania wdrażające:

– przeprowadź szkolenia z równości płci dla zespołu projektowego i odbiorców/

– wyznaczenie osób odpowiedzialnych za poszczególne działania,

czyń projektu,

– zapewnienie udziału adresatów/ek,

– kieruj się równościową polityką w zarządzaniu projektem,

– zarządzanie projektem,

– wybierz te narzędzia zbierania danych i informacji, które uwzględniają podział

– sieciowanie.

na płeć, – zbieraj dane ilościowe i jakościowe w podziale na płeć,

Monitoring i raportowanie: – zaplanuj sposób i częstotliwość monitorowania projektu, – opracuj narzędzia zbierania danych, – opracuj wskaźniki monitorowania projektu,

– dąż do uzyskania informacji od reprezentantów/tek obu płci i różnych grup wiekowych, – rozpowszechnij raport z realizacji projektu kanałami informacji dostępnymi dla obydwu płci i różnych grup wiekowych adresatów/ek.

– monitoruj postęp i blokady realizacji projektu, – dostosowuj w zależności od sytuacji i koryguj błędy, – opracuj i rozpowszechniaj raport z realizacji projektu.

moduł 5: gender mainstreaming w programach i projektach

Wskaźniki Aby móc się przekonać, czy mainstreaming (włączenie perspektywy płci do głównego nurtu) się odbył i czy kwestie związane z kategorią gender nie zostały odsunięte na drugi plan, ważne jest, aby sformułować wskaźniki, z których skorzystamy w procesie monitorowania i ewaluacji projektu. Wskaźniki mierzą postęp realizacji projektu, mogą być zarówno jakościowe, jak i ilościowe. Wskaźniki ilościowe wyrażone są w liczbach, natomiast wskaźniki jakościowe – opisowo. (Więcej na temat wskaźników zobacz Materiał 5.3)

– – – – – – – – – – – – –

Przykładowe równościowe wskaźniki: udział kobiet i mężczyzn w poszczególnych działaniach, dostęp do i kontrola nad określeniem warunków wstępnych projektu („jak jest?”), używanie równościowej wiedzy i umiejętności, szkolenia lub inne działania przeznaczone dla kobiet, wiedza i kompetencje do stosowania strategii wid i gad, prowadzenie badań i zbieranie danych wrażliwych na płeć, ilość i jakość rezultatów ze względu na płeć, adekwatność rezultatów do potrzeb kobiet i mężczyzn, dostęp do i kontrola nad rezultatami projektu, zmiany w podziale pracy i ilości pracy ze względu na płeć, dostęp do i kontrola nad zasobami i korzyściami(k/m), podejmowanie decyzji i organizowanie się, zaspokojone problemy i potrzeby specyficzne dla danej płci,

– wzrost poczucia podmiotowości / uwłasnowolnienia / wpływu wśród kobiet i poczucie samostanowienia, – proporcja kobiet i mężczyzn w projekcie, – liczba kobiet i mężczyzn uczestniczących w projekcie, – liczba przeszkolonych kobiet i mężczyzn.

Materiał 5.1

Integracja vs. mainstreaming Głównym celem Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (fao) oraz Międzynarodowej Organizacji Pracy (ilo) jest pełne zintegrowanie zagadnień związanych z kobietami i ich sytuacją z programami wsparcia technicznego realizacji planów działania tych instytucji. Aby ten cel został zrealizowany, można stosować dwie główne strategie. Pierwsza polega na umożliwieniu kobietom uczestnictwa i korzystania z programów wsparcia technicznego, bez poddawania tych programów zmianom – nazwiemy tę strategię integracją kobiet (w programy). Druga polega na takim dostosowaniu programów wsparcia technicznego, aby zarówno kobiety, jak i mężczyźni mogli z nich korzystać. Oznacza to nadanie programom perspektywy genderowej, inaczej nazwane genderowym mainstreamingiem programów wsparcia technicznego. Integracja i genderowy mainstreaming (analizowanie głównego nurtu z perspektywy płci kulturowej) są również pojęciami używanymi przez personel

moduł 5: gender mainstreaming w programach i projektach

fao i ilo, ale trudno uchwycić, w jaki sposób organizacje je interpretują. Następne akapity są naszą własną interpretacją opartą na ogólnych dokumentach związanych z wid oraz dyskusjach z personelem fao, ilo i innych pracowników/czek onz. Celem integracji kobiet jest włączenie kobiet na równych prawach z mężczyznami do wszystkich projektów. Nie pojawiają się tu jednak, nawet na poziomie podstawowym, żadne zmiany w charakterystyce projektu. Program wsparcia technicznego jako taki pozostanie niezmieniony, wpływając na te same sektory co obecnie i mając te same priorytety. Jednak poprzez integrację został uczyniony wysiłek zmierzający do zwiększenia udziału kobiet w szkoleniach, zatrudnieniu i innych obszarach. Jest to kwestia równości liczebnej (ile kobiet, ilu mężczyzn?). Integracja kobiet w system zakłada, że cały zespół musi brać obecność kobiet pod uwagę i zacząć postrzegać grupy docelowe jako posiadające (różną) płeć. Musi więc znaleźć sposób na zwiększenie udziału kobiet w swoich projektach oraz znaleźć różnice płci, które mają znaczenie w ich projektach. Poza tym, nie ma już innych znaczących rozbieżności pomiędzy starą i nową polityką. Z drugiej strony, to podejście już samo w sobie zakłada zmiany na tyle duże, że powodują one konflikty i napotykają na opór ze strony personelu, ponieważ zmiany oznaczają dla jego członków/kiń dodatkową pracę, przy już i tak znaczącym obciążeniu obowiązkami. Integracja zakłada też nowy sposób organizacji pracy i myślenia, do którego personel nie jest przyzwyczajony, pracownicy/czki nie wiedzą, jak to robić, mogą uważać udział kobiet za nieistotny i nie mający żadnego związku

z projektem (tematyką, celami, obszarami interwencji itp.), mogą też z różnych względów sprzeciwiać się zwiększającemu się udziałowi kobiet. Mainstreaming zakłada przeprowadzenie oceny bieżącego podejścia. Należy zebrać informacje na temat typów projektów, z których skorzystają kobiety i mężczyźni. Założenia wsparcia technicznego muszą być dogłębnie zbadane i krytycznie przeanalizowane pod kątem następujących zagadnień: jaki rodzaj rozwoju wspierają? Czy przyjęte rozwiązania w ogóle odpowiadają na potrzeby, życzenia i interesy kobiet i mężczyzn? Nie powinno się z zasady zakładać, że kobiety i mężczyźni mają wspólne interesy. Mainstreaming zakłada, że żaden program czy projekt nie może zostać zainicjowany, jeśli u jego podstaw brakuje świadomości, że żyjemy w świecie, w którym płeć ma znaczenie, że płeć kulturowa tworzy się i odtwarza w relacji, wskazując na relacje kobietymężczyźni w produkcji i reprodukcji społecznej. To oznacza, że zmiany dla kobiet będą w konsekwencji wymagać zmian także dla mężczyzn. Normą w mainstreamingu perspektywy płci jest planowanie wrażliwe na potrzeby płci. Odnoszenie się do tych potrzeb, ich ocena i odpowiadanie na nie powinno się odbywać systematycznie, jako regularna aktywność w ramach projektu. Płeć musi stać się także elementem składowym wdrażania i ewaluacji technicznego wsparcia. Źródło: Lotherington, A.T., M. Haug, A.B. Flemmen, Implementation of Women-in-Development Policy. Forut, Oslo, 1991, s. 55-56.

moduł 5: gender mainstreaming w programach i projektach

Materiał 5.2 Mainstreaming a równość Na społeczne, ekonomiczne i polityczne możliwości dużej liczby jednostek wpływają normy społeczne i wynikające ze społecznej umowy sposoby działania społeczeństw w zakresie podejmowania decyzji i dokonywania wyborów. To tam jest działanie i tam dzieją się sprawy. Instytucje, które podejmują te decyzje i wybory, są w znacznej mierze zdominowane i kontrolowane przez mężczyzn. Mężczyźni dominują na pozycjach władzy politycznej. Zajmują więcej stanowisk od kobiet, zasiadają w większej liczbie ciał ustawodawczych i przewodzą większej liczbie agencji rządowych od kobiet. Mężczyźni przeważają także na pozycjach władzy ekonomicznej, przewodzą większej liczbie przedsiębiorstw, więcej z nich zasiada w zarządach firm, ma dostęp do większego spektrum zawodowego, a ich dochody są wyższe od kobiet na każdym poziomie zatrudnienia. Stąd przekonanie, że koncepcja mainstreaming w fundamentalny sposób dotyczy równości. Dotyczy w takim samym stopniu projektów, co władzy, mówi o programach w takim samym stopniu, co o polityce. W 1993 roku, prawie dekadę po tym, gdy termin mainstreaming po raz pierwszy pojawił się w dyskusjach o udziale kobiet w rozwoju, co do jego znaczenia zaczął się wykształcać coraz jaśniejszy i bardziej spójny konsensus. Podczas gdy debata nad separacją vs. integracją i integracją vs. wyznaczaniem celów zakładała myślenie w kategoriach „albo – albo”, coraz częściej można usłyszeć

wypowiedzi osób pracujących w konwencji wid na temat strategii włączających. Określenia mainstreaming używa się obecnie coraz częściej w odniesieniu do kompleksowych strategii, które łączą planowanie programów zorientowanych na potrzeby kobiet z integracją kobiet w istniejące programy, które jednocześnie zawierają aktywności związane z długoterminowym planowaniem i przeobrażeniami oraz aktywności na rzecz włączenia kobiet w istniejące struktury głównego nurtu. Za tym nowym porozumieniem co do podejścia stoi fakt, że uwaga skupiła się ponownie na celu mainstreamingu. Celem tym jest osiągnięcie i równości, i rozwoju. Nie jest niespodzianką, że to był także początkowy cel podejścia wid. W zasadzie to porażka wczesnych wysiłków podejmowanych na rzecz równości i rozwoju w ramach koncepcji wid spowodowała, że koncepcja mainstreamingu wywodząca się z gad stała się ważna. Stało się jasne, że sam mainstreaming jest raczej procese niż celem, dlatego chociaż celem działania unifemu jest włączanie kobiet do głównego nurtu, to dzieje się tak ze względu na cel, jakim jest osiągnięcie równości i rozwoju. Źródło: Mary Anderson, Focusing on Women: unifem’s Experience in Mainstreaming, unifem 1993.

moduł 5: gender mainstreaming w programach i projektach

Materiał nr 5.3 Wskaźniki genderowe Wskaźniki genderowe: to te kluczowe środki, którymi osoby odpowiedzialne za planowanie i procesy decyzyjne mierzą nierówności płci. Wskaźniki programów pokazują postęp w stronę celu, jakim jest równość płci. Dostarczają także informacji, na podstawie których eksperci/tki ds. gender działają na rzecz takich zmian w polityce, które będą prowadzić do zwiększenia równości. Genderowe wskaźniki polityk i programów ułatwiają mierzenie celów projektów, które prowadzą do zwiększenia równości płci. Takimi różnymi typami genderowych wskaźników są: – statystyki prowadzone z podziałem na płeć (sex-disaggregated data), – statystyki związane z płcią (gender statistics), – wskaźniki wrażliwe na płeć (gender-sensitive statistics). W prowadzeniu analizy genderowej ważne jest, by umieć rozróżnić między statystykami z podziałem na płeć (sex-disagregated data), które mówią o liczbie kobiet i mężczyzn w danej populacji, a statystykami związanymi z sytuacją danej płci (gender statistics) i takimi, które odsłaniają relacje między kobietami a mężczyznami (gender-sensitive statistics), leżące u podstaw tych prostych danych liczbowych. Statystyki związane z płcią: nie muszą być segregowane ze względu na płeć, np. „73% zamężnych kobiet sygnalizuje, że doświadczyło przemocy domowej przynajmniej raz w ciągu życia”. Takie wskaźniki mogą wskazywać na potrzebę podjęcia interwencji w konkretnym obszarze, ale już nie na to, jaka

konkretnie ta interwencja powinna być. Z drugiej strony, statystyki związane z płcią dostarczają faktycznych informacji na temat statusu kobiet, na przykład zmian w statusie na przestrzeni czasu. Wskaźniki wrażliwe na płeć: dają szeroki obraz statusu kobiet w społeczeństwie, ponieważ odnoszą się także do innych grup / obszarów odniesienia, np. statystyki związane z płcią sygnalizują, że „60% kobiet w kraju X nie posługuje się pismem, w porównaniu do 30% kobiet w tej sytuacji pięć lat temu”. Natomiast wskaźnik wrażliwy na płeć powie nam, że „60% kobiet w kraju X nie posługuje się pismem, w porównaniu z 82% mężczyzn i w porównaniu odpowiednio z 30% kobiet i 52% mężczyzn w tym kraju pięć lat temu”. Grupą odniesienia w tym przykładzie są mężczyźni z tego samego kraju, ale w innych przypadkach mogłyby to być inne grupy kobiet, takie jak kobiety z innego kraju albo kobiety z innej grupy wiekowej. Źródło: undp Information Pack.

moduł 5: gender mainstreaming w programach i projektach

moduł 6: praktyczne umiejętności trenerskie – podstawy

–

– – –

Cele modułu: wyposażenie ou w umiejętności, które pozwolą zaplanować, przeprowadzić i zewaluować trening genderowy metodami aktywnymi, identyfikacja i analiza metod szkoleniowych odpowiednich dla zaplanowania treningu genderowego, ich zalety i wady, analiza typowych problemów pojawiających się podczas treningu genderowego, identyfikacja możliwych rozwiązań, dostarczenie ou możliwości wypróbowania się w prowadzeniu treningu genderowego z użyciem aktywnych metod, udzielenie informacji zwrotnej.

Cele dla OU: – wzmocnienie umiejętności zaplanowania i prowadzenia ćwiczeń w ramach treningu genderowego. Czas: 3-4 dni szkoleniowe.

– – – –

Zawartość: komunikowanie się, cechy dobrej osoby prowadzącej (OP) szkolenie, jak należy się przygotować do prowadzenia szkolenia, praktykowanie facylitacji.

Potrzebne materiały: – handouty, – raporty z pracy w grupach.

– – – – –

Metodologia: burza słów, dyskusja na forum, studia przypadków, praca w grupach, udzielanie informacji zwrotnej osobie prowadzącej. Komunikowanie się Osoby prowadzące mogą wybrać różne metody poprowadzenia części dotyczącej komunikowania się. Jednym z możliwych sposobów jest burza słów, podczas której zebrane zostaną definicje komunikacji, powody komunikowania się i różne kanały informacji. Wyniki dyskusji mogą zostać zapisane na flipcharcie. Osoba prowadząca zamyka sesję, podsumowując główne punkty dyskusji. Cechy dobrej osoby prowadzącej (op) szkolenie Ta sesja podkreśla, jak istotne są dobre umiejętności komunikacyjne osób prowadzących szkolenia. ou mogą wyliczyć, co składa się na ważne cechy / umiejętności komunikacyjne. Osoba prowadząca podsumowuje dyskusję, dodając ewentualnie punkty, które ou mogły przeoczyć.

moduł 6: praktyczne umiejętności trenerskie – podstawy

– – –

– – – – – – – – – – – – – – – – –

Przed szkoleniem Aby szkolenie okazało się udane, należy przed nim wykonać kilka działań, które przybliżą nas do sukcesu. Mogą to być: analiza potrzeb szkoleniowych, identyfikacja / kontakt z grupą szkoleniową, wyznaczenie celów spełniających kryteria smart (Specific, Measurable, Achievable, Realistic and Timebound – konkretne, mierzalne, osiągalne, realne i określone w czasie), wprowadzenie ou w temat, zapoznanie się z oczekiwaniami ou, jakich treści uczyć w ramach poszczególnych tematów, zaprojektowanie przebiegu szkolenia, ustalenie programu szkolenia, wybór metod, materiały źródłowe i źródła, metody ewaluacji szkolenia, certyfikacja, oficjalne rozpoczęcie i zakończenie szkolenia, logistyka szkolenia (sala, oświetlenie, krzesła, dostępność), czas trwania szkolenia i poszczególnych ćwiczeń, wyżywienie ou (przerwy kawowe, obiad), transport, miejsce szkolenia, opłaty, materiały niezbędne do przeprowadzenia szkolenia, np. flipchart, tablica, markery itp.

– – – – –

– – – – – – –

Praktykowanie facylitacji ou zostają podzielone na grupy i poproszone o zaplanowanie ćwiczenia z uwzględnieniem następujących okoliczności: możliwa grupa adresatów/ek, zaprojektowanie 30-minutowej sesji na dany temat, użycie nie więcej niż 3 aktywnych metod, podzielenie się facylitacją i wyznaczenie lidera/ki grupy, poprowadzenie sesji z użyciem grupy jako ou. Osoba prowadząca powinna poinformować ou, że facylitacja będzie oceniana na podstawie: wiedzy merytorycznej op w danym obszarze, użycia odpowiednich metod, zaangażowania ou w dyskusję, zarządzania czasem, końcowego efektu. Po zaprezentowaniu się wszystkich grup op udziela informacji zwrotnej, która może zawierać: ocenę umiejętności zaplanowania i przeprowadzenia genderowo wrażliwego ćwiczenia z użyciem aktywnych metod, ocenę merytoryczną ćwiczenia, ocenę zastosowanej metodologii, ocenę przygotowanych materiałów szkoleniowych, wskazówki dotyczące skutecznego przekazywania treści, sugestie zmian i poprawek, ewaluację.

moduł 6: praktyczne umiejętności trenerskie – podstawy

moduł 7: planowanie dalszych działań Cel modułu: – zaplanowanie dalszych kroków po szkoleniu trenerskim, w tym identyfikację możliwości i braków oraz opracowanie narzędzi i materiałów odpowiednich dla różnych grup adresatów/ek.

– – – –

Moduł ten pozwala zaplanować powyższe w kontekście: tego, co się dzieje, tego, czego brakuje, jakie jeszcze istnieją nierówności, jakie istnieją szanse, możliwości, jakie są potrzeby dalszych kroków.

Plan działania: – Zarysuj plan działania, wskazując możliwe dalsze kroki. – Indywidualny plan działań powinien wskazywać, co osoba chciałaby osiągnąć po szkoleniu.

moduł 7: planowanie dalszych działań

moduł 8: ewaluacja szkolenia

–

– – – – – – – – –

Cel modułu: Ocena wartości i przydatności szkolenia Gender Mainstreaming w projektach rozwojowych w pracy ou i w rozwoju kompetencji trenerskich. Ewaluacja może przyjąć różne formy, takie jak: ankieta początkowa, ciągła ocena, obserwacja, krytyka, miernik nastroju, dzienna ewaluacja, końcowa ewaluacja, pisemna opinia, ankieta końcowa.

moduł 8: ewaluacja szkolenia

Wydawca:

Wydawcy tłumaczenia:

African Women’s Development & Communication Network femnet Upper Hill-Kilimanjaro Road, off Mara Road P.O. Box 54562, 00200 Nairobi, Kenya Tel: +254 20 2712971/2 Fax: +254 20 2712974 E-mail: admin@femnet.or.ke http://www.femnet.or.ke

Fundacja Przestrzeń Kobiet pl. Szczepański 5/314 31-011 Kraków Tel./fax: +48 12 423 13 28 E-mail: fundacja@przestrzenkobiet.pl http://www.przestrzenkobiet.pl

Fundacja Edukacja dla Demokracji ul. Nowolipie 9/11 00-150 Warszawa Fax: +48 22 635 40 06 Tel: +48 601 458 653 E-mail: biuro@edudemo.org.pl http://www.edudemo.org.pl