Ochrona orlika grubodziobego w Dolinie Biebrzy (projekt LIFE+) Krzysztof Henel – Biebrzaoski, Park Narodowy, Komitet Ochrony Orłów Paweł Mirski – Komitet Ochrony Orłów Przemysław Nawrocki – Ptaki Polskie
Orlik grubodzioby
fot. A. Kasprzak
• Najrzadszy orzeł Europy • Mieszkaniec bagien i obszarów bezludnych • W Polsce pozostało ich tylko 15 par!
Na czym polega ochrona orlika grubodziobego? Ochrona siedlisk orlika grubodziobego powinna byd kompleksowa i obejmowad kilka aspektów krajobrazowych: 1. Ochrona drzewostanów lęgowych 2. Ochrona i kształtowanie żerowisk (siedlisk otwartych) 3. Zapewnienie właściwych stosunków wodnych w makroskali (Dolina Biebrzy)
1. Ochrona drzewostanów lęgowych
Fot. A. Kasprzak
Ochrona drzewostanów lęgowych • Miejsca rozrodu orlika grubodziobego i innych gatunków strefowych na terenie lasów paostwowych oraz parków narodowych objęte są strefami ochronnymi, zgodnie z przepisami Ustawy o ochronie przyrody.
• Ochrony strefowa dobrze funkcjonuje i spełnia swój cel na obszarach leśnych własności paostwowej. Gniazdo Strefa ochrony ścisłej Strefa ochrony częściowej
• Strefy ochronne zabezpieczają m.in. wszystkie miejsca rozrodu orlika grubodziobego w BbPN na gruntach własności Skarbu Paostwa.
Zagrożenia dla ptaków w lasach niepaostwowych
• W lasach prywatnych ochrona strefowa w praktyce nie jest wprowadzana, ze względu na duże rozdrobnienie własności oraz brak zgody większości właścicieli na taką formę ochrony.
• Prowadzone cięcia powodują degradację drzewostanów lęgowych wskutek wycinania starych i okazałych drzew, dogodnych do umiejscowienia gniazda przez ptaki. Zdarzają się nawet przypadki wycinania drzew z gniazdami. • Ponadto ptaki są niepokojone podczas prac leśnych oraz wskutek przebywania ludzi w pobliżu gniazda w sezonie lęgowym.
Zagrożenia dla ptaków w lasach niepaostwowych Tab. 1. Liczebnośd wybranych gatunków strefowych w BbPN w latach 2008 – 2011 (włącznie z enklawą Las Wroceoski) Gatunek
Rok
Bocian czarny Ciconia nigra Bielik Haliaeetus albicilla Orlik grubodzioby Aquila clanga **
20082011 20082011
łącznie
2010
Liczba par lęgowych *
W tym w lasach niepaństwowych liczba udział [%]
8
1
12,5
10
2
20
12
3
25
30
6
20
* uwzględniono tylko pary ze zlokalizowanym gniazdem ** włącznie z parami mieszanymi z orlikiem krzykliwym
Lasy niepaostwowe a ochrona orlika grubodziobego
• Spośród 6-7 par odnoszących sukces lęgowy w latach 2009 – 2011 corocznie 2-3 pary (29–42%) gniazdowały w lasach prywatnych.
Fot. K. Bartoszuk
• Lasy prywatne w dolinie Biebrzy mają szczególnie duże znaczenie w przypadku populacji orlika grubodziobego
Zagrożenia dla ptaków w lasach niepaostwowych •
Z wymienionych 6 stanowisk gatunków strefowych w lasach prywatnych (tab. 1) na 4 (66%) prowadzono prace leśne, zagrażające ptakom przystępującym do lęgu (lata 2009 – 2011).
• W 3 przypadkach były one powodem porzucenia gniazda w danym sezonie lęgowym. • Dla porównania: na terenie lasów paostwowych liczba prac naruszających przepisy w strefach ochronnych kształtuje się poniżej 5% rocznie.
Lasy niepaostwowe a ochrona orlika grubodziobego • Skuteczna ochrona stanowisk lęgowych orlika grubodziobego w lasach prywatnych jest niezbędna dla zachowania krajowej populacji tego gatunku.
• Konieczne jest tu wdrożenie ochrony orlika grubodziobego na zasadach akceptowanych przez obydwie strony (organy ochrony przyrody – właściciele). Fot. S. Aftyka
Lasy niepaostwowe a ochrona orlika grubodziobego
Fot. K. Bartoszuk
• Proponowane, systemowe sposoby ochrony zagrożonych gatunków ptaków i ich siedlisk w lasach niepaostwowych:
• zakup gruntu (w przypadku zgody właściciela) • wymiana gruntów leśnych cennych przyrodniczo na inne, przedstawiające podobną wartośd gospodarczą • ograniczenia w użytkowaniu gruntów w zamian za rekompensaty finansowe dla właściciela, np. w ramach programu leśnośrodowiskowego
Program leśnośrodowiskowy • Dotąd brak skutecznych rozwiązań służących ochronie miejsc rozrodu orlika grubodziobego i innych strefowych gatunków ptaków w lasach prywatnych • W celu zmiany tej sytuacji postulujemy wprowadzenie programów leśnośrodowiskowych (np. w ramach systemu płatności dla obszarów Natura 2000 lub PROW) • Szczegółowe wymogi oraz zasady funkcjonowania programów leśno-środowiskowych służących ochronie rzadkich gatunków ptaków powinny zostać jeszcze wypracowane w gronie specjalistów, z udziałem przedstawicieli zrzeszeń reprezentujących właścicieli lasów niepaństwowych
Program leśnośrodowiskowy • Wstępnie można wskazad następujące propozycje dotyczące programów leśnośrodowiskowych: - realizacja w miejscach rozrodu orlika grubodziobego (priorytet), ewentualnie również innych gatunków strefowych (jeśli starczy środków finansowych) - kwalifikowanie do płatności działek leśnych własności niepaostwowej, które przebiegają w odległości do 200 m (do 500 m?) od gniazda - płatnośd w postaci ekwiwalentu pieniężnego rekompensującego wyłączenie z użytkowania prywatnego lasu w sąsiedztwie gniazda - roczna wysokośd ekwiwalentu równa średniej wysokości kosztów zakupu drewna opałowego zużywanego do ogrzewania przeciętnego budynku mieszkalnego w sezonie grzewczym (do powiązania z wielkością działki)
Program leśnośrodowiskowy - wymogi – wstrzymanie się od pozyskania drewna (także drzew wywróconych, złamanych, itp.) na cały czas udziału w programie oraz wstrzymanie się od penetracji działki corocznie w okresie lęgowym ptaków - korzyści przyrodnicze z realizacji programu: ochrona stanowisk zagrożonych gatunków ptaków w lasach niepaostwowych oraz ogólny wzrost walorów przyrodniczych ekosystemu (w tym zwiększenie ilości martwego drewna na działce) - kontrola realizacji zobowiązania – kontrola przestrzegania zakazu pozyskiwania drewna (corocznie lub co pół roku), ewentualnie ocena ilości martwego drewna w pierwszym i ostatnim roku udziału w programie leśnośrodowiskowym (wykonywana przez eksperta ornitologa lub doradcę leśnego) - szczególnie ważny problem - obawa o ewentualne negatywne skutki ujawnienia informacji o lokalizacji gniazda gatunku strefowego (w przypadkach gdy nie jest ono znane właścicielowi, a w jego okolicy nie są prowadzone prace)
Program leśnośrodowiskowy • Realizacja programu leśnośrodowiskowego może natrafid na szereg problemów w praktyce – dla ich zminimalizowania proponuje się stałą współpracę w okresie realizacji zobowiązania właściciela z uprawnionym ekspertem (ornitologiem lub leśnikiem), w tym nadzór ze strony eksperta
2. Ochrona i kształtowanie żerowisk (siedlisk otwartych)
Fot. M. Białek
Wybór miejsc lęgowych • Rozmieszczenie dwóch gatunków orlików w Dolinie Biebrzy nie jest przypadkowe • Orlik grubodzioby preferuje siedliska bagienne, nie przekształcone lub o niewielkim przekształceniu przez człowieka • Orlik krzykliwy preferuje użytkowany krajobraz rolniczy
Preferencje siedliskowe orlik贸w - og贸lnie
Preferencje siedliskowe orlików szczegółowo liczba ha tych siedlisk udział w % l.p. typ siedliska O. grubodzioby O. krzykliwy O. grubodzioby O. krzykliwy 1 grunty orne 25,42 50,23 5,1% 10,0% 2 łąki świeże 72,06 233,45 14,3% 46,6% 3 pastwiska 11,31 14,16 2,3% 2,8% 4 łąki wilgotne 14,34 7,14 2,9% 1,4% 5 turzycowiska łanowe 90,01 114,09 18,0% 22,8% 6 turzycowiska kępowe 47,79 0,00 9,6% 0,0% 7 turzycowiska łanowe zarastające 11,91 0,45 2,4% 0,1% 8 mozaika szuwarów i turzycowisk 54,22 3,22 10,8% 0,6% 9 szuwary właściwe 70,72 37,01 14,1% 7,4% 10 szuwary z drzewami 22,01 0,30 4,4% 0,1% 11 wilgotne zarośla 37,40 4,83 7,5% 1,0% 12 zadrzewienia 18,90 17,08 3,8% 3,4%
Użytkowanie siedlisk orlików SIEDLISKO
Orlik grubodzioby (n=80 płatów) Orlik krzyliwy (n=87 płatów) nieczęściowo koszone nieczęściowo koszone LICZBA PŁATÓW użytkowane koszone całkowicie n użytkowane koszone całkowicie n łąki suche 50% 0% 0% 4 100% 0% 0% 3 łąki świeże 21% 5% 74% 19 13% 5% 83% 40 łąki wilgotne 38% 0% 50% 8 100% 0% 0% 3 turzycowiska łanowe 63% 16% 21% 19 16% 16% 63% 19 turzycowiska kępowe 33% 67% 0% 3 0% 0% 0% 0 mozaika szuwarów i turzycowisk 67% 17% 17% 6 100% 0% 0% 1 szuwary właściwe 82% 12% 6% 17 100% 0% 0% 16 nieczęściowo koszone nieczęściowo koszone POWIERZCHNIA W HEKTARACH użytkowane koszone całkowicie n użytkowane koszone całkowicie n łąki suche 12% 0% 0% 4 100% 0% 0% 3 łąki świeże 14% 27% 58% 19 9% 1% 90% 40 łąki wilgotne 78% 0% 16% 8 100% 0% 0% 3 turzycowiska łanowe 52% 21% 26% 19 5% 22% 70% 19 turzycowiska kępowe 52% 48% 0% 3 0% 0% 0% 0 mozaika szuwarów i turzycowisk 47% 46% 7% 6 100% 0% 0% 1 szuwary właściwe 59% 33% 8% 17 100% 0% 0% 16
Jak użytkowad siedliska orlika grubodziobego? • Utrzymad obecny charakter otwarty jego żerowisk • Pozostawid okrajki łozy wokół lasów i luźne kępy (10-100 arów na 10 ha) zakrzaczeo i zadrzewieo, • Przywrócid otwarty charakter, w obszarach które uległy sukcesji zakrzaczeo i wysokich szuwarów trzcinowych, w ciągu ostatnich 20-30 lat • Ograniczyd zabiegi koszenia do minimum (raz na kilka lat), aby utrzymad otwarty charakter, ale nie zmieniad struktury siedlisk • Monitorowad efekty ekologiczne zabiegów rolniczych na bagnach, zwłaszcza wpływ na bazę żerową orlika (gryzonie, płazy, ptaki)
Wykorzystanie programów rolno-środowiskowych w ochronie orlika grubodziobego i przyrody ekosystemów bagiennych • Potrzebne indywidualne podejście do cennych przyrodniczo obszarów – pakiet na realizację Planów Zadao Ochronnych obszarów Natura 2000 („Płatności dla obszarów Natura 2000”) • Większa plastycznośd programu w stosunku do zaniechania zabiegów w sytuacji narażenia środowiska przyrodniczego na szkodę (np. okresowe podtopienie terenu) • Możliwośd użytkowania bagiennych gruntów w cyklach 45 letnich
• Szersze wykorzystanie wariantu 5.10 Użytek przyrodniczy - nie koniecznie jako typ siedliska, ale np. jako cenne fragmenty żerowisk orlika grubodziobego (i innych gatunków?) - możliwośd kwalifikowania gruntów do tego wariantu przez ekspertów ornitologów - ograniczenia w powierzchni wariantu wyrażone np. jako udział w powierzchni gruntów w programie (dotychczas 5 ha)
Strefy buforowe w BbPN
3. Zapewnienie właściwych stosunków wodnych Bagienne łąki biebrzańskie powinny pozostać łąkami bagiennymi: • Dostosowanie gospodarczego wykorzystania łąk do stosunków wodnych a nie odwrotnie • Renaturyzacja stosunków wodnych • Przeciwdziałanie osuszaniu łąk
Fot. P. Tałałaj
Zaniedbane urzÄ…dzenia melioracji wodnych
Poprawa stanu środowiska
Odtworzone urzÄ…dzenia melioracji wodnych
Pogorszenie stanu środowiska
Pogłębianie rzek
Pogorszenie stanu środowiska
Skójka gruboskorupowa (Unio crassus) • gatunek objęty Dyrektywą Siedliskową (załącznik II i IV); • w Polsce wpisany na listę gatunków ściśle chronionych i umieszczonego na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych z kategorią EN; • na liście IUCN gatunków globalnie zagrożonych.
Pogłębienie rzeki lub odbudowa zaniedbanych urządzenia melioracji wodnych = przedsięwzięcie mogącego znacząco oddziaływać na środowisko
Procedura określenia środowiskowych uwarunkowao zgody na realizację przedsięwzięcia; procedura dot. art. 4(7) RDW
Zgoda
Odmowa Natura 2000 i tereny o szczególnych wartościach przyrodniczych, w tym rzeki o „dobrym stanie wód” w rozumieniu RDW
Nadinterpretacja pojęcia „prace utrzymaniowe” Pominięcie procedury określenia środowiskowych uwarunkowań zgody na realizację przedsięwzięcia
Naruszenie Ustawy o ochronie przyrody: Art. 33 (naruszenie zakazu podejmowania działań mogących znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000)
Art. 56 (nie uzyskanie zezwolenia na odstępstwo od zakazów ochrony gatunkowej) Art. 118 (nie uzyskanie decyzji RDOŚ ws. warunków prowadzenia robót melioracyjnych na terenach o szczególnych wartościach przyrodniczych)
Obszary Natura 2000 „Błota Brudzewickie”
Zaskarżenie na mocy Ustawy o zapobieganiu i naprawie szkód w środowisku
Wnioski • Znacząca częśd prac hydrotechnicznych dotyczących „wód rolniczych” i szeroko rozumianych melioracji wodnych: – jest realizowana w sprzeczności z obowiązującym prawem krajowym – stanowi systemowe naruszenie Ramowej Dyrektywy Wodnej (zagrożenie osiągnięcia przez Polskę środowiskowych celów RDW wskutek systematycznego naruszania art. 4(7) RDW) – stanowi systemowe naruszenie dyrektywy EIA – stanowi zagrożenie dla osiągnięcia celów dyrektyw Siedliskowej i Ptasiej – wiąże się z nieracjonalnym wydatkowaniem środków publicznych, krajowych i pomocowych, na wielką skalę (rzędu setek milionów zł)
Pilna potrzeba wzmocnienia przestrzegania prawa!
Wnioski – cd. • Potrzeba opracowania nowoczesnego „Narodowego programu Gospodarowania Woda na Terenach Rolniczych zamiast „Narodowego Programu Odnowy Melioracji i Rozwoju retencji” w pełni uwzględniającego: – potrzeby ochrony przyrody (zwłaszcza ekosystemów wodnych i zależnych od wody) – usługi ekosystemowe (w tym przeciwdziałanie powodziom poprzez zwiększanie retencji dolinowej i glebowej) – rzetelne kompensaty finansowe dla rolników gospodarujących na obszarach przyrodniczo cennych (np. bagienne i podsiąkające łaki)
Wnioski – cd. • Wdrożenie Wspólnej Polityki Rolnej gwarantującej rolnikom rzetelne rekompensowanie poniesionych kosztów i utraconych dochodów w wyniku stosowania sposobów gospodarowania wspierających wdrażanie Dyrektyw Siedliskowej, Ptasiej, Ramowej Wodnej (i Dyrektywy Powodziowej): – 5% „środków ruchomych” powinno pozostad w filarze II zamiast przejśd do filara I – „Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania” powinny byd rzetelnie wyznaczone (nie za duże!) – Kluczowe dla zachowania/ osiągnięcia dobrego stanu wód tereny rolnicze powinny byd włączone w Plany Gospodarowania Wodami w Dorzeczach – PROW na lata 2014-20 powinien zawierad również atrakcyjny finansowo „pakiet wodny” - OCHRONA PRZYRODY I WODY MUSI SIĘ OPŁACAC!!!
PODSUMOWANIE • Dla właściwej ochrony drzewostanów lęgowych orlika grubodziobego niezbędne jest wdrożenie skutecznych mechanizmów mających na celu ich ochronę na terenie lasów niepaostwowych – proponujemy tu wprowadzenie programu leśnośrodowiskowego • Gospodarowanie na obszarach otwartych Biebrzaoskich Bagien, a zwłaszcza w siedliskach orlika grubodziobego wymaga znacznej ekstensyfikacji i indywidualnego podejścia • Obecne pakiety „ptasie” często nie polepszają biotopów żerowiskowych orlika grubodziobego, istnieje potrzeba wypracowania lepszych rozwiązao • Dla skutecznej ochrony orlika grubodziobego niezbędne jest rozwiązanie problemu osuszania doliny Biebrzy wskutek niewłaściwie planowanych i realizowanych przedsięwzięd z zakresu melioracji wodnych.
Dziękujemy za uwagę!
Fot. A. Kasprzak