Energia Elektryczna - listopad 2018

PRZESYŁ

Elektryczna

11/2018

DYSTRYBUCJA

ISSN 1897-3833 Biuletyn Branżowy

KLIENT

Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej Rynek i regulacje

Technika i technologie

Wydarzenia w branży

Wnioski z przeszłości, cele na przyszłość

Wybrano

Rozmowa z Robertem Zasiną

magazyny energii

zarząd PTPiREE

Rosną

Dlaczego rynek energetyczny musi się zmienić W dobie Cyfrowej Tramsformacji życia prywatnego i biznesu istnieje kategoria problemów w energetyce, których nie da się rozwiązać bez wiodącej roli informatyki i nowoczesnych technologii.

Trzy niezwylke silne trendy kształtują nowe oblicza firm w naszych czasach.

Internet Rzeczy, dzięki któremu dotychczas nieme urządzenia mogą przemówić dostarczając systemom informacji na swój temat, Przetwarzanie w Chmurze, które usunęło wszelkie ograniczenia mocy obliczeniowej i dało ogromne możliwości analizy gromadzonych danych oraz Sztuczna Inteligencja, dzięki której dane z martwych liczb stają się użytecznymi z biznesowego punktu widzenia informacjami i stwarzają organizacjom niespotykane dotąd możliwości do rozwoju i wzrostu.

Energetyka jest jedną z gałęzi przemysłu, które z ogromną dynamiką muszą już sięgnąć po nowe technologie by zmienić swój biznes. Światy OT i IT nigdy nie były tak blisko i nie oddziaływały na siebie z taką siłą.

Historycznie energia elektryczna była i jest produkowana centralnie i dystrybuowana w celu zaspokojenia popytu klientów końcowych.

Ten jednokierunkowy przepływ energii odejdzie niebawem w niepamięć w obliczu regulacji, zmiany znaczenia odnawialnych źródeł energii, nowych oczekiwań klientów. Łatwo przewidywanle tradycyjne wytwarzanie energii jest zastępowane przez zależne od sił natury OZE, spadające ceny technologii fotowoltaicznych pozwalają na coraz powszechniejsze przemiany klientów w prosumerów. Te zmiany stanowią wyzwanie dla zachowania stabilności popytu i podaży i wymagają ogromnych inwestycji, aby utrzymać równowagę i niezawodność dystrybucji.

Po stronie konsumenta, pojawiają się nowe typy obciążeń – samochody elektryczne, klimatyzatory domowe, które nie odpowiadają standardom starzejących się sieci dystrybucyjnych.

Azure Dynamics 365 Microsoft 365 Hololens Surface

Z drugiej strony zasoby podłączone do sieci mogą stanowić źródło elastyczności (flexibility) możliwej do wykorzystania przez operatora o ile klient zgodzi się na ograniczenie zużycia na żądanie (mechanizmy DSR/DSM). w wymagające aktywa związane z dystrybucją wyzwań sieciowych, połączone zasoby mogą również stanowić źródło elastyczności, jeśli chcą zmienić swoje zużycie w razie potrzeby.

Dla operatorów sieci elastyczność jest atrakcyjną alternatywą dla kosztownych inwestycji w infrastrukturę. Prywatne domy, budynki i przestrzenie komercyjne, pojazdy elektryczne i lokalna produkcja energii są przykładami potencjalnych źródeł elastyczności. W naturalny sposób oczekuje się nowych sposobów wymiany takiej elastyczności między kupującym a sprzedawcą – tworzy się nowy rynek – flexibilities market. Dwukierunkowy przepływ energii, ciągłe sprzężenia zwrotne i zmieniająca się rola klienta, to nowa era branży energetycznej.

Te wyzwania stoją u źródeł koncepcji Energetycznego Rynku Przyszłości, którą Microsoft opracował wraz z Partnerami branżowym i ekspertami rynku. Wraz z ponad 20-stoma firmami dostarcza rozwiązania, które pozwalają firmom energetycznym zamienić sztywne procesy w zwinne przepływy biznesowe, a dane przekuć na wymierne korzyści. Poprzez cały łańcuch wartości: od wytwarzania, poprzez transmisję, dystrybucję po sprzedaż detaliczną i hurtową, pomagamy osiągać cele cyfrowej transformacji.

Autorzy: Jarosław Zarychta Country Industry Lead Manufacturing & Resources Konrad Napieralski Director Industry Solutions, Power & Utilities

2

W NUMERZE

Biuletyn Branżowy „Energia Elektryczna” – miesięcznik Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej Redaguje zespół: Wojciech Tabiś (redaktor naczelny), Małgorzata Władczyk (zastępca redaktora naczelnego), Sebastian Brzozowski, Mirosław Derengowski, Olga Fasiecka, Wojciech Kozubiński, Lucyna Mazurek, Stanisława Teszner, Katarzyna Zalewska-Wojtuś.

Adres redakcji: ul. Wołyńska 22, 60-637 Poznań, tel. 61 84-60-200, faks 61 84-60-209, www.e-elektryczna.pl Wydawca: Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej, ul. Wołyńska 22, 60-637 Poznań, tel. 61 84-60-200, faks 61 84-60-209, e-mail: ptpiree@ptpiree.pl, www.ptpiree.pl ISSN 1897-3833 Opracowanie graficzne, skład, łamanie i druk: Media i Rynek, ul. K. Pułaskiego 41, 62-800 Kalisz Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.

Redakcja nie zwraca nadesłanych materiałów oraz zastrzega sobie prawo skracania i adiustacji tekstów oraz zmianę ich tytułów.

Nakład: 1000 egzemplarzy Data zamknięcia numeru: 14 listopada 2018 r.

4

INFORMACJE ZE SPÓŁEK

ROZMOWA MIESIĄCA

6

Wnioski z przeszłości, cele na przyszłość

RYNEK I REGULACJE

12 Rosną magazyny energii 14 RAPORT Z DZIAŁAŃ LEGISLACYJNYCH 16 PARAGRAF W SIECI

TECHNIKA I TECHNOLOGIE

19 Polski przemysł liderem

proekologicznych przemian?

WYDARZENIA

20 Wybrano zarząd PTPiREE 22 Elektroenergetyczne linie

napowietrzne i kablowe niskich i średnich napięć

24 Wydarzenia w branży 30 FELIETON DYSTRYBUCJA

PRZESYŁ

Elektryczna

11/2018

KLIENT

ISSN 1897-3833 Biuletyn Branżowy

Bieżące wydanie „Energii Elektrycznej” ukazuje się bezpośrednio po XXX Zgromadzeniu Krajowym PTPiREE, które wybrało Zarząd na kolejną pięcioletnią kadencję. Tak istotne, w życiu naszego stowarzyszenia wydarzenie, w sposób oczywisty inspiruje do podsumowań efektów pracy ostatnich lat, jak również skłania do podjęcia szerszej analizy roli naszej organizacji w dynamicznie zmieniającym się rynku energii elektrycznej. Refleksja nad tym, co udało się osiągnąć i strategiczne spojrzenie w przyszłość wyznaczają ramy listopadowej Rozmowy miesiąca. Naszym gościem, a w zasadzie współgospodarzem, jest Prezes PTPiREE Robert Zasina. Pozostając na czele Zarządu, który będzie pracował w niezmienionym składzie, rozmówca dokonuje syntezy najistotniejszych osiągnięć i wyzwań, przed którymi stoi nasze Towarzystwo. Zgodnie z decyzją Zgromadzenia Krajowego, kluczowymi zagadnieniami na najbliższe lata będą intensywne działania w obszarach: taryfowym, regulacji prawnych, infrastruktury sieciowej dystrybucji i infrastruktury rynku energii, zarządzania systemem oraz łączności. Kierunki te wynikają z nowych wyzwań, przed którymi stoi elektroenergetyka, ale również z dotychczasowych doświadczeń branży. Wśród tych ostatnich wymieć można choćby wprowadzenie nowego modelu regulacji jakościowej, doświadczenia w zakresie inteligentnego opomiarowania, czy też zmiana kierunków budowy centralnego sytemu wymiany informacji. Na bazie dotychczasowych doświadczeń formułowane są priorytety na przyszłość.

Wśród nich głównym jest klient i poprawa jakości usług świadczonych przez operatorów. Dla powodzenia realizacji celów strategicznych i sukcesu działań operacyjnych niezbędna jest ścisła współpraca operatorów systemów dystrybucyjnych i operatora systemu przesyłowego.

PTPiREE, będące platformą dialogu i wypracowywania wspólnych stanowisk, zapewnia spójny przekaz co do kierunków działań operatorów elektroenergetycznych, a także współpracy z branżowymi stowarzyszeniami sektora energii elektrycznej. Takie podejście świadczy o odpowiedzialności i dojrzałości naszej branży i jest wartością dodaną, uznaną przez środowisko, również spoza sektora energii.

Uzupełnieniem wywiadu z prezesem Robertem Zasiną jest relacja z XXX Zgromadzenia Krajowego PTPiREE, którą zamieszczamy w dziale Wydarzenia. Ważnym punktem tego wydarzenia była uroczystość „ Energetyka w 100-leciu Niepodległej Polski”. Rocznicową uroczystość niepodległościową powiązaliśmy z prezentacją rozwoju energetyki w minionym 100-leciu.

Nawiązanie do tej prezentacji znalazło miejsce na naszych łamach. Tam też znajdą Państwo sylwetki nagrodzonych i wyróżnionych podczas uroczystości pracowników. Wszystkim serdecznie gratulujemy!

Bieżące wydanie „EE” ukazuje się w przededniu konferencji SIwE’18. Wiemy, że to prestiżowe wydarzenie organizowane przez nasze Towarzystwo co roku gromadzi liczne grono wysokiej klasy specjalistów. Nie inaczej będzie i tym razem. Mamy nadzieję, że zaprezentowane podczas wykładów i wystawy rozwiązania, będą istotnym wsparciem dla systemów elektroenergetycznych oraz przyczynią się do realizacji celów nakreślonych podczas XXX Zgromadzenia Krajowego.

Zapraszam do lektury!

Wojciech Tabiś

Spis treści

Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej Rynek i regulacje

Zdjęcie: PTPiREE

Zdjęcie: Katarzyna Piwecka

Szanowni Państwo

Technika i technologie

Wydarzenia w branży

Wnioski z przeszłości, cele na przyszłość

Wybrano

Rozmowa z Robertem Zasiną

magazyny energii

zarząd PTPiREE

Rosną

Od lewej Górny rząd: Andrzej Kojro, Marek Kasicki, Wojciech Lutek, Jerzy Topolski, Tomasz Sikorski Dolny rząd: Robert Zasina (prezes), Piotr Dorawa, Marek Szymankiewicz, Jan Frania, Robert Stelmaszczyk

listopad 2018 ENERGIA elektryczna l

3

INFORMACJE ZE SPÓŁEK

»»Enea

Wsparcie dla uczniów z Sulęcina

Zespół Szkół Licealnych i Zawodowych im. Unii Europejskiej w Sulęcinie to dziewiąta placówka oświatowa, z którą w tym roku Grupa Enea nawiązała współpracę patronacką.

Dzięki umowie, którą uroczyście podpisano 5 listopada, Enea będzie miała udział w rozwijaniu programów nauczania oraz zorganizuje praktyki, spotkania, warsztaty z fachowcami i wycieczki dydaktyczne. W planach są również konkursy dla uczniów oraz wdrożenie programu stypendialnego dla najlepszych, a także szkolenia dla nauczycieli przedmiotów branżowych w zakresie nowych technologii oraz rozwoju kompetencji.

Wsparcie szkolnictwa branżowego jest sposobem na zapewnienie ciągłości zatrudnienia pracowników na stanowiskach produkcyjnych i elektromonterskich oraz niwelowania ryzyka pojawienia się tzw. luki pokoleniowej. Enea poszukuje wykwalifikowanych specjalistów, a takich zapewnić mogą szkoły, które przygotowują do zawodu przyszłych energetyków.

Opracowany przez spółkę model współpracy ze szkołami kształcącymi jej potencjalnych pracowników stwarza możliwość rozwoju nie tylko tym placówkom, ale i jej uczniom. Program daje młodym ludziom możliwość bardzo wczesnego poznania pracodawcy, dzięki czemu już na poziomie szkoły średniej zdobywają

swoje pierwsze zawodowe umiejętności pod okiem fachowców z branży.

Zespół Szkół w Sulęcinie jest najstarszą placówką oświatowo-wychowawczą o charakterze zawodowym w powiecie. Działa od ponad 70 lat. Kształci m.in. techników: mechatroników, elektryków, informatyków oraz elektromechaników i elektryków.

Grupa Enea współpracuje z jednostkami edukacyjnymi od 2016 roku. Osiem szkół z terenu jej działania, m.in. z Białegostoku, Bydgoszczy, Gorzowa Wielkopolskiego, Poznania i Szczecina, otrzymało wsparcie finansowe oraz rzeczowe w postaci sprzętu do wykorzystania podczas zajęć praktycznych. Około tysiąca uczniów odbyło praktyki w spółkach Grupy Enea. Młodzi ludzie brali udział w wycieczkach edukacyjnych, zwiedzając obiekty infrastrukturalne Enei, m.in.: poligon szkoleniowy w Łagowie, Centralną Dyspozycję Mocy oraz elektrownie w Kozienicach i Połańcu. Dodatkowo, w ramach aktywnego wspierania szkolnictwa zawodowego oraz poszukiwania przyszłych kadr, grupa bierze udział w wydarzeniach organizowanych przez szkoły i uczelnie wyższe, m.in. w targach edukacyjnych oraz pracy i praktyk. Do końca tego roku Enea patronatem objęła 14 szkół branżowych i technicznych z terenu działania grupy. n

»»Energa-Operator

Gdański oddział Energi-Operator rozpoczął cykl szkoleń strażaków. Akcję zorganizowano w ramach współpracy energetyków ze służbami bhp i ppoż.

Zaproszenia skierowano do Państwowej Straży Pożarnej i OSP z województwa pomorskiego.

Zajęcia prowadzone są przez ekspertów Regionalnej Dyspozycji Mocy w Gdańsku i odbywają się na poligonie w Bąkowie.

Ich tematyka pozwala poznać zagrożenia w sytuacji pojawienia się pożaru w pobliżu urządzeń elektroenergetycznych lub ich awarii, a także w przypadkach nietypowych, jak podtopienia czynnych obiektów energetycznych czy skutki huraganów z sierpnia 2017 roku. Uczestnicy uczą się również, jak szybko i precyzyjnie rozpoznać typ sieci, co przyczyni się do sprawniejszej współpracy z energetykami. Przekazana wiedza w znaczący sposób poprawi bezpieczeństwo strażaków w czasie ich pracy oraz ograniczy sytuacje niebezpieczne dla osób postronnych i poszkodowanych. Prowadzenie szkoleń 4

l ENERGIA elektryczna listopad 2018

Zdjęcie: Energa-Operator

Szkolenia strażaków

Ze szkoleń skorzysta 250 strażaków

na poligonie w Bąkowie pozwala zestawić teorię z praktyką w bezpośrednim otoczeniu urządzeń elektroenergetycznych.

Spółka akcję szkoleniową rozpisała

na 10 spotkań, które prowadzone są od października. Docelowo skorzysta z nich 250 strażaków. n

INFORMACJE ZE SPÓŁEK

»»PSE

Polskie Sieci Elektroenergetyczne otrzymały nagrodę Nowy Impuls „Efektywna energia” 2018 za programy DSR: gwarantowany i bieżący. Są one jednym ze środków zaradczych, którymi dysponuje operator systemu przesyłowego, służącymi do bilansowania pracy krajowego systemu elektroenergetycznego (KSE).

Nagrody Nowe Impulsy to wyróżnienia przyznawane osobom, firmom, instytucjom, ale także zjawiskom, projektom i konkretnym rozwiązaniom technicznym, które wyznaczają kierunki rozwoju i zmieniają na lepsze polską energetykę. W tym roku jury nagrodziło technologie, instalacje i systemy umożliwiające lepsze zarządzanie zużyciem energii, usprawniające dystrybucję i przesył, służące stabilności dostaw i bezpieczeństwu, wspierające mechanizmy rynku energii.

Kapituła konkursu złożona z kolegium redakcyjnego magazynu ,,Nowy Przemysł'' i portalu wnp.pl oraz ekspertów i autorytetów polskiej energetyki, doceniła programy DSR jako efektywne narzędzie poprawy bezpieczeństwa KSE. Nagroda ta to duże

Zdjęcie: PSE

Nowe impulsy

Zdobywcy nagrody Nowy Impuls „Efektywna energia” 2018 za programy DSR

wyróżnienie dla kilkudziesięcioosobowego, interdyscyplinarnego zespołu ekspertów działających w obszarze energetyki, prawa, biznesu, informatyki oraz badań naukowych, odpowiedzialnych za opracowanie, wdrożenie i realizację programów DSR. Spółka regularnie organizuje otwarte spotkania, na których przedstawia szczegóły programów DSR oraz odpowiada na wszelkie pytania, a także chętnie przysłuchuje się nowym

»»Tauron

„Alchemia światła” na 100-lecie odzyskania niepodległości

,,Alchemia światła'' to autorski program Tauron Dystrybucja, który zaprezentowano na dziedzińcu arkadowym Zamku Królewskiego na Wawelu. Tematem przewodnim była podróż przez tysiąclecia istnienia Polski w drodze ku wolności.

To spektakularne widowisko zorganizowano w ramach obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości i zbiegło się ze świętowaniem przez Grupę Tauron Dnia Energetyka. Oprócz przedstawicieli Grupy Tauron, w obchodach branżowego święta udział wzięli: klienci, partnerzy społeczni oraz przedstawiciele administracji rządowej. Wśród gości pojawili się: sekretarz stanu w Ministerstwie Energii Grzegorz Tobiszowski, senator Marek Pęk oraz wojewoda małopolski Piotr Ćwik. Łącznie w ciągu dwóch dni w wydarzeniu wzięło udział ponad 2,5 tys. osób.

Podczas obchodów Dnia Energetyka Grupy Tauron nie zabrakło słów podziękowania dla pracowników, których służba przyczynia się do zapewnienia nieprzerwanych dostaw energii oraz podnoszenia komfortu energetycznego klientów grupy. n

pomysłom. Takie działania przynoszą wymierne rezultaty. Liczba podmiotów w obydwu programach DSR cały czas wzrasta. W pierwszej edycji PSE zakontraktowały na sezon 2017/2018 od 200 do 300 MW mocy redukcji, a w kolejnej, na sezon 2018/2019, udało się te wartości niemalże podwoić do poziomu około 500 MW (szczytowo nawet do ponad 600 MW). Taki wolumen pozwala zastąpić średniej wielkości blok wytwórczy. n

»»PGE Dystrybucja

Topowy pracodawca Władze samorządowe województw: lubelskiego, podlaskiego, podkarpackiego, warmińsko-mazurskiego i świętokrzyskiego, przedstawiciele organizacji realizujących politykę gospodarczą poprzez pozyskiwanie inwestorów i rozwój przedsiębiorczości oraz internauci wybrali nominowanych i zwycięzców w tegorocznym konkursie TOP Pracodawca Polski Wschodniej. Wśród tegorocznych laureatów znalazły się firmy nowocześnie zarządzane, stawiające na innowacyjność oraz znaczące w swoich branżach. Zwycięstwo w plebiscycie przypadło PGE Dystrybucja.

Spółka otrzymała nagrodę podczas V Wschodniego Kongresu Gospodarczego w Białymstoku. Jury konkursu doceniło PGE Dystrybucja za współpracę naukowo-techniczną z uczelniami wyższymi, wspieranie kształcenia zawodowego oraz wiele inicjatyw z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu.

Celem konkursu jest wskazywanie i nagradzanie pozytywnych trendów zachodzących na rynku pracy oraz wyłonienie pracodawców, którzy znacząco wpływają na rozwój gospodarczy regionu oraz odgrywają ważną rolę na rynku pracy. n

Informacje ze spółek opracowała Marzanna Kierzkowska

listopad 2018 ENERGIA elektryczna l

5

ROZMOWA MIESIĄCA

Wnioski z przeszłości, cele na przyszłość Wywiad z Robertem Zasiną, prezesem Zarządu Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej.

»»

W imieniu Czytelników „Energii Elektrycznej” i zespołu redakcyjnego przekazujemy serdeczne gratulacje z powodu ponownego objęcia funkcji prezesa PTPiREE. Należy zaznaczyć również, że skład Zarządu pozostał po wyborach niezmieniony.

Czy nowa kadencja będzie kontynuacją poprzedniej? Co stanowi priorytet w działalności operatorów, a tym samym, na czym powinny się skupić działania Towarzystwa?

Serdecznie dziękuję. Jest to dla mnie wielki zaszczyt móc reprezentować największych krajowych operatorów systemu dystrybucyjnego i operatora systemu przesyłowego, koordynować wypracowanie wspólnych stanowisk, celów i sposoby ich realizacji, tak aby operatorzy systemów elektroenergetycznych mogli sprostać wyzwaniom, jakie niosą nowe regulacje krajowe i unijne, ale w szczególności – moim zdaniem uzasadnionym – oczekiwaniom naszych klientów znaczącej poprawy jakości świadczonych usług. To zadanie nie tylko dla prezesa PTPiREE, ale wspólne dla całego Zarządu Towarzystwa i wielu osób wspierających nas swoją wiedzą i doświadczeniem. Otrzymaliśmy mandat kontynuacji pracy w kolejnej kadencji, za co bardzo dziękujemy i deklarujemy duże zaangażowanie, aby nie zawieść pokładanego w nas zaufania. Kierunki działań na VII kadencję zostały określone przez XXX Zgromadzenie Krajowe w kluczowych obszarach: taryfowym, regulacji prawnych, infrastruktury sieciowej, dystrybucji i infrastruktury rynku energii, zarządzania systemem oraz łączności. Zagadnienia, którymi będziemy się zajmować wynikają z nowych kierunków rozwoju modelu funkcjonowania elektroenergetyki w Polsce, ale są też efektem wniosków z niektórych zdarzeń, jakie wystąpiły w ostatnich latach 6 l ENERGIA elektryczna listopad 2018

i w jaki sposób branża sobie z nimi poradziła. Warto przypomnieć o wprowadzeniu od 2016 roku modelu regulacji jakościowej i jego wpływu na funkcjonowanie operatorów dystrybucyjnych, zwłaszcza w kontekście rozliczenia z realizacji celów za 2017 rok, w którym nasi klienci szczególnie odczuli skutek rozległych awarii sieci elektroenergetycznych w wyniku złych warunków atmosferycznych i działania żywiołu, a tysiące pracowników elektroenergetyki z pełnym

Bezdyskusyjnym priorytetem naszych działań powinien być klient i poprawa jakości świadczonych usług przez operatorów.

Należy przy tym pamiętać, że klient to odbiorca, sprzedawca, koordynator klastra, prosument czy inny użytkownik systemu elektroenergetycznego i oczywiście Prezes URE. zaangażowaniem i poświęceniem przywracało dostawy energii elektrycznej. Pamiętamy drugą połowę 2016 roku i wprowadzenie ograniczeń w poborze energii elektrycznej oraz że nadal trwa proces rozliczenia skuteczności działań operatorów systemu, ale i samych odbiorców energii, przez Prezesa URE. Także brak zdecydowanych działań w obszarze inteligentnego opomiarowania, jak również wstrzymanie

budowy centralnego systemu wymiany informacji nie wsparło rozwoju rynku energii w Polsce. Oczywiście, możemy wskazać dużo działań pozytywnych. Operatorzy podejmują wiele inicjatyw i poczynań poprawiających efektywność kosztową oraz unowocześniających majątek i pracę systemów dystrybucyjnych i przesyłowego.

Jednak dla określenia celów na przyszłość niezmiernie ważna jest analiza i wyciąganie wniosków z przeszłości.

Dlatego bezdyskusyjnym priorytetem naszych działań powinien być klient i poprawa jakości świadczonych usług przez operatorów. Należy przy tym pamiętać, że klient to odbiorca, sprzedawca, koordynator klastra, prosument czy inny użytkownik systemu elektroenergetycznego i oczywiście Prezes URE, który między innymi ma za zadanie równoważyć interesy klientów i operatorów systemu elektroenergetycznego. Dlatego istotnym elementem będą działania ukierunkowane na poszukiwanie rozwiązań pozwalających na znaczące obniżenie czasu, jak i częstości przerw w zasilaniu energią elektryczną oraz poprawiające bieżącą obsługę klientów, w tym umożliwiające im świadome zarządzanie swoim zapotrzebowaniem na energię elektryczną. Jednak nie będzie to możliwe bez dobrych podstaw prawnych i odpowiadającego potrzebom modelu finansowania, opartego nie tylko na taryfie, ale również z wykorzystaniem wsparcia zewnętrznego różnych instytucji finansowych czy programów dotacyjnych. Dlatego niewątpliwie istotnym tematem najbliższych miesięcy jest kwestia ewaluacji modelu regulacji jakościowej, monitorowanie oraz opiniowanie zmian w prawie dotyczącej działalności przedsiębiorstw energetycznych, zarówno w Polsce, jak i w Unii Europejskiej. Będziemy brać aktywny udział w wypracowaniu

ROZMOWA MIESIĄCA wytycznych i decyzji związanych z wprowadzaniem nowych, często innowacyjnych technologii przy modernizacji oraz budowie nowej infrastruktury sieciowej.

W polu naszego zainteresowania są obszary zarządzania systemem, łączności oraz ewaluacji modelu rynku energii.

PTPiREE ma aspiracje i ambicje nadal aktywnie uczestniczyć w wielu z nich.

»»

Główne obszary działań PTPiREE: proces taryfowania regulacje prawne infrastruktura sieciowa dystrybucja i infrastruktura rynku energii Zdjęcie: Tauron Dystrybucja

Mówiąc o regulacjach prawnych, nie sposób nie wskazać celu nadrzędnego, który im przyświeca, tj. zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego, czyli ciągłych dostaw energii elektrycznej dla odbiorców.

Dla operatorów oznacza to konsekwentne inwestycje w rozwój sieci...

W obszarze infrastruktury sieciowej kierunek podejmowanych przedsięwzięć jest zdeterminowany przede wszystkim przez oczekiwania klientów znaczącej poprawy pewności zasilania, ale również przez zmianę otoczenia elektroenergetycznego, powstawanie nowych podmiotów na rynku, takich jak np. klastry energii, znaczący przyrost źródeł rozproszonych na sieci średniego i niskiego napięcia oraz pojawiających się najnowszych technologii związanych z rozwojem elektromobilności i wpływu na sieć infrastruktury ładowania pojazdów elektrycznych czy magazynowania energii. Zapewnienie bezpieczeństwa dostaw energii na właściwym, oczekiwanym poziomie, obliguje operatorów do rozbudowy infrastruktury energetycznej. Główne działania są ukierunkowane na obszary technologii budowy sieci i jej topologii, automatyzacji i łączności oraz opomiarowania, ale również w priorytetyzacji tych zadań. Niestety sposób i jakość świadczonych usług wybiórczo obrazują występujące rozległe uszkodzenia sieci dystrybucyjnych podczas anomalii pogodowych. Potrzebne jest zatem uruchomienie na większą skalę przedsięwzięć całkiem nowych lub stosowanych w niewielkich rozmiarach, które zdecydowanie i znacząco poprawiają tę sytuację. Dlatego w ramach rozbudowy i modernizacji infrastruktury elektroenergetycznej przedstawiliśmy Ministerstwu Energii projekt „Krajowego plan automatyzacji sieci elektroenergetycznej oraz zmiany struktury sieci z technologii linii napowietrznych na kablowe”. Projekt, którego inicjatorem jest resort energii, wpisuje się w już podjęte działania związane z kablowaniem i automatyzacją sieci SN i nn przez OSD. W przypadku przerw planowanych, OSD

zarządzanie systemem elektroenergetycznym łączność Robert Zasina, prezes PTPiREE listopad 2018 ENERGIA elektryczna l

7

ROZMOWA MIESIĄCA osiągnęli duży postęp. Poprzez między innymi zmiany w organizacji pracy, wprowadzanie technologii prac pod napięciem, udało się poprawić wskaźniki SAIDI i SAIFI w ostatnich pięciu latach o odpowiednio 55 i 42 proc. W przypadku przerw nieplanowanych, w sytuacji działania żywiołu, mamy jeszcze wiele do zrobienia. Dlatego znaczącą poprawę odporności sieci na różnego rodzaju klęski żywiołowe zapewni jej kablowanie, w szczególności sieci średniego napięcia. Oczywiście, z uwagi na wysokie koszty, proces ten będzie wieloletni. Dlatego powinniśmy rozpocząć od linii prowadzonych w obszarach zadrzewionych i tych z dużą awaryjnością. Tej inicjatywie musi towarzyszyć rozwój automatyzacji sieci. Automatyzacja to między innymi instalacja w odpowiednim zagęszczeniu na sieci rozłączników radiowych, współpraca ze sobą autonomicznych zabezpieczeń cyfrowych i wskaźników prądów zwarciowych czy w końcu dedykowana elektroenergetyce łączność cyfrowa, bez której, jak pokazała rzeczywistość pracy służb ruchowych podczas usuwania awarii masowych, nie ma co marzyć o skróceniu przerw w zasilaniu w energię elektryczną czy wręcz bezpiecznej pracy elektromonterów na sieci.

Jesteśmy w początkowej fazie rozwoju elektromobilności. Istnieje wiele obaw, czy sieci dystrybucyjne są dostosowane do nowych wyzwań, w jak szybkim tempie spełnią oczekiwania rynku. Dlatego PTPiREE jest i będzie aktywne przy tworzeniu regulacji prawnych w tym zakresie.

Prowadzimy akcje edukacyjne i z wyprzedzeniem, wspólnie z przyszłymi właścicielami infrastruktury ładowania pojazdów, oceniamy możliwości i zakres wymaganych prac inwestycyjnych na sieci dystrybucyjnej dla wskazanej przez inwestorów lokalizacji. Rozwój sieci dystrybucyjnej idzie w kierunku budowy sieci inteligentnej, w pełni opomiarowanej, przekazującej odpowiednie sygnały i bodźce nie tylko do służb nadzorujących pracę sieci, ale również do jej użytkowników. Dlatego pojawienie się projektów przepisów proponujących wdrożenie inteligentnego opomiarowania czy też budowy centralnej hurtowni danych pomiarowy uważam za poczynania idące w dobrym kierunku.

PTPiREE, z uwagi na zdobyte doświadczenia OSD w zrealizowanych projektach pilotażowych inteligentnego opomiarowani czy opracowaniu dokumentacji procesowej dla centralnego systemu wymiany informacji, będzie służyło wsparciem 8 l ENERGIA elektryczna listopad 2018

w budowie zaproponowanego przez Ministerstwo Energii modelu rynku energii w Polsce.

Na obecnym etapie trudno powiedzieć, w jakim tempie i w jaki sposób na kierunki działań inwestycyjnych i sposób zarządzania siecią będzie miał wpływ rozwój magazynów energii oraz aktywność klastrów energii. W mojej opinii, OSD powinni się przygotować, w czym będzie ich wspierać PTPiREE, do lokalnego bilansowania

Jesteśmy w początkowej fazie rozwoju elektromobilności.

Istnieje wiele obaw, czy sieci dystrybucyjne są dostosowane do nowych wyzwań, w jak szybkim tempie spełnią oczekiwania rynku.

Rozwój sieci dystrybucyjnej idzie w kierunku budowy sieci inteligentnej, w pełni opomiarowanej, przekazującej odpowiednie sygnały i bodźce nie tylko do służb nadzorujących pracę sieci, ale również do jej użytkowników.

Dlatego pojawienie się projektów przepisów proponujących wdrożenie inteligentnego opomiarowania czy też budowy centralnej hurtowni danych pomiarowy uważam za poczynania idące w dobrym kierunku.

energii i możliwości świadczenia usług systemowych bezpośrednio dla operatora systemu dystrybucyjnego przez podmioty przyłączone do sieci dystrybucyjnej, takie jak: prosumenci, klastry czy uczestnicy programów DSR w ramach rynku mocy.

Widzę tu nową rolę i funkcję dla OSD, jakie mogą się wykreować w nowym modelu rynku energii.

»»

W rozmowie, którą przeprowadziliśmy z Panem Prezesem na łamach naszego czasopisma przed rokiem, podkreślił Pan, że rolą Prezesa PTPiREE jest integracja opinii operatorów i reprezentowanie wspólnego stanowiska na zewnątrz.

Jakie wspólne działania będą prowadzone przez operatorów w najbliższym czasie?

Niezmiernie ważny i, według mojej wiedzy, pozytywnie odbierany przez otoczenie zewnętrzne jest spójny przekaz, co do stawianych celów i kierunków działań podejmowanych przez największych polskich operatorów systemów dystrybucyjnych elektroenergetycznych. W ramach zespołów roboczych przy PTPiREE, składających się z przedstawicieli poszczególnych OSD, tworzymy stanowiska i opinie do nowych regulacji prawnych, ale również opracowujemy wytyczne i instrukcje z różnych obszarów funkcjonowania operatorów, które następnie są wprowadzane jako obowiązujące u każdego OSD. Taki sposób działania jest potrzebny nie tylko dla jasności naszego wspólnego stanowiska kierowanego do autorów danego projektu regulacji prawnej. Na rynku funkcjonuje wielu klientów, których firmy lub obiekty są obsługiwane nie tylko w różnych lokalizacjach danego OSD, ale również są rozproszone po Polsce i przyłączone do sieci dystrybucyjnej różnych operatorów. Wówczas nie dziwi oczekiwanie ze strony klienta świadczenia usług dystrybucyjnych na tym samym poziomie jakości, jednolitych zasadach i zbliżonych procedurach i wymaganiach. Dlatego integracja OSD poprzez PTPiREE ma szczególną rolę i znaczenie dla właściwej i pozytywnej oceny funkcjonowania polskich operatorów systemów dystrybucyjnych przez użytkowników krajowego systemu elektroenergetycznego, jak również administrację państwową. Przykładem takich działań w ostatnim czasie mogą być wypracowane propozycje do ustawy zmieniającej Prawo energetyczne, związane między innymi z powołaniem Operatora Informacji Pomiarowych, czy też zasad sprzedaży

ROZMOWA MIESIĄCA rezerwowej w przypadku utraty przez odbiorcę sprzedawcy energii. Pracujemy nad wdrożeniem nowych zasad i procedur udzielania bonifikat dla odbiorców energii, wraz z wprowadzeniem odpowiednich zmian prawnych, kontynuujemy wypracowywanie wspólnych dla operatorów sieci dokumentów i regulacji wewnętrznych, takich jak: wzory umów dystrybucji, wzorcowej IRiESD, instrukcji eksploatacji urządzeń itp. Bierzemy udział w rozwoju oraz wspieraniu działań związanych z realizacją programów zgodności, monitoringu i formułowaniu wniosków mających na celu wypracowanie optymalnych rozwiązań rynku energii, w tym rynku bilansującego.

Istotnym wyzwaniem dla operatorów systemu elektroenergetycznego jest wdrożenie kodeksów sieciowych, które wraz z rozwojem energetycznego rynku europejskiego stają się dokumentami wiążącymi oraz regulującymi szereg obszarów współpracy i wymagań stawianych nie tylko OSD i OSP, ale również użytkownikom systemów elektroenergetycznych.

Należy zaznaczyć, że PTPiREE jest platformą wymiany wiedzy i doświadczeń w celu wypracowania rozwiązań służących nie tylko spółkom operatorskim, ponieważ ta specjalistyczna wiedza często jest prezentowana na organizowanych przez Towarzystwo konferencjach i spotkaniach branżowych.

»»

Poza współpracą między operatorami istotne są relacje spółek dystrybutorskich z innymi podmiotami, jak na przykład z administracją samorządową. Jakie korzyści może przynieść takie partnerstwo?

Większość prowadzonych przez operatorów systemów elektroenergetycznych działań inwestycyjnych wymaga uzgodnień z różnymi instytucjami odpowiedzialnymi za koordynację i zarządzanie odpowiednimi działami funkcjonowania państwa. Wiele spraw uzgadnianych jest lokalnie, w bezpośredniej współpracy z administracją samorządową. Kluczowe jest utrzymanie i budowanie dobrych relacji i współpracy przy rozwiązywaniu wielu zagadnień związanych z budową czy modernizacją sieci elektroenergetycznych.

Współpraca z organami władzy terytorialnej przynosi wymierne efekty, chociażby przy realizacji inwestycji infrastrukturalnych, podczas walki z ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi lub też podczas procedur przyłączeniowych. Niezmiernie ważny jest spójny przekaz władz samorządowych i spółek elektroenergetycznych

do właścicieli gruntów na terenach, a na których ma być realizowana inwestycja sieciowa, zwłaszcza taka, która poprawia jakość i pewność zasilania dla szerszej grupy odbiorców energii elektrycznej. Ścisła współpraca przynosi obopólne korzyści – gmina ma zapewnione zasoby energetyczne i staje się atrakcyjna dla potencjalnych inwestorów, jak i lokalnych przedsiębiorców. Wpływa to pozytywnie na rozwój regionu oraz tworzenie nowych

Większość prowadzonych przez operatorów systemów elektroenergetycznych działań inwestycyjnych wymaga uzgodnień z różnymi instytucjami odpowiedzialnymi za koordynację i zarządzanie odpowiednimi działami funkcjonowania państwa.

Wiele spraw uzgadnianych jest lokalnie, w bezpośredniej współpracy z administracją samorządową.

Kluczowe jest utrzymanie i budowanie dobrych relacji i współpracy przy rozwiązywaniu wielu zagadnień związanych z budową czy modernizacją sieci elektroenergetycznych.

Współpraca z organami władzy terytorialnej przynosi wymierne efekty chociażby przy realizacji inwestycji infrastrukturalnych.

miejsc pracy. Operator systemu dystrybucyjnego może natomiast, poprzez wspólne uzgadnianie optymalnych warunków rozwoju sieci, skutecznie realizować swoje ustawowe obowiązki. Od lat współpracujemy z samorządami w kwestii oświetlenia miejsc publicznych. W ostatnim czasie grupy energetyczne wychodzą z propozycjami nowego modelu współpracy z samorządami w obszarze oświetlenia, co spotkało się z pozytywnym odbiorem, i tym samym wspierają OSD w utrzymaniu dobrych relacji z samorządami.

Wraz z rozwojem rynku aut elektrycznych, współpraca z samorządami jest kluczowa. To one będą tworzyły plany budowy punktów ładowania. Konieczne jest ustalenie kwestii organizacyjnych dotyczących realnych możliwości realizacji przyłączania do sieci – uzyskanie zgód administracyjnych, prace w obrębie pasa drogowego, uzgodnienia z właścicielami nieruchomości itp.

»»

Panie Prezesie, rola segmentu dystrybucji będzie rosła wraz ze zmianami prawno-organizacyjnymi, technologicznymi, klimatycznymi oraz społecznymi, które występują nie tylko na poziomie krajowym, ale też europejskim. Jak branża elektroenergetyczna może sprostać takiej ewolucji?

Nie od dzisiaj wiadomo, że również polska energetyka musi nadążyć za wszechobecnymi zmianami. Nie znamy tylko tempa czekających nas przekształceń.

Wymagane są nie tylko ogromne nakłady na infrastrukturę sieciową, ale również na prace badawczo-rozwojowe, mające na celu podniesienie efektywności i jakości dostaw energii elektrycznej. Powinniśmy tak określić nasze plany rozwoju, aby zapewniły bezpieczeństwo energetyczne na wiele lat. Mamy świadomość dużych oczekiwań naszych klientów i dlatego nasze działania powinny być zdecydowane i przełomowe. Mimo że będą trwały wiele lat, to już dziś niektórym z nich musimy nadać status: ,,do realizacji''.

Wierzę, że poprzez pracę takich stowarzyszeń, jak PTPiREE, dostosowanie naszej branży do wszechobecnych zmian i stojących przed elektroenergetyką wyzwań będzie przebiegało sprawniej i efektywniej.

»» Dziękuję za rozmowę.

Rozmawiał Wojciech Tabiś listopad 2018 ENERGIA elektryczna l

9

ROZMOWA MIESIÄ„CA

10 l ENERGIA elektryczna listopad 2018

ROZMOWA MIESIĄCA

TRANSFORMACJA CYFROWA – INTELIGENTNE ŚRODOWISKO PRACY

Jako globalny lider w obszarze zarządzania dokumentami, Xerox dzięki nowoczesnej technologii umożliwiającej pracę na dokumentach elektronicznych, automatyzację procesów i zwiększanie efektywności biznesowej, jest partnerem w rozwoju firm swoich klientów.

xerox.pl listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 11 ©2018 Xerox Corporation. Wszelkie prawa zastrzeżone. Xerox® oraz Xerox and Design® są znakami handlowymi Xerox w Stanach Zjednoczonych i/lub w innych krajach.

S E T T H E PA G E F R E E

RYNEK I REGULACJE

Rosną magazyny energii Prognozy dotyczące globalnego rynku magazynów energii mówią o jego rozwoju w dwucyfrowym tempie. Można oczekiwać, że z czasem także w Polsce będzie ich przybywało. Tworzone właśnie u nas kompleksowe ramy regulacyjne tego biznesu niosą ze sobą nowe obowiązki dla OSD. Konieczne jest zadbanie o spójność prawa krajowego i unijnego.

IRENEUSZ CHOJNACKI

Mimo że od lat bardzo wiele się mówi o rozwoju magazynowania energii, to nawet w ujęciu globalnym, na przykład w porównaniu z rynkiem fotowoltaiki, który już w 2016 roku był warty około 100 mld dolarów, ten biznes do kolosów nadal nie należy. Z drugiej strony, jak podaje firma doradcza Deloitte, światowy rynek magazynowania energii rozwija się w dwucyfrowym tempie. Niektóre z szacunków mówią o tym, że osiągnie on wartość ponad 26 mld dolarów do 2022 roku, co daje roczną stopę wzrostu w wysokości 46,5 proc. Mniej optymistyczne przewidywania zakładają średnioroczny wzrost w wysokości 16 proc., co stanowi wartość 7 mld dolarów do 2025 roku.

Rozbieżności w prognozach, wskazuje Deloitte, wynikają przede wszystkim z różnego podejścia do definiowania rynku magazynowania energii. Część analityków uwzględnia w nich tylko wielkoskalowe magazyny usytuowane „przed licznikiem” użytkownika końcowego, instalowane przez energetykę zawodową. Z kolei inni eksperci biorą również pod uwagę magazyny energii instalowane „za licznikiem” przez odbiorców energii. Zdarza się także, że do definicji rynku magazynowania energii wliczany jest segment baterii samochodowych.

Rozwój OZE sprzyja rynkowi Deloitte wskazuje, że to właśnie popularyzacja samochodów elektrycznych doprowadziła do skokowego wzrostu wolumenów produkcji baterii litowo-jonowych, który pociągnął za sobą spadek kosztów produkcji oraz oferowanych cen. W rezultacie na rynku magazynowania energii, obok tradycyjnie dominujących elektrowni szczytowo-pompowych, coraz większe 12 l ENERGIA elektryczna listopad 2018

znaczenie zaczęły zyskiwać magazyny oparte na bateriach.

Rosnąca popularność magazynowania energii w ten sposób nie wynika wyłącznie z malejących kosztów. Według Deloitte, równie ważna jest rosnąca rola, jaką magazyny energii pełnią w systemach elektroenergetycznych.

Doradcy zauważają, że globalny zwrot w kierunku OZE postawił przed zarządzającymi sieciami elektroenergetycznymi nowe wyzwania. Rosnąca liczba mało stabilnych i trudno przewidywalnych źródeł energii, takich jak wiatraki czy farmy fotowoltaiczne, bardzo utrudnia zarządzanie siecią energetyczną i bilansowanie rynku.

– Tu z pomocą przychodzą magazyny energii, które mogą przechować nadmiar energii odnawialnej wyprodukowany w okresach mniejszego popytu i zwrócić go do sieci w okresach szczytu zapotrzebowania.

Są one oparte na bateriach i charakteryzują się dużą elastycznością, która daje możliwość niemal natychmiastowego uruchomienia. To sprawia, że magazyny energii są coraz częściej wykorzystywane do realizacji usług systemowych na rynku energii, takich jak regulacja częstotliwości sieci energetycznych czy zapewnianie mocy rezerwowej – wyjaśnia Marek Chlebus, dyrektor w Dziale Doradztwa Finansowego Deloitte, ekspert w Zespole ds. Energii i Zasobów Naturalnych.

W polskim sektorze dystrybucji energii elektrycznej również znajdziemy już przykłady wdrożeń projektów magazynowania energii i nowe inicjatywy w tym zakresie.

Projekty w dystrybucji innogy Stoen Operator prowadzi program, którego celem jest zwiększenie bezpieczeństwa w odpowiedzi na rosnącą liczbę

mikroinstalacji prosumenckich przyłączonych do warszawskiej sieci elektroenergetycznej. W 2016 roku w istniejącej stacji elektroenergetycznej średniego napięcia (SN/nn) wybudowano pierwszy w stolicy magazyn energii o pojemności ponad 30 kWh. Opracowano i wdrożono koncepcję bilansowania lokalnego z wykorzystaniem magazynu energii, paneli fotowoltaicznych – własnych i prosumentów – oraz pomiarów w sieci nn. Uruchomiono również inteligentny algorytm zarządzający pracą magazynu, pozwalający na działanie układu bez ingerencji dyspozytora.

Również w 2016 roku Energa-Operator wybudowała magazyn energii o mocy 0,75 MW i 1,5 MW w okolicach Pucka na Pomorzu. Grupa Energa informowała wówczas, że w połączeniu z planowaną farmą fotowoltaiczną, istniejącymi już źródłami wiatrowymi, biogazownią i odbiorcami utworzy on tzw. lokalny obszar bilansowania, pierwszą tego typu inwestycję w kraju.

W czerwcu tego roku Grupa Tauron ogłosiła budowę pilotażowego systemu magazynowania energii elektrycznej w powiązaniu z istniejącą infrastrukturą energetyczną. Magazyn energii pomoże w bardziej efektywny sposób gospodarować energią elektryczną oraz dystrybuować ją do użytkowników końcowych.

System magazynowania Tauron odda do użytku w czwartym kwartale 2019 roku. Powstaje przy stacji energetycznej w Cieszanowicach (gmina Kamiennik, województwo opolskie), która współpracuje z należącą do Grupy Tauron farmą wiatrową Lipniki o mocy około 30 MW, zlokalizowaną w odległości 7,5 km od projektowanego magazynu. Jego moc czynna wyniesie co najmniej 2000 kW, a pojemność użyteczna minimum 500 kWh.

– Program docelowo ma potwierdzić w praktyce korzyści z magazynowania energii elektrycznej w oparciu o innowacyjne magazyny energii wykorzystujące ogniwa elektrochemiczne. Z punktu widzenia operatora systemu dystrybucyjnego istotne jest również zmniejszenie technicznych strat sieciowych, poprzez poprawę gospodarowania energią elektryczną oraz stabilizacja pracy sieci, poprzez efektywniejsze sterowanie strumieniami przepływu energii. Zyskają na tych działaniach nasi klienci – mówi Robert Zasina, prezes Taurona Dystrybucja.

Enea Operator, razem z Uniwersytetem Zielonogórskim, realizuje projekt badawczo-rozwojowy: „Innowacyjne usługi systemowe magazynów energii zwiększające jakość i wydajność wykorzystania energii elektrycznej (EnergyStore)”. Obejmuje on budowę magazynów energii w różnych technologiach o parametrach umożliwiających świadczenie różnych typów usług z zakresu poprawy jakości energii elektrycznej w sieciach niskiego napięcia. Enea Operator podaje, że zostanie przeanalizowanych pięć typów zasobników energii o mocy 100 kW i zróżnicowanej pojemności w zależności od wybranej technologii.

– Celem projektu jest opracowanie i testowanie strategii oraz metod, w tym również biznesowych, użycia magazynów energii w sieciach elektroenergetycznych w celu poprawy jakości i efektywności wykorzystania energii elektrycznej oraz rozwoju oferty produktowej dla klientów.

W ramach EnergyStore przeprowadzone będą badania przemysłowe i eksperymentalne prace rozwojowe. Służą one opracowaniu innowacyjnych usług systemowych z wykorzystaniem magazynów energii o parametrach jakościowych nieosiągalnych przy pomocy klasycznych metod – informuje Danuta Tabaka, rzeczniczka Enei Operator.

Nowe ramy dla krajowego rynku W Ministerstwie Energii przygotowano nowelizację Prawa energetycznego, która zgodnie z założeniami przyjętymi przez resort, ma na celu ułatwienie dalszego rozwoju nowoczesnej energetyki w Polsce, w tym sektora OZE, poprzez m.in. stworzenie jasnych ram dla funkcjonowania rynku magazynowania energii w naszym kraju. Projekt upubliczniono w październiku, a termin na zgłaszanie uwag upłynął stosunkowo niedawno, bo 9 listopada.

Zdjęcie: Energa-Operator

RYNEK I REGULACJE

Magazyn energii w okolicach Pucka, Energa-Operator

Maciej Szambelańczyk, radca prawny, partner w Kancelarii Wierciński, Kwieciński, Baehr, ocenia, że październikowy projekt nowelizacji Prawa energetycznego ma istotne znaczenie dla tworzącego się sektora magazynowania energii, gdyż po raz pierwszy podejmuje próbę kompleksowego stworzenia ram regulacyjnych dla tego biznesu.

– Dotychczas kwestie magazynowania energii były tylko śladowo uregulowane w ustawie o OZE. Po wejściu w życie przygotowanych przepisów zostanie doprecyzowane, jaki status prawny będzie miał magazyn energii i jak powinien być traktowany przez operatorów sieci – uważa Maciej Szambelańczyk.

– Zaproponowana nowelizacja stwarza ramy prawne dla osobnego taryfowania dystrybucji energii z magazynów, z uwzględnieniem ich jako odrębnych uczestników rynku. Nowelizacja przewiduje korzystną dla właścicieli magazynów energii metodologię kalkulacji taryf dystrybucyjnych, a przy tym przewiduje również, że OSD przez pierwsze pięć lat nie będą pobierały opłat za przyłączenie magazynów do sieci – dodaje Maciej Szambelańczyk.

Z kolei Europejski Instytut Miedzi wśród głównych, zaproponowanych zmian w tym zakresie wymienia wprowadzenie jednolitego systemu koncesjonowania i rejestracji magazynów energii elektrycznej, określenie jasnych zasady ich współpracy z siecią elektroenergetyczną, jednostkami wytwórczymi oraz odbiorcami, a także wskazanie warunków, na jakich mogą one być uwzględniane w planie rozwoju jako substytut rozbudowy sieci.

Przewidywany rozwój magazynowania energii oznacza dla OSD wiele nowych obowiązków związanych z obsługą tego rynku. Na przykład warunki przyłączenia magazynów energii do sieci mają być wydawane na podstawie specjalnych dokumentów, odmiennych niż w przypadku innych użytkowników sieci, a OSD będą musieli prowadzić rejestr magazynów energii przyłączonych do ich sieci.

– Przygotowana nowelizacja Prawa energetycznego, jeśli chodzi o magazynowanie energii, wydaje się korzystna dla operatorów systemów dystrybucyjnych, bo usuwa wiele wątpliwości dotyczących m.in. możliwości wykorzystywania przez OSD magazynów energii do prowadzenia pracy sieci.

Z drugiej strony trzeba jednak pamiętać, że projekt nowej dyrektywy w sprawie wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej, wchodzącej w skład regulacji tzw. pakietu zimowego, nad którą prace jeszcze nie zostały zakończone, zawiera dość restrykcyjne zapisy w zakresie korzystania przez OSD z własnych magazynów energii. Najkrócej rzecz ujmując, projektowane unijne przepisy mówią, że OSD mogą budować magazyny energii wówczas, jeśli okaże się, że jest to niemożliwe na warunkach komercyjnych. Nie przesądzając teraz kształtu przepisów krajowych czy unijnych, nie ulega wątpliwości, że docelowo będzie trzeba zapewnić ich spójność i już teraz należy mieć to na uwadze – podkreśla Maciej Szambelańczyk.

Autor jest dziennikarzem Magazynu Gospodarczego ,,Nowy Przemysł’’ oraz portalu wnp.pl listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 13

PTPIREE I LEGISLACJA

Działania PTPiREE w obszarze regulacji prawnych w październiku 2018 roku L.p.

1.

Obszar działań

Dokumenty i efekty prac

Projekt ustawy o zmianie ustawy Prawo energetyczne (Pe) oraz niektórych innych ustaw (sprzedaż rezerwowa)

• Druk sejmowy nr 2911 • Uwagi PTPiREE do projektu nowelizacji Pe dotyczące sprzedaży rezerwowej – 22.10.2018 • Odniesienie się PTPiREE do propozycji poprawek ME

2.

Projekt nowelizacji rozporządzenia taryfowego

• Pismo ME – konsultacje nowelizacji rozporządzenia taryfowego – 12.10.2018 • Projekt nowelizacji rozporządzenia taryfowego – 12.10.2018 • Uzasadnienie – nowelizacja rozporządzenia taryfowego • Uwagi PTPiREE do nowelizacji rozporządzenia taryfowego – 26.10.2018

3.

Informacja o przygotowaniach systemu elektroenergetycznego do sezonu zimowego

• Komentarz PTPiREE do informacji w sprawie przygotowania OSD do sezonu zimowego 2018/2019 – 19.10.2018

4.

Projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia zatorów płatniczych

• Pismo ME – konsultacje nowelizacji Pe (OIP) – 23.10.2018 • Projekt nowelizacji Pe (OIP) z 5.10.2018 • Uzasadnienie – nowelizacja Pe (OIP) • Ocena skutków regulacji – nowelizacja Pe (OIP)

Projekt ustawy o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2911) 11 października do Sejmu trafił rządowy projekt nowelizacji ustawy Pe (druk nr 2911) dotyczący uregulowania instytucji sprzedaży rezerwowej, czyli sprzedaży paliw gazowych lub energii elektrycznej do odbiorcy końcowego przyłączonego do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej lub gazowej lub do sieci przemysłowej gazowej realizowanej przez sprzedawcę rezerwowego w przypadku zaprzestania sprzedaży paliw gazowych lub energii elektrycznej przez dotychczasowego sprzedawcę.

Pierwsze czytanie przeprowadzono podczas posiedzenia Komisji do spraw Energii i Skarbu Państwa 24 października. Uczestniczył w nim reprezentant PTPiREE. Uwagi i postulaty branży przed posiedzeniem przekazano przewodniczącemu oraz do sekretariatu komisji ESK. PTPiREE odniosło się także do propozycji poprawek Ministerstwa Energii (ME) zgłaszanych podczas pierwszego czytania.

14

l ENERGIA elektryczna listopad 2018

Dalszy przebieg prac jest monitorowany w PTPiREE. Drugie czytanie (rozpatrzenie sprawozdania komisji ESK) planowane jest na kolejnym plenarnym posiedzeniu Sejmu RP 7-9 listopada.

Projekt nowelizacji rozporządzenia taryfowego 12 października rozpoczęto konsultacje publiczne oraz uzgodnienia międzyresortowe projektu rozporządzenia Ministra Energii zmieniającego rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń w obrocie energią elektryczną.

Na portalu internetowym Rządowego Centrum Legislacji pod adresem https:// legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12317009 zamieszczono komplet dokumentów związanych z nowelizacją, tj. również uzasadnienie oraz ocenę skutków regulacji.

Celem proponowanych zmian – jak wynika z uzasadnienia – jest wprowadzenie do tzw. rozporządzenia taryfowego: a. mechanizmu uwzględniania w ramach tzw. konta regulacyjnego w taryfach operatorów systemów elektro-

energetycznych różnic w osiąganych faktycznie przychodach w latach poprzednich w stosunku do przychodów wynikających z zatwierdzanych dla tych lat taryf. Różnice te wynikają ze specyfiki poboru i rozliczeń energii elektrycznej przez odbiorców oraz odwoływania się w procesie kalkulacji taryf do przychodów planowanych; b. uregulowania kwestii stosowania mechanizmów regulacji jakościowej w procesie taryfowym operatorów systemów elektroenergetycznych, której celem jest ciągła poprawa jakości świadczonych odbiorcom usług dystrybucji energii elektrycznej; c. uregulowania kwestii naliczania odbiorcom „energochłonnym” opłat wynikających ze składnika jakościowego; d. uregulowania kwestii naliczania bonifikat za niedotrzymanie parametrów jakościowych energii elektrycznej oraz standardów jakościowych obsługi odbiorcy.

Stanowisko PTPiREE wobec zaprezentowanych propozycji, w szczególności dotyczących uszczegółowienia i doprecyzowania zasad regulacji jakościowej oraz

Zdjęcie: Adobe Stock © Zakhar Marunov

PTPIREE I LEGISLACJA

PTPiREE przekazało do ME komentarz ukazujący działania podejmowane przez operatorów systemów elektroenergetycznych dla zapewnienia bezpieczeństwa pracy systemu w nadchodzących miesiącach zimowych

mechanizmu konta regulacyjnego, przekazano do ME w wymaganym terminie.

i ciepło, z uwzględnieniem zagadnień cyberbezpieczeństwa.

Informacja o przygotowaniach systemu elektroenergetycznego do sezonu zimowego

Projekt ustawy o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw

W drugiej połowie października do Departamentu Elektroenergetyki i Ciepłownictwa ME przekazano komentarz PTPiREE ukazujący działania podejmowane przez operatorów systemów elektroenergetycznych dla zapewnienia bezpieczeństwa pracy systemu w nadchodzących miesiącach zimowych. Jest to odpowiedź na skierowaną z ME pod koniec września prośbę o syntetyczną informację w sprawie przygotowania systemu elektroenergetycznego do sezonu zimowego 2018/2019. Komentarz PTPiREE ma służyć opracowaniu przez ME informacji dla Prezesa Rady Ministrów i Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego na temat przygotowania do sezonu zimowego krajowych systemów zaopatrzenia w energię elektryczną

23 października przekazano do uzgodnień międzyresortowych i konsultacji społecznych przygotowany w ME projekt ustawy o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw. Na 9 listopada wyznaczono termin zgłoszenia uwag do projektu. PTPiREE zaproszono do złożenia opinii.

Projektowanymi zapisami wprowadza się systemowe rozwiązania w zakresie inteligentnego opomiarowania, m.in. obowiązek instalacji do 31 grudnia 2026 roku liczników zdalnego odczytu skomunikowanych z systemem zdalnego odczytu w co najmniej 80 proc. punktów pomiarowych u odbiorców końcowych przyłączonych do sieci o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1 kV. Przewiduje się również powołanie Operatora Informacji Pomiarowych.

Wprowadza się także rozwiązania dotyczące funkcjonowania i rozwoju magazynów energii elektrycznej oraz zamkniętych systemów dystrybucyjnych. Projekt stwarza podstawę prawną dla rekuperacji energii elektrycznej wprowadzonej do sieci trakcyjnej w następstwie hamowania pojazdów oraz odbioru energii elektrycznej przez punkt ładowania z pojazdu elektrycznego.

Przewiduje on ponadto zmianę zasad funkcjonowania Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (URE), m.in. poprzez zapisy, że nabór na tę funkcję będzie przeprowadzał zespół powołany przez Ministra Energii, a Prezes URE ma wykonywać swoje zadania przy pomocy dwóch wiceprezesów przez niego powoływanych.

Zapisy dokumentu są szeroko analizowane w ramach skupionych w ramach PTPiREE gremiów. Wypracowane stanowisko branży zostanie przekazane do ME we wskazanym terminie.

Biuro PTPiREE, Poznań, 31 października 2018 roku

listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 15

PARAGRAF W SIECI

Rubrykę, poświęconą zagadnieniom prawnym w energetyce, redagują: mec. Katarzyna Zalewska-Wojtuś z Biura PTPiREE i mec. Przemysław Kałek z Kancelarii Radzikowski, Szubielska i Wspólnicy sp.k.

Nowelizacja Prawa energetycznego Podczas gdy Sejm pracował nad nowelizacją Prawa energetycznego w obszarze m.in. sprzedaży rezerwowej, w październiku Ministerstwo Energii opublikowało w ramach konsultacji społecznych projekt dużej nowelizacji tejże ustawy.

Nowe zasady systemu pomiarowego Novum, szczególnie istotnym z punktu widzenia operatorów systemów elektroenergetycznych, jest odrębny rozdział w ustawie poświęcony zasadom funkcjonowania systemu pomiarowego. Kluczowym elementem ma być powołanie operatora informacji pomiarowych (OIP), który prowadzić będzie centralny system informacji pomiarowych. OIP zapewni obsługę procesów rynku detalicznego energii elektrycznej w formie elektronicznej, za pośrednictwem centralnego systemu informacji pomiarowych. W projekcie ustawy zaproponowano harmonogram instalacji liczników zdalnego odczytu – do 31 grudnia 2026 roku. OSD ma zainstalować liczniki zdalnego odczytu skomunikowane z systemem zdalnego odczytu w punktach pomiarowych stanowiących co najmniej 80 proc. łącznej liczby punktów pomiarowych u odbiorców końcowych przyłączonych do sieci o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1 kV, które należą do tego operatora. Ustawodawca określił punkty dojścia do założonego celu: • 31 grudnia 2019 roku – liczniki AMI w punktach pomiarowych stanowiących co najmniej 5 proc.; • 31 grudnia 2021 roku – liczniki AMI w punktach pomiarowych stanowiących co najmniej 20 proc.; • 31 grudnia 2023 roku − liczniki AMI w punktach pomiarowych stanowiących co najmniej 40 proc.; • 31 grudnia 2025 r. − liczniki AMI w punktach pomiarowych stanowiących co najmniej 65 proc.

16 l ENERGIA elektryczna listopad 2018

To niezwykle ambitny plan. Zakres prac niezbędnych do wykonania przez poszczególnych OSD, a tym samym możliwości realizacji harmonogramu określonego procentowo, jest zróżnicowany w zależności od obszaru działania, liczby punktów pomiarowych oraz obecnej infrastruktury ICT oraz zaawansowania we wdrażaniu rozwiązań klasy smart metering.

Dlatego też określenie realnego harmonogramu wymaga uprzedniego ustalenia fundamentalnych warunków funkcjonalnych, technicznych i technologicznych dla budowy systemów pomiarowych przez OSD, które będą determinowały sposób oraz termin instalacji liczników zdalnego odczytu. Winny być uwzględnione rzeczywiste możliwości realizacji projektu oraz uwarunkowania logistyczne, techniczne i ekonomiczne procesu wymiany liczników, a także ich dalszego użytkowania.

Szczegółowe wymagania w zakresie infrastruktury pomiarowej i telekomunikacyjnej oraz systemów IT mają dopiero zostać określone w stosownym rozporządzeniu przez ministra właściwego do spraw energii. Podobnie szczegółowy wykaz procesów obsługiwanych przez OIP, role poszczególnych podmiotów oraz zakres ich odpowiedzialności mają określić przepisy wykonawcze do znowelizowanej ustawy.

Niewątpliwie szczegółowej analizie winny być poddane role i zakresy odpowiedzialności podmiotów na rynku opomiarowania, bowiem szeroko określono zakres zadań dla OIP oraz CSIP, nie sprecyzowano jednak, czy przypisana OIP obsługa procesów rynku detalicznego odbywa się w imieniu i na rzecz OIP, czy w imieniu i na rzecz innych uczestników rynku. Ustawa, nadając nowe zadania OIP (np. wymiana informacji w procesie zmiany sprzedawcy), odpowiedzialność za wynik ich realizacji pozostawiła na dotychczasowych uczestnikach rynku.

Niezależnie od harmonogramu, odbiorca końcowy w gospodarstwie domowym może wystąpić do operatora systemu

dystrybucyjnego elektroenergetycznego, do którego sieci jest przyłączony, o: 1. zainstalowanie licznika zdalnego odczytu, 2. skomunikowanie licznika zdalnego odczytu z urządzeniami jego sieci domowej, o ile spełniają one wymagania określone w przepisach szczególnych, 3. wyposażenie należącego do niego punktu ładowania w licznik zdalnego odczytu w jego instalacji.

Gdy to odbywa się na wniosek odbiorcy, ponosi on koszt instalacji i uruchomienia licznika zdalnego odczytu oraz wyposażenia punktu ładowania w licznik zdalnego odczytu i jego uruchomienia.

OSD ma pozyskiwać z licznika zdalnego odczytu dane: • o ilości energii elektrycznej: pobranej z sieci przez odbiorcę końcowego, wytworzonej w instalacji odbiorcy końcowego, wprowadzonej do sieci przez odbiorcę końcowego, wytworzonej w instalacji odnawialnego źródła energii (OZE) przyłączonego do sieci, wprowadzonej do sieci przez jednostkę wytwórczą, w tym instalację OZE lub pobraną z sieci i wprowadzoną do sieci przez magazyn energii elektrycznej; • dotyczące wartości mocy − za okresy 15-minutowe; • o wskaźnikach jakości lub parametrach jakościowych w zakresie napięcia energii elektrycznej dostarczanej do punktu pomiarowego.

Zgodnie z nowym art. 11x „operatorzy systemów elektroenergetycznych przekazują w postaci elektronicznej operatorowi informacji pomiarowych za pośrednictwem centralnego systemu informacji pomiarowych: 1. dane dotyczące punktu pomiarowego po każdej zmianie tych danych nie później niż w dniu następnym; 2. dane pomiarowe z licznika zdalnego odczytu, za poprzednią dobę, w dobie następującej po dobie, w której dokonano pomiaru;

Zdjecie: Adobe Stock, Daniel Krasoń

PARAGRAF W SIECI

W październiku Urząd Ochrony Danych Osobowych opublikował poradnik „Ochrona danych osobowych w miejscu pracy. Poradnik dla pracodawców."

3. dla odbiorcy końcowego, u którego nie zainstalowano licznika zdalnego odczytu, profil zużycia właściwy dla danego odbiorcy końcowego opracowany na podstawie standardowego profilu zużycia, przy czym ten profil zużycia jest korygowany odpowiednio do rzeczywistego zużycia nie później niż w terminie 5 dni od dnia odczytu informacji o rzeczywistym zużyciu z licznika zainstalowanego u odbiorcy; 4. w przypadku zmiany sprzedawcy, wypowiedzenia umowy sprzedaży energii elektrycznej lub umowy kompleksowej przez odbiorcę końcowego, u którego nie zainstalowano licznika zdalnego odczytu, dane pomiarowe dotyczące rzeczywistego zużycia nie później niż w terminie 5 dni od odczytu informacji o rzeczywistym zużyciu z licznika zainstalowanego u odbiorcy; 5. dane pomiarowe z licznika bilansującego, za poprzednią dobę, w dobie następującej po dobie, w której dokonano pomiaru.”

Podobnie OSD przekazuje OIP za pośrednictwem CSIP informacje o sprzedawcach, z którymi ma zawarte umowy o świadczenie usług dystrybucji umożliwiających zawarcie umów kompleksowych, pozostałych sprzedawcach, sprzedawcy z urzędu i podmiotu odpowiedzialnego za bilansowanie handlowe.

Ze względu na szeroki zakres nowelizacji, jej omówienie będzie kontynuowane w kolejnych wydaniach ,,EE''.

Wdrażania RODO ciąg dalszy Pakiet projektów ustaw wdrażających RODO 6 listopada Rada Ministrów przyjęła przedłożony przez Ministra Cyfryzacji projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku z zapewnieniem stosowania rozporządzenia 2016/679. Przepisy mają na celu dostosowanie polskiego porządku prawnego do unijnego rozporządzenia RODO, m.in. poprzez usunięcie przepisów, które są sprzecznie lub które powielają rozwiązania RODO. W projekcie nowelizacji zawarto szczegółowe zmiany do licznych ustaw, obejmujących m.in. sektory: ubezpieczeniowy, bankowy, kultury, zdrowia, administracji, edukacji, statystyki publicznej, a także z zakresu zamówień publicznych.

Wśród przyjętych zmian znalazła się także propozycja nowelizacji ustawy Prawo energetyczne w zakresie określania wzoru wniosku o wypłatę dodatku energetycznego oraz wskazania maksymalnego okresu przechowywania danych osobowych w związku z wypłaceniem tego dodatku. Drobne zmiany wprowadzone zostaną również m.in. w ustawach:

o odnawialnych źródłach energii, o efektywności energetycznej, o charakterystyce energetycznej budynków.

Projekt zostanie skierowany do prac w Sejmie. Planuje się, by nowelizacja ustawy, z wyjątkiem niektórych przepisów, weszła w życie po 14 dniach od daty ogłoszenia w Dzienniku Ustaw.

Poradnik dla pracodawców W październiku Urząd Ochrony Danych Osobowych opublikował poradnik „Ochrona danych osobowych w miejscu pracy. Poradnik dla pracodawców.” Wydanie opracowania poprzedzono konsultacjami społecznymi, tak by wskazówki Prezesa UODO rozstrzygały kwestie, które wywołały rozbieżności w praktyce przetwarzania danych pracowników.

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego Parlament Europejski przyjął zaproponowane przez Komisję Europejską rozporządzenie w sprawie swobodnego przepływu danych nieosobowych. Dane nieosobowe to np. algorytmy czy dane wygenerowane przez maszyny. Celem rozporządzenia jest m.in. usunięcie nieuzasadnionych lub nieproporcjonalnych przepisów krajowych, które utrudniają przedsiębiorstwom wybór lokalizacji do celów przechowywania lub przetwarzania danych. n listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 17

TECHNIKA I TECHNOLOGIE

Logi to nie wszystko.

Analiza pakietów to przyszłość.

e-mail: biuro@mediarecovery.pl https://mediarecovery.pl https://www.facebook.com/Mediarecovery 18 l ENERGIA elektryczna listopad 2018

TECHNIKA I TECHNOLOGIE

Polski przemysł liderem proekologicznych przemian?

MAGDALENA DRAC-TATOŃ Prezes Megmar

Zmiany klimatyczne i zagrożenia środowiskowe, z jakimi mamy do czynienia w ostatnich latach, stworzyły potrzebę świadomego i racjonalnego przeciwdziałania tym procesom w skali globalnej.

Znajduje to odzwierciedlenie w unijnym pakiecie klimatycznym czy specyficznych wymaganiach BAT dla przemysłu, które wprowadzają nowe, bardziej restrykcyjne limity szkodliwych dla zdrowia tlenków azotu i siarki oraz pyłów zawieszonych.

Działania zmierzające do poprawy środowiska, w którym żyjemy, nie powinny jednak sprowadzać się wyłącznie do kreowania rozwiązań prawnych czy decyzji politycznych.

Droga do bardziej przyjaznego środowisku przemysłu wiedzie przede wszystkim przez innowacyjne i nowatorskie rozwiązania technologiczne oraz kształtowanie naturalnej świadomości ekologicznej w zakładach przemysłowych.

Nowoczesne technologie pozwalają na wiele sposobów zwiększać efektywność kosztową i ekologiczność instalacji.

Przykładem jest opracowana przez Megmar chemiczna metoda usprawniania procesu odsiarczania spalin, minimalizująca wytrącanie się osadów twardych w absorberze. Zmniejsza ona średniodobową emisję dwutlenku siarki do poziomu poniżej dopuszczalnej wielkość emisji (200 mg/Nm3), przy jednoczesnym poprawieniu sprawności instalacji. Pozwala skrócić przestoje okresowe instalacji i wyeliminować przestoje awaryjne. To przełomowa technologia, której koszt zastosowania jest wielokrotnie niższy, niż straty wynikające z wyłączenia maszyn. Zaoszczędzone

Nowoczesne technologie pozwalają na wiele sposobów zwiększać efektywność kosztową i ekologiczność instalacji.

Przykładem jest opracowana przez Megmar chemiczna metoda usprawniania procesu odsiarczania spalin,

ulepszającym preparaty stosowane w procesach energetycznych. Dotychczas nie udało się wprawdzie znaleźć rozwiązań, które w stu procentach wyeliminowałyby emisje będące efektem spalania węgla, potrafimy je natomiast coraz skuteczniej ograniczać. Pojawiły się również niekonwencjonalne metody, takie jak „gazowanie” węgla czy metoda CCS, które polegają na wychwytywaniu i składowaniu dwutlenku węgla. Gdyby udało się rozwinąć w Polsce te i im podobne nowatorskie technologie, to niezależnie od narzuconych odgórnie wytycznych, nasz rodzimy przemysł miałby szansę stać się dzięki temu liderem proekologicznych przemian.

Terminy przewidziane na dostosowanie do nowych wymogów BAT upływają w połowie 2021 roku. Wymuszają one na większości istniejących instalacji konieczność przeprowadzenia kosztownych modernizacji, co według resortu środowiska może kosztować Polskę nawet 10 mld zł. Potraktujmy je jednak nie tylko jako wyzwanie dla gospodarki, ale także jako szansę, by po 2021 roku zacząć od nowa. By świadomie podejmowane inicjatywy środowiskowe stały się naturalnym kierunkiem działania każdego przedsiębiorstwa, bez względu na kolejne międzynarodowe wymogi. n

minimalizująca wytrącanie się osadów twardych w absorberze. dzięki niej środki można przeznaczyć na zupełnie inne cele inwestycyjne.

Z naszych wieloletnich obserwacji i badań wynika, że rozwój energetyki konwencjonalnej i ekologii mogą iść ze sobą w parze. Jak to osiągnąć? Dzięki technologiom

Magdalena Drac-Tatoń, prezes Megmar

artykuł promocyjny l listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 19

WYDARZENIA

Wybrano zarząd PTPiREE Zarząd siódmej kadencji PTPiREE będzie pracował w składzie: Robert Zasina (prezes), Piotr Dorawa, Wojciech Lutek, Jan Frania, Marek Kasicki, Andrzej Kojro, Tomasz Sikorski, Robert Stelmaszczyk, Marek Szymankiewicz i Jerzy Topolski.

Wybrano również komisję rewizyjną oraz sąd koleżeński siódmej kadencji. Członkami komisji zostali: Sławomir Mirkowski, Piotr Ordyna, Mieczysław Wrocławski oraz Joanna Zembrzuska, natomiast sądu – Barbara Kołodziejczyk, Andrzej Pazda i Barbara Puto.

Podczas Zgromadzenia podsumowano szóstą kadencję trwającą od października 2013 roku. W tym okresie PTPiREE było szczególnie aktywne w obszarach dotyczących dystrybucji i obsługi klientów, regulacji prawnych, majątku sieciowego i planowania rozwoju sieci, pozyskiwania funduszy europejskich, innowacji oraz komunikacji zewnętrznej. Towarzystwo prowadziło działalność szkoleniową, wydawniczą i pomocową.

– Aktywnie współpracowaliśmy z Ministerstwem Energii, Prezesem Urzędu Regulacji Energetyki i wieloma organizacjami oraz instytucjami krajowymi i międzynarodowymi.

Partnerzy zawsze traktowali Towarzystwo jako organizację profesjonalną i merytoryczną we wszystkich obszarach działalności. Jest to zasługą naszych członków i pracowników spółek energetycznych zrzeszonych w PTPiREE, którzy pracują w licznych zespołach stowarzyszenia – mówi prezes Robert Zasina.

Po przyjęciu sprawozdań i udzieleniu absolutorium członkom organów statutowych delegaci wskazali główne kierunki działania Towarzystwa w rozpoczynającej się siódmej kadencji.

– Będziemy nadal współpracować z Prezesem URE przy ewolucji modelu regulacji jakościowej oraz regulacji efektywnościowej, zajmować się monitorowaniem i opiniowaniem zmian w prawie oraz rozwiązań regulacyjnych dotyczących działalności operatorskiej 20

l ENERGIA elektryczna listopad 2018

Zdjęcia (4x): PTPiREE

XXX Zgromadzenie Krajowe Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej, odbywające się 25 października w Warszawie, wybrało nowy zarząd. Ponownie obdarzono zaufaniem dotychczasowych prezesów. Na spotkaniu podsumowano także pracę Towarzystwa w latach 2013-2018.

Robert Zasina, prezes PTPiREE

zarówno w Polsce, jak i Unii Europejskiej.

Szczególnie będą nas interesować zagadnienia związane z infrastrukturą sieciową oraz dystrybucją energii, jak również z obszarem zarządzania systemem i łącznością. Chcemy być nadal aktywną i bardzo profesjonalną organizacją branżową – deklaruje prezes Robert Zasina.

Według stanu na 25 października PTPiREE skupia 98 członków zwyczajnych, 51 nadzwyczajnych, 19 honorowych oraz siedmiu wspierających (Enea Operator, EnergaOperator, innogy Stoen Operator, PGE Dystrybucja, PKP Energetyka, Polskie Sieci Elektroenergetyczne, Tauron Dystrybucja).

Prace komisji i zespołów PTPiREE koordynowane są przez rady dyrektorów.

Podczas Zgromadzenia członkostwo honorowe Towarzystwa otrzymali: Bogdan Kotowicz i Andrzej Pazda. W ten sposób doceniono ich wieloletnią pracę na rzecz polskiej energetyki.

Po zakończeniu XXX Zgromadzenia Krajowego PTPiREE odbyło się spotkanie patriotyczne energetyków zorganizowane

z okazji 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości, na którym także wręczono honorowe odznaczenia „Za zasługi dla energetyki”. Gośćmi specjalnymi byli Tadeusz Skobel, podsekretarz stanu w Ministerstwie Energii oraz Maciej Bando, Prezes Urzędu Regulacji Energetyki.

Wśród oznaczonych znaleźli się: 1. Jerzy Antos, 2. Jacek Badera, 3. Krzysztof Chałupnik, 4. Mirosław Derengowski, 5. Joanna Glajcher, 6. Leszek Gradowski, 7. Katarzyna Jarzębińska, 8. Bogusław Kapela, 9. Andrzej Lamparski, 10. Grzegorz Marciniak, 11. Tomasz Okrasa, 12. Henryk Paluszkiewicz 13. Maciej Sroka, 14. Waldemar Stefański, 15. Wojciech Tabiś, 16. Jarosław Tomczykowski, 17. Katarzyna Zalewska-Wojtuś. n

WYDARZENIA

Nagrodzeni energetycy podczas spotkania z okazji 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę

listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 21

WYDARZENIA

Konferencja PTPiREE

Elektroenergetyczne linie napowietrzne i kablowe niskich i średnich napięć Pierwsza z nich poświęcona była prezentacji nowych rozwiązań dla linii napowietrznych SN. Przypominano, że na początku 2018 roku zakończono opracowanie „Albumu linii napowietrznych średniego napięcia 15-20 kV z przewodami w osłonie o przekrojach 50-120 mm² w układzie płaskim”. Zakres nowelizacji obejmował przede wszystkim dostosowanie rozwiązań słupów do wymagań norm PN-EN 50341-1:2013-03, PN-EN 50341-2-22:201604. Stawiają one większy nacisk na zapewnienie bezpieczeństwa, poprzez przyjęcie większego obciążenia do obliczeń konstrukcji wsporczych, co powoduje zwiększenie ich nośności. Podkreślano także, że przyjęte wobec żerdzi standardy (np. wyeliminowanie 2,5; 3,5 i 4,3 kN, ujednolicenie średnicy wierzchołkowej) znacząco zmniejszyły ich typoszereg.

Zainteresowanie wzbudził temat służebności przesyłu, szczególnie w aspekcie roszczeń właścicieli działek, przez które przebiegają linie napowietrzne. Postępowania w sprawach roszczeń są prowadzone przez wiele lat, przez co zaangażowanie zasobów ludzkich w tych sprawach jest znaczne. Oceniono, że postanowienia w zakresie odszkodowań w poszczególnych sądach są różne i trudno szukać powtarzalności. W podsumowaniu stwierdzono, że celowe jest opracowanie procesów i procedur dotyczących 22

l ENERGIA elektryczna listopad 2018

Zdjęcia (2x): PTPiREE

17 i 18 października w Wiśle Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej było organizatorem konferencji ,,Elektroenergetyczne linie napowietrzne i kablowe niskich i średnich napięć''. Prawie 200 uczestników reprezentowało przede wszystkim operatorów sieci dystrybucyjnej, biura projektów oraz producentów związanych z tematem obrad. Program obejmował 17 referatów, które wygłoszono w sześciu sesjach.

Dyrektor Grzegorz Widelski prezentuje doświadczenia Energi-Operator z pilotażowego projektu mechanicznego układania kabla SN

postępowania w przypadku roszczeń właścicieli gruntów, przez które przebiegają linie napowietrzne, w oparciu o wydzielone zasoby operatora systemu dystrybucji.

Jako wniosek wskazano potrzebę opracowania regulacji prawnych na wzór tych, które dotyczą Lasów Państwowych, regulujących użytkowanie gruntu w ramach służebności przesyłu.

W jednym z referatów porównano parametry techniczne i właściwości eksploatacyjne tworzyw sztucznych stosowanych do produkcji kabli niskiego napięcia. Porównanie właściwości izolacyjnych

i termomechanicznych polichlorku winylu i polietylenu tylko umacnia w przekonaniu o słuszności decyzji zastąpienia izolacji żył roboczych na korzyść polietylenu XLPE, nawet kosztem zwiększenia sztywności kabli.

Chcąc spełnić oczekiwania elektromonterów w zakresie zwiększenia elastyczności kabli stosowanych w sieciach dystrybucyjnych niskiego napięcia, należałoby przeanalizować następujące rozwiązania: • zmniejszenie przekroju standardowego żyły roboczej z 240 do 150 mm²; • stosowania innych tworzyw sztucznych jako izolacji żyły roboczej, np. polietylen

WYDARZENIA

Uczestnicy obrad

termoplastyczny (jak w napowietrznych przewodach izolowanych stosowanych w niektórych krajach Europy), sieciowana guma etylenowo-propylenowa (EPR); • stosowania innej konstrukcji kabla, np. o żyle ochronno-neutralnej wykonanej z drutów miedzianych oplatających żyły robocze; • zastosowanie kombinacji wyżej wymienionych rozwiązań.

Obecnie w ośrodkach naukowo-badawczych prowadzone są prace zmierzające do znalezienia nowej mieszanki znanych dotychczas tworzyw sztucznych, która co najmniej utrzymałaby dobre właściwości polietylenu XLPE i znacząco poprawiła elastyczność kabli. Pozwala to przypuszczać, że w niedługim czasie na rynku pojawią się nowe konstrukcje kabli wykorzystujące innowacyjne mieszanki tworzyw sztucznych.

W kolejnym referacie przedstawiono wymagania normatywne dotyczące badań typu głowic kablowych średniego napięcia. Wskazano także zmiany, jakie nastąpiły w dokumentach normalizacyjnych w tym zakresie.

W sesji poświęconej diagnostyce linii kablowych zaprezentowano SORAL-System, projekt badawczo-rozwojowy oceny stanu technicznego i ryzyka awarii linii kablowych SN wykorzystujący badania diagnostyczne wykonywane w trybie offline. Informatyczny system SORAL będzie eksperckim narzędziem, które ma umożliwić zmianę zarządzania siecią kablowa SN. Obecna strategia reagowania w przypadku powstania awarii zostanie zastąpiona przez nową, opartą na prewencyjnych działaniach zależnych od stanu technicznego

linii kablowych SN, które będą mogły być planowane do wymiany w oparciu o analizę ryzyka awarii (przed jej wystąpieniem).

Prace zostaną ograniczone do fragmentów o złym stanie, a nie całej linii kablowej. Mając wiedzę o stanie kabla, będzie możliwe prognozowanie dalszego czasu jego życia.

Analizy wskazują na zależność pomiędzy udziałem linii kablowych w sieci SN

Analizy wskazują na zależność pomiędzy udziałem linii kablowych w sieci SN oraz wysokością SAIDI i SAIFI nieplanowanego.

Większy udział linii kablowych wyraźnie wpływa na zmniejszenie wskaźników niezawodności sieci.

Aby osiągnąć istotną ich poprawę, konieczne będzie skablowanie kilkudziesięciu kilometrów linii SN. oraz wysokością SAIDI i SAIFI nieplanowanego. Większy udział linii kablowych wyraźnie wpływa na zmniejszenie wskaźników

niezawodności sieci. Aby osiągnąć istotną ich poprawę, konieczne będzie skablowanie kilkudziesięciu kilometrów linii SN. W związku z tym, że w nadchodzącej przyszłości czeka nas: ʱʱ niedobór wykwalifikowanych pracowników, ʱʱ wzrost kosztów pracy, ʱʱ większe obostrzenia w zakresie ochrony przyrody, konieczne jest poszukiwanie innowacyjnych technologii. Jedną z sesji konferencji poświęcono mechanicznemu układaniu kabli.

Przedstawiono wady i zalety zarówno metody płużenia pługiem wibracyjnym, jak i płużenia pługiem ciągnionym.

Wyniki przeprowadzonego przez jednego z operatorów pilotażowego projektu układania kabla metodą mechaniczną wskazały następujące zalety: szybkość, tańszy koszt inwestycji, niską uciążliwość prac. Do wad zaliczono: konieczność doboru właściwego typu kabla do danej maszyny, wyższy koszt kabla użytego w projekcie niż standardowo stosowanego, możliwość stosowania w określonych miejscach (bez uzbrojenia podziemnego), ryzyko uszkodzenia niezinwentaryzowanych urządzeń znajdujących się w gruncie. W kolejnych projektach pilotażowych OSD będą weryfikowały zastosowanie różnych konstrukcji kabla: trzyżyłowe i jednożyłowe o zwiększonej odporności powłoki zewnętrznej na uderzenia i wgniecenia, głębokość ułożenia.

Konferencji zwyczajowo towarzyszyła wystawa producentów i dystrybutorów związanych z tematyką obrad.

Na podstawie prezentowanych referatów.

Jarosław Tomczykowski, Biuro PTPiREE listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 23

WYDARZENIA

Wydarzenia w branży Wstrzymanie wdrożenia Centralnego Systemu Wymiany Informacji Operatorzy systemów dystrybucyjnych: Enea Operator Sp. z o.o., Energa-Opertator SA, innogy Stoen Operator Sp. z o.o., PGE Dystrybucja SA oraz Tauron Dystrybucja SA informują, że w związku z przyjętą przez Ministerstwo Energii (ME) koncepcją budowy przez PSE SA na rynku energii Centralnego Systemu Informacji Pomiarowych (CSIP), wstrzymują planowane wdrożenie Centralnego Systemu Wymiany Informacji.

Podjęte przez OSD działania zmierzające do wprowadzenia jednolitego modelu wymiany informacji dla detalicznego rynku energii elektrycznej, opartego na międzynarodowym standardzie ebIX, zgodnie z informacją otrzymaną z ME, wpisują się w zakres planowanego wdrożenia CSIP i zmiany modelu rynku energii elektrycznej w Polsce. W związku z tym, w projekcie wdrożenia CSIP zakłada się wykorzystanie dotychczasowych rozwiązań wypracowanych w ramach projektu ebIX/CSWI realizowanego przez wymienionych operatorów systemów dystrybucyjnych.

Podmiotem odpowiedzialnym za wdrożenie oraz zarządzanie funkcjonowaniem i rozwojem CSIP ma zostać PSE SA. Jednocześnie OSD będą kontynuowali realizację procesów renumeracji kodów Punktów Poboru Energii (PPE) w oparciu o międzynarodowy standard GS1, w celu ujednolicenia w całej Polsce numeracji PPE i wykorzystania ich w CSIP. Wpisuję się to w zmiany wynikające z projektu nowelizacji Prawa energetycznego oraz niektórych innych ustaw, obejmujące m.in. utworzenie Operatora Informacji Pomiarowej (OIP).

Tauron i KGHM na rzecz rozwoju elektromobilności 18 października w Siedlcach, podczas Ogólnopolskiego Szczytu Gospodarczego, podpisano list intencyjny między Tauronem a KGHM Polska Miedź, który zakłada współpracę w zakresie budowania infrastruktury ładowania pojazdów elektrycznych, rozwoju usługi carsharingu oraz działań proekologicznych.

– Doskonale wpisuje się w działania na rzecz elektromobilności prowadzone przez Ministerstwo Energii. To kolejny krok w stronę upowszechnienia transportu elektrycznego – skomentował zawarcie porozumienia Minister Energii Krzysztof Tchórzewski.

W pierwszym etapie nastąpi uruchomienie stacji szybkiego ładowania w strategicznych dla KGHM oraz Taurona lokalizacjach.

Szybkie stacje ładowania (DC) pozwalają na napełnienie akumulatorów samochodu elektrycznego zaledwie w pół godziny.

– Dzięki takim przedsięwzięciom uda się pokonać barierę czasu ładowania baterii, tak istotną w rozwoju elektromobilności – powiedział minister Tchórzewski, podkreślając potrzebę otwartej współpracy w tym zakresie pomiędzy firmami i samorządami.

Wspólne przedsięwzięcia Taurona i KGHM będą dotyczyć również rozwoju carsharingu i poprawy efektywności zużycia energii 24

l ENERGIA elektryczna listopad 2018

elektrycznej. Jeszcze przed grudniowym Szczytem Klimatycznym w Katowicach Tauron uruchomi system 22 terminali ładowania samochodów elektrycznych. Ta bazowa infrastruktura będzie służyła m.in. usłudze carsharingu. Za prowadzenie działań w zakresie podpisanego listu intencyjnego w Grupie Tauron jest odpowiedzialna spółka Magenta, która powstała w ubiegłym roku z myślą o tworzeniu innowacyjnych rozwiązań produktowych i modeli biznesowych.

Polsko-japońskie seminarium o energetyce jądrowej Jak podaje ME, 8 listopada w Warszawie odbyło się polsko-japońskie seminarium warsztatowe poświęcone rozwojowi zasobów ludzkich na potrzeby polskiej energetyki jądrowej, organizowane przez Ministerstwo Energii i japońskie Ministerstwo Gospodarki, Handlu i Przemysłu.

– Japońskie doświadczenia są dla nas bardzo cenne i chcemy skorzystać z dobrych praktyk Japonii, tworząc kadry na potrzeby naszej energetyki jądrowej – powiedział dyrektor Departamentu Energii Jądrowej Ministerstwa Energii Józef Sobolewski, otwierając polsko-japońskie warsztaty.

W seminarium uczestniczyli przedstawiciele Ambasady Japonii w Warszawie, Japońskiego Forum Przemysłu Atomowego (JAIF), Japońskiej Agencji Energii Atomowej (JAEA) i Tokyo Electric Power Company (TEPCO) oraz reprezentanci głównych instytucji zaangażowanych w Program Polskiej Energetyki Jądrowej, czyli: resortów energii, nauki i szkolnictwa wyższego oraz edukacji narodowej, Narodowego Centrum Badań Jądrowych, Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej, Państwowej Agencji Atomistyki, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Instytutu Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie, Instytutu Badań Edukacyjnych w Warszawie, PGE EJ1 Sp. z o.o. oraz uczelni wyższych.

Lista projektów strategicznych 29 października podsekretarz stanu w ME Tomasz Dąbrowski zatwierdził zaktualizowaną wersję Listy projektów strategicznych dla infrastruktury energetycznej w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014-2020 (LPS, wersja 3.1), stanowiącej project pipeline dla sektora energetyki w ramach POIiŚ 2014-2020.

Zaktualizowany dokument w wersji 3.0 podlegał procedurze strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (SOOŚ), przeprowadzonej zgodnie z przepisami ustawy z 3 października 2008 roku o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2017 roku, poz. 1405). Stosownie do zapisów art. 55 ust. 3 ustawy przygotowano również pisemne podsumowanie SOOŚ dla LPS. W wyniku przeprowadzonej aktualizacji zgłoszono 88 projektów na łączą kwotę dofinansowania 2 922,38 mln zł, które podlegały weryfikacji w oparciu kryteria identyfikacji projektów.

Zdjęcie: Adobe Stock © vencav

WYDARZENIA

Rozwój idei klastrów energii prowadzi do stabilnych dostaw energii i samowystarczalności energetycznej na poziomie gminy czy powiatu

Po zakończeniu weryfikacji fiszek projektowych oraz SOOŚ, w związku z dostępną alokacją środków w ramach poszczególnych działań POIiŚ, opracowano wersję 3.1 dokumentu, zawierającą wskazanie inwestycji do zgłoszenia do Wykazu Projektów Zidentyfikowanych (WPZ). Ostatecznie do wpisu do WPZ rekomendowano: • pięć projektów w działaniu 7.1 POIiŚ (jeden z zakresu przesyłu, cztery dystrybucji energii elektrycznej); • siedem projektów w poddziałaniu 1.4.1 POIiŚ (z zakresu dystrybucji energii elektrycznej); • dziesięć projektów w poddziałaniu 1.1.2 POIiŚ (dwa z zakresu przesyłu, osiem dystrybucji energii elektrycznej).

XXVIII Konferencja Energetyczna EuroPOWER 24 i 25 października w Warszawie odbyła się XXVIII edycja Konferencji Energetycznej EuroPOWER. Kongres miał na celu przedstawienie rozwiązań dla energetyki w gronie najważniejszych decydentów polskiej gospodarki. Wzięło w nim udział ponad 600 uczestników.

Wydarzenie rozpoczęło się od części wspólnej Konferencji Energetycznej EuroPOWER oraz Forum Nowoczesnej Produkcji.

Inauguracyjna debata traktowała o polskiej energetyce u progu gospodarki 4.0. Wybitni Eksperci z zakresu energetyki i nowoczesnej produkcji poruszyli takie kwestie jak: rozwój OZE, fotowoltaika prosumencka, elektrownie na biomasę czy energetyka jądrowa.

W myśl hasła: ,,Społeczeństwo, energetyka, gospodarka”, pierwszego dnia obrad rozmawiano o konkurencyjności polskiej gospodarki. Prezesi największych firm energetycznych, gość z uczelni

akademickiej oraz przedstawiciel ministerstwa wymieniali opinie na temat polityki energetycznej naszego kraju. Następnego dnia również nie zabrakło odniesienia do konsumenta. Energetyka nie istnieje w oderwaniu od klientów – podkreślano – a jej zadaniem jest dostarczać energię elektryczną w atrakcyjnej cenie.

Nad zagadnieniem energetyki obywatelskiej i demokratyzacji rynku energii pochylili się reprezentanci dostawców energii wraz z Prezesem Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

W ramach case studies firmy prezentowały wdrożenia światowych trendów innowacyjnych w sektorze energii.

Klastry energii z certyfikatami Podczas uroczystości w Ministerstwie Energii, 6 listopada ogłoszono wyniki II konkursu na Certyfikat Pilotażowego Klastra Energii.

Otrzymały go 33 klastry z 13 województw, a 6 najlepszych klastrów otrzymało certyfikat z wyróżnieniem. W konkursie zaprezentowano szereg ciekawych pomysłów związanych z lokalną gospodarką energetyczną.

– Rozwój idei klastrów energii prowadzi do stabilnych dostaw energii i samowystarczalności energetycznej na poziomie gminy czy powiatu. To jednocześnie szansa na większe bezpieczeństwo energetyczne na poziomie lokalnym – powiedział obecny na uroczystości wiceminister energii Grzegorz Tobiszowski.

– Wyłonienie pilotażowych klastrów energii ułatwi dalszą komunikację pomiędzy Ministerstwem Energii a społecznościami lokalnymi tak, aby wypracować najbardziej racjonalne ramy prawne dla dalszego rozwoju klastrów – stwierdził minister Tobiszowski.

Podkreślił, że prowadzony będzie cykliczny monitoring funkcjonowania klastrów, a uzyskany certyfikat ułatwi aplikowanie o środki w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko. Do końca listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 25

Zdjęcie: Adobe Stock © malajscy

WYDARZENIA

Polskie Stowarzyszenie Paliw Alternatywnych (PSPA), we współpracy z ambasadą brytyjską w Warszawie, opublikowało raport „V2G. Pojazdy elektryczne jako element sieci elektroenergetycznych”

listopada br. trwa nabór wniosków w konkursie, gdzie certyfikowane klastry energii mają wydzieloną pulę środków w wysokości 50 milionów złotych.

oraz malowanie miejsc postojowych zlecono PKP Telkol. Spółka PKP planuje kolejne takie inwestycje przy wybranych dworcach w innych województwach.

Ładowarki samochodów elektrycznych na stacjach PKP

Szkolenie specjalistów od cyberbezpieczeństwa

W listopadzie PKP SA udostępniła w województwie śląskim pierwsze ładowarki samochodów elektrycznych. Użytkownicy ,,elektryków'' będą mogli z nich korzystać przy dworcach Katowice, Katowice Ligota, Częstochowa i Gliwice. Ładowarki wyposażone są w dwa gniazda półszybkiego ładowania, trójfazowe MODE3 type 2, każde o mocy 22 kW, umożliwiające jednoczesne ładowanie dwóch aut. Posiadają system zabezpieczeń, który m.in. uniemożliwia odłączenie kabla i przerwanie ładowania przez osobę postronną. Przy ładowarkach znajdują się po dwa miejsca postojowe. Pomalowane na zielono z białym piktogramem przedstawiającym samochód z wtyczką przeznaczone są wyłącznie dla samochodów z napędem elektrycznym na czas ładowania.

Korzystanie ze stacji nie będzie wymagało rejestracji, ani posiadania specjalnych kart dostępu czy aplikacji. W pierwszych miesiącach ładowanie będzie darmowe.

Program uruchamiania stacji ładowania przy dworcach kolejowych realizowany jest za pieniądze Grupy PKP. Urządzenia wyprodukowały i zamontowały Kolejowe Zakłady Łączności w Bydgoszczy, a koordynacja prac przyłączeniowych i przygotowanie fundamentów

Od 5 do 7 listopada w Warszawie krajowi specjaliści od cyberbezpieczeństwa przeszli szkolenie z ochrony infrastruktury energetycznej, zorganizowane przez Polskie Sieci Elektroenergetyczne (PSE) oraz Federalne Biuro Śledcze i Departament Energii Stanów Zjednoczonych. Prowadzili je fachowcy z Instytutu SANS oraz North American Electric Reliability Corporation. Polscy eksperci odbyli taki kurs pierwsi w Europie.

– Sektor energetyczny przez wiele lat działał według pewnych utartych schematów. Obecnie przechodzi niezwykle dynamiczne przemiany, w których kluczową rolę odgrywa cyfryzacja. Energetyka została podłączona do sieci, a to niesie ze sobą nowe ryzyka. Musimy być gotowi na nie odpowiadać – powiedział Eryk Kłossowski, prezes PSE. – Jest dla nas ogromną satysfakcją, że zorganizowaliśmy pierwsze w Europie szkolenie dla sektora energetycznego, prowadzone przez jednych z najlepszych ekspertów na świecie. To pokazuje, jakim prestiżem w branży cyberbezpieczeństwa cieszą się nasi specjaliści.

Kurs podzielono na moduły. W części CyberStrike skupiono się na zagrożeniach dla sektora energetycznego. Polscy specjaliści mieli okazję sprawdzić swoje umiejętności w odparciu symulowanego

26

l ENERGIA elektryczna listopad 2018

WYDARZENIA ataku na system elektroenergetyczny. Scenariusz oparto na rzeczywistych wydarzeniach, które w 2015 i 2016 roku sparaliżowały systemy przesyłowe i dystrybucyjne na Ukrainie. Drugi dzień poświęcono ćwiczeniom SANS Grid NetWars, w czasie których fachowcy od cyberobrony mogli wcielić się w rolę obrońców lub atakujących. Ćwiczenia zorganizowano w formie zawodów, obejmujących cztery poziomy zaawansowania uczestników.

Kurs zakończył PolEx – symulowane ataki fizyczne i cybernetyczne na infrastrukturę krytyczną w naszym kraju.

Tego typu szkolenie przeprowadzane jest co dwa lata w Stanach Zjednoczonych. W tym roku po raz pierwszy odbyło się w Europie. Dopasowano je do polskich warunków tak, aby jak najlepiej odzwierciedlało potencjalne zagrożenia.

W zajęciach uczestniczyło ponad 250 osób odpowiedzialnych za cyberbezpieczeństwo w polskich spółkach energetycznych i instytucjach państwowych. – Dzięki współpracy z partnerami ze Stanów Zjednoczonych nasi eksperci będą jeszcze lepiej przygotowani na działania cyberprzestępców. Cieszymy się, że to właśnie Polska, jako pierwszy kraj w Europie, korzysta z doświadczenia i wiedzy amerykańskich specjalistów – podkreślił Piotr Naimski, pełnomocnik rządu do spraw strategicznej infrastruktury energetycznej.

Obecny podczas zakończenia szkolenia Rick Perry, sekretarz ds. energii Stanów Zjednoczonych, powiedział: – Polska jest szczególnie narażona na działania przeciwników w cyberprzestrzeni. Właśnie dlatego cyberbezpieczeństwo partnerów we Wschodniej i Centralnej Europie jest tak ważne dla władz Stanów Zjednoczonych i Departamentu Energii. Departament Energii nadal będzie wspierać naszych przyjaciół w Polsce i regionie poprzez kontynuowanie w kolejnych miesiącach i latach walki z zagrożeniami dla sektora energetycznego i bezpieczeństwa narodowego.

W przyszłości PSE, wraz z partnerami ze Stanów Zjednoczonych, planuje regularnie organizować kolejne szkolenia z zakresu cyberbezpieczeństwa, by jeszcze lepiej chronić polski sektor energetyczny przed nowymi zagrożeniami.

Zimowe testy usługi DSR zakończone sukcesem W październiku PSE przeprowadziły testy redukcji zużycia energii elektrycznej wszystkich zakontraktowanych w Programie Gwarantowanym produktów w pakiecie zimowym. W odpowiedzi na wezwanie wszyscy wykonawcy złożyli propozycję sprzedaży i z pozytywnym wynikiem przeprowadzili obowiązkowy test redukcji. Tym samym potwierdzono zdolność wykonawców do realizacji usługi o zakontraktowanych parametrach.

Pozytywna realizacja obowiązkowego testu redukcji stanowi warunek konieczny do świadczenia usługi redukcji w Programie Gwarantowanym przez wyłonionych w przetargu wykonawców.

PSE prowadzą dalsze prace nad rozwojem usług DSR. Więcej informacji dotyczących DSR na stronie internetowej operatora (pod adresem: http://dsr.pse.pl/).

DSR (ang. Demand Side Response) można przetłumaczyć jako „reakcja strony popytowej”. Reakcją jest zmniejszenie przez odbiorców (strona popytowa) ich zapotrzebowania na energię elektryczną na wezwanie operatora systemu przesyłowego (OSP).

Zastosowanie DSR w innych krajach pokazuje, że jest to rozwiązanie stabilizujące system energetycznyi pozwala na ograniczenie konieczności budowy nowych źródeł wytwórczych.

Modernizacja stacji 110/15 kV Maków Mazowiecki PGE Dystrybucja rozwija i modernizuje infrastrukturę sieciową na terenie swojej działalności. W tym roku jedną z największych inwestycji PGE Dystrybucja Oddział Warszawa jest modernizacja stacji 110/15 kV Maków Mazowiecki. Obejmuje ona rozbiórkę i budowę budynku rozdzielni oraz przebudowę stacji elektroenergetycznej 110/15 kV wraz z infrastrukturą towarzyszącą. Nowoczesna stacja rozdzielcza będzie wyposażona w innowacyjne rozwiązania techniczne. Stare linie napowietrzne średniego napięcia, wyprowadzone z modernizowanej stacji, zastąpione zostaną przez linie kablowe. Inwestycja obejmuje również wymianę linii średniego napięcia w pasie drogi krajowej nr 57 w Makowie Mazowieckim.

Modernizacja stacji rozdzielczej to początek realizacji większej inwestycji, zaplanowanej na lata 2019-2021, tj. kompleksowego skablowania sieci napowietrznej średniego napięcia na terenie całego Makowa Mazowieckiego wraz z wymianą stacji transformatorowych. Planowane przedsięwzięcie ma objąć ok. 30 km linii średniego napięcia i 22 stacje.

Raport o pojazdach elektrycznych Polskie Stowarzyszenie Paliw Alternatywnych (PSPA), we współpracy z ambasadą brytyjską w Warszawie, opublikowało raport „V2G. Pojazdy elektryczne jako element sieci elektroenergetycznych”. Celem opracowania jest wskazanie korzyści, jakie może przynieść wykorzystania pojazdów elektrycznych, jako rozproszonych magazynów energii.

– Uważa się, że rozwój pojazdów elektrycznych na dużą skalę zmieni sposób, w jaki korzystamy z samochodów, ale także będzie miał istotny wpływ na wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną oraz funkcjonowanie sieci elektroenergetycznej. Dlatego integracja pojazdów elektrycznych z sieciami stanowi duże wyzwanie. Jednym ze sposobów, aby jemu sprostać, jest implementacja nowych technologii, takich jak Vehicle-to-Grid (V2G), systemu zapewniającego dwukierunkowy przepływ energii pomiędzy pojazdem a siecią elektroenergetyczną, umożliwiającego wykorzystanie energii zgromadzonej w baterii samochodu do stabilizacji pracy sieci – mówi, cytowany przez portal orpa.pl, Jonathan Knott, ambasador Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej w RP. – Rynek brytyjski jest jednym z pierwszych, które testują technologię V2G w ramach szeregu projektów pilotażowych. Chcemy podzielić się naszym doświadczeniem. Dlatego wspólnie z PSPA opracowaliśmy raport na temat V2G, który będzie stanowił dobry punkt wyjścia do badania tej technologii w Polsce.

W rozwój V2G angażują się spółki branży motoryzacyjnej, sektor elektroenergetyczny, jak też władze państwowe i samorządowe, w szczególności państw Europy, które wspierają kolejne projekty pilotażowe oraz wdrożeniowe tej technologii.

Opracowała Małgorzata Władczyk listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 27

SOL-BIT SOL-BIT Sp.Sp. z o.o. z o.o. świadczy świadczy usługi usługi związane związane z projektowaniem, z projektowaniem, instalacją, instalacją, wdrażaniem, wdrażaniem, serwisowaniem serwisowaniem systemów systemów SOL-BIT SOL-BIT Sp.Danych, Sp. zDanych, o.o. z o.o. świadczy świadczy usługi usługi związane związane zBig projektowaniem, zBig projektowaniem, instalacją, instalacją, wdrażaniem, wdrażaniem, serwisowaniem serwisowaniem systemów systemów Hurtowni Hurtowni Business Business Intelligence Intelligence oraz oraz Data.

Data.

SOL-BIT SOL-BIT Sp.Danych, Sp. zDanych, o.o. z o.o. świadczy świadczy usługi usługi związane związane zBig projektowaniem, zBig projektowaniem, instalacją, instalacją, wdrażaniem, wdrażaniem, serwisowaniem serwisowaniem systemów systemów Hurtowni Hurtowni Business Business Intelligence Intelligence oraz oraz Data.

Data.

Hurtowni Danych, Danych, Business Business Intelligence Intelligence oraz oraz Big Big Data.

Data. Open WHurtowni W naszych naszych rozwiązaniach rozwiązaniach wykorzystujemy wykorzystujemy technologie technologie Open Source Source oraz oraz produkty produkty komercyjne komercyjne firm firm Oracle, Oracle, SAP SAP W W naszych naszych rozwiązaniach rozwiązaniach wykorzystujemy wykorzystujemy technologie technologie Open Open Source Source oraz oraz produkty produkty komercyjne komercyjne firm firm Oracle, Oracle, SAP SAP oraz oraz Microsoft.

Microsoft.

W W naszych naszych rozwiązaniach rozwiązaniach wykorzystujemy wykorzystujemy technologie technologie Open Open Source Source oraz oraz produkty produkty komercyjne komercyjne firm firm Oracle, Oracle, SAP SAP oraz oraz Microsoft.

Microsoft. oraz oraz Microsoft.

Microsoft.

Naszym Naszym klientom klientom zapewniamy zapewniamy szeroki szeroki wachlarz wachlarz usług usług odod analizy, analizy, doradztwa, doradztwa, audytu, audytu, popo dostawę dostawę licencji licencji naszych naszych Naszym Naszym klientom klientom zapewniamy zapewniamy szeroki szeroki wachlarz wachlarz usług usług od od analizy, analizy, doradztwa, doradztwa, audytu, audytu, po po dostawę dostawę licencji licencji naszych naszych partnerów partnerów biznesowych, biznesowych, wdrożenie wdrożenie oraz oraz rozwój rozwój systemów. systemów.

Naszym Naszym klientom klientom zapewniamy zapewniamy szeroki szeroki wachlarz wachlarz usług usług od od analizy, analizy, doradztwa, doradztwa, audytu, audytu, po po dostawę dostawę licencji licencji naszych naszych partnerów partnerów biznesowych, biznesowych, wdrożenie wdrożenie oraz oraz rozwój rozwój systemów. systemów. partnerów partnerów biznesowych, biznesowych, wdrożenie wdrożenie oraz oraz rozwój rozwój systemów. systemów.

Nasze Nasze usługi usługi skupiają skupiają sięsię na na dostarczaniu dostarczaniu klientom klientom rozwiązań, rozwiązań, które które przekształcają przekształcają dane dane ww użyteczną użyteczną informację. informację.

Nasze Nasze usługi usługi skupiają skupiają sięsię nana dostarczaniu dostarczaniu klientom klientom rozwiązań, rozwiązań, które które przekształcają przekształcają dane dane ww użyteczną użyteczną informację. informację.

Nasze Nasze usługi usługi skupiają skupiają sięsię nana dostarczaniu dostarczaniu klientom klientom rozwiązań, rozwiązań, które które przekształcają przekształcają dane dane wuw użyteczną użyteczną informację. informację.

Zespół Zespół SOL-BIT SOL-BIT totocertyfikowani certyfikowani konsultanci konsultanci z wieloletnim z wieloletnim doświadczeniem doświadczeniem zdobytym zdobytym unajbardziej najbardziej wymagająwymagająZespół Zespół SOL-BIT SOL-BIT to to certyfikowani certyfikowani konsultanci konsultanci z wieloletnim z wieloletnim doświadczeniem doświadczeniem zdobytym zdobytym u u najbardziej najbardziej wymagająwymagających cych klientów. klientów. Łączymy Łączymy wiedzę wiedzę techniczną techniczną z kompetencjami z kompetencjami merytorycznymi. merytorycznymi.

Zespół Zespół SOL-BIT SOL-BIT to to certyfikowani certyfikowani konsultanci konsultanci z wieloletnim z wieloletnim doświadczeniem doświadczeniem zdobytym zdobytym u u najbardziej najbardziej wymagająwymagających cych klientów. klientów. Łączymy Łączymy wiedzę wiedzę techniczną techniczną z kompetencjami z kompetencjami merytorycznymi. merytorycznymi. cych klientów. klientów. Łączymy Łączymy wiedzę wiedzę techniczną techniczną z kompetencjami z dystrybucją kompetencjami merytorycznymi. merytorycznymi.

Docych Do grona grona klientów klientów należą należą firmy firmy zajmujące zajmujące się się dystrybucją energii, energii, świadczeniem świadczeniem usług usług pocztowych, pocztowych, remontami remontami Do Do grona grona klientów klientów należą należą firmy firmy zajmujące zajmujące się się dystrybucją dystrybucją energii, energii, świadczeniem świadczeniem usług usług pocztowych, pocztowych, remontami remontami iDo budową iDo budową statków, statków, produkcją produkcją leków. leków. grona grona klientów klientów należą należą firmy firmy zajmujące zajmujące sięsię dystrybucją dystrybucją energii, energii, świadczeniem świadczeniem usług usług pocztowych, pocztowych, remontami remontami i budową i budową statków, statków, produkcją produkcją leków. leków. i budową i budową statków, statków, produkcją produkcją leków. leków.

Konsolidacja Konsolidacja finansowa finansowa Konsolidacja Konsolidacja finansowa finansowa Konsolidacja Konsolidacja finansowa finansowa Szkolenia Szkolenia Szkolenia Szkolenia Szkolenia Szkolenia

Hurtownie Hurtownie Danych Danych Hurtownie Hurtownie Danych Danych Hurtownie Hurtownie Danych Danych

Czyszczenie Czyszczenie Danych Danych Czyszczenie Czyszczenie Danych Danych Czyszczenie Czyszczenie Danych Danych

Raportowanie Raportowanie Raportowanie Raportowanie Raportowanie Raportowanie

Planowanie Planowanie Planowanie Planowanie Planowanie Planowanie

Analiza Analiza Analiza Analiza Analiza Analiza Sprawozdawczość Sprawozdawczość Sprawozdawczość Sprawozdawczość Sprawozdawczość Sprawozdawczość

Doradztwo Doradztwo i Audyt i Audyt Doradztwo Doradztwo i Audyt i Audyt Doradztwo Doradztwo i Audyt i Audyt

www.sol-bit.pl www.sol-bit.pl www.sol-bit.pl www.sol-bit.pl www.sol-bit.pl www.sol-bit.pl

Usługi Usługi wdrożeniowe wdrożeniowe Usługi Usługi wdrożeniowe wdrożeniowe Usługi Usługi wdrożeniowe wdrożeniowe

Controlling Controlling Controlling Controlling Controlling Controlling

Budżetowanie Budżetowanie Budżetowanie Budżetowanie Budżetowanie Budżetowanie

info@sol-bit.pl info@sol-bit.pl info@sol-bit.pl info@sol-bit.pl info@sol-bit.pl info@sol-bit.pl

32. MIĘDZYNARODOWE

W NUMERZE

ENERGETYCZNE TARGI BIELSKIE

17 - 19.09.2019

ENERGETAB

www.energetab.pl

listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 29

FELIETON

Z umiarem

Żaba

Prawda obiektywna istnieje wyłącznie formalnie w języku prawniczym. Stwierdza ona zgodność czegoś ze stanem faktycznym. Tymczasem w życiu bywa już różnie.

De gustibus non est disputandum. Tej znanej łacińskiej maksymy nie można odczytywać wprost. Dyskutujmy o gustach jak najwięcej. Wymieniajmy poglądy, co dla każdego z nas jest piękne czy też smaczne.

W ten sposób poznawajmy się lepiej. Nie sprzeczajmy się jednakże kto w tych sprawach ma rację. Ja i tak uważam, że placki ziemniaczane są lepsze z solą niż z cukrem.

Przez kilkanaście lat szefowałem radzie nadzorczej mojej byłej spółdzielni mieszkaniowej. Starałem się łagodzić konflikty pomiędzy stale zwaśnionymi stronami.

Zdarzyło się, że koledzy z zarządu przyszli do mnie z błahym z pozoru pytaniem. Czy drzwi klatek schodowych pomalować na szaro, czy też na brązowo?

Miałem swoją prywatną opinię w tej sprawie. Uznałem wszakże za zbędne ujawnianie jej. Decyzja pozostawała w wyłącznej gestii zarządu. Angażowanie w proces jej podejmowania rady lub innych członków spółdzielni stwarzało kolejne pole konfliktu. Wymusiłem na zarządzie niezwłoczne rozstrzygnięcie tej kwestii. W ciągu kilku minut dokonali wyboru. Skądinąd akurat odmiennego od mojego poczucia estetyki. Nie skomentowałem tego. Po prostu zaakceptowałem.

Ta historia przypomniała mi się, gdy zapoznałem się z wynikami konsultacji społecznych dotyczących zaprzestania zmiany czasu z letniego na zimowy i odwrotnie. Przeprowadzono je w całej Unii Europejskiej. Wzięło w nich udział ponad cztery i pół miliona obywateli, z czego dwie trzecie z Niemiec. Wynik był łatwy do przewidzenia. 84 proc. wypowiedziało się za likwidacją zmiany czasu. Nietrudno skonstatować, że głosowali głównie zwolennicy tego rozwiązania. Bezspornie tak wyrazistego wyniku nie można zlekceważyć. Politycy sami wygenerowali problem. Śmiem twierdzić: zupełnie niepotrzebnie.

Teraz trzeba zjeść tę żabę.

30 l ENERGIA elektryczna listopad 2018

»»» » Obywatele Portugalii, Cypru i Polski wolą czas letni, natomiast zamieszkujący Finlandię, Danię i Holandię optują za zimowym.

Niemcy nie wskazali preferencji w tym zakresie, zaś kraje bałtyckie mają ku zaskoczeniu pozostałych zróżnicowany pogląd.

Jedynie Grecy byli za pozostawieniem status quo.

Unia nie ma kompetencji narzucenia jednolitego systemu czasowego.

Sama wszakże stworzyła problem, z którym musi się zmierzyć. Podejmowane przez poszczególne państwa decyzje wyboru utrzymania czasu zimowego lub letniego przez cały rok bez względu na położenie geograficzne doprowadzą do chaosu.

Zainteresowani rzucają na szalę wszelkie możliwe argumenty: ekonomiczne, zwłaszcza związane z energetyką, zdrowotne

i psychologiczne, jak też wiele innych, zarówno za, jak i przeciw. Nie da się jednoznacznie wyważyć jak jest lepiej. Wszystko jest kwestią umowną. Zależy głównie od punktu widzenia. Z racji mnogości wewnątrzunijnych powiązań kluczowe jest jedno – zrobić to jednocześnie i wszyscy razem. Niestety tu zaczynają się schody. Obywatele Portugalii, Cypru i Polski wolą czas letni, natomiast zamieszkujący Finlandię, Danię i Holandię optują za zimowym. Niemcy nie wskazali preferencji w tym zakresie, zaś kraje bałtyckie mają ku zaskoczeniu pozostałych zróżnicowany pogląd. Jedynie Grecy byli za pozostawieniem status quo. Unia nie ma kompetencji narzucenia jednolitego systemu czasowego.

Sama wszakże stworzyła problem, z którym musi się zmierzyć. Podejmowane przez poszczególne państwa decyzje wyboru utrzymania czasu zimowego lub letniego przez cały rok bez względu na położenie geograficzne doprowadzą do chaosu. To pewne.

Uzgadniane wszelkich terminów wymagać będzie każdorazowo jednoznacznego doprecyzowywania czasu. Szczególnie boleśnie odczują to wszelcy operatorzy transportu publicznego. Przejeżdżając przez kraje europejskie, wielokrotnie zostaniemy zmuszani do przestawiania zegarków. W tę i we w tę.

Jeśli kraje Unii zdecydują się przejść na czas letni, to pierwszym możliwym terminem będzie 31 marca 2019 roku. Gdyby część z nich wybrała czas zimowy, dokonają tego pół roku później. Prezydencja austriacka zabiega, aby wszyscy jednomyślnie wybrali czas letni. Brak konsensu stworzy ewidentne kłopoty. W przypadku uporu stron może okazać się potrzeba znalezienia rozwiązania kompromisowego. Na dzisiaj jawi się tylko jedno.

Pozostawić wszystko po staremu.

dr inż. Andrzej Nehrebecki

TERMINARZ

}}20-23 listopada 2018 r.

WISŁA

}}22 listopada 2018 r.

WARSZAWA

}}23 listopada 2018 r.

WARSZAWA

XVII Konferencja Systemy Informatyczne w Energetyce SIwE’18

Szkolenie„Zasady postępowania przy wykrywaniu NPEE – aspekty prawne”

Szkolenie„Prawo energetyczne dla menedżerów”

PTPiREE »»Org.: Inf.: Karolina Nowińska

»»

Org.: PTPiREE Inf.: Justyna Dylińska -Chojnacka tel. 61 846-02-32 dylinska@ptpiree.pl

tel. 61 846-02-15 nowinska@ptpiree.pl siwe.ptpiree.pl

}}29 listopada 2018 r.

WARSZAWA Szkolenie„Prawo zamówień publicznych w praktyce przedsiębiorstw energetycznych po nowelizacji, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień związanych z elektronizacją zamówień”

-Chojnacka tel. 61 846-02-32 dylinska@ptpiree.pl

Więcej informacji w terminarzu na

}}7-9 maja 2019 r.

TORUŃ

www.ptpiree.pl Dział Szkoleń:

Międzynarodowa Konferencja Transformatorowa TRANSFORMATOR’19

Sebastian Brzozowski, tel. 61 846-02-31,

PTPiREE »»Org.: Inf.: Karolina Nowińska

PTPiREE »»Org.: Inf.: Sebastian Brzozowski

brzozowski@ptpiree.pl

tel. 61 846-02-15 nowinska@ptpiree.pl transformator.ptpiree.pl

tel. 61 846-02-31 brzozowski@ptpiree.pl

Biuro PTPiREE, ul. Wołyńska 22, 60-637 Poznań tel. 61 846-02-00, fax 61 846-02-09; ptpiree@ptpiree.pl

KREUJEMY

WSPIERAMY

nowe rozwiązania

zachodzące zmiany i wdrożenia nowych technologii w elektroenergetyce

WYKONUJEMY

analizy prawne, techniczne i ekonomiczne

ORGANIZUJEMY

PTPiREE »»Org.: Inf.: Justyna Dylińska-

specjalistyczne szkolenia, seminaria i konferencje

PROWADZIMY

działalność normalizacyjną, typizacyjną, doradczą, wydawniczą i edukacyjną

PRZYGOTOWUJEMY

wnioski o dotacje unijne na projekty energetyczne

INTEGRUJEMY środowisko energetyków

listopad 2018 ENERGIA elektryczna l 31