Placemaking by Public Art & Public Space

Opština Stari grad, kao centralna gradska opština, veliku pažnju poklanja uređenju i izgledu javnih prostora na svojoj teritoriji. Poseban izazov je ostvarenje našeg cilja da tradicionalne vrednosti prostora Starog grada pomirimo sa zahtevima modernog vremena. Verujemo da naši mladi sugrađani, studenti, učesnici progama „Public art & Public space“, i polaznici nastavnog predmeta „Umetnost u javnim gradskim prostorima“ koji se realizuje na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, pod vođstvom Doc. Zorana Đukanovića i Doc. Mr. Jelene Živković, na najbolji način mogu da nam pomognu da učinimo Stari grad i Beograd lepim mestom za život. Mirjana Božidarević, predsednica Gradske opštine Stari grad Mirjana Božidarević, mayor of the Stari grad municipality

Izložba radova pred vama je rezultat naše dugogodišnje saradnje. Nadam se i želim da uskoro ove lepe ideje pretvorimo u stvarnost.

City municipal Stari grad, as central city commune, great amount of attention gives to the organization and appearance of public space on its territory. Special challenge is reaching our goal, to reconcile traditional values of spaces in Stari grad to requirements of modern time. We believe that our young students, participants of Public art & Public space program, and followers of master course “Art in public city spaces” that is realized on Faculty of Architecture of Belgrade University, under guidance of prof. Zoran Djukanovic and prof. Mr. Jelena Zivkovic, can help us in the best way to make Stari grad and Belgrade a beautiful place to live. Exhibition of works before you is a result of our long standing cooperation. I hope and wish that we will soon realize these beautiful ideas in reality.

Od kako je osnovan, multidisciplinarni projekat Javna umetnost i javni prostor ostvaruje iz godine u godinu izuzetne rezultate. To pokazuju brojni elaborati, istraživanja, rad na publikacijama i organizacija događaja u urbanom okruženju. Kroz ovakvo bogato delovanje projekat je usmerio brojne mlade ljude, pre svega studente, ka multidisciplinarnom mišljenju i razvijanju posebnih veština u oblikovanju javnog urbanog prostora. Pri tome su posebno važne kulturna i socijalna dimenzije ovakvog delovanja kao i njegova sveukupna društvena korist kroz principe permanentne edukacije pripadnika šire zajednice. Time je projekat Javna umetnost i javni prostor zauzeo značajno mesto u sveukupnim aktivnostima Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, ali zasigurno i u onim sredinama koje su bile na neki način vezane za njegovo delovanje. Samim tim se kroz dalje delovanje projekta Javna umetnost i javni prostor mogu i u godinama koje dolaze očekivati rezultati izuzetnog dometa. Sa tom nadom, evo na kraju, pozdravljamo pojavu još jedne u nizu važnih publikacija koju je ovaj projekat iznedrio. From its constitution, the multidisciplinary project Public art public space achieves perennially remarkable results. These are shown by many elaborates, researches, work on publications and organizations of events I urban environment. Through such acting the project has polarized many young people, first of all students, toward multidisciplinary way of thinking and developing special skills in forming urban space. At that it is very important cultural and social dimension of such approach as well as its overall social value though principles of local community’s permanent education. By doing this, project Public art public space has taken a significant place in overall activities on Faculty of Architecture of Belgrade University, but assurely in environments that were bound to its actions. Because of that, through further actions of Public art public space project it can be expected the most significant results in years to come. Hoping for those years, here in the end, we are greeting an appearance of another significant publication that this project has produced.

Vladimir mako, Dekan Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu Vladimir mako, dean of Faculty of Architecture, University of Belgrade

UVOD INTRODUCTION

UVOD Od samog početka rada međunarodnog, edukativnog i interdisciplinarnog projekta Public Art Public Space – Opština Stari grad ima raznovrsnu, kompleksnu i izuzetno značajnu ulogu u njegovom delovanju. Prepoznajući važnost sinergetskog delovanja u unapređivanju javnih prostora, Opština Stari grad je omogućila, a u pojedinim projektima i inicirala, realizaciju aktivne participacije građana i institucija na Opštini u radu na definisanju i realizaciji velikog broja projekata. Takođe, brojni predstavnici IO Opštine su aktivno učestvovali u različitim fazama rada na projektima, radionicama, prezentacijama... Pored toga Opština je obezbedila podršku za realizaciju velikog broja projekata: izložbi i publikacija, kao što je pružila i materijalnotehničku i logističku podršku delovanju PaPs-a kroz različite donacije. Ova studija, zajedno sa izložbom studentskih radova, predstavlja još jedan vid naše saradnje i doprinos našim zajedničkim težnjama da ostvarimo kvalitetnije, lepše, prihvaćenije i pristupačnije javne prostore – prostore koje će stanovnici doživljavati kao svoje i sa brigom i pažnjom se odnositi prema njima, a posetioci i turisti pamtiti kao jednu od atrakcija i prijatnosti Beograda. ...

INTRODUCTION From the very beginning of work on international, educational and interdisciplinary project Public art Public space (PaPs) – Urban municipality Stari Grad has various, complex and extremely significant role in its activities. By recognizing the importance of synergy actions in improvement of public spaces, Urban municipality Stari Grad enabled and in some projects even initiated, active participation of local citizens and institutions in planning, design and realization of a large number of PaPs projects. Also, numerous members of E.B. have been active participants in different phases of projects, studios, presentations…Additionally; the Municipality had provided financial, technical and logistic support for realization a large number of projects: exhibitions and publications... This study, along with the exhibition of students works, represents yet another aspect of our cooperation and contribution to our common tendencies for creating more beautiful, vital and accessible public spaces – spaces that citizens would accept as there own and act accordingly, while tourists and visitors could remember them as attractions and pleasances of Belgrade

Pojam Public Art (PA) poseduje brojna, različita značenja, ali jedna relacija egzistira u svim definicijama: (javna) umetnost i javni prostor. Public Art se realizuje u javnom prostoru i samim tim je vizuelno i fizički pristupačan javnosti. Može da bude: privremen ili trajan, u otvorenom ili zatvorenom prostoru, velikih ili malih dimenzija. Uključuje različite oblike umetničkog izražavanja, a njegove forme se konstantno proširuju razvojem novih tehnologija. Public Art ima mogućnost da obezbedi različite društvene benefite i uveća urbani kvalitet: • pomaže unapređenju kvaliteta okruženja i istovremeno predstavlja sredstvo aktiviranja društvene zajednice u procesu planiranja i uređivanja prostora • pomaže stvaranju osećaja identiteta, jedinstvenosti i građanskog ponosa stanovnika grada • predstavlja način obeležavanja mesta, istorijskog nasleđa, ili isticanja specifičnih karakteristika koje predstavljaju odličje lokacije na kojoj se realizuje.

Public art has diverse meanings but one relation always exists: public art occupies public space and therefore- public art is intended to be physically and freely accessible to the public. Public art is often site specific or audience specific and relates to the context in which it is sited. It can be both permanent and temporary, internal and external, and large or small scale. Public art can embrace all art forms and its parameters are continually expanding. Public art is widely understood to have many benefits to urban quality: • in helping to improve the quality of an environment and as a vehicle for involving the community in environmental improvements, • in helping to create a sense of identity, uniqueness, and civic pride, • as a way of celebrating place, historical heritage or of highlighting particular characteristics which relate to a specific site. Nevertheless, relation between public and art could be completely different than genesis, creation, perception and art reception, felted by public. Next few lines written by Stevan Vukovic will describe it in more explicit way.

Public Art versus Art in Public Space

„Postoji više uloga očekivanih od umetnosti u javnom prostoru. Da imenujemo samo nekoliko: dodavanje vizuelnog kvaliteta izgrađenom okružju; demonstriranje određene strategije urbanog planiranja i urbanog dizajna; promovisanje višeg nivoa integracije

“There are a number of expected roles of an artwork placed in public space. To name just a few: adding visual quality to a built environment, demonstrating certain urban planning and urban design strategy, promoting higher level of integration between art, architecture, and the landscape through

Integrali tekst Stevana Vukovića “Javna umetnost u javnom prostoru: definicije i trendovi” objavljen je u studiji Studija prostornih mogućnosti aktiviranja javnih gradskih prostora i primene Public Art-a u Užicu, Užuce, 2006.

An integral text of Stevan Vukovic “Public art in public space: definitions and trends” is published in study “Study of spatial possibilities for activating public sity spaces and applications of Public art in Uzice, Uzice, 2006

Gradska opština Stari grad

Međutim, relacija umetnosti i javnosti može se bitno razlikovati u odnosu na genezu, kreaciju, percepciju i recepciju umetnosti od strane javnosti. Navodi teksta Stevana Vukovića koji slede – to direktno ilustruju Javna umetnosti spram umetnosti u javnom prostoru

PUBLIC ART: (PUBLIC) ART AND PUBLIC SPACE

PUBLIC ART & PLACEMAKING

PUBLIC ART: (JAVNA) UMETNOST I JAVNI PROSTOR

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 16

artists’ collaboration with architects, landscape architects, city planners, urban designers, and city administrators, increasing cultural awareness, making works of contemporary art more easily reachable for general public, providing new jobs for free-lance artists by public commissions, attracting tourists, visually marking a site of communal importance, generating a sense of pride and belonging to groups that are using it, by memorizing an event from their collective history, or providing a communal image.“ … “Art history has from its very beginnings included a history of artworks situated in various public spaces. But, being simply put outdoors, say, in front of a representative building, does not necessarily and immediately render an artwork to be ‘public art’. In order to become such, it has to acquire a performative role in the collective imaginary and spatial experiences of the ones who are using the space in which it is placed, and a developed relation towards the signifying practices in the social and cultural milieu they share.“

Site–Specific, Context Specific, and Community Oriented Art “Site specific artwork is created to exist in a certain place, and its composition is fully dependent on the manner it is placed in that spatial setting – it does not function separately. The origin of the basic idea, and, later on, the project the artist is to realize at the site, is being derived out of the research of the site itself, and, even though it may contain sculptural elements, it cannot function in a gallery or other spatial setting the same way it does at the site to which it is specific – it can never be reduced to gallery type of sculpture.“ …

između umetnosti, arhitekture i pejzaža kroz saradnju umetnika sa arhitektima, pejzažnim arhitektima, urbanistima i javnom gradskom upravom; povećanje stepena javne svesti; približavanje savremene umetnosti opštoj publici; obezbeđivanje novih poslova umetnicima putem javnih konkursa; privlačenje turista; vizuelno markiranje mesta od javnog značaja; generisanje osećanja ponosa i pripadnosti grupama koje ga koriste i to putem memorisanja događaja iz kolektivne istorije, ili stvaranja određene slike zajednice i sl.” ... „Istorija umetnosti je od svojih početaka uključivala i istoriju radova smeštenih na javnim mestima. Ali, puko postavljanje radova u spoljašnji prostor, na primer ispred neke javne zgradetine, znači nužno i neposredno i njihovo postavljanje u sferu „javne umetnosti”. Da bi se to desilo, ti radovi moraju da ostvare performativnu ulogu u kolektivnoj imaginaciji i prostornim iskustvima korisnika prostora u kojem su smešteni i moraju da ostvare razvijen odnos spram označavajućih praksi u socijalnom i kulturnom miljeu koji oni dele. “ Prostorno specifična, kontekstualno specifična i umetnost usmerena ka zajednici ... „Prostorno specifičan rad je stvoren da postoji na određenom mestu i njegova kompozicija je u potpunosti zavisna od načina na koji je on postavljen u dati prostorni sklop – on ne funkcioniše odvojeno od njega. Poreklo osnovne ideje i kasnije projekta koji umetnik realizuje na tom mestu, izvedeno je iz istraživanja same lokacije. Iako taj rad može sadržati skulptorske elemente, on ne može da funkcioniše u galeriji ili u nekom drugom prostornom okruženju na isti način na koji to čini u datom prostoru za koji je izrađeno – on se nikada ne može redukovati na skulpturu galerijskog formata.” ...

“Context-specificity was derived out of research of specific sites, which has included, in the methodological sense, different types of contextualizing mechanisms, that were taken by the artists from the fields of history, social theory, structural linguistics, architecture, urbanism, etc.“

„U savremenim debatama, kontekstualna specifičnost je u tolikoj meri zamenila prostornu specifičnost, da su te rasprave postale fokusirane na ”pojam zajednice ili javnosti kao prostora i na javnog umetnika kao onoga čiji rad uspostavlja odnos sa problemima, potrebama i usmerenjima koje određuju taj neuhvatljivi i teško odredivi entitet.”

“In contemporary debates, the context specificity has so much overpowered site specificity that actually, they became centered around ”a notion of the community or the public as the site and the public artist as one whose work is responsive to the issues, needs, and concerns that define that elusive, hard-to-define entity.” Therefore, issues like aging, the environment, social exclusion, healthcare, disability or intergenerational communication gain as much of importance to artists as the problems of the formal organization and the spatial installation of a work in a specific institutional and historical context. Artists have started working in hospitals, unions, community centers, prisons and juvenile halls, and with community-based organizing groups, youth organizations, and social workers. In other words, they have shifted their interest from the very public site to the public sphere.“

Stoga su tematike poput starosti, okružja, društvenog isključenja, zdravstvene zaštite, posebnih potreba i međugeneracijske komunikacije, zadobile jednak značaj u umetničkom radu, kao i problemi formalne organizacije i prostornog postavljanja rada u specifičnim institucionalnim i istorijskim kontekstima. Umetnici su počeli da rade sa bolnicama, sindikatima, socijalnim centrima, zatvorima i popravnim domovima, kao i sa grupama koje rade sa pojedinim zajednicama, sa omladinskim organizacijama i socijalnim radnicima. Drugim rečima, njihov rad je pomerio fokus od javnog prostora ka javnoj sferi.” Javna sfera, demokratska sfera, kulturno građanstvo

Public Sphere, Democratic Sphere, Cultural Citizenship “However one would define the term public space, the definition has to take into account both the right of public access to it, and the right of participation in its use, on the individual, and on the collective level (as groups and communities). In the very ideal sense, a public space would be the one where everyone has a right to come to without being excluded because of economic or social conditions, and use it freely for any activity that does not conflict the rights of other groups and individuals that may be using it as well; while in a broader mean-

Gradska opština Stari grad

„Kako god odredili termin javni prostor, dato određenje mora uzeti u obzir, kako pravo na javni pristup tom prostoru, tako i pravo na učešće u njegovom korišćenju na individualnom i na kolektivnom nivou (kao grupa i zajednica). U idealnom smislu javni prostor bi bio onaj u koji svako ima pravo pristupa bez isključivanja po osnovu ekonomskih i socijalnih kriterijuma i pravo da ga koristi slobodno za bilo kakvu aktivnost koja ne ulazi u konflikt sa pravima drugih grupa i individua koje ga takođe koriste; širi smisao uključuje

…

PUBLIC ART & PLACEMAKING

„Prostorna specifičnost je izvedena iz istraživanja specifičnih prostora, koja su uključivala, u metodološkom smislu, različite tipove kontekstualizujućih mehanizama, koje su umetnici preuzimali iz oblasti istorije, društvene teorije, strukturalne lingvistike, arhitekture, urbanizma, itd.” ...

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 18

ing it includes also places, such as a café, train, or a movie theater, where everybody can come if paying, and sticking to certain regulations.“ … “Cultural understandings of citizenship are exploring the beyond of the formal issues of who is entitled to vote and the maintenance of an active civil society, questioning whose cultural needs and practices are acknowledged, legitimized and respected, and whose not. As Renato Rosaldo argues in his seminal article, titled “Cultural citizenship, inequality and multiculturalism”, cultural citizenship is concerned with “who needs to be visible, to be heard, and to belong”, and the ability to foster visibility of those needs and claims, as well as the practical, creative, not just legislative mandate to the empowerment of these groups and individuals lies mainly on cultural workers, and more that any other - artists.“

Placemaking: Public Artwork as Public Place “On the level of ordinary life, that reflects as mass withdrawal from the urban realm that is left to those who have no private places to reside in, while the casual strolls on public squares and streets are being replaced by tourist visits to places that are branded as being different. Tourism, as a sign-driven, design-intensive industry, supplements the lack of the public spaces by producing views, spectacles, environments, and simulations, taking people into what Augé calls non-places.“ … “In such an urban setting that is becoming filled with non-places, public art gains also the role of a ‘placemaking agency’, as it was proposed and elaborated on by Rosaldo, R: “Cultural citizenship, inequality and multiculturalism” u: R.D. Torres et al. (editors): Race, Identity and Citizenship, Oxford: Blackwell, 1999,strana260

takođe i prostore kao što su kafe, voz ili bioskop, koje svako može da koristi ukoliko plati i pridržava se određenih pravila.” ... „Kulturološka razumevanja građanstva istražuju područje sa one strane formalnih pitanja o tome ko ima pravo glasa i pitanja održanja aktivnog civilnog društva, ispitujući čije su kulturne potrebe i prakse priznate, legitimizovane i poštovane, a čije nisu. Kao što to Renato Rozaldo (Renato Rosaldo) tvrdi u svom uticajnom članku pod nazivom „Kulturno građanstvo, nejednakost i multikulturalizam”, kulturno građanstvo je kategorija usmerena ka „onima koji imaju potrebu da budu vidljivi, saslušani, kao i potrebu za pripadnošću”, te ima za cilj da omogući vidljivost tih potreba i zahteva, pa se u tom smislu koriste ne samo formalni mandati, već i praktične sposobnosti i kompetencije kulturnih radnika i umetnika da ih uključe u kreativni proces i osnaže u kreativnom i stvaralačkom smislu.” Pravljenje mesta: Javni umetnički rad kao javni prostor „Na nivou svakodnevnog života, to se reflektuje kao masovno povlačenje iz urbanog prostora koji je ostavljen onima koji nemaju svoje privatne prostore u kojima bi boravili, dok se neobavezne šetnje javnim trgovima i ulicama zamenjuju turističkim posetama prostorima koji se brendiraju kao drugačiji. Turizam, kao visoko dizajnirana industrija vođena produkcijom znakova, zamenjuje nedostatak javnih prostora proizvodnjom spektakla, okružja i simulacije, vodeći ljude u ono što Ože (Augé) naziva ne-mestima.” ... „U takvom urbanom okružju, koje se ispunjava ne-mestima, javna umetnost stiče ulogu ‘proizvodnje mesta’, kao što je to predloženo i elaborirano od strane Ronald Li Fleminga i Renate fon Tšarner Rosaldo, R: “Cultural citizenship, inequality and multiculturalism” u: R.D. Torres et al. (urednici): Race, Identity and Citizenship, Oxford: Blackwell, 1999,page 260

‘Pravljenje mesta’ ima za cilj da preokrene proces kognitivnog mapiranja karakterističan za turistički pogled, i da omogući produkciju osećaja konkretnog prostora i njegovog položaja u mreži mesta na način koji je Tili (Tilley) imenovao kao topoanaliza. “Lični i kulturni identiteti su vezani za mesto; topoanaliza je ona analiza koja ispituje stvaranje ličnog identiteta posredstvom mesta” piše Tili u knjizi pod nazivom Fenomenologija pejzaža, dodajući da „geografsko iskustvo počinje na nekim konkretnim mestima, od kojih se zahvata kroz prostor do drugih mesta i stvaraju se pejzaži ili regioni ljudskog postojanja.” Potpomaganje procesa zajedničkog korišćenja ovih regiona i zajedničkog konstruisanja drugih, jeste uloga javnog umetnika.”

Placemeking aims at reversing the process of cognitive mapping characteristic of the tourist gaze, and foster the production of a sense of place, and it’s location in the network of places in the manner Tilley names as topoanalysis. “Personal and cultural identity is bound up with place; a topoanalysis is one exploring the creation of self-identity through place”, writes Tilley in his A Phenomenology of Landscape, adding that the “geographical experience begins in places, reaches out to others through spaces, and creates landscapes or regions for human existence”. Facilitating the process of sharing those regions and jointly constructing others, is the role of a public sphere artist.“

Fleming R. L. and Von Tscharner, R: Place Makers: Creating Public Art That Tells You Where You Are, Boston: Harcourt Brace Jovanovich, 1987, strana 5 Tilley, C: A Phenomenology ofLlandscape, Oxford: Berg. 1994, strana 15

Fleming R. L. and Von Tscharner, R: Place Makers: Creating Public Art That Tells You Where You Are, Boston: Harcourt Brace Jovanovich, 1987, page 5 Tilley, C: A Phenomenology ofLlandscape, Oxford: Berg. 1994, page 15

Gradska opština Stari grad

Ronald Lee Fleming and Renata von Tscharner, in their book titled Place Makers: Creating Public Art That Tells You Where You Are. Researching a variety of public artworks throughout the USA, ranging from murals to street furniture, they made a compendium of how to use art and design to invent, reinvent, capture or reinforce the unique character of a site or space. What they propose, in fact, is using public art as a specific platform for cultural identity construction, which can be used by any community, or affiliation group, and as a tool for inscribing one’s individual and communal identities and belongings, needs, desires and fantasies into the urban surrounding one inhabits, and is being defined by.

PUBLIC ART & PLACEMAKING

(Ronald Lee Fleming i Renata von Tscharner), u njihovoj knjizi pod nazivom Proizvođači mesta: stvaranje javne umetnosti koja vam kaže gde se nalazite. Istražujući mnoštvo umetničkih radova po javnim prostorima u SAD, od murala do gradskog mobilijara, oni su napravili neku vrstu kompendijuma o tome kako se umetnost i dizajn mogu koristiti da bi se izumeo, povratio, uhvatio, ili pojačao jedinstveni karakter određene lokacije ili prostora. Oni u stvari predlažu upotrebu javne umetnosti kao neku vrstu platforme za stvaranje kulturnih identiteta, a koja bi se mogla koristiti kao oruđe od strane bilo koje grupe ili zajednice, da bi se našao način upisivanja individualnih ili grupnih identiteta i pripadnosti, potreba, želja i fantazija u urbano okružje koje oni naseljavaju, i kojima su i sami uslovaljeni i definisani.

Public art & Public Space

ABOUT ”PUBLIC ART PUBLIC SPACE“ PROJECT Significant quality component of urban public spaces represents the ability of achieving high aesthetic qualities of urban form, design elements and urban furniture as well as the possibility to integrate different forms of art into form and life of the city. Particularly this items represent basic sphere of researches and actions of Public Art and Public Space project (in the further text: PAPS), founded 2003. on Faculty of Architecture, University of Belgrade.

UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA

The PAPS project represents educational, interdisciplinary project that aims to improve the quality of urban public spaces through integration of art into public spaces and city life. Objectives of Public art and Public space project are: • Integration of art into process of urban planning and urban design with a purpose to establish new framework for evaluation and improvement of public spaces in Beograd and Serbia • Public participation: activation and involvement of local community, different institutions and City government into urban design process • Identification, evaluation and improvement of public spaces in Belgrade. • Creation of a searchable database of public spaces in Belgrade (input for future action). • Activation of spaces with cultural, historical an representative potentials • Education of new generation of professionals in the field of public art • collaboration between Faculties of architecture, fine arts, applied arts, landscape design, performing arts, etc. in education of new generation of professionals that can collaborate in overall design process in context of Bologna declaration

O PROJEKTU “PUBLIC ART PUBLIC SPACE” Značajnu komponentu kvaliteta javnih gradskih prostora predstavlja mogućnost ostvarivanja visokih estetskih kvaliteta urbane forme i urbanog mobilijara kao i mogućnost integracije različitih oblika umetničkog izražavanja u oblikovanje i život grada. Upravo ove teme predstavljaju osnovnu sferu istraživanja i delovanja projekta Public Art Public Space (u daljem tekstu – PAPS), osnovanog 2003. godine na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Projekat PAPS predstavlja edukativni, interdisciplinarni projekat koji ima za cilj da afirmiše unapređenje kvaliteta javnih gradskih prostora, pored ostalog, kroz integraciju umetnosti u javne prostore i život grada. Zadaci PAPS-a kao i benefiti koje realizacija ovih zadataka donosi su brojni: • integracija umetnosti u proces planiranja i oblikovanja javnih gradskih prostora u svrhu uspostavljanja jednog novog okvira za evaluaciju i unapređenje kvaliteta javnih prostora Beograda i Srbije • aktiviranje i uključivanje lokalne zajednice, različitih institucija i upravljačkih gradskih struktura u procese dizajna i uređenja javnih prostora koji su u njihovoj ingerenciji i koje svakodnevno koriste, a u cilju postizanja rešenja koja odgovaraju njihovim stvarnim potrebama • identifikacija i evaluacija javnih prostora za različite oblike umetničkog oblikovanja i formiranje inicijalne baze podataka kao osnovnog inputa za dalje delovanje • aktivacija prostora koji imaju značajne potencijale za razvoj kulture, istorije i reprezentativnije slike grada, tj, realnu proveru mogućnosti remodelacije izabranih poligona u datu svrhu • edukacija – formiranje edukativnih alata za obrazovanje budućih poslenika u oblasti dizajna javnih gradskih prostora • ostvarenje međufakultetske saradnje čime se afirmiše multidis-

Specifičnost projekta PAPS je da se bavi javnim gradskim prostorima u kontekstu redefinisanja načina njihovog oblikovanja i korišćenja u gradovima Srbije. U tom cilju se, kroz različite aktivnosti i oblike delovanja, afirmiše i realizuje: • interdisciplinarno delovanje različitih struka u toku čitavog procesa dizajna i realizacije projekata • edukacija i participacija šire javnosti i lokalne zajednice u procesu stvaranja primerenog urbanog okruženja bazirajući se na delatnosti koja predstavlja osnov svih budućih realizacija kvalitetnih prostora u gradu • edukaciju novih generacija dizajnera gradskog prostora kroz promovisanje interdisciplinarnog rada studenata različitih fakulteta koje povezuje delovanje u oblasti umetnosti u funkciji urbanog dizajna (arhitektura, umetnost, pejzažna arhitektura, društvene nauke...).

Activities of PAPS spans to wide field of operation for the purpose of: affirmation of Public art concept, interdisciplinary approach to education of students, experts, institutions and public in domain of Public art, realization of Public art project. They are reazlized as: • planning, design and realization of public art projects through intercisciplinary students workshops and actions that involve experts and public in all stages of work • public presentations of all stages of work on public art projects • lectures about public art, design of public spaces, public participation i public space design process • support to activities and presentations that promote public art

Gradska opština Stari grad

Aktivnosti PAPS-a obuhvataju široko polje delovanja u cilju: afirmacije koncepta Public Art-a (PA), edukacije studenata, eksperata, institucija i javnosti u oblasti Public Art-a u pravcu interdisciplinarnog delovanja i integracije javnosti u proces planiranja i uređivanja javnih gradskih prostora, realizacije projekata Public Art-a. Realizuju se kao: • planiranje, projektovanje i realizacija projekata Public Art-a kroz multidisciplinarne studentske radionice i akcije koje uključuju delovanje eksperata i javnosti u svim fazama rada • prezentacije u javnosti svih faza rada na Public Art projektima • predavanja o umetnosti u javnom prostoru, dizajnu javnih gradskih prostora, participaciji građana u procesu uređivanja javnih prostora • podrška akcijama i prezentacijama kojima se popularizuje Public Art.

PAPS project explores possibilities for redefinition of public spaces use and design in Serbian context. Therefore it promotes interdisciplinary work of different professions and their strong collaboration with the local community on different projects in the civic realm. This project has another but certainly not less important goal: academic education of a new generation of design professionals who’ll accept this collaborative approach and apply it their future professional practice.

PUBLIC ART & PLACEMAKING

ciplinarno obrazovanje studenata u skladu sa realizacijom reforme nastave u kontekstu Bolonjske deklaracije.

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 22

ABOUT THE COURSE “ ART IN PUBLIC CITY SPACES – PUBLIC ART PUBLIC SPACE” AT THE FACULTY OF ARCHITECTURE UNIVERSITY OF BELGRADE In recent decades, realization of Public Art projects has been seen as one of the most important strategies of temporary and permanent improvement of public spaces. Diversity of art forms, variety of possible ways to finance them and a wide scale of benefits that such diversity brings, have, as a consequence, recognition of the importance of public art in enhancing quality of urban life. Therefore it is recently getting institutional framework and is integrated in urban planning process in developed countries. Qualifying future generations for acting in this domain gradually becomes an imperative in education of architects, planners, landscape architects, and artists of other relevant fields. By reforming curriculum on Faculty of Architecture in Belgrade it has become possible to form elective courses on bachelor and master studies. The first Master’s program with new curriculum started in 2006/07. It was a great opportunity to propose an elective course that will explore possibilities to improve urban public spaces by integrating Public Art. The course „Art in urban public spaces – Public Art Public Space” is designed to qualify students for planning, designing and realizing projects for public space’s improvement by activating and redesigning them through application of different art forms. The goal is to acquaint students with categories, forms and conditions of art project’s realizations in public spaces, that are achieved through interdisciplinary actions of artists, architects, planners and designers, as well as with different forms of public participation in planning, design and realization processes.

O PROGRAMU UMETNOSTI U JAVNIM GRADSKIM PROSTORIMA – PUBLIC ART PUBLIC SPACE NA ARHITEKTONSKOM FAKULTETU UNIVERZITETA U BEOGRADU Poslednjih nekoliko decenija se realizacija projekata Public Art-a identifikuje kao jedna od najznačajnijih strategija privremenog ali i trajnog unapređenja javnih gradskih prostora. Upravo diverzitet pojavnih oblika i primenljivih umetničkih formi, raznovrsnost mogućih oblika finansiranja, ali i široka skala benefita koje donosi, utiče da ovaj oblik delovanja u javnom prostora sve češće dobija institucionalni i planski okvir. Osposobljavanje budućih generacija za delovanje u ovom domenu postepeno postaje imperativ edukacije arhitekata, urbanista, pejzažnih arhitekata, umetnika i ostalih relevantnih disciplina. Reformom nastave na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu omogućeno je formiranje izbornih predmeta u osnovnoj i diplomskoj nastavi. Prva generacija master studija na Arhitektonskom fakultetu upisana je 2006/07. akademske godine. To je bila izvanredna prilika da u kontekstu novog pristupa školovanju budućih arhitekata i urbanista ponudimo, ovog puta oficijelno, program koji će se baviti istraživanjem potencijala javnih gradskih prostora za Public Art. Program “Umetnost u javnim gradskim prostorima – Public Art Public Space” – je koncipiran tako da se bavi osposobljavanjem studenata za planiranje, projektovanje i realizaciju projekata unapređenja javnih gradskih prostora njihovim aktiviranjem i (re)dizajnom primenom različitih umetničkih formi. Cilj programa je upoznavanje studenata sa vrstama, oblicima i uslovima realizacije umetničkih projekata u javnim prostorima, koji se ostvaruju interdisciplinarnim delovanjem umetnika, arhitekata, planera i dizajnera, kao i različitim oblicima učešća javnosti i lokalne zajednice u procesu planiranja, projektovanja i realizacije.

S obzirom na činjenicu da je Opština Stari grad ne samo centralna i najznačajnija gradska Opština, već i da je upravo na njoj u prethodnom radu PAPS-a realizovan veliki broj projekata, studija, akcija i događaja, koji je omogućen zahvaljujući ostvarenju uspešne i plodotvorne saradnja sa IO gradske opštine Stari grad na različitim nivoima – bilo je logično da upravo ona bude prva Opština na čijoj teritoriji ćemo istraživati potencijale javnih gradskih prostora za Public Art.

Although there are many ways to approach public art planning and design - we realized that it is important to relate the territory for exploration with a specific urban municipality for various reasons. The urban municipalities are constituted by spaces with different ambient characteristics, so it is possible to research variety of forms and guidelines to improve these public spaces. In more practical sense, this kind of spatial structuring is useful because it is related to various data basis and information on city level. Besides that, significant characteristic of the course is its intention to work with local commune and local institutions. That implies on a continuous communication in all phases of work, both on research and design, so that the students’ works, are informed, guided and accepted by the potential users of spaces. Finally, the management (EB) of urban municipality can also initiate numerous activities in favor to improve public spaces on its territory, and direct and guide the research in this way.

PUBLIC ART & PLACEMAKING

Iako je ovako koncipiran program moguće realizovati na različite načine, teritorijalno vezivanje za konkretnu gradsku opštinu smatrali smo bitnom iz više razloga. Gradske opštine obuhvataju prostore različitih ambijentalnih karakteristika pa je samim tim omogućeno istraživanje diverziteta oblika i uslova unapređivanja javnih prostora. U praktičnom smislu vezivanje za teritoriju opštine korisno je budući da se različite vrste podataka vezuju upravo za tako organizovan prostor grada Beograda. Pored toga, suštinski bitna karakteristika programa odnosi se na saradnju sa lokalnom zajednicom i lokalnim institucijama i podrazumeva kontinualnu komunikaciju u svim fazama rada na istraživanju i projektovanju, kako bi i rezultati rada studenata bili bazirani, korigovani i prihvaćeni od strane potencijalnih korisnika prostora. Konačno i sama uprava Opštine može biti inicijator brojnih aktivnosti na unapređenju javnih gradskih prostora na svojoj teritoriji i tako usmeriti pravac istraživanja.

In regard to a fact that urban municipality Stari Grad is not only central and the most significant city municipality, but also a territory where most of previous PaPs projects, researches and actions took place due to fruitful cooperation with E.B of urban municipality Stari Grad it was logical that it would be the first municipality to start the exploration of the possibilities to integrate public art into design of public spaces.

Gradska opština Stari grad 23

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 24

This publication presents the results of the research that has been managed in winter semester of 2006/07 at the course „Art in urban public spaces – Public Art Public Space” . The research was carried out by 46 elected students of first semester of the Master’s program at the Faculty of Architecture in Belgrade. The first part of this publication presents the subject and methodology used in this research as well as the specific structure and content of research. The second part presents an overview of general characteristics of public spaces of urban municipality Stari Grad, macroambiental zoning of the territory of municipality Stari Grad, as well as the results of 14 groups of students. The third part shows the conclusions and benefits of performed research and gives recommendations for its future appliance and improvement.

U ovoj publikaciji ćemo vam predstaviti rezultate istraživanja sprovedenih u toku zimskog semestra 2006/07 akademske godine na predmetu Umetnost u javnim gradskim prostorima, sprovedene sa grupom od odabranih 46 studenata prvog semestra Diplomske – master nastave na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Prvi deo rada odnosi se na definisanje pristupa istraživanju kao i specifične strukture i sadržaja istraživanja predmetne teritorije. U drugom delu rada predstavićemo vam pregled opštih karakteristika javnih prostora Opštine Stari grada, podelu na makro celine koje su obrađivane po grupama kao i rezultate rada 14 grupa studenata. Treći deo rada prezentuje rezultate i benefite realizovanog istraživanja i daje smernice za njegovu buduću primenu i unapređenje.

ISTRAŽIVANJE POTENCIJALA JAVNIH PROSTORA OPŠTINE STARI GRAD ZA PUBLIC ART EXPLORATION OF THE POSSIBILITIES TO INTEGRATE PUBLIC ART INTO DESIGN OF PUBLIC SPACES OF URBAN MUNICIPALITY STARI GRAD

1. THE SCOPE OF THE RESEARCH 1.1.

1.1. PRISTUP ISTRAŽIVANJU Predmet i cilj istraživanja Opština Stari grad obiluje javnim prostorima različitog karaktera (parkovi, trgovi, skverovi, ulice, šetališta, priobalje.), koji nisu uvek adekvatno uređeni i dovoljno korišćeni. Takođe je moguće uočiti da postoje brojni javni prostori koji poseduju izrazite, ali nedovoljno afirmisane ambijentalne vrednosti. Sa druge strane, upravo kvalitet uređivanja i korišćenja javnih prostora predstavlja jedno od najznačajnijih merila kvaliteta življenja u gradu i brojna istraživanja, kao i planski dokumenti (GP Beograd 2021), ukazuju na potrebu njihovog unapređenja.

AN APROACH TO THE RESEARCH

The Subject and Goal of the Research project Urban Municipality Stari Grad is rich in public spaces of different types (parks, squares, crossroads, streets, walks, constellation...), which are usually not properly used and managed. Also, there are many public spaces which have expressive, but not affirmed, ambiental and environmental value. On the other side, the quality design and use of public spaces present one of the most important urban quality indicators, and therefore many research studies, laws and plans as well as the General plan document (City Plan Belgrade 2021), points out the need for their enhancement. Activities and interventions related to the enhancement of public spaces can be of different nature and they refer to wide range of activities which relate to both enhancement of design and use of these spaces as well as to enlargement of the level of their integration in overall urban open space network

Polazeći od toga da se integracija različitih umetničkih formi u javne prostore grada smatra jednom od najznačajnijih strategija koje su u velikoj meri sposobne da odgovore na sve navedene zahteve u okviru predmeta, Umetnost u javnim gradskim prostorima u toku zimskog semestra 2006/07, sprovedeno je istraživanje čiji je cilj bio da: a) identifikuje vrste, karakter i stanje javnih prostora na teritoriji Opštine Stari grad, b) identifikuje i selektuje one javne prostore koji poseduju poseban potencijal za unapređenje različitim oblicima umetničkog delovanja, kao i da c) istraži raznovrsne mogućnosti unapređenja odabranih javnih gradskih prostora njihovim aktiviranjem i (re)dizajnom primenom različitih umetničkih formi.

Starting with thesis that the inclusion of different art forms in urban public spaces considers to be one of the most important strategy capable to answer to all of mentioned demands, during fall semester on 2006/07 at the elective course „Art in urban public spaces – Public Art Public Space”, we carried out the research aiming to: a) Identify types, characteristics and conditions of public spaces on territory of urban municipality Stari Grad, b) Identify and select public spaces that have specific potential for improvement by various forms of public art, c) Research various possibilities for improvement of selected public space’s by their activation and redesign through different art forms.

Gradska opština Stari grad

Intervencije vezane za unapređenje javnih prostora mogu biti različite prirode i podrazumevaju brojne aktivnosti koje se odnose, kako na unapređenje uređenja, tako i na unapređenje korišćenja ovih prostora, ali i na unapređenje stepena njihove integrisanosti u celovitu mrežu javnih prostora grada.

PUBLIC ART & PLACEMAKING

1. POLAZNI OKVIR ISTRAŽIVANJA

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 28

The Research Method Exploration of the possibilities to improve urban public spaces by their activation and (re)design through different forms of Public Art can be achieved in different ways. Specific character of this research was determined by the fact that it was carried out as a part of curriculum of Master’s Program and therefore was supposed to be realized according to limitations of time (one semester, defined number of working hours per week) and the need to have evaluation of students works. On the other hand, unique central position and regional importance of this urban municipality, number and diversity as well as the need to identify public spaces with special potential to benefit from public art in a thorough and precise manner - made it necessary to define to structure the territory into spatial units that can be explored despite to presented constraints. The approach to define spatial units was based on identification macro-ambiences with specific spatial, functional and physical characteristics. These spatial units were defined after general recognition of basic characteristics of urban municipality Stari Grad (uniqueness of its location, functional and physical characteristics, importance and significance of the municipality and its parts in relation to Belgrade City and region...) The territory of the Municipality was divided to ten spatial units (Z1-Z10). Students were divided up into groups and each group was supposed to: a) define general characteristics of chosen territorial unit b) define general features and qualities of public spaces , identify and analyze existing ones and identify possible new locations for projects of Public Art c) explore the potentials of selected public spaces for realization of different forms of

Metod rada Istraživanje mogućnosti unapređenja javnih gradskih prostora njihovim aktiviranjem i (re)dizajnom primenom različitih oblika Public Art-a moguće je ostvariti na različite načine. Specifičan karakter istraživanja određen je činjenicom da je ono sprovedeno u skladu sa ograničenjima koja proističu iz činjenice da je reč o studentskim zadacima koje je bilo potrebno realizovati u jednom semestru, u okviru ograničenih uslova realizacije nastave i opterećenja studenata, ali i uzimajući u obzir potrebu da se pojedinačni rezultati valorizuju kao ocene u okviru kurikuluma. Sa druge strane specifičnost same Opštine, kao i brojnost i diverzitet javnih prostora na njenoj teritoriji i potreba da se identifikacija javnih prostora koji poseduju potencijal za Public Art sprovede što temeljnije i preciznije – uslovili su neophodnost definisanja prostornih celina koje se adekvatno mogu obraditi u skladu sa datim ograničenjima. Pristup definisanju prostornih celina zasnivao se na identifikaciji makroambijenata koji poseduju specifične prostorno-funkcionalne i fizičke karakteristike. Posle zajedničkog sagledavanja osnovnih karakteristika Opštine Stari grad, specifičnosti njenog položaja, funkcionalno fizičke strukture, značaja i značenja Opštine i pojedinih njenih delova u odnosu na Beograd, čime su sagledavani karakter, uloga i značaj javnih prostora na teritoriji Opštine – identifikovane su prostorne makroambijentalne celine. Teritorija Opštine podeljena je na 10 prostornih podcelina (Z1 – Z10). Studenti su podeljeni u grupe i svaka grupa je za predmetno područje imala jednu prostornu podcelinu za koju je bilo potrebno da : a) definiše opšte karakteristike prostorne podceline b) definiše karakteristike i kvalitete javnih prostora u okviru podceline kao i da identifikuje i analizira postojeće i utvrđuje nove lokacije za projekte Public Art-a

Broj grupa studenata bio je veći od broja prostornih podcelina pa su pojedine podceline obrađivane od strane više grupa (slika 2). Takođe, postojale su i grupe koje su odstupile od prvobitne podele, što im je bilo odobreno a) u cilju ispitivanja mogućih oblika povezivanja najznačajnijih poteza javnih prostora (npr. povezivanje savske i dunavske obale), ili b) u cilju istraživanja mogućnosti uređivanja i aktiviranja javnih prostora koji su identifikovani kao prioriteti za realizaciju (Bezistan). U nastavku ćemo predstaviti zadatak i detaljnije objasniti opštu strukturu i sadržaj studentskih radova koji će kao realizacije pojedinih grupa biti predstavljeni u drugom delu ove publikacije.

Public Art and possibilities to organize them in territorial and/or thematic network. Number of student’s groups was bigger than number of urban territorial units, so some units were explored by more than one student’s group (figure 2). Also, there were some groups which stood out from primary classification, which was allowed to them a) in (with) the aim of exploring possible forms connected to the most important nets of public spaces (for example (etc.) connecting Sava river and Danube river), and b) aiming to explore possibilities to redesign and activate public spaces which are recognized as priority for realization (Bezistan).

PUBLIC ART & PLACEMAKING

c) stražuje potencijale odabranih javnih prostora za realizaciju različitih oblika Public Art-a uz istovremeno sagledavanje potencijalnih efekata realizacije konkretnih projekata i istraživanje mogućnosti njihovog teritorijalnog i/ili tematskog povezivanja u mreže.

Furthermore, we will present and describe in details, general structure and content of student’s works which will be presented in the second part of this publication.

Gradska opština Stari grad 29

Public art & Public Space

1.2. CONTENTS AND STRUCTURE OF THE RESEARCH A) GENERAL CHARACTERISTICS OF RESEARCH AREA (Z1-Z10) In order to define spatial context- in the first phase of the research it is necessary to define various characteristics of the spatial unit that is the subject of the research.

UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA

B) PUBLIC SPACES, spatial parts – characteristics and qualities of particular public space networks Second phase of the research is oriented towards identification of the characteristics of public space network and its particular parts in chosen spatial unit (Z1 – 10), aiming to identify qualities and problems in use, perception and experience of these spaces. Apart from identification of public spaces for which we need strategic spatial and functional enhancement and identification of public spaces in which projects of public art were already carried out - particular objective of this part of the research is to identify spaces and parts of public space network that can be enhanced and affirmed through realization of public art projects.

a) The characteristics of the public space network b) General characteristics and qualities of individual public spaces c) Identification of the existing forms of Public Art in the area and research on previously realized public art programs and temporary installations d) Identification of new potential locations for Public Art in the public space network of urban municipality Stari Grad

1.2 STRUKTURA I SADRŽAJ RADA A) OPŠTE KARAKTERISTIKE PODRUČJA (Z1 – 10) U prvom delu rada u cilju identifikacije konteksta delovanja potrebno je definisati karakter prostorne podceline koja je predmet istraživanja kroz identifikaciju karakteristika: • prirodno morfološke karakteristike • izička i funkcionalna struktura • saobraćaj i komunikacije • gradski reperi i značajna mesta, ambijentalne celine, posebna obeležja B) JAVNI PROSTORI prostorne podceline - karakteristike i kvaliteti mreže i pojedinih javnih prostora Drugi deo rada podrazumeva sagledavanje karakteristika mreže i pojedinih javnih gradskih prostora prostorne podceline (Z1 – 10), kako bi se utvrdili vrednosti i problemi u korišćenju, percepciji i doživljaju ovih prostora. Pored identifikacije prostora za koja su potrebna strateška, fizičko-regulativna i prostorno-funkcionalna unapređenja, kao i identifikacije prostora u kojima su realizovani pojedini oblici Public Art-a, poseban cilj ovog dela istraživanja je da se identifikuju prostori i delovi mreže koji posebno mogu biti unapređeni ili afirmisani realizacijom projekata Public Art-a. a) Karakteristike mreže javnih prostora Na obuhvaćenom području (Z1 – 10) potrebno je izvršiti analizu mreže javnih prostora • istorijski razvoj – geneza mreže javnih prostora • identifikacija značenja i značaja pojedinih lokaliteta i oblasti (istraživanje stručne i opšte literature) • analiza stanja mreže javnih gradskih prostora - anketa građana (stanovnika i prolaznika) o percepciji i korišćenju pojedinih javnih prostora

b) Opšte karakteristike i kvaliteti pojedinih lokacija 1) Opšte karakteristike - oblik prostora (koridor, niša, raskrsnica – čvor, trg – skver – park) - dimenzija prostora (mali, srednji, veliki) - građa (pretežno izgrađeni, pretežno ozelenjeni) 2) Kvaliteti javnog prostora - pristupačnost i povezanost (oblici i broj pristupa, konflikti pešačkog i kolskog kretanja, vizuelna čitljivost prostora) - društvenost (intenzitet dnevnog i noćnog korišćenja, kategorije korisnika, odnos prema prostoru: prihvaćenost i održavanje) - korišćenje i aktivnosti (vrste sadržaja u prostoru i okolnim objektima, aktivnosti u prostoru, diferencirane prostorno i temporalno) - udobnost i imidž (bezbednost, mikroklimatski komfor, vizuelna prijatnost, opremljenost i održavanje, prisustvo zelenila) -i dentitet i značenje 3) Kvalitet neposrednog okruženja - Atraktivnost okolnog prostora (1 – atraktivnost i gustina okolnih sadržaja, 2 – atraktivnost fizičkih struktura) - Devastiranost okolnog prostora (stanje i održavanje)

d) Identifikacija novih lokacija za Public Art u mreži javnih prostora opštine Stari grad

Gradska opština Stari grad

c) Identifikacija postojećih formi Public Art-a na području kao i do sad realizovanih programa i privremenih instalacija Definisati: tip, opis, fotografija, lokacija, vreme nastanka i istorijski kontekst, značanje, značaj, odnos lokalne zajednice prema objektu, bonitet, održavanje...

PUBLIC ART & PLACEMAKING

- analiza prostorno-funkcionalne strukture mreže javnih prostora, oblika, karaktera i intenziteta njenog korišćenja - analiza fizičke strukture mreže javnih prostora - identifikacija: vrednosti, problema, potencijala i ograničenja za unapređenje mreže javnih prostora kao i karaktera potrebnih intervencija

UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA

Public art & Public Space

POLAZNO OPREDELJENJE Treba obezbediti da svaka podcelina teritorije Opštine Stari grad ostvari benefite od prisustva umetnosti u javnim prostorima. Pri tome treba omogućiti da se ona realizuje tako da unapredi i aktivira javne prostore. KRITERIJUMI ZA LOCIRANJE PUBLIC ART-A NA ANALIZIRANOM PODRUČJU - Intenzitet komunikacija u prostoru (mali, srednji, veliki) definisan posebno za pešačka i kolska kretanja i Jgs. - Vizuelna sagledljivost i istaknutost u prostoru - Značaj pozicije u mreži javnih prostora (posebno značajno mesto u obezbeđenju kontinuiteta, fokusno – čvorno mesto za okruženje, ulazna mesta – kapije) - Postojeći oblici Public Art-a na lokaciji -Značenje i značaj prostora u memoriji grada i građana C) EXPLORATION OF THE POTENTIALS OF SELECTED PUBLIC SPACES FOR REALIZATION OF DIFFERENT FORMS OF PUBLIC ART

C) POTENCIJALI ODABRANIH JAVNIH PROSTORA ZA REALIZACIJU RAZLIČITIH OBLIKA PUBLIC ART-a

The third part of the research refers to exploration of different possible forms of Public Art that can be applied in selected public spaces. The project definition is supposed to identify various possible forms and modalities of public art and content: design proposal, identification of possible users and activities as well as specific conditions and possible constraints for their realization.

Treći deo rada odnosi se na istraživanje ponude modelskih opcija Public Art-a za odabrane lokacije (pojedinačno, zonalno i mrežno, prostorno i aktivaciono) u smislu ponude konkretnih oblika oblikovanja i uređenja, akcija i mogućih aktera uz prethodno identifikovanje različitih formi Public Art-a i prostornih zahteva njihove realizacije.

e) Modalities of Public Art and spatial demands for their realization f) Supply (Offer) of model options of Public Art for chosen locations g) Possibilities for establishing and organizing areas and network of public arrt projects

a) Umetničke forme Public Art-a i prostorni zahtevi realizacije • Definišu se relacije umetnička forma – prostorni zahtevi. • Uspostavlja se relacija umetničkih formi prema odabranim javnim prostorima u odnosu na prostorne zahteve.

Napomena 1: neizvesnost sredstava za finansiranje realizacije projekata uslovljava potrebu da se projekti definišu na dva nivoa: - prvi nivo je „velika vizija” – ideja o tome šta je za prostor najbolje u kontekstu osnovnih medijuma za umetničko izražavanje (svetlo, muzika, skulptura...). - drugi nivo je „malo, ali moguće” - projekat koji se u os novnoj ideji može realizovati sa minimalnim sredstvima

PUBLIC ART & PLACEMAKING

b) Ponuda modelskih opcija Public Art-a za odabrane lokacije Za svaku odabranu lokaciju definišu se glavni i alternativni tip (ili više) Public Art-a .

Napomena 2: poželjno je predloge formulisati kroz interakciju – rad sa lokalnom zajednicom i specifičnim korisnicima lokacije i okruženja, budući da bi jedan od ključnih kvaliteta realizacije Public Art-a trebao da doprinese pojačavanju specifičnog identiteta konkretne lokacije.

Gradska opština Stari grad

• Definiše se postojeće stanje: - opšte karakteristike*, - kvaliteti*, - kvaliteti neposrednog okruženja* - prilaže se adekvatna fotodokumentacija. - analiza ankete građana (*– definisano u delu B) • Svaka modelska opcija Public Art-a definiše se kroz: - Naziv projekta .Predmet i sadržaj projekta: tekstualno obrazloženje koncepta kroz objašnjenje i definisanje: a) osnovne teme – ideje rada, b) vrste umetničke forme, c) prostornog obuhvata ukoliko je reč o događaju ili disperziji intervencija, c) karaktera realizacije (privremena – stalna) - definisanje tehničkih karakteristika i materijalizacije - prostornu 3D simulaciju realizacije u realnom prostoru definisanje aktera u valorizaciji i realizaciji

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 34

- definisanje vremenskih, organizacionih i materijalnotehničkih uslova realizacije • Identifikuju se potencijalni efekti realizacije. Analizira se novonastala relacija predloženih formi Public Art-a prema okruženju kroz identifikaciju: - unapređenja kvaliteta javnog prostora : doprinos unapređenju pojedinih parametara kvaliteta javnog prostora : a) pristupačnost i povezanost, b) društvenost, c) korišćenje i aktivnosti, d) udobnost i imidž, e) identitet i značenje - sinergetskog delovanja: mogućnosti sinergetskog delovanja ponuđenog projekta Public Art-a i sadržaja javnog prostora i okruženja - konflikta: mogućnost stvaranja funkcionalnog, fizičkog, socio-kulturnog, ekološkog... konflikta u odnosu na okruženje - ograničenja za realizaciju c) Mogućnosti formiranja zona i mreža projekata Public Art-a na području • Ispitati mogućnosti prostornog grupisanja projekata Public Art-a u zone • Ispitati mogućnosti aktiviranja mreže javnih prostora šireg okruženja kroz formiranje fiksnih ili privremenih mreža projekata Public Art-a.

2. EXPLORATION OF THE POSSIBILITIES FOR PUBLIC ART IN PUBLIC SPACES OF MUNICIPALITY STARI GRAD IN PARTICULAR SPATIAL UNITS

2.1. UVOD

2.1. INTRODUCTION

Opština Stari grad je centralna Beogradska opština koja zauzima površinu od 686ha na kojoj živi oko 70 000 stanovnika. „Ime Starog grada odražava istorijsko mesto i ulogu starog gradskog središta odakle se Beograd dalje razvijao. Sadašnja opština je nastala i ponela današnji naziv 1957. spajanjem opština Stari grad, Skadarlije i dela Terazija.“

The Municipality of Stari Grad covers an area of 698 hectares, which is inhabited by a population of around 70,000. “The name of Stari Grad (The Old Town) reflects a historical position and the role of the old downtown area from which Belgrade further developed. The Municipality originated and got the current (present-day) name by merging municipalities of Stari Grad, Skadarlija, and a part of Terazije in 1957.”

Na njenoj teritoriji se nalazi gradski centar sa brojnim značajnim nacionalnim i gradskim institucijama kao i kulturno-istorijskim objektima i spomenicima koji čine vizuelni i kulturni identitet Beograda. Tu se nalaze neka od najlepših i najstarijih zdanja i kvartova u Srbiji kao što su Beogradska tvrđava, Knez Mihajlova ulica, Terazije, Dorćol, Trg Republike, Studentski trg, Skadarlija i Kosančićev venac.

Dato u prikazu Opštine Stari grad na zvaničnom sajtu grada Beograda www.beograd.org. yu, Dodatne informacije mogu se naći i na zvaničnom sajtu Opštine www.starigrad.org.yu prema sajtu Urbanističkog zavoda Beograda www.urbel.com

Its territory incorporates city center with numerous important national and city institutions as well as cultural and historical objects and monuments which make visual and cultural identity of Belgrade. There are some of the most beautiful and the oldest buildings and sub quarters in Serbia such as Belgrade fort, The Knez Mihajlova street, Terazije, Dorcol, The Republic Square, The Student Square, Skadarlija and Kocancicev venac. Nowadays, this community is the epicenter of all city happenings: tourist, cultural, political to educational and business. It is the scene of numerous attractions and activities of national and international importance which attract thousands of visitors: New Year’s Eve, concert at the Republic Square an celebrations of sport successes, Belef, Bitef, Bemus, Beer fest...

Found on description of Stari grad municipality on official website of citz of Belgrade www.beograd.org.yu, Additional informations can be found also on offitial site of Municipal www.starigrad.org.yu According to the site of Urbanistic burean of Belgrade www.urbel.com

Gradska opština Stari grad

Danas je ova opština epicentar svih gradskih zbivanja, od turističkih, kulturnih, političkih, preko obrazovnih i poslovnih. Ona je scena brojnih dešavanja gradskog, nacionalnog i internacionalnog značaja koja privlače hiljade posetilaca: Doček Nove Godine, koncerti na Trgu Republike i proslave sportskih uspeha, Belef, Bitef, Bemus, Festival piva (Beerfest)...

PUBLIC ART & PLACEMAKING

2. ISTRAŽIVANJE POTENCIJALA JAVNIH PROSTORA OPŠTINE STARI GRAD ZA PUBLIC ART PO ZONAMA

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 36

2.2. LOCATION , BUILDING AND FUNCTIONAL CHARACTER OF THE TERRITORY

2.2. POLOŽAJ, KARAKTER GRAĐENJA I KORIŠĆENJA PROSTORA OPŠTINE

Urban municipality Stari Grad occupies specific central position in Belgrade defined by the natural boundaries of two rivers, the Sava and the Danube and by streets: Brankova, Kraljice Natalije, Takovska, Cvijiceva. Main traffic connections with other parts of the city area are carried out by streets 29th November from the direction of municipalities Karaburma and Palilule, by the Boulevard King Alexander from the direction of Zvezdara, by the King Milan’s street from the direction of Slavija and by the Branko’s street from the direction of New Belgrade.

Opština Stari grad zauzima specifičan centralni položaj u Beogradu definisan prirodnim granicama dveju reka, Save i Dunava i ulicama: Brankovom, Kraljice Natalije, Kneza Miloša, Takovskom, Cvijićevom. Glavne saobraćajne veze sa drugim delovima grada ostvaruju se ulicama 29. Novembra iz pravca opština Karaburme i Paliluile, Bulevarom kralja Aleksandra iz pravca Zvezdare, ulicom kralja Milana iz pravca Slavije i Brankovom ulicom iz pravca Novog Beograda.

Since the Municipality includes the part of the city core defined by the first regulative plan in 1867 (the reconstruction of Emilijan Josimovic in 19th century) - greater part of the central area is characterized by regular net of blocks and streets, compact and closed street fronts in which the horizontal and vertical regulation of building objects is mostly respected. The edge zones are characterized by mixed and radial net of streets, and periphery zones in coastal parts are characterized by free standing objects of various purposes in the system of opened blocks.

Budući da Opština obuhvata deo starog gradskog jezgra uređenog prvim regulacionim planom iz 1867. godine (rekonstrukcija Emilijana Josimovića u XIX vek) u većem delu centralne zone se karakter njene gradnje odlikuje pravilnom mrežom blokova i ulica, kompaktnim i zatvorenim uličnim frontovima kod kojih je uglavnom poštovana horizontalna i vertikalna regulacija građenja objekata. Obodne zone karakteriše mešovita i radijalna mreža ulica, a periferne zone u priobalju izgradnja slobodno stojećih objekata različite namene u sistemu otvorenih blokova.

The territory of the municipality is functionally divided in several distinctive zones: the middle – with prevalently central (public and commercial) functions and residence -the area on the ridge: the Knez Mihajlova street, Terazije, the King Milan’s street, as central city tourist, cultural and entertaining, and business and commercial center which separates the area on the Sava’s and the Danube’s slope, Kalemegdan as one of the most important city green and recreational spaces and cultural and historical monuments and peripheral riverfront area characterized by different activities (business, warehouses and storages, infrastructural objects...) not suitable for attractive position they take.

U funkcionalnom smislu se na teritoriji Opštine izdvajaju jasno diferencirane zone: središnja – sa pretežno centralnim (javnim i komercijalnim) funkcijama i stanovanjem i sa potezom na grebenu: Knez Mihajlova, Terazije, ulica Kralja Milana, kao centralnom gradskom turističkom, kulturno-zabavnom i poslovno-komercijalnom osovinom, koja deli prostor na Savsku i Dunavsku padinu, Kalemegdan kao jedan od najznačajniji gradskih zelenih i rekreativnih prostora i kulturno istorijskih spomenika i periferna priobalna oblast koju karakterišu različiti sadržaji (poslovanje, magacini i skladišta, infrastrukturni objekti...) ne primereni atraktivnoj poziciji koju zauzimaju.

2.3. PUBLIC BUILDINGS AND SPACES OF URBAN MUNICIPALITY STARI GRAD – CHARACTER, ROLE AND IMPORTANCE

Značaj i značenje Opštine Stari grad u odnosu na grad kao faktor planiranja unapređenja kvaliteta njenih javnih prostora najbolje se sagledava ukoliko se sagleda zastupljenost i značaj javnih objekata i prostora na njenoj teritoriji.

The significant role and meaning of urban municipality Stari Grad in relation to city of Belgrade can most clearly be realize if we take a look at the importance of public buildings and spaces on its territory.(figure 1)

Generalnim planom Beograda 2021 (slika 1) identifikovani su trgovi, pijace, skverovi, parkovi, kejovi – šetališta, kao i raskršća i mostovi kao javni prostori. Na teritoriji opštine Stari Grad nalaze se:

• Terazijska terasa • Botanička bašta Kejovi – šetališta (3 od 11) • Savsko-Dunavski kej ispred kule Nebojša • Dunavski kej kod SC • Dunavski kej ispred Novog Dorćola Raskršća • Cara Dušana –Tadeuša Košćuška • Cara Dušana – Francuska – Đure Đakovića • Palmotićeva – Džordža Vašingtona – Dalmatinska • Palmotićeva – M. Bojića – K. Stojanovića • Brankova Pop Lukina Pijace • Bajlonijeva pijaca • Pijaca Zeleni venac

Gradska opština Stari grad

Trgovi (5 od 16): • Trg Republike • Terazije • Trg Nikole Pašića • Studentski trg • Trg-skretnica u Rajićevoj Skverovi (11 od 32) • Skver kod Biblioteke grada • Skver Rige od Fere • Skver Topličin venac • Skver ispre Doma vojske • Skver Gundulićev venac • Skver Vojvode Dobrnjca • Skver kod Urbanističkog zavoda • Skver Kopitareva gradina • Skver kod Agrarne banke • Skverovi kod glavne pošte Parkovi (5 od 23) • Park Kalemegdan • Pionirski park • Pančićev park

PUBLIC ART & PLACEMAKING

2.3. JAVNI OBJEKTI I PROSTORI OPŠTINE STARI GRAD – KARAKTER, ULOGA I ZNAČAJ

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 38

Cultural heritage of exceptional importance are the Kalemegdan Fort and the Knez Mihajlova Street. It is also important to mention the fact that most important state representative complexes, buildings and courts are situated on the territory of Municipality. Besides that, there are seven natural monuments and three parks, recorded by GP of Belgrade, as spaces with special natural values, and several locations of cultural monuments: the Belgrade fort and Roman Singidunum, as protected archeological monumental heritage. Cultural institutions of international, natural and city importance are the most present in this particular municipality. There are seventeen museums, nine theatres, sixteen galleries, four foreign cultural centers, four libraries. Beside the above mentioned, important public buildings set on the territory of the Municipality are numerous foundations with educational and cultural function.

Detaled view of public object and spaces on the territory of Stari Grad Community at www.starigrad.co.yu

Kao kulturna dobra od izuzetnog značaja izdvajaju se Kalemegdanska tvrđava i Knez Mihajlova ulica, a poseban značaj ima i činjenica da se na teritoriji Opštine nalaze i reprezentativni kompleksi državnih objekata i dvorova (Narodna skupština, Narodna banka, Stari dvor, Saborna crkva i Patrijaršija, crkva Aleksandra Nevskog). Takođe, postoji sedam spomenika prirode i tri parka ,evidentirana GP Beograd, kao površine sa posebnim prirodnim vrednostima, zatim lokacije: Beogradska tvrđava i rimski Singidunum, kao zaštićeno arheološko spomeničko nasleđe, i drugi značajni objekti i prostori od gradskog i šireg značaja. Ustanove kulture, od kojih su brojne internacionalnog, nacionalnog i gradskog značaja su u odnosu na teritoriju grada najzastupljenije upravo u ovoj opštini. Tu se nalazi 17 muzeja (Narodni muzej, Etnografski muzej, Pedagoški muzej, Muzej nauke i tehnike, Vojni muzej, Muzej primenjene umetnosti, Vukov i Dositejev muzej, Muzej grada Beograda, Konak knjeginje Ljibice, Muzej Srpske pravoslavne crkve, Jevrejski istorijski muzej, Muzej automobila, Muzej Jovana Cvijića, Spomen muzej Ive Andrića, Muzej pozorišne umetnosti, Muzej jugoslovenske kinoteke, Muzej žrtava genocida, Muzej šumarstva i lova); devet pozorišta (Narodno pozorište, Atelje 212, Dečje pozorište „Boško Buha“, Pozorište na Terazijama, Teatroteka, Kulturni centar Beograda, Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“, Beogradska filharmonija); 16 galerija; 4 strana kulturna centra (Britanski savet, Gete institut, Institut Servantes, Francuski kulturni centar); 4 biblioteke (Biblioteka grada Beograda, Biblioteka „Đorđe Jovanović”, dečje odeljenje biblioteke „Đorđe Jovanović”, ogranak biblioteke „Jovan Popović”). Pored navedenih, značajne javne objekte na teritoriji Opštine čine i brojne zadužbine (Vukova, Kolarčeva, Miše Anastasijevića, Sime Andrejevića, Nikole i Evgenije Kiki) u kojima se danas nalaze značajni objekti obrazovanja i kulture. detaljan prikaz značajnih javnih objekata i prostora na teritoriji opštine Stari grad videti na www.starigrad.org.yu

slika 1 / figure 1

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 40

2.4. SPATIAL UNITS OF THE URBAN MUNICIPALITY STARI GRAD On the basis of analyzing basic characteristics of the urban municipality Stari Grad, the specific location it takes, its functional and physical structure, importance and meaning of municipality and its specific parts in relation to Belgrade by which the character, role and importance of public spaces on the territory of the community are perceived – spatial macro ambient units were identified. The territory of the community is divided into ten spatial sub units (Z1 – Z10). (figure 2)

(Z1) Zone 1 - Venci savske strane. This unit includes the area between the Pariska street, the Knez Mihajlova Street, the Branko’s street and Karađorđeva’s street, which slowly goes down to the Sava river. In this area, the most important ambient totalities are the Knez Mihajlova Street and Konsančićev venac. (Z2) Zone 2 - Greben (the ridge). The unit includes the ridge between the Tadeuša Košćuška street, the Cara Dušana street, the Francuska street and the Knez Mihajlova street and forms the ridge by which Kalemegdan is connected with Terazije . It reaches the top of the ridge between the Sava’s and the Danube’s riverfront to the Dorćol and is characterized by relatively homogenous traditional building blocks with clearly defined public spaces. (Z3) Zone 3 - Centar grada – Terazije (the center of the city – Terazije). The unit includes the area between the Queen Natalija’s street, the Narodnog fronta street, the Kneza Miloša street the Kosovska Street, the part of the Makedonska Street and the Sremska street. It represents the part of the main connection between Terazije and Slavija. In this unit the most significant ambiences are the Kralj Milan Street, Nikola Pašić square and the zone of representative complex of state objects and courts.

2.4. PROSTORNE MAKROAMBIJENTALNE CELINE OPŠTINE STARI GRAD Na osnovu sagledavanja osnovnih karakteristika Opštine Stari grad, specifičnosti njenog položaja, funkcionalno-fizičke strukture, značaja i značenja Opštine i pojedinih njenih delova u odnosu na Beograd, čime su sagledavani karakter, uloga i značaj javnih prostora na teritoriji Opštine – identifikovane su prostorne makroambijentalne celine. Teritorija Opštine podeljena je na 10 prostornih podcelina (Z1 – 10) (slika 2) (Z1) Zona 1 – Venci savske strane. Zona obuhvata pojas između Pariske ulice, Knez Mihailove ulice, Brankove i Karađorđeve ulice, koji se lagano spušta ka Savi. U okviru nje se kao najznačajnije ambijentalne celine izdvajaju Knez Mihajlova ulica i Kosančićev venac. (Z2) Zona 2 – Greben. Zona obuhvata pojas između ulice Tadeuša Košćuška, cara Dušana, Francuske i Knez Mihailove ulice i čini pojas kojim je Kalemegdan povezan sa Terazijama odnosno sa gradskim centrom. Prostire se od vrha grebena između savske i dunavske padine ka Dorćolu i karakteriše je relativno homogena ivična gradnja blokova sa jasno definisanim javnim prostorima. (Z3) Zona 3 – Centar grada – Terazije. Zona obuhvata pojas između ulice Kraljice Natalije – Narodnog fronta, ulice Kneza Miloša, Kosovske ulice, dela Makedonske ulice i Sremske ulice. Predstavlja deo glavne veze između Terazija i Slavije. U ovoj zoni kao najznačajnije ambijentalne celine izdvajaju Terazije i ulica Kralja Milana, Trg Nikole Pašića, zona reprezentativnog kompleksa državnih objekata i dvorova.

(Z5) Zona 5 – Botanička bašta. Zona obuhvata pojas između ulice Džordža Vašingtona, Takovske, Cvijićeve, Knezopoljske, Dunavske i Francuske ulice. Čitava zona se odlikuje velikom frekventnošću kolskog saobraćaja budući da predstavlja prostor ukrštanja nekoliko značajnih gradskih saobraćajnih pravaca. Kao značajne ambijentalne celine izdvajaju se prostori Bitef teatra i Bajlonijeve pijace, kao i gradska Botanička bašta. (Z6) Zona 6 – Kalemegdan. Zona obuhvata pojas između Pariske ulice, ulice Tadeuša Košćiška i bulevara Vojvode Bojovića. Kalemegdan je najlepši i najveći beogradski park, a istovremeno i najznačajniji kulturno istorijski kompleks u kojem dominira Beogradska tvrđava sa brojnim kulturno-istorijskim objektima kao što su: Spomenik Pobedniku, Vojni muzej, Kula Neboša, Lepoldova, Zindan, Karađorđeva, Sahat i druge kapije na Tvrđavi. U okviru kompleksa Kalemegdana nalazi se i gradski Zoološki vrt. Zahvaljujući specifičnim prirodno morfološkim karakteristikama zapadni i severni deo kalemegdanske tvrđave predstavlja i prostor izuzetnih, generalnim planom zaštićenih, vizura na ušće Save u Dunav.

(Z5) Zone 5 - Botanička bašta (Botanical garden). The unit includes the area between the Takovska street, the George Washington street the Cvijićeva street, the Knezopoljska street the Dunavska street and the Francuska street. The entire zone is distinguished by great frequency of car traffic since it presents the place of crossing of several important city traffic directions. As significant ambient totalities Bitef theatre and Bajloni market stand out as well as the city Botanical garden. (Z6) Zone 6 - Kalemegdan. The unit includes the area between the Pariska street, the Tadeuša Košćuška street and Vojvode Bojovića boulevard. Kalemegdan is the most beautiful and the biggest Belgrade park, and at the same time the most important cultural and historical complex where Belgrades fort dominates with its numerous cultural and historical buildings as: the Victor monument, Military museum, Nebojša tower, Leopldova, Zindan, Karađorđeva, Sahat and other fort gates. In the Kalemegdan complex there is also a city Zoo. Thanks to its specific natural and morphological features the west and north parts of the Kalemegdan Fort presents the space of exceptional views on the Sava and the Danube river mouth, protected by GP of Belgrade. (Z7) Zone 7 - Donji Dorćol – REX (Lower Dorćol - REX). The unit includes the area between the streets: the Tadeuša Košćuška street, the Cara Dušana street, the Dubrovačka street and the Danube river. It has residential character that is enriched with re-activation of cultural centre (cinema REX). Although it is physically separated from the Danube River by the railway, there is the continuity of housing realized by the building of residential area on the riverfront.

Gradska opština Stari grad

(Z7) Zona 7 – Donji Dorćol – REX. Zona obuhvata pojas između ulica: Tadeuša Košćuška, Cara Dušana, Dubrovačke i Dunava. Za razliku od zone 8 čisto stambeni karakter ove četvrti obogaćen je ponovnim aktiviranjem kulturnih sadržaja (bioskop REX). Iako je fizički – prugom odvojena od Dunava, u ovoj zoni je ostvaren kontinuitet stanovanja realizacijom stambene četvrti na reci.

(Z4) Zone 4 – Trg Republike (The Republic Square). The unit includes the area between the Dečanska street, the Kosovska street, the Takovska street, the George Washington street and the Francuska street. Besid es the numerous public buildings the most important ambiental and touristic attraction is Skadarlija.

PUBLIC ART & PLACEMAKING

(Z4) Zona 4 – Trg Republike. Zona obuhvata pojas između Dečanske, Kosovske, Takovske, ulice Džordža Vašingtona i Francuske ulice. Pored brojnih javnih objekata najznačajniju ambijentalnu celinu i turističku atrakciju grada predstavlja Skadarlija.

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 42

(Z8) Zone 8 - Donji Dorćol – GSP (Lower Dorćol - GSP). The unit includes the region between the Dubrovačka street, the Cara Dušana street, the Francuska street and the Dunavska street. It’s characterized by the central position of GSP complex as well as by controversial reconstruction of Lower Dorćol. Although in physical sense it represents the continuation of the central city zone this space is characterized by monofunctional sub totalities. The continuity of the connection with the river is disabled by the railway. (Z9) Zone 9 - Dunavska strana: Marina Dorćol i Luka Beograd (The Danube side: Marina Dorćol and Belgrade Port) The unit includes the riverfront area of the Danube between the streets: the Tadeuša Košćuška street, the Dunavska street, the Cvijićeva street and the Danube river. This is the area of warehouses and storages, infrastructural objects... and is characterized by entire absence of residence and the public use of waterfront. The railway physically and functionally separates this zone from the center of the city. It contains one of the most important buildings of industrial heritage in Belgrade. Since this area’s been planned for urban regeneration – it has extraordinary potentials for future development and new identity. (Z10) Zone 10 - Priobalje. (Riverfront) The unit includes the mouth of the Sava and the Danube rivers and is defined by the streets: the Brankova Street, the Karađorđeva Street, Vojvode Bojovića Boulevard and the Tadeuša Košćuška Street. The zone is made of few different ambient totalities: Savsko pristanište (port), Beton hall, the foothill of Kalemegdan, Milan Gale Muskatirović (earlier 25th May) sport and recreation center. Although continuous public usage of the riverfront is possible, the space is not adequately used concerning its potential.

(Z8) Zona 8 – Donji Dorćol – GSP. Zona obuhvata pojas između ulica Dubrovačke, Cara Dušana, Francuske i Dunavske ulice. Karakteriše je centralna pozicija kompleksa GSP-a kao i kontraverzna rekonstrukcija Donjeg Dorćola. Iako u fizičkom smislu predstavlja produžetak centralne gradske zone ovaj prostor karakterišu monofunkcionalne podceline. Kontinuitet veze sa rekom onemogućen je prisustvom pruge. (Z9) Zona 9 – Dunavska strana: Marina Dorćol i Luka Beograd. Zona obuhvata pojas priobalja Dunava između ulica: Tadeuša Košćuška, Dunavske, Cvijićeve i Dunava. Ovo je zona privrednih delatnosti i karakteriše je potpuno odsustvo stanovanja, ali i javnog korišćenja priobalja. Železnička pruga fizički i funkcionalno odvaja ovu zonu od centra grada. Sadrži jedan od najznačajnijih objekata industrijskog nasleđa u Beogradu. Budući da se za ovu zonu planira izmeštanje postojećih sadržaja – ona poseduje izuzetne potencijale za razvoj grada i formiranje novog specifičnog identiteta dunavskog priobalja. (Z10) Zona 10 – Priobalje. Zona obuhvata ušće Save u Dunav i definisana je ulicama: Brankova, Karađorđeva, Bulevar vojvode Bojovića i Tadeuša Košćuška. Zonu čini nekoliko različitih ambijentalnih celina: Savsko pristanište, Beton hala, podnožje Kalemegdana, Sportsko rekreativni centar Milan Gale Muskatirović (nekad 25. maj.) Iako je kontinualno javno korišćenje priobalja moguće, prostor je u odnosu na potencijal koji proizilazi iz same lokacije nedovoljno i neadekvatno korišćen.

slika 2 / figure 2

100

101

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 102

3. RESULTS AND BENEFITS OF THE RESEARCH

3. REZULTATI I BENEFITI ISTRAŽIVANJA

3.1 REASERCH RESULTS

3.1. REZULTATI ISTRAŽIVANJA

The research of the possibilities to integrate public art into design of public spaces of urban municipality Stari Grad has been conducted with the first generation of master education on Faculty of Architecture in Belgrade on the course „Art in urban public spaces – Public Art Public Space” .The results of students work will be presented in relation to the main goals of research: a) Identification of types, characteristics and conditions of public spaces of urban municipality Stari Grad b) Identification and selection of public spaces that have specific potential for improvement with various forms of public art c) Research of various possibilities for improvement of selected public spaces by their activation and redesign through different art forms

a) Identification of types, characters and conditions of public spaces of urban municipality Stari Grad On a territory of urban municipality Stari Grad there are numerous and various public spaces as well as buildings of international, national and city significance. Besides of numerous cultural-historic monuments and institutions the specificity of municipal is, for Belgrade relatively rare, the presence of public spaces in term of classic elements of urban form: parks, squares. These spaces are well organized, maintained and used mostly in central zone along axis of Kalemegdan reef – the Knez Mihailova Street, Terazije – Kralja Milana Street. However, withdrawal from this axis notifies decrease of maintenance quality, as well as reduction in use of public spaces. In that way, some of the most beautiful and in the cultural-historic term the most significant

Na predmetu “Umetnost u javnim gradskim prostorima” realizovanog na prvom semestru prve generacije Diplomske – master nastave na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, realizovano je istraživanje potencijala javnih gradskih prostora Opštine Stari grad za Public Art. Rezultate rada studentskih grupa na 10 makroambijentalnih celina – zona Opštine Stari grad sagledaćemo u odnosu na postavljene ciljeve istraživanja: a) Identifikacija vrsta, karaktera i stanja javnih prostora na teritoriji Opštine Stari grad b) Identifikacija i selekcija javnih prostora koji poseduju poseban potencijal za unapređenje različitim oblicima umetničkog delovanja c) Istraživanje raznovrsnih mogućnosti unapređenja odabranih javnih gradskih prostora njihovim aktiviranjem i (re)dizajnom primenom različitih umetničkih formi. a) Identifikacija vrste, karakter i stanje javnih prostora na teritoriji Opštine Stari grad Na teritoriji Opštine Stari grad nalaze se brojni i raznovrsni javni prostori i objekti internacionalnog, nacionalnog i gradskog značaja. Pored brojnih kulturno istorijskih dobara i kulturnih institucija specifičnost Opštine je, za teritoriju Beograda relativno retko, prisustvo javnih prostora u obliku klasičnih elemenata urbane forme: parkova, trgova, skverova. Ovi prostori su adekvatno uređeni, održavani i korišćeni uglavnom u centralnoj zoni duž osovine grebena Kalemegdan - Knez Mihajlova ulica – Terazije – ulica Kralja Milana. Međutim, udaljavanjem od ove osovine smanjuje se i kvalitet uređenosti kao i intenzitet korišćenja javnih prostora. Na taj način, neke od najlepših i, u kulturno-istorijskom smislu najznačajnijih gradskih celina (Kosančićev venac, Dorćol,

city zones (Kosancicev venac, Dorcol, Terazijski plato…) remain passive and forgotten spaces that with its lack of activities and attractiveness, become a barrier between two strong magnets: central city axis and rivers, as natural magnets. On the other hand, these spatial zones are in fact rich with different public spaces and ambients of specific beauty.

Iz perspektive uobičajenog prolaznika – pešaka, bilo da je reč o stalnom ili povremenom korisniku, ili turisti, uočava se da sastavni deo opštine Stari grad nisu samo značajni kulturno-istorijski segmenti i atraktivni ambijenti, već nju čine i putanje i ambijenti kojima su ti prostori međusobno povezani kao i brojni, nedovoljno afirmisani mali javni i polujavni prostori integrisani u gradsko tkivo. Upravo ovi prostori uticali su da se u ovom istraživanju potencijali za Public Art ne sagledavaju samo u odnosu na javne prostore kako ih definiše Generalni plan Beograda 2021. godine, već je svaka grupa identifikovala i valorizovala znatno širi spektar javnih prostora prema specifičnostima istraživane zone. Putem anketa (stanovnika i posetilaca) dodatno je simulirano identifikovanje značaja i značenja javnih prostora za stanovnike i posetioce na obuhvaćenoj teritoriji, kao i njihovo korišćenje.

From a perspective of a passenger – pedestrian, whether it is a permanent or temporary user, or a tourist, it is possible to realize that essential component of Stari Grad municipal aren’t just cultural-historic segment and attractive ambients, but also paths and ambients that link these spaces and numerous, not enough affirmated small public and semi-public spaces that are integrated in urban structure of the city. In fact, these spaces inflicted that in this research for public art potential we don’t perceive them as public spaces that are defined in General plan of Belgrade 2021, but as a wider range of these spaces, that are evaluated by specificity of researched area.

Gradska opština Stari grad

Polazeći od toga, pojedine grupe studenata su upravo ta svakodnevno korišćena mesta neiskorišćenog potencijala, neuređena ili nedovoljno afirmisana prepoznavali kao izazov za delovanje, kao poligon za umetničku intervenciju i oblikovanje i smisleno dizajniranje i uređenje, u cilju postizanja rešenja koja odgovaraju stvarnim potrebama građana. Tada se opština Stari grad predstavlja i kao mesto gde, pored reprezentativne Knez Mihajlove i impresivnog Kalemegdana – jedan zapušten plato „kojim se ređe ide“ postaje mesto zadržavanja i omiljeno mesto za okupljanje i gde jedan zanimljiv oluk, zapušteni zid ili prostori infrastrukture, koje najčešće želimo da skrijemo od pogleda javnosti, postaju deo instalacije javne umetnosti...

Starting with this position, some student groups have recognized these spaces of everyday use with unfulfilled potential, unorganized or not enough affirmated, as a polygon for a artistic intervention and design, all in favor of achieving solution that correspond with actual needs of citizens. In that way the Stari Grad municipal represents itself as a place where, besides representative Knez Mihailo Street and impressive Kalemegdan – one deserted square becomes a place of activities and gathering, and where one interesting gutter, dirty wall or infrastructural installations that we wish for no one to see - become a part of public art installations…

PUBLIC ART & PLACEMAKING

Terazijski plato...), ostaju pasivni i zaboravljeni prostori koji odsustvom aktivnosti i atraktivnosti svojih javnih prostora postaju barijera povezivanja dva jaka magneta: centralne gradske osovine i reka kao prirodnih magneta. Sa druge strane, upravo su ove prostorne celine izuzetno bogate raznovrsnim javnim prostorima i ambijentima specifične lepote.

103

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 104

b) Identification and selection of public spaces that have specific potential for improvement with various forms of public art A base for selection of public spaces is represented by standard (theoretically and practically confirmed) urbanity parameters of public art planning such as: intensity of communications in space (low, medium, high) defined separately for pedestrian and vehicle moving, visual perception and distinction in space, relevance of position in public space network (especially significant place in conducting continuity, focal points for environment, entry places-gates), existing forms of public art on location, relevance of spaces on city memory and mental map of citizens. However, also as criteria for choosing public spaces, a criterion of impressiveness (positive or negative) of public space has been used in term of intensity of emotional experience and perception. This approach has enabled a simulation of artistic response on specific space. In further elaboration it is presumed a specific survey of artists from different branches of artistic creation as special criteria in identification of public space potentials for Public Art. Besides that, a contribution to identification of significance and meaning as well as potential of spaces for public art in this territory is being researched in relation with an opinion of local community. Limited time for realization of this spatial verification has limited mass public involvement , but every group, by surveying and interviewing has included public opinions and suggestions of local community and users in consideration public space’s possible forms for improvement, as well as identification of ones that have special potential for improvement by various forms of artistic improvement. By perceiving the character and quality of suggested simulations in student works, we think that very synthesis of all three groups of criteria can represent the right way to research potential of public spaces for Public Art, which this research in a certain way has confirmed. (figure 3)

b) Identifikacija i selekcija javnih prostora koji poseduju poseban potencijal za unapređenje različitim oblicima umetničkog delovanja Osnovu za selekciju javnih prostora predstavljali su standardni (teoretski i praktično potvrđeni) urbanistički kriterijumi planiranja Public Art-a kao što su: intenzitet komunikacija u prostoru (mali, srednji, veliki) definisan posebno za pešačka i kolska kretanja i Jgs, vizuelna sagledljivost i istaknutost u prostoru, značaj pozicije u mreži javnih prostora (posebno značajno mesto u obezbeđenju kontinuiteta, fokusno – čvorno mesto za okruženje, ulazna mesta – kapije), postojeći oblici Public Art-a na lokaciji, značenje i značaj prostora u memoriji grada i građana. Međutim, kao kriterijum za izbor javnih prostora korišćeni su i kriterijumi impresivnosti (pozitivne ili negativne) javnog prostora u smislu intenziteta emotivnog doživljaja i percepcije. Ovaj pristup je omogućio simulaciju umetničkog odgovora na dati prostor. U daljoj razradi pretpostavlja se specifično anketiranje umetnika iz različitih oblasti umetničkog stvaralaštva kao poseban dodatni, ili korektivni kriterijum, u identifikaciji potencijala prostora za Public Art. Pored toga doprinos identifikaciji značaja i značenja kao i potencijala prostora za Public Art na razmatranoj teritoriji istraživan je i u odnosu na stav i mišljenje lokalne zajednice. Ograničeno vreme realizacije ove prostorne provere ograničio je donekle masovnost uključenja javnosti, ali je svaka grupa, putem anketa i intervjua uključila i mišlje-nje i predloge lokalnog stanovništva i posetilaca lokacija, u razmatranje mogućih oblika unapređenja javnih prostora, kao i identifikacije onih koji poseduju poseban potencijal za unapređenje različitim oblicima umetničkog delovanja. Sagledavajući karakter i kvalitet predloženih simulacija u studentskim radovima, smatramo da upravo sadejstvo sve tri grupe kriterijuma može predstavljati pravi put u istraživanju potencijala javnih prostora za Public Art, što je ovo istraživanje u određenoj meri i potvrdilo. (slika 3)

slika 3 / figure 3

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 106

c) Research of various possibilities of selected public space’s improvement by their activation and redesign through different art forms a) Applied forms of public Art Researching possibilities for public space improvement in zones (Z1-Z10) in works of students has resulted with a wide range of suggestions for their activation and redesign by applying varieties of art forms (figure 4). As the synthesis table shows, range of interventions adapted to the specific locations varies in term of art form, scale of space, duration of interventions, but also amount of investment needed for realization. (table 1-3) Forms of artistic expression cover different forms of visual arts: murals, paintings, projections, sculptures, street furniture design, but also activation of spaces through performing arts, performances, ballet, theater shows, concerts… Also, special attention was dedicated to interactive forms of art that include direct involvement of public in realization of an art project. Interventions in small spaces are suggested (painting over neglected wall surfaces, passages, painted canvases besides the path, forming mounted music and drawing boxes…), but also in large spaces (installations along railroad, concrete hall, coastal beneath Kalemegdan, blue stripe for connection of the river Sava and Danube …). Also, duration of interventions varies from temporary (video projections and performances), season installations (exhibitions…), organized art events (visual workshops, shows, concerts…), realizations of manifestations, to somewhat more durable forms of artistic acts (scene lighting, wall and floor painting, urban design elements, redesign of public spaces…)

c) Istraživanje raznovrsnih mogućnosti unapređenja odabranih javnih gradskih prostora njihovim aktiviranjem i (re)dizajnom primenom različitih umetničkih formi. a) Primenjeni oblici public Art-a Istraživanje mogućnosti unapređenja odabranih javnih gradskih prostora po zonama – prostornim podcelinama (Z1 – Z10) u studentskim radovima rezultiralo je vrlo širokim spektrom predloženih oblika njihovog aktiviranja i (re)dizajna primenom različitih umetničkih formi (slika 4) . Kao što se u sumarnoj tabeli (tabela 1-3) može uočiti, dijapazon intervencija prilagođenih specifičnim lokacijama varira u smislu oblika umetničkog izražavanja, veličine prostora, trajnosti intervencija, ali i potrebnih investicija za realizaciju. Oblici umetničkog izražavanja obuhvataju različite forme likovnih umetnosti: murale, slike, projekcije, skulpture, dizajn mobilijara, ali i aktiviranje prostora kroz izvođačke umetnosti, performanse, balet, pozorišne predstave, koncerte... Takođe, posebna pažnja je posvećena interaktivnim oblicima umetnosti koji uključuju direktno učešće publike u realizaciji umetničkog projekta... Predlažu se intervencije u malim prostorima (oslikavanje zapuštenih zidnih površina, pasaža, oslikana platna pored puta, formiranje montažnih music i drawing box-ova...), ali i velikim prostorima (instalacije na potezu pruge, beton hale, priobalja ispod Kalemegdana, plava traka povezivanja Save i Dunava...). Takođe, trajnost intervencija varira od privremenih (video projekcije i performansi), sezonskih instalacija (izložbe...), organizovanih umetničkih događaja (likovne radionice, predstave, koncerti...), realizacije manifestacija, do nešto trajnijih oblika umetničkog delovanja (scensko osvetljenje, oslikavanje zidova i podnih površina, elementi urbanog dizajna, redizajn javnih prostora...).

Konačno, posebna pažnja u definisanju predloga intervencija u prostoru posvećena je istraživanju mogućnosti ekološki osvešćenog delovanja putem različitih oblika reciklaže materijala (plastika, kontejneri, šine, građevinski otpad...), afirmacije prirode u gradu, kao i reaktiviranja zapuštenih prostora, čime se pored unapređenja kvaliteta urbane životne sredine teži i ekološkoj edukaciji stanovništva kroz umetničko izražavanje.

Investments that are needed for realization also varies in dependence of project’s character and spans from ones that require small initial investments (painting surfaces, small installations, organization of small art events, projections, workshops…), across medium investment scales (realizations of sculptures, urban furniture, lightning…more durable materials), to the ones with large scales, that refers to more significant interventions in space (movements of systematic redesign of coast and railroad), or extravagant ones on especially attractive and visited locations (holograms in Bezistan, redesign of main city squares…).

PUBLIC ART & PLACEMAKING

Potrebne investicije za realizaciju takođe variraju u zavisnosti o vrste projekata i obuhvataju one koje zahtevaju minimalna inicijalna ulaganja (oslikavanje površina, male instalacije, organizacija malih umetničkih događaja, projekcija, radionica...), preko srednjih (realizacija skulptura, urbanog mobilijara, osvetljenja... trajnijim materijalima), do većih, koja se pre svega odnose na značajnije intervencije u prostoru (potezi sistematskog preuređenja priobalja i pruge), ili ekstravagantnija rešenja na posebno atraktivnim i posećenim lokacijama (hologrami u Bezistanu, redizajn glavnih gradskih trgova...).

Finally, special attention in defining suggestions of interventions in space is dedicated to research of possibilities of ecologically conscious action that is achieved by different forms of recycling materials (plastic, containers, rails, construction waste…), affirmation of nature in the city, as well as reactivation of neglected spaces, which helps not only higher quality of urban environment, but also ecological education of population through art expression.

Gradska opština Stari grad 107

slikaslika 4 / figure 4 3

Međutim, pored razmatranja mogućnosti formiranja mreža u prostornom smislu koje je pokazalo da je na ukupnoj teritoriji Opštine poželjno i moguće formiranje kontinualnog sistema javnih prostora unapređenih umetničkim intervencijama i njihovo povezivanje sa značajnim mikropunktovima sa Public Art-om, takođe je moguće razmatrati i različit karakter ovih mreža. Studentski radovi su pokazali da se pored prostornih mogu formirati i funkcionalne mreže koje u odnosu na organizaciju događaja ili umetničkih formi omogućavaju uspostavljanje kontinuiteta korišćenja.

However, beside the analyze of possibilities for forming a networks in spatial sense that showed that in a whole territory of municipality it is desirably and possible to form a continuous system of public spaces that are improved with artistic interventions and their connection with significant points with Public art, also it is possible to consider different character of these networks. Students’ works has showed that besides spatial there can also be formed functional networks that in relation of organization of events or art forms enable to re-establish continuity of use.

Gradska opština Stari grad

b) Possibilities for forming a network of Public Art Possibilities of forming and character of Public Art networks depends on spatial characteristics of treated locations: • Large, linear continual moves that can be used as a potential for visual improvements, but also for large manifestations and performances – are found just in less built zones of coast and axis that follow existing railroad axis. Also, some transverse axis of connecting central axis with the river Sava and Danube coast are recognized, that represent strategically important directions of public space connection by activating with various forms of artistic expression (painting…). Student’s works that researched possibilities for forming a large scale, linear continuous direction spaces for Public Art are: Z10, Z7, Z6, Z2, Z9, Danube – Sava) • However in the rest of zones smaller spatial subunits are identified, in which are suggested different forms of continuous linking, whether it is continuous organization, or activation by organization of art events (Z8, Z2, Z3, Z5) • Dispersion of various-sized points, as form of Public Art spatial interventions has also been represented In certain amount of works that treated intersections in continually built urban structure (Z4, Z5, Z2)

PUBLIC ART & PLACEMAKING

b) Mogućnosti formiranja mreža Public Art-a Mogućnosti formiranja i karakter mreža Public Art-a zavise od prostornih karakteristika obrađivanog područja: • Veliki,linearni kontinualni potezi koji se mogu kao potencijal iskoristiti i za vizuelna unapređenja, ali i za veće manifestacije i performanse – nalaze se upravo u manje izgrađenim zonama priobalja i potezima koji prate postojeću trasu železnice. Takođe, identifikovani su i pojedini poprečni pravci povezivanja centralne osovine sa savskim i dunavskim priobaljem koje predstavljaju strateški važne pravce kontinualnog povezivanja javnih prostora njihovim aktiviranjem različitim oblicima umetničkog izražavanja (slika...). Studentskih radovi koji su istraživali mogućnosti formiranja velikih, linearnih kontinualnih poteza prostora za Public Art su pre svega: Z10, Z7, Z6, Z2, Z9, Dunav – Sava) • Međutim i u okviru ostalih zona identifikovane su manje prostorne podceline unutar kojih su predlagani različiti oblici kontinualnog povezivanja, bilo u smislu kontinualnog uređivanja, ili aktiviranja organizacijom umetničkih događaja (Z8, Z2, Z3, Z5) • Disperzija punktova različitih veličina, kao oblik prostornih intervencija Public Art-a takođe je bila zastupljena u jednom broju radova koji su tretirali raskršća u kontinualno izgrađenom gradskom tkivu (Z4, Z5, Z2)

109

3.2 BENEFITS OF THE RESEARCH AND VIEW INTO THE FUTURE

Realizacija projekata Public Art-a se u razvijenim zemljama identifikuje kao jedna od najznačajnijih strategija privremenog, ali i trajnog unapređenja javnih gradskih prostora, koja sve češće dobija institucionalni i planski okvir. Diverzitet pojavnih oblika i primenljivih umetničkih formi, raznovrsnost mogućih oblika finansiranja, ali i široka skala benefita koje donosi, čine da strategije i projekti Public Art-a, kao i uključenje lokalne zajednice u njenu realizaciju postaju, sa jedne strane, atraktivni za lokalne institucije i upravu, ali i imperativ edukacije novih generacija arhitekata, urbanista, pejzažnih arhitekata, umetnika i ostalih relevantnih disciplina sposobnih da ove benefite i ostvare.

Public art project’s realizations are in developed countries identified as one of the most significant strategies in temporary and permanent improvements of city public spaces, strategies that more often come with institutional framework. The diversity of phenomenal and applicable art forms, the diversity of possible ways to finance them, but also wide scale of benefits that such diversity brings, makes that strategies and projects of public art, like involvement of local community, become, in one hand, attractive for local institutions and management, but also an imperative for educating an new generation of architects, planners, landscape architects, artists and members of other relevant branches that are capable to realize this benefits.

Rezultati prezentovanog istraživanja, sprovedenog u okviru predmeta Umetnost u javnim gradskim prostorima sa Diplomske – master nastave na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, mogu se u tom smislu kritički sagledavati u odnosu na dve grupe benefita koje potencijalno ostvaruju.

Pored toga, suštinski bitna karakteristika programa edukacije studenata na ovom predmetu odnosi se na saradnju sa lokalnom zajednicom i lokalnim institucijama i podrazumeva kontinualnu komunikaciju u svim fazama rada na istraživanju i projektovanju kako bi i rezultati rada studenata bili bazirani, korigovani i prihvaćeni od

The results of presented research, conducted in the course „Art in urban public spaces – Public Art Public Space” -master program of Faculty of Architecture University of Belgrade, can in that sense critically introspect in relation to two groups of benefits that are potentially achieved. Seeing that the research is territorially bounded for specific city commune – Stari Grad, that represent complex territory with ambient characteristics, it was possible to explore diversity of forms and conditions for public space improvement – which in one hand led to identification of public spaces potentials, and in other hand enabled more complex education of students, whereas they where in posse to explore complex problems that come from different spatialfunctional contexts. Besides that, essentially significant characteristic of students’ educational program on this module is related to cooperation with local community and local institutions and this means continuous communication in all phases of work on researching and

Gradska opština Stari grad

Budući da je istraživanje teritorijalno vezano za konkretnu gradsku opštinu – Stari grad, koja predstavlja kompleksnu teritoriju ambijentalnih karakteristika, bilo je omogućeno istraživanje diverziteta oblika i uslova unapređivanja javnih prostora – što je sa jedne strane doprinelo identifikaciji potencijala javnih prostora same Opštine, a sa druge omogućilo kompleksniju edukaciju studenata budući da su bili u mogućnosti da istražuju kompleksne probleme koji proizilaze iz različitih prostorno-funkcionalnih konteksta.

PUBLIC ART & PLACEMAKING

3.2. BENEFITI ISTRAŽIVANJA I POGLED U BUDUĆNOST

113

Public art & Public Space UMETNIČKO OBLIKOVANJE JAVNIH GRADSKIH PROSTORA 114

projecting all in favor results to be based, edited and accepted form potential users of spaces – which is conducted in the right way by working on field with local community and cooperation with municipal of Stari Grad. Specifically character of research is determined by the fact that it is operated in according with limitations that come from the fact that it is about students’ assignments that needed to be conduct in one semester, in limited conditions of education realization and student pressure, but also keeping in mind the need to instance results are valorized as marks within the scope of curriculum. Exactly on these bases it is important to learn to interpret limitations and certain flows of presented researches that relate to coherent presentations of results for specific zones, as well as somewhat unbalanced treatment certain locations. Nevertheless on mentioned limitations we consider that this research achieves multiple benefits not only in educational process, but also in its use-value. The results of researches has also confirmed the potentials of public spaces that had been identified in General plan of Belgrade, but has also identified some new spaces and potentials for Public Art. The very openness and creativeness of young generations toward different view of public spaces’ potentials enable to recognize some hidden and forgotten values of spaces in which can be achieved significant benefits, if not for all citizens of Belgrade, then for at least local community of the municipal. Just there lies special significance of importance and benefits from research that is conceived like this. Following sole accepted planning criteria, the professionals are identifying some of the most significant public spaces that are values for the city and its tourist promotion, but often they neglect spaces that have hidden meanings and beauty. Open to new ideas, but also in the

strane potencijalnih korisnika prostora – što je radom na terenu sa lokalnim stanovništvom i saradnjom sa Opštinom Stari grad bilo inicirano, usmereno i omogućeno na kvalitetan način. Specifičan karakter istraživanja određen je činjenicom da je ono sprovedeno u skladu sa ograničenjima koja proističu iz činjenice da je reč o studentskim zadacima koje je bilo potrebno realizovati u jednom semestru, u okviru ograničenih uslova realizacije nastave i opterećenja studenata, ali i uzimajući u obzir potrebu da se pojedinačni rezultati valorizuju kao ocene u okviru kurikuluma. Upravo na tim osnovama treba tumačiti ograničenja i određene nedostatke prezentovanog istraživanja koja se odnose na odsustvo koherentne prezentacije rezultata po zonama kao i ponekad neuravnotežen kvalitet tretmana pojedinih lokacija. Bez obzira na navedena ograničenja smatramo da ovo istraživanje ostvaruje višestruke benefite ne samo u procesu edukacije, već i u smislu njegove upotrebne vrednosti. Rezultati istraživanja su potvrdili potencijale javnih prostora opštine identifikovanih u Generalnom planu Beograda, ali su takođe i identifikovali nove prostore i potencijale za Public Art. Upravo otvorenost i kreativnost mladih generacija prema drugačijem sagledavanju potencijala javnih prostora omogućava da se prepoznaju ponekad skrivene i zaboravljene vrednosti prostora u kojima bi se malim intervencijama postigle značajne koristi, ako ne za sve građane Beograda, a ono bar za lokalno stanovništvo delova opštine. I upravo tu leži poseban značaj i korist od ovako koncipiranog istraživanja. Vodeći se isključivo priznatim urbanističkim kriterijumima, profesionalci identifikuju najatraktivnije i najznačajnije javne prostore od značaja za grad i njegovu turističku promociju, ali često zanemaruju prostore koji poseduju skrivena značenja i lepotu. Otvoreni ka novim idejama, ali i raspoloženi da uče ne samo iz knjiga već i od lokalnog stanovništva i korisnika javnih prostora – studenti bivaju u stanju da nam “osvetle” i prikažu prostore

Prepoznajući ponovo lepotu prostora svakodnevnice, počinjemo polako da ove prostore poštujemo i volimo, da o njima brinemo, da se sa njima identifikujemo, da na njih budemo ponosni. Tako, dostojanstvo vraćeno gradskom prostoru postepeno vraća dostojanstvo njegovim stanovnicima oblikujući njihov građanski duh. Kroz to, oblikujemo građane da ne budu više samo pasivni posmatrači razvoja grada, već da aktivno učestvuju u iniciranju i realizaciji kvaliteta gradske sredine i života u gradu. ... Prezentujući lokalnoj i gradskoj javnosti rezultate istraživanja potencijala javnih prostora sa svoje teritorije za Public Art – kroz izložbu studentskih radova i publikaciju – Opština Stari grad, sa jedne strane predstavlja i afirmiše svoje prostorne potencijale za turističku promociju i kvalitetan život stanovnika, a sa druge strane daje značajan doprinos širem društvenom preobražaju, kako u domenu savremene integralne akademske edukacije, tako i u kontekstu preobražaja procesa urbanog planiranja. U tom smislu upravo prezentacija ovog istraživanja može postati inicijacija za razvoj proces participativnog planiranja koji kao pretpostavku ima aktivan odnos lokalne samouprave i građana u iniciranju, planiranju i praćenju razvoja sopstvenog životnog okruženja.

mood to learn not only from the books but from local community and public space users – students are in condition to “lighten up” and show spaces of everyday use in new and fresh way pointing in that way to citizens and local institutions that there’s a hope for that space and it can regain its beauty and dignity.

Gradska opština Stari grad

By recognizing beauty of everyday space, we start to respect and love these spaces, to care about them, to identify with them, to be proud of them. In that way, the dignity that it is returned to city space is little by little returning dignity to its inhabitants by shaping their civic spirit. Through that, we are forming citizens not to be anymore passive viewers of city development, but also active participants in initiations and realizations of urban environment and life in the city. … Presentation for local community and local authorities the results of research – thorough exhibition of students’ works and publication – Municipality of Stari Grad, in one hand represent and affirms its spatial potentials for tourist promotion and quality life of its inhabitants, and in other hand gives a significant contribution to social transformation, as in domain of contemporary integrated academic education, as well as in context of urban planning process transformation. To that effect precisely presentation of this research can become initiation for development of participative planning process that for its presumption has active relation with local municipality and citizens in initiating, planning and following the development of its own environment.

PUBLIC ART & PLACEMAKING

svakodnevnice na jedan nov i svež način ukazujući na taj način lokalnom stanovništvu, ali i lokalnim institucijama da za taj prostor postoji nada i da mu je moguće vratiti lepotu i dostojanstvo.

115