Orgels langs de IJssel II

B EK E N D E E N ONBEKEND E

ORGELS

LANGS DE IJSSEL

( P RO V I NC I E GEL D ER L AND )

Samenstelling

maarten seijbel

B EK E N D E E N O NBEKEND E

ORGELS

LANGS DE IJSSEL

(P RO V INC I E G E L D ER L AND )

Samenstelling

maarten seijbel

.................................................................................

4

.................................................................................

Voorwoord Kon, dankzij de medewerking van de Provincie Overijssel, het deel “Bekende en onbekende orgels langs de IJssel (Overijssel)” in juni 2009 verschijnen, met de uitgave van een beschrijving van de Gelderse orgels aan deze rivier hebben we nu een compleet overzicht van de orgels in steden en dorpen gelegen aan beide zijden van de mooiste rivier van ons land: de IJssel.

Werd in het eerste deel, naast de vele dorpskerkorgels ook de orgelhistorie van de Hanzesteden Deventer, Zwolle en Kampen behandeld, in dit deel komen opnieuw drie Hanzesteden hun orgelpracht tonen: Doesburg, Zutphen en Hattem. Omdat de orgelgeschiedenis van de Grote- of Martinikerk te Doesburg en van de Grote- of Walburgiskerk te Zutphen in afzonderlijke uitgaven van de Walburg Pers te Zutphen zijn beschreven zal hieraan in dit deel op beknopte wijze aandacht worden besteed.

Naast de belangrijke orgels in de hoofdkerken van deze steden zijn daar ook nog andere interessante orgels aanwezig, die het zeker waard zijn eens in de schijnwerpers gezet te worden. Dat de diverse dorpskerken eveneens een boeiende orgelgeschiedenis hebben wordt in deze uitgave overduidelijk getoond. Er komen orgels aan bod waarvan weinigen gehoord hebben.

Ook nu weer hebben we het geheel zodanig ingedeeld, dat we als het ware een orgeltocht maken langs de Gelderse orgels aan de IJssel, stroomafwaarts. De IJsselvallei is ook in dit tweede deel wat ruim geïnterpreteerd.

We hebben globaal het Apeldoorns kanaal aan de westzijde van de IJssel als grens genomen.

We zijn dankbaar dat, evenals dat het geval is geweest bij deel I van “Bekende en onbekende orgels langs de IJssel (Overijssel), ook dit nu verschenen deel vergezeld kan gaan van twee cd’s, waarop met name de wat onbekendere orgels zijn te beluisteren.

Ik wil ook nu al die personen die behulpzaam zijn geweest bij het laten verschijnen van dit tweede deel heel hartelijk bedanken, in het bijzonder mevrouw J. Konings-Elvé, die weer zo bereidwillig was om het manuscript op de computer uit te werken en persklaar te maken. Ook de vele kosters, kerkrentmeesters en collega-organisten die in welke vorm dan ook hun medewerking hebben verleend worden hartelijk bedankt.

We hebben getracht met dit boek opnieuw een bijdrage te leveren aan een niet onbelangrijk onderdeel van onze culturele monumenten langs de IJssel, de orgels, waarvan nogmaals gezegd wordt: de mooiste rivier van Nederland.

Langs de boorden van de IJssel, zomer 2010

Maarten Seijbel 5

Rheden

.................................................................................

Hervormde Kerk

Rheden. Herv. Kerk. Enkele exterieuropnamen van deze forse dorpskerk.

We zetten de tocht langs de orgels in het stroomge-

behouden. Deze tufstenen romaanse toren dateert

bied van de IJssel stroomafwaarts voort, en komen

uit de twaalfde eeuw. Van de uitwendig grotendeels

nu bij de Herv. Kerk van Rheden. Gelegen aan de

met tufsteen beklede laatgotische kerk zijn het veer-

Dorpsstraat ligt daar de kerk, die tot de aanzienlijke

tiende-eeuwse koor en de even oude sacristie over-

groep van Gelderse kerkgebouwen behoort, waar

kluisd met kruisribgewelven, terwijl het in 1505

men bij de bouw van het koor en het schip, in de late

gebouwde schip netgewelven heeft.

middeleeuwen, de hoogmiddeleeuwse toren heeft

Dat men zo exact het jaartal van de bouw van het

26

Rheden

.................................................................................

schip weet, dankt men aan een sluitsteen in een steunbeer tegen de zuidmuur van het schip van de kerk waarop, zij het nu onleesbaar, wordt vermeld: “Doe men schrif 15 hondert en vijf, doe wordt dese kercke herbouwt ter Ere Gods en Syne Drievuldigheyd”.

De ramen in het koor en het schip verschillen in grootte. De stijl is duidelijk gotisch.

Meer gegevens over deze interessante kerk worden vermeld in een in de kerk van Rheden verkrijgbare brochure: “Dorpskerk Rheden – korte geschiedenis”, door Adriaan Kolkman. Ook op de website van deze kerk staan uitvoerige gegevens: www.dorpskerk-rheden.nl.

Het orgel is ongetwijfeld het belangrijkste meubel-

Rheden. Herv. Kerk. Interieuropname.

stuk in deze kerk, maar ook het eikenhouten koorhek uit de zeventiende eeuw mag niet onvermeld

8’, Open fluit 4’, Fugara 4’, met één gereserveerde

blijven. Ook de eikenhouten banken moeten worden

plek. Tegelijk werden toen op het Hoofdwerk de

genoemd.

Holpijp 8’ vervangen door een Holflöte 8’, de Cornet

Het orgel in deze kerk werd gebouwd in 1816 door de

III disc. door een Viola di Gamba 8’ en de Mixtuur

uit Utrecht afkomstige orgelmaker Abraham Meere

werd van zijn tertskoor ontdaan. Ook de gehalveerde

Senior. Bij de oplevering had het orgel één klavier en

deling van dit register verdween. De klavieren en de

elf registers. Het was Meeres vierendertigste orgel.

registerknoppen werden vernieuwd. Uiterlijk werden

Er werd echter wel ruimte gelaten voor een tweede

ook enige veranderingen aangebracht. De fraaie

manuaal, dat in 1878 door de firma E. Leichel uit

“wangen” aan de zijkant van de kas werden vervan-

Duisburg als Bovenwerk werd aangebracht. Het

gen door de voor Leichel typische “poortjes” in neo-

kreeg de volgende bezetting: Gedekt 8’, Salicionaal

renaissance stijl.

27

Rheden

.................................................................................

beter op geworden en was in het begin van de jaren vijftig van de twintigste eeuw in een dermate slechte toestand geraakt, dat een algehele restauratie dringend noodzakelijk was. Deze restauratie, in neobarokstijl, werd in de jaren 1952-1954 uitgevoerd door de toentertijd in Utrecht gevestigde orgelmaker J.C. Sanders. Hij verwijderde de bas van de Bourdon 16’ uit de orgelkas, plaatste deze op een sleeplade opzij van het orgel en maakte deze bespeelbaar op het Pedaal. De discant van deze stem werd als een 8’discantregister geplaatst. Verder verving hij de Fluit travers 8’ discant door een Quintadeen 8’, de Viola di Gamba 8’ werd weer een Cornet en de Mixtuur werd weer III-IV-V sterk. Het Bovenwerk kreeg een gedeeltelijk nieuwe dispositie: de Fugara 4’ werd een Prestant 4’, de Fluit 4’ werd vervangen door een Gemshoorn 2’ en op de vrije sleep plaatste de orgelmaker Sanders een Sexquialter van geheel nieuw pijpwerk.

In de jaren 1978-1979 werd opnieuw een omvangrijke restauratie uitgevoerd. Nu werd de destijds te Herwijnen gevestigde orgelmakersfirma K.B. Blank met de uitvoering belast. De oorspronkelijke dispositie van het Hoofdwerk (1816) werd hersteld. De Fluit travers 8’ discant, de Cornet en de tertskoren van de Mixtuur werden naar Meere-model gereconstrueerd.

Het door Leichel aangebrachte Bovenwerk werd geheel verwijderd en vervangen door een nieuw Rheden. Hoofdorgel Herv. Kerk. Foto Kees Tillema – Arnhem.

Bovenwerk met zes registers, ook naar Meere-model.

Met name de voor Meere-orgels zo kenmerkende

Deze “poortjes” zijn overigens de enige resten die na

registers als Flageolet 1’, de Carillon en de Vox

de restauratie van het orgel in 1978-1979 nog van

Humana werden hierin opgenomen. Een en ander

Leichel zijn overgebleven. Deze uitbouwtjes, waarvan

werd gereconstrueerd naar het Meere-orgel van de

sommigen zeggen dat het geen “poortjes” zijn,

Herv. Kerk te Sommelsdijk. Ook de klaviatuur, regis-

komen we ook tegen bij het Kuerten-orgel in

terknoppen en registeropschriften werden vervangen

Hummelo, waar Leichel ze in 1883 toevoegde. Hier

door nieuwe in authentieke stijl. De Bourdon werd

echter niet als paneelwerk met gordijntjes zoals in

weer op het Hoofdwerk geplaatst en net als in 1816

Rheden, maar over de volle kasdiepte doorlopend

werd het Pedaal weer aangehangen.

met frontpijpen in boogvormige openingen.

Op 13 december 1979 werd het vernieuwde orgel

Het orgel was er echter in de loop der jaren niet

weer in gebruik genomen.

28

Rheden

.................................................................................

De dispositie luidt nu: Hoofdwerk, C-f’’’ Bovenwerk, C-f’’’

Pedaal, C-d’

Prestant 8’

aangehangen

Holpijp 8’

Bourdon 16’

Fluit 4’

Holpijp 8’

Woudfluit 2’

Fluit travers 8’

disc. Flageolet 1’

Octaaf 4’

Carillon III disc.

Fluit 4’

Vox Humana 8’

Quint 3’ Octaaf 2’ Cornet III disc.

Mixtuur III-V bas/disc.

Trompet 8’ bas/disc.

Manuaalkoppel Tremulant op het gehele werk.

Een omvangrijke herstelling werd en wordt in fasen uitgevoerd in de jaren 2009-2010 en is thans nog gaande die wordt uitgevoerd dan de orgelmaker Henk van Eeken uit Herwijnen.

Deze kerk bezit nog een orgel, en wel een eveneens door de orgelbouwer Abraham Meere gebouwd secretaire-orgel. Het is een zeldzaamheid, dat in een kerk twee orgels staan van dezelfde bouwer en van hetzelfde bouwjaar. Dit secretaire-orgel werd in 1989

Rheden. Herv. Kerk. Secretaire-orgel. Uitgave Prot. Gem. Rheden.

gekocht van de organist Dr. Hans van Nieuwkoop.

De eerste eigenaar was een pastoor in Zeeland.

Van de beide orgels in de dorpskerk van Rheden is

Tijdens de watersnoodramp in 1953 stond het orgel

een cd verschenen, waarop Piet Cnossen beide

een tijdlang ongeveer 60 cm. in het zoute water.

orgels bespeelt.

De dispositie van dit secretaire-orgel luidt: Holpijp 8’

bas/disc.

Fluit 4’

bas/disc.

Prestant 8’

disc.

Octaaf 2’

bas/disc.

Lit.: - “Langs de oude Gelderse kerken”, deel: De Veluwe, Drs. Zeno Kolks, uitgave Bosch en Keuning, 1978.

- De Orgelvriend, 22e jaargang no. 3, maart 1980 - “Abraham Meere, 1761-1841, Orgelmaker”, doctoraalscriptie van Johan van Markesteijn, datum onbekend

29

.................................................................................

Inhoudsopgave

174

Voorwoord

5

Inleiding

7

Westervoort

9

Rozendaal

15

Velp

17

Lathum

22

Giesbeek

25

Rheden

26

Angerlo

30

Hoogkeppel

33

Drempt

36

Achter-Drempt

40

Doesburg

42

Ellecom

61

Dieren

63

Spankeren

65

Inhoudsopgave

.................................................................................

Steenderen

67

Terwolde

129

Bronkhorst

71

Nijbroek

135

Brummen

74

Oene

137

Baak

79

Veessen

142

Hall

81

Vorchten

145

Vierakker

84

Wapenveld

147

Warnsveld

86

Hattem

151

Zutphen

89

Eefde

112

Orgelmaker Ehrenfried Leichel

164

Bussloo

113

Orgelmaker Jan van Loo

165

Voorst

114

Erratum

167

Gorssel

116

Inhoud cd’s

170

Wilp

119

Verantwoording cd-opnamen

172

Twello

123

Inhoudsopgave

174

175

B E K E N D E EN O N BE K E N D E

ORGELS

LANGS DE IJSSEL

( PROVI N CI E G EL DERLAND)

Kon in juni 2009, dankzij de financiering door de Provincie Overijssel, een uitgave verschijnen van “Bekende en onbekende orgels langs de IJssel (Overijssel)”, in dit deel worden de bekende en onbekende orgels aan de Gelderse kant van de IJssel “bezocht”.

Opnieuw worden we verrast door een groot aantal historische en belangwekkende orgels in dito kerken gelegen in het uitermate boeiende IJssellandschap.

Maarten Seijbel, organoloog, oprichter en voorzitter van de Stichting tot behoud van het Nederlandse Orgel (1973) en tevens oprichter en voorzitter van de Stichting Nationaal Historisch Orgelmuseum te Elburg (en oud-organist van de Grote- of St. Nicolaaskerk te Elburg), heeft met deze uitgave opnieuw een interessant boek toegevoegd aan een lange rij van publicaties die hij al op zijn naam had staan. Hij nodigt u als het ware uit met hem een tocht te maken langs de orgels in de IJsselstreek van Gelderland.

Dankzij de toevoeging van twee bijzondere cd’s kunt u dat ook thuis doen, het boek verhaalt de bijzonderheden en geschiedenis van elk orgel en de onbekende orgels kunt u dan gelijktijdig beluisteren Maar er gaat niets boven een tocht langs deze orgels zelf, die allemaal zijn gelegen aan of in de nabijheid van de mooiste rivier van ons land: de IJssel.

Samenstelling

maarten seijbel