B EK E N D E E N ONBEKEND E
ORGELS
LANGS DE IJSSEL
( P RO V I NC I E GEL D ER L AND )
Samenstelling
maarten seijbel
B EK E N D E E N O NBEKEND E
ORGELS
LANGS DE IJSSEL
(P RO V INC I E G E L D ER L AND )
Samenstelling
maarten seijbel
.................................................................................
4
.................................................................................
Voorwoord Kon, dankzij de medewerking van de Provincie Overijssel, het deel “Bekende en onbekende orgels langs de IJssel (Overijssel)” in juni 2009 verschijnen, met de uitgave van een beschrijving van de Gelderse orgels aan deze rivier hebben we nu een compleet overzicht van de orgels in steden en dorpen gelegen aan beide zijden van de mooiste rivier van ons land: de IJssel. Werd in het eerste deel, naast de vele dorpskerkorgels ook de orgelhistorie van de Hanzesteden Deventer, Zwolle en Kampen behandeld, in dit deel komen opnieuw drie Hanzesteden hun orgelpracht tonen: Doesburg, Zutphen en Hattem. Omdat de orgelgeschiedenis van de Grote- of Martinikerk te Doesburg en van de Grote- of Walburgiskerk te Zutphen in afzonderlijke uitgaven van de Walburg Pers te Zutphen zijn beschreven zal hieraan in dit deel op beknopte wijze aandacht worden besteed. Naast de belangrijke orgels in de hoofdkerken van deze steden zijn daar ook nog andere interessante orgels aanwezig, die het zeker waard zijn eens in de schijnwerpers gezet te worden. Dat de diverse dorpskerken eveneens een boeiende orgelgeschiedenis hebben wordt in deze uitgave overduidelijk getoond. Er komen orgels aan bod waarvan weinigen gehoord hebben. Ook nu weer hebben we het geheel zodanig ingedeeld, dat we als het ware een orgeltocht maken langs de Gelderse orgels aan de IJssel, stroomafwaarts. De IJsselvallei is ook in dit tweede deel wat ruim geïnterpreteerd. We hebben globaal het Apeldoorns kanaal aan de westzijde van de IJssel als grens genomen. We zijn dankbaar dat, evenals dat het geval is geweest bij deel I van “Bekende en onbekende orgels langs de IJssel (Overijssel), ook dit nu verschenen deel vergezeld kan gaan van twee cd’s, waarop met name de wat onbekendere orgels zijn te beluisteren. Ik wil ook nu al die personen die behulpzaam zijn geweest bij het laten verschijnen van dit tweede deel heel hartelijk bedanken, in het bijzonder mevrouw J. Konings-Elvé, die weer zo bereidwillig was om het manuscript op de computer uit te werken en persklaar te maken. Ook de vele kosters, kerkrentmeesters en collega-organisten die in welke vorm dan ook hun medewerking hebben verleend worden hartelijk bedankt. We hebben getracht met dit boek opnieuw een bijdrage te leveren aan een niet onbelangrijk onderdeel van onze culturele monumenten langs de IJssel, de orgels, waarvan nogmaals gezegd wordt: de mooiste rivier van Nederland. Langs de boorden van de IJssel, zomer 2010
Maarten Seijbel 5
Rheden
.................................................................................
Hervormde Kerk
Rheden. Herv. Kerk. Enkele exterieuropnamen van deze forse dorpskerk.
We zetten de tocht langs de orgels in het stroomge-
behouden. Deze tufstenen romaanse toren dateert
bied van de IJssel stroomafwaarts voort, en komen
uit de twaalfde eeuw. Van de uitwendig grotendeels
nu bij de Herv. Kerk van Rheden. Gelegen aan de
met tufsteen beklede laatgotische kerk zijn het veer-
Dorpsstraat ligt daar de kerk, die tot de aanzienlijke
tiende-eeuwse koor en de even oude sacristie over-
groep van Gelderse kerkgebouwen behoort, waar
kluisd met kruisribgewelven, terwijl het in 1505
men bij de bouw van het koor en het schip, in de late
gebouwde schip netgewelven heeft.
middeleeuwen, de hoogmiddeleeuwse toren heeft
Dat men zo exact het jaartal van de bouw van het
26
Rheden
.................................................................................
schip weet, dankt men aan een sluitsteen in een steunbeer tegen de zuidmuur van het schip van de kerk waarop, zij het nu onleesbaar, wordt vermeld: “Doe men schrif 15 hondert en vijf, doe wordt dese kercke herbouwt ter Ere Gods en Syne Drievuldigheyd”. De ramen in het koor en het schip verschillen in grootte. De stijl is duidelijk gotisch. Meer gegevens over deze interessante kerk worden vermeld in een in de kerk van Rheden verkrijgbare brochure: “Dorpskerk Rheden – korte geschiedenis”, door Adriaan Kolkman. Ook op de website van deze kerk staan uitvoerige gegevens: www.dorpskerk-rheden.nl. Het orgel is ongetwijfeld het belangrijkste meubel-
Rheden. Herv. Kerk. Interieuropname.
stuk in deze kerk, maar ook het eikenhouten koorhek uit de zeventiende eeuw mag niet onvermeld
8’, Open fluit 4’, Fugara 4’, met één gereserveerde
blijven. Ook de eikenhouten banken moeten worden
plek. Tegelijk werden toen op het Hoofdwerk de
genoemd.
Holpijp 8’ vervangen door een Holflöte 8’, de Cornet
Het orgel in deze kerk werd gebouwd in 1816 door de
III disc. door een Viola di Gamba 8’ en de Mixtuur
uit Utrecht afkomstige orgelmaker Abraham Meere
werd van zijn tertskoor ontdaan. Ook de gehalveerde
Senior. Bij de oplevering had het orgel één klavier en
deling van dit register verdween. De klavieren en de
elf registers. Het was Meeres vierendertigste orgel.
registerknoppen werden vernieuwd. Uiterlijk werden
Er werd echter wel ruimte gelaten voor een tweede
ook enige veranderingen aangebracht. De fraaie
manuaal, dat in 1878 door de firma E. Leichel uit
“wangen” aan de zijkant van de kas werden vervan-
Duisburg als Bovenwerk werd aangebracht. Het
gen door de voor Leichel typische “poortjes” in neo-
kreeg de volgende bezetting: Gedekt 8’, Salicionaal
renaissance stijl. 27
Rheden
.................................................................................
beter op geworden en was in het begin van de jaren vijftig van de twintigste eeuw in een dermate slechte toestand geraakt, dat een algehele restauratie dringend noodzakelijk was. Deze restauratie, in neobarokstijl, werd in de jaren 1952-1954 uitgevoerd door de toentertijd in Utrecht gevestigde orgelmaker J.C. Sanders. Hij verwijderde de bas van de Bourdon 16’ uit de orgelkas, plaatste deze op een sleeplade opzij van het orgel en maakte deze bespeelbaar op het Pedaal. De discant van deze stem werd als een 8’discantregister geplaatst. Verder verving hij de Fluit travers 8’ discant door een Quintadeen 8’, de Viola di Gamba 8’ werd weer een Cornet en de Mixtuur werd weer III-IV-V sterk. Het Bovenwerk kreeg een gedeeltelijk nieuwe dispositie: de Fugara 4’ werd een Prestant 4’, de Fluit 4’ werd vervangen door een Gemshoorn 2’ en op de vrije sleep plaatste de orgelmaker Sanders een Sexquialter van geheel nieuw pijpwerk. In de jaren 1978-1979 werd opnieuw een omvangrijke restauratie uitgevoerd. Nu werd de destijds te Herwijnen gevestigde orgelmakersfirma K.B. Blank met de uitvoering belast. De oorspronkelijke dispositie van het Hoofdwerk (1816) werd hersteld. De Fluit travers 8’ discant, de Cornet en de tertskoren van de Mixtuur werden naar Meere-model gereconstrueerd. Het door Leichel aangebrachte Bovenwerk werd geheel verwijderd en vervangen door een nieuw Rheden. Hoofdorgel Herv. Kerk. Foto Kees Tillema – Arnhem.
Bovenwerk met zes registers, ook naar Meere-model. Met name de voor Meere-orgels zo kenmerkende
Deze “poortjes” zijn overigens de enige resten die na
registers als Flageolet 1’, de Carillon en de Vox
de restauratie van het orgel in 1978-1979 nog van
Humana werden hierin opgenomen. Een en ander
Leichel zijn overgebleven. Deze uitbouwtjes, waarvan
werd gereconstrueerd naar het Meere-orgel van de
sommigen zeggen dat het geen “poortjes” zijn,
Herv. Kerk te Sommelsdijk. Ook de klaviatuur, regis-
komen we ook tegen bij het Kuerten-orgel in
terknoppen en registeropschriften werden vervangen
Hummelo, waar Leichel ze in 1883 toevoegde. Hier
door nieuwe in authentieke stijl. De Bourdon werd
echter niet als paneelwerk met gordijntjes zoals in
weer op het Hoofdwerk geplaatst en net als in 1816
Rheden, maar over de volle kasdiepte doorlopend
werd het Pedaal weer aangehangen.
met frontpijpen in boogvormige openingen.
Op 13 december 1979 werd het vernieuwde orgel
Het orgel was er echter in de loop der jaren niet
weer in gebruik genomen.
28
Rheden
.................................................................................
De dispositie luidt nu: Hoofdwerk, C-f’’’ Bovenwerk, C-f’’’
Pedaal, C-d’
Prestant 8’
aangehangen
Holpijp 8’
Bourdon 16’
Fluit 4’
Holpijp 8’
Woudfluit 2’
Fluit travers 8’
disc. Flageolet 1’
Octaaf 4’
Carillon III disc.
Fluit 4’
Vox Humana 8’
Quint 3’ Octaaf 2’ Cornet III disc. Mixtuur III-V bas/disc. Trompet 8’ bas/disc. Manuaalkoppel Tremulant op het gehele werk.
Een omvangrijke herstelling werd en wordt in fasen uitgevoerd in de jaren 2009-2010 en is thans nog gaande die wordt uitgevoerd dan de orgelmaker Henk van Eeken uit Herwijnen. Deze kerk bezit nog een orgel, en wel een eveneens door de orgelbouwer Abraham Meere gebouwd secretaire-orgel. Het is een zeldzaamheid, dat in een kerk twee orgels staan van dezelfde bouwer en van hetzelfde bouwjaar. Dit secretaire-orgel werd in 1989
Rheden. Herv. Kerk. Secretaire-orgel. Uitgave Prot. Gem. Rheden.
gekocht van de organist Dr. Hans van Nieuwkoop. De eerste eigenaar was een pastoor in Zeeland.
Van de beide orgels in de dorpskerk van Rheden is
Tijdens de watersnoodramp in 1953 stond het orgel
een cd verschenen, waarop Piet Cnossen beide
een tijdlang ongeveer 60 cm. in het zoute water.
orgels bespeelt.
De dispositie van dit secretaire-orgel luidt: Holpijp 8’
bas/disc.
Fluit 4’
bas/disc.
Prestant 8’
disc.
Octaaf 2’
bas/disc.
Lit.: - “Langs de oude Gelderse kerken”, deel: De Veluwe, Drs. Zeno Kolks, uitgave Bosch en Keuning, 1978. - De Orgelvriend, 22e jaargang no. 3, maart 1980 - “Abraham Meere, 1761-1841, Orgelmaker”, doctoraalscriptie van Johan van Markesteijn, datum onbekend
29
.................................................................................
Inhoudsopgave
174
Voorwoord
5
Inleiding
7
Westervoort
9
Rozendaal
15
Velp
17
Lathum
22
Giesbeek
25
Rheden
26
Angerlo
30
Hoogkeppel
33
Drempt
36
Achter-Drempt
40
Doesburg
42
Ellecom
61
Dieren
63
Spankeren
65
Inhoudsopgave
.................................................................................
Steenderen
67
Terwolde
129
Bronkhorst
71
Nijbroek
135
Brummen
74
Oene
137
Baak
79
Veessen
142
Hall
81
Vorchten
145
Vierakker
84
Wapenveld
147
Warnsveld
86
Hattem
151
Zutphen
89
Eefde
112
Orgelmaker Ehrenfried Leichel
164
Bussloo
113
Orgelmaker Jan van Loo
165
Voorst
114
Erratum
167
Gorssel
116
Inhoud cd’s
170
Wilp
119
Verantwoording cd-opnamen
172
Twello
123
Inhoudsopgave
174
175
B E K E N D E EN O N BE K E N D E
ORGELS
LANGS DE IJSSEL
( PROVI N CI E G EL DERLAND)
Kon in juni 2009, dankzij de financiering door de Provincie Overijssel, een uitgave verschijnen van “Bekende en onbekende orgels langs de IJssel (Overijssel)”, in dit deel worden de bekende en onbekende orgels aan de Gelderse kant van de IJssel “bezocht”. Opnieuw worden we verrast door een groot aantal historische en belangwekkende orgels in dito kerken gelegen in het uitermate boeiende IJssellandschap. Maarten Seijbel, organoloog, oprichter en voorzitter van de Stichting tot behoud van het Nederlandse Orgel (1973) en tevens oprichter en voorzitter van de Stichting Nationaal Historisch Orgelmuseum te Elburg (en oud-organist van de Grote- of St. Nicolaaskerk te Elburg), heeft met deze uitgave opnieuw een interessant boek toegevoegd aan een lange rij van publicaties die hij al op zijn naam had staan. Hij nodigt u als het ware uit met hem een tocht te maken langs de orgels in de IJsselstreek van Gelderland. Dankzij de toevoeging van twee bijzondere cd’s kunt u dat ook thuis doen, het boek verhaalt de bijzonderheden en geschiedenis van elk orgel en de onbekende orgels kunt u dan gelijktijdig beluisteren Maar er gaat niets boven een tocht langs deze orgels zelf, die allemaal zijn gelegen aan of in de nabijheid van de mooiste rivier van ons land: de IJssel.
Samenstelling
maarten seijbel