Puur Water & Natuur
Natuurbeheer door
grote grazers
www.pwn.nl
Grote grazers maken natuur rijker en open Tussen Wijk aan Zee en Bergen ligt het grootste aaneengesloten natuurgebied van onze provincie: het Noordhollands Duinreservaat. Van zuid naar noord zien we veel open stukken, met hier en daar kijkduinen, stuifkuilen, jonge bossen en stille meren. Zeer aantrekkelijk. Ook ontmoeten oorspronkelijke natuur en door mensenhanden aangelegde bossen elkaar hier. Dit bijzondere reservaat vraagt om goed beheer. Maatwerk, om precies te zijn. En wie kunnen dat beter dan Exmoor-pony’s en Schotse Hooglanders? In het duin tussen Castricum en Heemskerk breidt PWN het begrazingsgebied uit en kunt u deze grazers vaker tegenkomen. Begrazing op en rond de Papenberg. Zo ontstaat meer variatie in de begroeiing.
2
www.pwn.nl
Geschiedenis De westkust van Nederland was rond het begin van de jaartelling nog een ruig oerlandschap, met vrij uitstromende rivieren en kreken. Gaandeweg ontstonden er forse stuifduinen. De eerste planten die zich hierop vestigden wisten met hun wortels steeds meer zand te vangen. Zo ontstond het uitgestrekte duingebied dat wij nu kennen. Veranderend landschap Het overgrote deel van het bos in Heemskerk en Castricum is in de eerste helft van de vorige eeuw aangelegd. De jongste aanplant stamt uit de jaren vijftig. Deze bossen bestaan vooral uit snel groeiende zwarte dennen. De bomen zijn vrijwel allemaal van dezelfde leeftijd en staan dicht op elkaar in vierkante percelen. Daar tussenin liggen oogstpaden. Het doel was niet natuur, maar de productie van hout. De ecologische waarde van deze percelen is gering in vergelijking met de natuurlijke delen. Sommige stukken hebben vanuit natuurhistorie meer betekenis.
In Heemskerk en Castricum vinden we daarvan enkele kleine, maar belangrijke voorbeelden. Het gaat hierbij om voor deze duinen zeer oude en waardevolle duinbossen, die nog stammen uit de tweede helft van de 19de eeuw. Hun voorgeschiedenis gaat zelfs terug tot de middeleeuwen. Toen waren het gemeenschappelijke graasgronden: de zogenaamde mienten. Met name in Castricum zijn enkele fraaie, halfopen duinbossen bewaard gebleven. Ze zijn herkenbaar aan de statige, oude krooneiken en de vele bloemrijke graslanden. Deze bijzondere landschappen, worden begraasd en gelden als referentiepunt voor het huidige beheer. groene specht
4
www.pwn.nl
Natuurlijke duinbossen door gemoedelijke ‘maaimachines’ De gemoedelijke grote grazers worden ingezet om een natuurlijker duinlandschap te bereiken. Dit betekent dat er werk aan de winkel is voor de dieren. In totaal is namelijk 42 procent van de duinen door mensen beplant met naald- en loofbossen. De sterke kaken van de dieren kunnen flinke stukken kort grazen. En dat is goed. De oorspronkelijke duinbegroeiing krijgt daardoor nieuwe kansen. Het landschap wordt door de begrazing opener en kan soms bijna savanneachtig aandoen, zoals op de Papenberg. Er ontstaat een veel rijkere ecologie dan nu het geval is in de kunstmatig aangeplante bossen. De Papenberg is een mooi voorbeeld van dit begrazingsproject. Wisselende grondwaterstanden, hoogteverschillen en de enorme invloed van de zoute wind maken de omvorming mede mogelijk.
Schotse Hooglander
Exmoor pony
Alleseters Grote grazers lusten vrijwel alles. Gras staat hoog op het menu, maar ze knabbelen ook aan ontkiemende zaden, opschietende struiken en zelfs kleine bomen. Zo voorkomen ze dat het gebied dichtgroeit. Op sommige plekken laten ze juist begroeiing staan. Na verloop van tijd gaan de bossen er daardoor natuurlijker uitzien. Het resultaat is een landschap met dichte en open bossen. Er zullen meer kruidenrijke bosweides ontstaan, en duingraslanden met solitaire bomen, niet beheerd door kettingzagen en maaimachines, maar door grazers. De Exmoor-pony’s en de Schotse Hooglanders beïnvloeden het gebied op verschillende manieren. Met hun gewicht woelen ze de grond los, ze selecteren op planten, struiken en bomen en ze laten mest achter.
schapen
Bij de Papenberg en in andere delen van het Noordhollands Duinreservaat kunt u grote grazers tegenkomen. De oranje en groene lijnen op de kaart geven het begrazingsgebied aan.
6
zandloopkever
www.pwn.nl
Grote grazers zijn kuddedieren. Binnen de hekken kunnen ze vrij rondzwerven. Soms eten ze intensief op de ene plek en een andere keer laten ze bepaalde gebieden lang ongemoeid. Als biologische maaimachines gaan ze heel nauwkeurig te werk. Zelfs met de beste apparatuur kan dit niveau van precisie nooit worden bereikt. Waar de dieren eten onttrekken ze voedingsstoffen aan het gebied. De mest die de dieren produceren is juist weer goed voor het overige leven, zoals de mestkevers, en voor de verspreiding van zaden. Kortom: grote grazers zijn multifunctioneel. grote tijm
Invloed op andere soorten Op plekken waar de zon door de dunne boomkronen op de grond schijnt ontstaat door de begrazing een microklimaat. Ook aan de randen van het bos gebeurt dat, in de zogenoemde boszomen. Daar is het net iets warmer en droger, zodat de oorspronkelijke duinplanten kansen krijgen, waaronder hondstong, walstro, dauwbraam, grote tijm en duinviooltje. Bloeiende planten trekken weer vlinders aan als oranjetip, bont zandoogje, gehakkelde aurelia, duinparelmoervlinder en – hopelijk – de prachtige keizersmantel. Steeds vaker zal ook de blauwvleugelsprinkhaan te zien zijn. En op de meer zandige delen liggen in voorjaar en zomer zandhagedissen te zonnen. Vogels vinden een natuurlijker duin ook interessant. Mestkevers op de mest van grote grazers. De grauwe klauwier is op zijn beurt weer gek op grote insecten...
8
baret-aardster
www.pwn.nl
De groene specht kan overal gezien worden, tegen een vermolmde stam geklemd of scharrelend op de grond, op zoek naar mieren, zijn lievelingsgerecht. Ook al is hij nog zo opvallend gekleurd, blauwvleugelsprinkhaan het blijft lastig om hem te spotten. In het voorjaar verraadt zijn luide gejodel snel dat hij er is. Het konijn kan ook profiteren van de begrazing. Wie weet zullen tapuiten dan ook weer in konijnenholen gaan broeden. Met geluk kunt u zelfs een jagende grauwe klauwier zien, die het vooral voorzien heeft op grote insecten. Ook paddenstoelen profiteren van de omvorming, zoals de peperbus en de baret-aardster.
Tips van de boswachter Grazers zijn prachtige dieren, maar niet aaibaar. Sterker: ze behoren enigszins schuw te zijn. Houd daarom afstand. De dieren zijn niet agressief, maar soms voelen ze zich onprettig als mensen te dicht naderen, met name als er pasgeboren of jonge dieren in de buurt zijn. De Schotse Hooglanders kunnen dan dreigen door te snuiven, met een poot in de grond te krabben en de kop op te richten. Een schijnaanval behoort tot de mogelijkheden. Houd de dieren daarom altijd in de gaten.
tapuit
Grote grazers zorgen er ook voor dat het duinkonijn terug kan komen in de open stukken.
10
www.pwn.nl
De algemene ‘verkeersregel’ is dat de dieren op de paden altijd voorrang hebben. Grote grazers mogen niet gevoerd worden. Het verstoort hun eetpatroon en kan schadelijk zijn voor
hun gezondheid. Ook kunnen ze lastig worden als mensen ze gaan voeren. Honden dienen altijd aangelijnd te zijn in het duin. Komt u grote grazers tegen, houd u uw huisdier dan kort, zodat ze zich niet bedreigd voelen of geĂŻrriteerd raken. Samenwerking PWN werkt jaar in jaar uit samen met omringende natuurbeheerders, gemeenten, belangengroepen en Provincie Noord-Holland om ervoor te zorgen dat de beschermde en kenmerkende natuur van het duin kan worden behouden en de ecologische veerkracht van het duin wordt vergroot. Op onze website houden we u graag op de hoogte van onze actuele beheerwerkzaamheden in het duin. Mocht u vragen hebben over het duinbeheer van PWN dan kunt u mailen naar: werkenaandeduinen@pwn.nl
dauwbraam
Puur Water & Natuur
colofon tekst: Johan Bos illustraties: Frits-Jan Maas en Pepijn Hof fotografie: tiu.nl coรถrdinatie: PWN lay-out: tiu.nl productie: tiu.nl
www.pwn.nl