Nummer 4
PUUR vvaoonr puwn
Primeur: nieuwe waterzuivering in Andijk
Unieke soorten in het duin
Zo lekker
is ons kraanwater...
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 1
28-10-14 11:38
PWN
inhoud
Colofon
04
PWN
06
08
Postbus 2113 1990 AC Velserbroek Tekst Intervolvement Communications, Haarlem Vormgeving Li Moon, Haarlem FotograďŹ e
Kraanwater
Uniek
11
Cover: Rob Wetzer Binnenwerk:
Water en natuur
15
Wa
16
Ronald Slingerland, Luc Knijnsberg, Natasja Nachbar, Fred v.d. Bosch, Ruud Maaskant, Evert-Jan Woudsma, Kim Schrijver, United Photos, Eric Los, PWN Technologies, en PWN
Professor Ignaz Worm
Andijk III
20
Drukwerk HuigHaverlag,
Kort
21
Drin
22
Wormerveer
Teken
PWN online
Onze gouden handen
2
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 2
28-10-14 11:38
Alstublieft! Voor de vierde keer mogen we u een PUUR aanbieden. We laten u met dit magazine zien waar wij goed in zijn: zuiver en betrouwbaar drinkwater maken én natuur beheren volgens de nieuwste inzichten. Op elk moment van de dag schoon water uit de kraan. Eigenlijk is dat best bijzonder. We lopen voorop bij de ontwikkeling van de nieuwste zuiveringstechnieken die nog meer, ook onzichtbare, stoffen uit het water halen. Supertrots zijn we dan ook op de opening van onze nieuwe voorzuivering in Andijk. Hoe we hier, volgens de meest innovatieve inzichten, drinkwater maken van IJsselmeerwater is uniek! U leest er meer over in het hart van deze PUUR.
10
Ook als het gaat om het beheer van ons ruim 7.300 hectare grote duingebied nemen we het voortouw. Er komen hier planten, dieren en insecten voor die elders niet gedijen. Kijk maar eens naar onze ‘top 10’ op pagina 6. We doen er alles aan om die kwetsbare, zeldzame populaties in stand te houden. De resultaten van onze inzet zijn veelbelovend. Zo zijn er meer hondskruidplanten, duinparelmoervlinders en boommarters te vinden. De inzet van vrijwilligers is hierbij voor ons onmisbaar. We werken hard zodat u en uw kinderen kunnen genieten van zuiver en lekker drinkwater én van onze natuur. Daarom nodigen we u uit. Ga eens mee met een boswachterexcursie, zoek de zeldzame planten en dieren of stap op de fiets voor een tochtje door de duinen. Speciaal voor scholen hebben we het Wateravontuur in De Hoep: een echte aanrader!
Water
18
We wensen u veel plezier bij het lezen van dit magazine.
De redactie
Drinkwater
3
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 3
28-10-14 11:38
KRNWTR-verkiezing
Zo lekker
is ons kraanwater… “Vol, zoet, fluweelzacht water met een middellange afdronk”. Zo luidt de omschrijving van het lekkerste kraanwater van Nederland. En dat komt volgens de jury van de KRNWTR-verkiezing uit Haarlem. PWN-water dus!
Haarlems water scoorde een 7,68. Goed voor de KRNWTR-award: de Gouden Kraan. De hoofdstad van Noord-Holland liet daarmee ruim vijftien concurrenten achter zich. Maastricht eindigde als tweede, gevolgd door Gouda, Leeuwarden en Zwolle. Die typische zachte, ronde smaak bleek overigens populair, want de hele top vijf kreeg deze eigenschappen mee.
Bronwater niet populair Testers van het water waren wijnjournalist Esmee Langereis, food journalist Pam van der Veen, duurzame cateraar Luite de Jager en waterkenner Mariëlle Thiadens. Ook het aanwezige publiek mocht meedoen aan de ‘blinde test’. Naast de verschillende kraanwaters werden ook twee soorten bronwater getest. Opvallend genoeg bleek flessenwater helemaal niet zo in de smaak te vallen. Beide soorten haalden niet eens de top tien.
Weinig calcium = zachter Zacht, hard, rond, zoet of bitter, elk water heeft zijn eigen smaak. Die smaak wordt bepaald door meerdere factoren. Dat begint al bij het soort water dat wordt gebruikt. Zo heeft bijvoorbeeld grondwater een andere samenstelling dan oppervlaktewater of duinwater. Verder is de plaats waar het water wordt gewonnen van invloed. Maar ook de manier
van zuiveren is smaakbepalend. Water met veel sulfaat of magnesium bijvoorbeeld smaakt een tikje bitter. En water dat veel natrium of chloride bevat, is wat ziltiger van smaak. PWN let bij de zuivering sterk op de hoeveelheid calcium. Door dat zoveel mogelijk te verwijderen, wordt het water wat zachter en dus lekkerder van smaak.
Lekkerder én beter Lekker dus, dat kraanwater van PWN. Maar weet u dat het ook veel beter is voor het milieu? Bedenk maar eens wat er voor nodig is om al die plastic flesjes te maken én te verwerken nadat ze in de prullenbak verdwijnen. En dan hebben we het nog niet eens over het vervoer. Want al die flesjes moeten met een vrachtwagen worden getransporteerd. Vandaar dat we met een gerust hart mogen stellen dat kraanwater vele malen duurzamer is dan flessenwater.
4
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 4
28-10-14 11:38
Goedkoop is geen duurkoop Voor de smaak én voor het milieu kunt u dus beter kiezen voor kraanwater. Ook voor uw portemonnee is kraanwater veel vriendelijker dan mineraalwater. Voor één flesje water uit de winkel, tapt u namelijk ruim 1000 liter uit de kraan. Bovendien zijn de kwaliteitseisen voor kraanwater veel strenger. Dat betekent dat kraanwater dus veel beter wordt gecontroleerd dan bronwater. Kraanwater wordt op de aanwezigheid van wel 700 stoffen gecontroleerd, flessenwater maar op 10 tot 20.
Wij checken kraanwater op meer dan
700 stoffen!
Meer weten over de voordelen van kraanwater? Kijk op pwn.nl of bekijk eens het fi lmpje The Story of KRNWTR op www.krnwtr-drinkkraanwater.nl. Hierin wordt nog eens duidelijk uitgelegd waarom u beter voor kraanwater dan voor flessenwater kunt kiezen.
Weet u dat . . .
chloor als voornaamste desinfectiemiddel voor water in Nederland verboden is? Die regel geldt sinds 2005. In veel andere landen is die wetgeving er echter niet en zit er dus nog steeds chloor in het water. In het buitenland smaakt kraanwater dus veel minder lekker. 5
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 5
28-10-14 11:38
Spot in het duin
Uniek:
spot het rozenkransje en de tapuit Weet u dat in het duingebied van Zandvoort tot Schoorl heel veel bijzondere plant- en diersoorten voorkomen? U treft zelfs soorten aan die in de rest van Nederland nauwelijks zijn te vinden. Zo groeit hier het zeldzame rozenkransje. En leeft de grootste populatie duinparelmoervlinders in ‘onze’ duinen. Het ruim 7.300 hectare grote duingebied dat PWN beheert, vormt een groot mozaïek van verschillende biotoopjes (leefomgevingen). In de open duingebieden, verstuivingen, bossen en duinmeren gedijen unieke plant- en diersoorten. Op arme zandgrond groeien namelijk veel meer verschillende soorten planten en bloemen dan op vruchtbare grond.
Beheer is belangrijk Als we de natuur zijn gang zouden laten gaan, groeit het duin dicht. Dan wordt de plantenrijkdom en daarmee de aanwezigheid van dieren een stuk eentoniger. Sommige soorten zouden zelfs helemaal verdwijnen. Om dat te
Herkent u ze? Deze bijzondere soorten zijn uniek voor het duingebied:
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 6
1. Duinparelmoervlinder Een lust voor het oog! En de laatste jaren tellen we er steeds meer. De rupsen eten (duin)viooltjes. Door de toenemende verstuiving zijn er meer plekken waar viooltjes groeien. Verder moeten er veel bloemen zijn. Anders produceren de vlinders te weinig eitjes.
voorkomen, houden we het duin open door bijvoorbeeld Schotse hooglanders te laten grazen. Ook brengen we het natuurlijke proces van verstuiving weer op gang door sleuven te graven. Verder halen we geplant bos en helmgras weg. Die ingrepen komen ‘onze’ soorten zonder meer ten goede.
Rozenkransje Uniek: dit plantje komt nog maar in enkele plaatsen in Nederland voor. We hebben een mooie populatie van vrouwtjes- en mannetjesplanten. In Drenthe is alleen nog een kleine vrouwtjespopulatie. Door mannetjesplanten uit PWN-gebied in te zetten, proberen we die populatie te redden.
2. 28-10-14 11:38
3. 5.
9.
Kommavlinder Ook voor deze vlinder geldt: bloemenrijkdom is een must. De rupsen zitten op het gras in hete, beschutte duinpannen. Ze houden van een warm en droog microklimaat. Deze mooie vlinder leeft (helaas) maar zo’n zes weken.
4.
Hondskruid Alleen bij Wijk aan Zee komt deze bijzondere orchidee voor. Het ging niet goed met deze soort. Maar sinds we hier het terrein laten begrazen, tellen we meer en meer bloeiende hondskruidplanten.
6.
Harlekijn
De vrouwtjes leggen eitjes in schoon water, waar ze zich in twee jaar tijd ontwikkelen tot larven. Die kruipen dan uit hun velletje. Blij zijn we dat we nu voor het eerst larvenhuidjes hebben gevonden. Nu weten we zeker dat deze libel zich in PWN-gebied voortplant.
Met deze mooie orchidee gaat het geweldig goed. Onze vrijwilligers telden er maar liefst 400 dit seizoen. Dat is 20% meer dan in 2013! We weten nog niet zeker waardoor dat komt. De begrazing is hier aangepast en misschien speelt de waterhuishouding een rol.
7.
Gevlekte witsnuitlibel
Boommarter Door onderzoek met fotovallen weten we dat dit zoogdier tussen Zandvoort en Bergen voorkomt. Er zijn er tientallen en de populatie groeit. Ze vestigen zich hier door het natuurlijke beheer van de bosrijke binnenduinrand.
Tapuit
Grauwe klauwier
Alleen bij Castricum zijn nog ongeveer tien broedparen van dit mooie vogeltje. Ze houden van open duin met kort gras. Door het dichtgroeien van het duin komen ze moeilijk aan voedsel. Hopelijk gaat de populatie weer groeien door onze maatregelen om het duin open te houden.
In het duin zou het moeten zoemen van insecten. Maar dat gebeurt (nog) niet. Deze vogel, die leeft tussen de zeereep en de bosrand, heeft last van voedseltekort. Begrazing helpt hopelijk en ook verstuiving heeft een positief eect.
10.
Bruine eikenpage Een klein en stiekem vlindertje, want hij zit heel stil en is nauwelijks te zien. De grootste Nederlandse populatie komt voor bij Bergen. Als u goed kijkt, kunt u in de winter de eitjes op kleine eiken in het duin zien. Maar de kans is groter dat u in de zomer een vlinder nectar ziet drinken op een bloeiende braam. 7
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 7
28-10-14 11:38
Wandelroute door de infiltratiegebieden van PWN
Ontdek de plek waar water en natuur samenkomen Op de open vlakte scheren meeuwen over, krijsen de aalscholvers om het hardst en ruist de wind door het riet. Je waant je in een natuurgebied. Tegelijk draait PWN ondergronds volop productie. Hier, in het infiltratiegebied bij Castricum aan Zee, zuiveren de duinen (een deel) van ons drinkwater. Benieuwd hoe dit werkt? Volg dan een prachtige wandelroute vanaf Bezoekerscentrum De Hoep in Castricum. In het Noordhollands Duinreservaat ziet u hoe de activiteiten van PWN samenkomen. We maken hier drinkwater en beheren de natuur die ons daarbij helpt. Vanaf ons Bezoekerscentrum De Hoep volgt u de rode route. Loop langs Johanna’s Hof en de Lepstukken. Weet u dat in het duingebied maar liefst 70 procent van alle planten in Nederland voorkomt? Steek de Geversweg over. Links ligt het uitgestrekte infi ltratiegebied.
Panden en putten
Ronald Slingerland
“Jaarlijks maken we hier maar liefst 45 miljard liter drinkwater”, benadrukt boswachter Ronald Slingerland. “IJsselmeerwater zuiveren we voor. Daarna transporteren we het via enorme leidingen naar speciale gebieden in de duinen, zgn. infi ltratiegebieden.
kunnen pompen. Dit proces van infi ltratie duurt drie tot vier weken. De koele, donkere duinbodem zorgt ervoor dat bacteriën uit het water verdwijnen. Daarna stroomt het voor nazuivering naar onze waterfabrieken in Wijk aan Zee en Bergen. Dan is het klaar voor de kraan.”
Calamiteitenvoorraad
“Jaarlijks maken we 45 miljard liter drinkwater” Hier liggen een tiental meren en kanalen, waar het water in de duinbodem kan zakken. Langs de kanalen ligt een reeks diepe putten waarmee we het water weer terug
Richting Wijk aan Zee ligt bij bankje CA-29 aan de rechterkant een waterbel. Ronald: “Hier stroomt het voorgezuiverde IJsselmeerwater met zo’n 800 liter per seconde het infi ltratiegebied in. Het grondwater van de duinen vormt ook de calamiteitenvoorraad van PWN.”
8
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 8
28-10-14 11:38
Heel veel vis
Dilemma
De afgelopen zeven jaar is groot onderhoud gepleegd in het infi ltratiegebied. Ronald was daar nauw bij betrokken. “We lieten de kanalen een voor een leeglopen, om de plantaardige sliblaag te verwijderen.
“Tijdens het groot onderhoud constateerden we dat rondom putten en lage delen wel eens water bleef staan”, stelt Ronald. “Dat mag niet gebeuren, want dat water kan vervuild zijn en eventueel de put instromen. Maar als we de putten zouden verhogen en de lage delen zouden opvullen, zouden we onze unieke natuur verliezen. We moesten een oplossing vinden om de waterkwaliteit te garanderen én de natuur te beschermen. Maar hoe?”
“Er zwemt heel veel vis in de panden” Bij het eerste kanaal werden we verrast toen we zagen dat er vis, heel veel vis in zwemt. Snel hebben we sportvissers hier naartoe gehaald om de vissen in andere kanalen uit te zetten. Na de schoonmaak infi ltreren de kanalen nu veel beter. Verder maaiden we de begroeiing en hebben we de kanaaloevers langer en boller gemaakt. Hierdoor kan meer water wegzakken.”
Op je knieën Het duingebied is hier schitterend. De bloemen staan er prachtig bij, vlinders vliegen af en aan. “Er zijn hier veel natte lage delen waar de top van de Nederlandse natuur voorkomt”, vervolgt Ronald enthousiast. “De variëteit is enorm. Beschermde soorten als gentiaan en orchideeën groeien hier. Maar je moet wel op je knieën om ze te zien”, grapt onze boswachter. Ga links bij bankje CA-28 richting de Limiet. Dit gebied heet de Brabantse landbouw. Hier waren vroeger akkers te vinden.
Akker = oplossing “We vonden de oplossing op de oude akkers in ons duingebied. De bovenlaag hiervan hebben we afgegraven en gebruikt voor het verhogen van de kwetsbare plekken. Een win-win situatie: het ophogen konden we doen met eenzelfde soort duinzand en de voormalige akkers konden gaan stuiven. Stuiven is belangrijk voor gezonde duinen. Op de Limiet, zo’n honderd meter voorbij het veerooster aan de linkerkant, ligt de Pannenkoek. Neem een kijkje. Dit is zo’n afgegraven akker die al zichtbaar aan het verstuiven is.” Ronald besluit: “Uiteindelijk zijn wij als natuurbeheerders toch heel blij met deze ingreep. We hebben er iets heel moois voor teruggekregen.” Loop nu terug naar Johanna’s Hof. Tijd voor een uitgebreide lunch of gewoon een lekker glas koud water. Vers getapt aan de drinkwatertap bij Bezoekerscentrum De Hoep natuurlijk.
9
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 9
28-10-14 11:38
Water besparen
Hoe bespaawratteur?
1
Douche korter Elke minuut korter douchen is besparen. Niet alleen op water, maar ook op gas. Een handig hulpje is de douchecoach.
2
Gebruik een beker Gebruikt u een beker bij het tandenpoetsen? Heel verstandig. Dan hoeft u de kraan niet te laten lopen.
4
3
WC met spaarknop Kort doorspoelen scheelt dagelijks liters water. De meeste wc’s hebben tegenwoordig een spoelonderbreker of een aparte knop voor een korte spoeling.
Doe de was verantwoord Doe geen wasjes met een halfvolle wasmachine.
5
Repareer een drupkraan Een lek kost ongemerkt veel water. Hoe ontdekt u lekkage? Draai alle kranen dicht en sluit alle apparatuur die water verbruikt af. Kijk of de watermeter helemaal stil staat. Zo niet, dan lekt er iets.
6
Zuinig tuinsproeien Sproei uw tuin pas na zonsondergang, dan verdampt het water minder snel. Tip: vang regenwater op en besproei uw tuin daarmee.
7
Koop waterbesparende producten Een waterbesparende douchekop verbruikt maar 7 liter per minuut. U herkent waterbesparende producten aan de groene Kiwa ‘laag verbruik’-sticker.
Voorkom een bos- of duinbrand, wees verstandig! We zijn zuinig op onze duinen en vragen dat ook van u. Waarschijnlijk weet u wel dat u geen open vuur mag maken, niet mag roken of barbecueën en geen wensballonnen mag oplaten. Maar let ook op waar u uw auto parkeert. Doe dit altijd in de parkeervakken. Wanneer een auto namelijk op droog gras staat, kan de hete katalysator van de auto ervoor zorgen dat het gras spontaan ontbrandt. Wat te doen? Bent u in het duin en ziet u een brand(je)? Bel dan meteen 112. Let, wanneer u belt, goed op de merktekens in de duinen. Dat zijn de straatnummers en de nummers op de bankjes. Als u die doorgeeft, kan de brandweer snel ter plaatse zijn om het vuur te blussen. En beperken we de schade zoveel mogelijk.
Geen bevroren waterleidingen meer…
Extreme kou en tocht kan voor bevroren watermeters en waterleidingen zorgen. Erg vervelend, omdat er geen water meer uit de kraan komt. U kunt zelf enkele maatregelen nemen om dit te voorkomen. • Zet de thermostaat ’s nachts en bij afwezigheid niet lager dan 14 °C • Draai alle radiatoren van de verwarming open • Isoleer de ruimte waarin de watermeter en de hoofdkraan zich bevinden • Maak kieren en tochtnaden dicht, zorg wel voor ventilatie bij de gasmeter • Plaats isolatiemateriaal tegen de gevelwand • Denk ook aan buitenleidingen en kranen • Let op: maak tijdens vorst nooit een deksel van een watermeterput open
Meer bespaartips? Kijk op www.pwn.nl/waterbesparen
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 10
28-10-14 11:38
Andijk
Primeur op zuiveringsgebied in Andijk Na jaren van onderzoek en voorbereiding heeft PWN in november 2014 een nieuwe voorzuivering van haar waterfabriek in Andijk geopend. PWN ontwikkelde in eigen huis nieuwe waterzuiveringstechnologieën. Reden voor een uitgebreid verhaal in PUUR.
Nieuwe waterzuivering, goed nieuws voor ons drinkwater In Noord-Nederland hebben we nu een waterzuivering die elke denkbare vorm van verontreinigen aankan. Jaren heeft het Research & Development-team van PWN gewerkt aan een technisch hoogstandje. In de nieuwe zuivering zijn slimme zuiveringstechnieken verwerkt die uitgebreid zijn getest. Beter dan voorheen fi lteren we nu elke vorm van verontreiniging uit het IJsselmeerwater, met een capaciteit van 5.000 kuub (= 5.000 x 1.000 liter) per uur.
Eigen uitvindingen We ontwikkelden de technologieën met eigen mensen. Er kwamen jaren van onderzoek en testen bij kijken om de waterzuivering-nieuwe-stijl verder te perfectioneren. Het resultaat: we kunnen nu veel meer water per uur zuiveren tot perfect drinkwater. De nieuwe zuivering is bovendien duurzamer en gaat zuiniger om met hulpstoffen en energie.
Uniek in de wereld De ontwikkeling van de nieuwe zuiveringstechniek kwam op gang doordat we in het waterrijke Nederland steeds meer bestrijdingsmiddelen
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 11
gebruiken. Ook treffen we – door de vergrijzing – steeds meer medicijnresten aan in het oppervlaktewater. En juist het oppervlaktewater is de bron van ons drinkwater. De zuivering moet dus alle bekende én onbekende stoffen uit ons drinkwater weren. En dat lukt, dankzij harskorrels, keramische membranen, UV-licht en koolfi lters. Andijk is de eerste zuivering ter wereld waar deze processen geïntegreerd worden toegepast. We merken dat er veel belangstelling is uit andere landen voor onze innovaties, bijvoorbeeld vanuit Europa, Australië, de Verenigde Staten en Singapore.
28-10-14 11:38
Andijk
Uitvindingen die de waterwereld gaan veranderen De uitvindingen in Andijk gaan wereldwijd voor een grote verbetering zorgen in de manier waarop we water zuiveren. Wat is er nieuw en hoe werkt het? Gilbert Galjaard, Chief Technology Officer Research & Development bij PWN Technologies, licht de nieuwe zuivering stap voor stap toe.
Gilbert Galjaard
1. Harskorrels “IJsselmeerwater wordt eerst gezeefd. Dan is het vrij van grove deeltjes, maar bevat het nog van alles wat je met het blote oog niet ziet. Organisch materiaal, nitraat en sulfaat halen we eruit met hars. Als kleine magneten trekken harskorrels deze stoffen aan. We ontwikkelden een methode om de korrels beter hun werk te laten doen. In Andijk worden ze nu niet met roerders gemengd, maar met luchtbubbels. Daardoor neemt het hars veel meer van deze stoffen op en slijten de korrels niet. Om de korrels steeds opnieuw te kunnen gebruiken, maken we ze regelmatig schoon met zout. Na jaren van testen en verbeteren hebben we een ideale mix gevonden die zorgt voor een zo klein mogelijke afvalstroom. Voor de komende jaren onderzoeken we nog hoe we deze reststroom kunnen recyclen. De organische stoffen uit het IJsselmeerwater blijken bijvoorbeeld erg geschikt als grondstof voor de landen tuinbouw. In 2018 moet deze recycling gerealiseerd zijn.” 2. Keramische membranen “De harskorrels zuiveren veel, maar niet alles. Ze laten nog microverontreinigingen, zoals bestrijdingsmiddelen en medicijnresten, en deeltjes zoals bacteriën en microplastics door. Onze nieuwe membranen zijn ons volgende wapen in de strijd voor zuiver water. Hun microscopisch kleine poriën houden alle in het water aanwezige deeltjes tegen. Bijzonder aan Andijk is, dat we hier keramische membranen toepassen. Die gaan veel langer mee dan de traditionele
kunststof membranen. PWN heeft bovendien een methode ontwikkeld om deze membranen uiterst efficiënt te laten werken. Dat betekent: een laag energieverbruik, lange levensduur en lagere kosten.” 3. UV-licht “Dankzij de twee vorige stappen is het water extreem helder geworden. Daardoor kost het nu veel minder energie om UV-licht erdoorheen te laten schijnen. UV zorgt in combinatie met het toegevoegde waterstofperoxide voor de laatste en definitieve zuiveringsstap: het afbreken van elke resterende microverontreiniging. Het UVlicht doodt virussen en vernietigt alle mogelijke bestrijdingsmiddelen, hormoonverstoorders en medicijnresten die nog in het water kunnen zitten. Het resultaat is puur en lekker drinkwater. Proef maar!”
Voor wie werkt Andijk? Het IJsselmeerwater gaat vanuit Andijk twee richtingen op. In de eerste plaats wordt het grof gefi lterde water naar Heemskerk gestuurd, daar deels direct gezuiverd en deels in de duinen geïnfi ltreerd en nabehandeld tot drinkwater in Wijk aan Zee en Bergen. Dit is bestemd voor de weststrook van Noord-Holland. Ook dat water ondergaat een behandeling met UV om microverontreinigingen af te breken. Voor de gebieden rond Enkhuizen, Hoorn en Purmerend heeft Andijk een eigen zuivering. Galjaard: “Deze innovatieve ontwikkeling blijft PWN in staat stellen om nu en in de toekomst voldoende kwalitatief hoogwaardig drinkwater te blijven leveren aan haar klanten.”
12
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 12
28-10-14 11:38
Van IJsselmeer tot kraan Het water uit de grote rivieren komt vrijwel tot stilstand in het IJsselmeer. Als het Andijk bereikt, is er al veel troebelheid naar de bodem gezonken. In Andijk zorgen het reservoir en zeven voor een eerste verwijdering van grovere deeltjes. Daarna volgen de nieuw ontwikkelde stappen 1 (harskorrels) en 2 (keramische membranen). Het water is nu perfect helder om UV-licht zijn werk te laten doen. Een laatste zeef en fi lters van actieve koolstof maken het drinkwater af.
Het steenachtige materiaal van de membraan is een geavanceerde combinatie van keramiek en andere stoffen
Bijzonder keramiek Wat zijn dat nou, die keramische membranen? Ze zien eruit als pilaren van steen. Als je ze doormidden zaagt, zie je een dwarsdoorsnede met honderden waterkanaaltjes. Het steenachtige materiaal is in werkelijkheid een geavanceerde combinatie van keramiek en andere stoffen. Ze hebben bijzonder kleine poriën, die vrijwel alleen nog maar water kunnen doorlaten. Zo sijpelt puur water via de kanaaltjes door de keramische wand naar buiten. En als je maar genoeg van die membranen bij elkaar plaatst, krijg je een voldoende grote waterstroom: in Andijk wel 5000 kuub per uur! Keramische membranen worden verder alleen in Japan gebruikt. Het verschil is dat we in Andijk een manier hebben gevonden om de membranen zo dicht bij elkaar te plaatsen dat er maar liefst 192 van in één drukvat passen. Dat werkt aanmerkelijk efficiënter, voorkomt storingen en maakt dat er veel minder materiaal voor bijvoorbeeld drukvaten en kleppen hoeft te worden gebruikt.
Prijswinnende innovaties In 2012 ontving PWN twee keer de Innovation Award van de International Water Association, prestigieuze prijzen voor toegepast onderzoek in Andijk: • de eerste plaats voor Europa en West-Azië. • de tweede plaats wereldwijd.
13
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 13
28-10-14 11:38
Andijk
Andijk: van proef tot
parel
1961 - De eerste proefinstallatie achter de dijk PWN besluit om IJsselmeerwater te gebruiken als aanvulling op ons drinkwater uit de duinen. 1968 - Pompstation gereed IJsselmeerwater wordt behandeld met chloor. 1978 - Koolfilters en microzeven Actieve kool verwijdert nare geurtjes en smaak. Jaren 80 en 90 - Opkomst van bestrijdingsmiddelen en medicijnresten Zwaarder geschut blijkt nodig om ons water zuiver te houden. Na veel experimenten vinden we de oplossing in UV-licht en waterstofperoxide.
2004 - Afschaffing van chloor UV en waterstofperoxide vernietigen bestrijdingsmiddelen en inactiveren ziekteverwekkers. Daardoor is behandeling met chloor verleden tijd. 2014 - Harskorrels en keramische membranen PWN ontwikkelt een methode om water zó helder te maken, dat het UV-licht veel beter zijn werk kan doen. Harskorrels en de nieuwste membranen zorgen voor een laag energieverbruik, minder afval, en de beste zuivering ter wereld. Gepland in 2018 Recycling van het afvalwater en nuttige toepassing van het verwijderde organisch materiaal.
14
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 14
28-10-14 11:38
Professor Ignaz Worm
Help de nachtmerrie van de professor voorkomen Professor Ignaz Worm schrikt wakker. Hij heeft een vreselijke nachtmerrie gehad. Er komt bruin water uit de kraan en mensen worden ziek van het drinkwater. Snel vraagt hij kinderen hem te helpen. Kunnen zij voorkomen dat zijn nachtmerrie werkelijkheid wordt? Met die vraag begint het Wateravontuur, een educatief programma voor leerlingen uit groep 6, 7 en 8. De professor vraagt zijn ‘helpers’ een fi lmpje te maken over hoe belangrijk schoon drinkwater is. Die boodschap moeten ze overbrengen op hun leeftijdsgenoten. Doel ervan is dat kinderen inzien dat water niet zomaar schoon is…
Online en offline beleven Om het fi lmpje te kunnen maken, gaan de leerlingen eerst op onderzoek uit. Via een online applicatie krijgen ze stapsgewijs opdrachten van professor Worm. De oplossingen zijn op internet en in de ‘echte’ wereld te vinden. Zo verzamelen ze gaandeweg informatie voor het maken van de fi lm. Dat zorgt ervoor dat kinderen het zuiveringsproces echt beleven.
Als een echte professional Naast de zoektocht naar informatie, krijgen ze een gastles van een PWNmedewerker. Ook een excursie naar Bezoekerscentrum De Hoep in Castricum staat op het programma. Reuze spannend, want hier kunnen leerlingen zelf in zes stappen water zuiveren. En mogen ze watertestjes doen. Met een laboratoriumjas aan en een bril op onderzoeken ze met een microscoop hoe vies water steeds schoner wordt als je zand en kool gebruikt. Het bezoek eindigt met een petje-op-petje-af-quiz waarbij kinderen meer leren over hoe je het beste met water om kan gaan in en om het huis.
Puur waterclip De informatie en oplossingen die de leerlingen hebben verzameld, komen terug in hun eigen fi lmpje. Tijdens een echte première wordt de ‘Puur waterclip’ vertoond aan alle ouders in de fi lmzaal van Bezoekerscentrum De Hoep. En wat blijkt? Ook zij kunnen soms nog wel wat leren.
Geef je op! Het wateravontuur is toepasbaar op meerdere vakken zoals rekenen en geschiedenis, duurt vijf weken en kost € 1,50 per leerling. Scholen kunnen zich opgeven via de website www.pwn.nl/wateravontuur. Hier zijn ook de verschillende startdata te vinden.
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 15
We doen het samen! PWN werkt voor het Wateravontuur samen met Bezoekerscentrum De Hoep, Stichting Tijdgeest en Het Waterlaboratorium.
28-10-14 11:38
Kort
Tuinieren in je vakantiehuis
Zin in een anders-dan-anders vakantie? Boek dan een Groentehuisje op Kennemer Duincamping Geversduin. In en om de huisjes mag je zelf je groente, fruit en kruiden zaaien, planten en oogsten. Om er vervolgens aan de hand van recepten iets lekkers van te koken. Er groeien wel veertig verschillende soorten gewassen. Het tuingereedschap ligt klaar. Overigens kregen deze groentehuisjes de ANWB/ KCK Innovatie-award. Meer weten? Kijk op www.kennemerduincampings.nl/nl/geversduin/ huren/groentehuisje
Rondje sleuf doen? In de zeereep boven Parnassia zijn vijf sleuven gegraven om de wind meer toegang tot het duin te geven. Van paraboolduinen is de begroeiing en wortellaag verwijderd. Hierdoor krijgt de wind weer vrij spel op het kale zand en keren de typische ‘wandelende’ duinen terug. Een eeuwenoud proces is zo in ere hersteld.
Zelf zien? De zuidelijkste sleuf is voor publiek toegankelijk en vormt ook een verbinding tussen duin en strand. Vanaf parkeerterrein Parnassia bij Bloemendaal aan Zee kunt u een mooi ‘Rondje sleuf’ lopen. En met eigen ogen zien hoe de wind het landschap voortdurend een andere vorm geeft.
Ga fietsen Bij bezoekerscentra, boekhandels en verkooppunten van duinkaarten zijn de vernieuwde fiets- en wandelkaarten te krijgen. Er is er een van het Noordhollands Duinreservaat en een van het Nationaal Park Zuid-Kennemerland. Op de kaarten staan nu ook de ecoducten, de bezoekerscentra, de nieuwe strandslag, PWN Watertaps, horeca en de schaapskooi bij Bergen. Ook geven we tips voor mooie wandelingen.
16
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 16
28-10-14 11:38
Hoe lang doucht u? We douchen meer, toch gebruiken we steeds minder water. Dat komt vooral doordat we minder in bad gaan, spoelonderbrekers gebruiken en veel zuiniger wasmachines en vaatwassers hebben gekregen. Had een vaatwasser in 1992 nog 100 liter water nodig, in 2013 was dit gehalveerd. Daarentegen douchen we langer. In 2013 negen minuten per keer. In 1992 was dit nog acht minuten. Dit extra minuutje betekent dat we gemiddeld zo’n acht liter water meer per douchebeurt gebruiken.
De duinkaart-app Nooit meer in de rij staan voor de automaat! Als bezoeker van het Noordhollands Duinreservaat kunt u nu via de gratis app MyOrder uw dag- of weekkaart bestellen. Hoe werkt het? 1. 2. 3. 4. 5.
Download de MyOrder app via de App Store of Google Play Ga naar ‘overige’ en kies ‘PWN Duinkaart’ Bestel een toegangskaartje Betaal via MiniTix, IDEAL, PayPal of Creditcard Bij controle laat u uw digitale duinkaart zien
Maak van uw dagje uit een belevenis! Wilt u een dagje met het gezin op pad of organiseert u een kinderfeestje? Denk dan eens aan bezoekerscentrum De Kennemerduinen in Overveen. Voor kinderen van verschillende leeftijdsgroepen zijn hier spannende activiteiten. Zo is er de speurtocht Stijn Konijn waar kleuters met konijnenoren op hun hoofd alles leren over het konijnenleven in de duinen. Voor iets oudere kinderen (6 t/m 9) is er Vosje Vos en het geheim van het Toverbos. Met een rugzak vol gekleurde toverzakjes gaan uw kinderen op pad om de omgeving te bekijken, te voelen en te beleven. Kinderen in de leeftijd van 7 t/m 10 jaar kunnen hulpboswachter worden. Ze ontdekken wat een boswachter allemaal doet, bestuderen beestjes en mogen zelfs bekeuringen uitschrijven voor overtreders. Meer info? Kijk op www.np-zuidkennemerland.nl.
Minder bestrijdingsmiddelen
PWN wil het gebruik van bestrijdingsmiddelen terugdringen. We willen voorkomen dat deze in het oppervlaktewater terechtkomen, omdat wij daar drinkwater van maken. Daarom beheren wij onze natuurgebieden en bedrijfsterreinen volgens de strengste normen van de Barometer Duurzaam Terreinbeheer. De Barometer is een keurmerk van de Stichting Milieukeur.
Meer water in de klas
Er gaat niets boven water uit de kraan als je dorst hebt. Daarom ondersteunt PWN de campagne van JOGG. JOGG, Jongeren op Gezond Gewicht, gaat de strijd aan met overgewicht bij kinderen. En dat is hard nodig, want 1 op de 7 kinderen is te zwaar. Dus: meer bewegen, gezonder eten én vaker water drinken in plaats van frisdrank. Dan blijven kinderen beter op gewicht, en dus gezonder. PWN deelde op een Zaanse basisschool waterbidons uit.
17
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 17
28-10-14 11:38
Drinkwater
Zo
Weet u dat PWN in NoordHolland een complete ondergrondse wereld heeft? Die bestaat uit wel 10.000 kilometer aan leidingen. Niet zo vreemd dus dat er af en toe een leiding moet worden vervangen of verlegd. Natuurlijk proberen we deze werkzaamheden zo te plannen dat u er zo weinig mogelijk last van heeft.
“We willen te allen tijde zorgen voor stromend water uit de kraan�
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 18
28-10-14 11:38
garanderen we uw toekomstige drinkwater “Leidingen gaan zo’n zestig tot honderd jaar mee”, vertelt Elsbeth Blomjous, asset engineer bij PWN. “De precieze levensduur is afhankelijk van een aantal factoren. Zo is het belangrijk van welk materiaal de leiding is gemaakt, maar de ligging heeft ook invloed. Als er bijvoorbeeld dagelijks zwaar verkeer overheen gaat of de leiding wordt door boomwortels aangetast, dan is hij sneller aan vervanging toe. Dat houden we allemaal nauwlettend in de gaten. Want we willen er te allen tijde voor zorgen dat er water uit de kraan blijft stromen.”
Het kapitaal van PWN “Gemiddeld zijn onze leidingen 33 jaar oud, maar onze oudste leidingen liggen nu honderd jaar onder de grond”, vervolgt Blomjous. “Dat betekent dat de technische levensduur van deze leidingen afloopt. Onderhoud is dus een punt dat nu erg speelt. Belangrijk, want we zijn zuinig op onze leidingen. Ze zijn het kapitaal van PWN. Natuurlijk moeten we daarbij prioriteiten stellen en afwegingen maken. Wat is wel en niet noodzakelijk? Via ons systeem met datagegevens kunnen we dat goed analyseren. Zo houden we de kosten in de hand.”
Handig combineren Natuurlijk kijkt PWN wel verder dan noodzakelijk onderhoud. “Het komt ook voor dat we leidingen vervangen omdat we dat kunnen combineren met bijvoorbeeld een project van de gemeente”, vertelt Blomjous. “Stel dat een van onze leidingen over drie jaar zou moeten worden vervangen, maar de gemeente gaat op diezelfde plek nieuwe riolering aanleggen. Dan is het handiger om beide projecten te combineren. Want als we drie jaar zouden wachten, zou dat voor extra overlast én kosten zorgen. Dat is voor niemand prettig.”
waterleidingen worden verlegd. Ilse Dingerdis, teamleider Leidingbeheer bij PWN, legt uit waarom. “Door de aanpassingen aan de N23 komen de huidige leidingen onder of vlak bij de nieuwe weg te liggen. Dat zou betekenen dat we bij storingen niet meer bij de drinkwaterleidingen kunnen komen. Verder veroorzaakt de nieuwe weg extra verkeersbelasting. Als we de huidige leidingen laten liggen, komt er te veel druk op te staan.”
Water voor de toekomst Het project duurt nog tot 2017, maar inmiddels is al een flink tracé uitgevoerd. Dingerdis: “We begrijpen dat dit een langdurig traject is, maar uiteindelijk wordt iedereen er beter van. De nieuwe weg zorgt immers voor een betere bereikbaarheid en de nieuwe leidingen garanderen de drinkwatervoorziening voor de toekomst. Uiteraard plannen we de werkzaamheden zo goed mogelijk en werken we net als bij andere projecten zo goed mogelijk samen met de overige partijen. Zo nemen we bijvoorbeeld een leiding van het hoogheemraadschap mee in ons project. Op die manier ondersteunen we elkaar.”
Aanpassen leidingnet PWN probeert dus zo goed mogelijk samen te werken om de overlast te beperken. Een voorbeeld van zo’n goede samenwerking is het project rondom de N23 (Westfrisiaweg), die loopt van Alkmaar via Hoorn en Lelystad naar Zwolle. Hierbij werkt PWN onder andere samen met Provincie Noord-Holland en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. De N23 wordt aangepast om de veiligheid en bereikbaarheid te vergroten. Parallel aan de huidige N23 liggen twee leidingen van PWN die cruciaal zijn voor de drinkwatervoorziening van Noord-Holland. Voor de aanleg van de toekomstige weg is het noodzakelijk dat de
Elsbeth Blomjous
19
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 19
28-10-14 11:38
Teken
Gewoon op de paden en speelveldjes blijven Herkent u dit? Na een dagje heerlijk wandelen of picknicken met de kinderen in de duinen vindt u een teek. Wat moet u dan doen? Overal in Nederland komen teken voor. Niet alleen in bos- en duingebieden, ook in uw achtertuin kunnen ze zitten. Als het warmer is dan vijf graden, worden teken actief. Zelfs in de winter. Ze houden niet van fel zonlicht, open duinterrein of paden, maar zijn in schaduwrijke, vochtige grasachtige bermen te vinden. Vooral op plekken met een dikke strooisellaag. Dat zijn vaak de picknickplaatsjes naast een speelweide bijvoorbeeld. Daar wachten ze tot een ree, schaap of nietsvermoedende wandelaar langsloopt. Ze kruipen erop en bijten zich vast om zich te voeden.
Controleer uzelf Als u na een middagje wandelen, spelen of picknicken in bos- of duingebied weer thuiskomt, check dan of u gebeten bent door een teek. Controleer ook de kinderen. Teken zoeken meestal een warm, vochtig plekje op. Kijk in lichaamsplooien als de liezen, elleboog- en knieholtes en ook tussen de tenen en achter de oren. Als u er een vindt, dan is het belangrijk dat u deze verwijdert. Een teek is een heel klein bruin-zwart spinachtig insect.
Hou ’t in de gaten Doe dat verwijderen wel met een tekentang. Volg de instructies op de verpakking. Desinfecteer het wondje pas als de teek verwijderd is. Vervolgens noteert u wanneer u de teek vond en waar hij zat. Als binnen een week een rode kring rondom de beet ontstaat, of u griepachtige verschijnselen krijgt, neem dan contact op met de huisarts. Meld dat u een tekenbeet heeft. Teken kunnen ziekmakende bacteriÍn bij zich dragen. Daarvoor moet u behandeld worden.
Daarom: blijf op de paden en gebruik eventueel een spray waar Deet in zit als u erop uitgaat. Voorkomen is beter dan genezen.
Gebruik een tekentang O.a. te koop bij Bezoekerscentrum De Hoep.
20
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 20
28-10-14 11:38
PWN gaat digitaal!
Hoe staat u bij PWN geregistreerd? Check ’t online… Online uw meterstand invullen of een verhuizing doorgeven? Met de nieuwe Mijn PWN-website wordt dat nog makkelijker. We hebben dit zo verbeterd dat u in een mum van tijd uw gegevens invult. Gemak dient de mens, en het is nog eens duurzaam ook. Vanaf november is het nieuwe Mijn PWN klaar. U kunt dan nog sneller uw meterstand invullen, een afspraak met een monteur wijzigen of uw verhuizing doorgeven. Vanaf begin 2015 wordt het ook mogelijk uw factuur digitaal te ontvangen. Wat u invult op de website kunt u bovendien altijd achteraf controleren of veranderen.
Altijd hulp beschikbaar Het nieuwe Mijn PWN is getest door een grote groep klanten. Loopt u toch tegen een vraag of probleem aan, dan is er uiteraard altijd hulp beschikbaar. We blijven ook telefonisch bereikbaar. Onze medewerkers leiden u als dat nodig is stapsgewijs door Mijn PWN.
Beter voor het milieu PWN heeft meerdere redenen om voor digitalisering te kiezen. “Van klanten kregen we steeds vaker de vraag meer online te kunnen regelen”, vertelt Anna Eelhart, manager Marketing en Communicatie. “Daarnaast willen we als maatschappelijke organisatie zo duurzaam mogelijk werken. Minder papierverbruik is dan een logische stap. We hopen daarom dat zoveel mogelijk klanten meedoen. Wil iemand om welke reden dan ook toch papieren post blijven ontvangen, dan blijft dat natuurlijk mogelijk.”
Wat vindt u? PWN wil graag weten wat u van het nieuwe Mijn PWN vindt. Vanaf november kunt u daarom worden benaderd nadat u online of telefonisch zaken heeft gedaan. Eén van onze medewerkers zal u dan kort om uw mening vragen. Met uw reactie, maken we Mijn PWN nóg beter.
21
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 21
28-10-14 11:38
Vrijwilligers
En dit zijn onze
. . . n e d n a h n e d u o g
Vierhonderd enthousiaste, betrokken vrijwilligers zetten zich wekelijks actief in voor PWN. Ze staan achter de balie, geven voorlichting, onderzoeken de roofvogelstand, of doen snoeiwerk in het veld. Hun inzet is onmisbaar voor ons. PWN vindt het belangrijk dat mensen betrokken zijn bij de natuur, dat ze er zuinig op zijn én dit doorgeven aan hun kinderen. Daarom bieden we geïnteresseerden de mogelijkheid om een dag of een halve dag bezig te zijn in onze natuurgebieden. Wat doen ze? Onze vrijwilligers zijn georganiseerd in werkgroepen. Zo zijn er werkgroepen die helpen bij het onderhoud van het duingebied. Ze doen bijvoorbeeld snoeiwerk. Andere groepen doen onderzoek naar (roof)vogels, zandhagedissen, boommarters, vlinders, orchideeën, etc. Ze tellen de nesten en het aantal plantjes.
Superbelangrijk Die bevindingen geven ze door aan PWN. Zo weten wij hoe het is gesteld met kwetsbare soorten en kunnen we, eventueel, maatregelen nemen. Daarbij geven de onderzoekers regelmatig presentaties over hun bevindingen. De inzet van vrijwilligers is essentieel voor PWN. Zij leveren een belangrijke bijdrage aan onze kennis.
“‘s Morgens worden we vaak verwelkomd door nieuwsgierige hooglanders”
Meer weten? PWN gaat de komende tijd gericht vrijwilligers zoeken. Houd de vacatures op www.pwn.nl/vacatures in de gaten.
22
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 22
28-10-14 11:38
“Eigenlijk had ik boswachter willen worden” Klaas Pelgrim (56), groepsleider werkvoorbereiding magazijn bij ENCI, houdt zich bezig met de roof- en ijsvogelmonitoring in het Noordhollands Duinreservaat “Ik had altijd al interesse in roofvogels en heb me zes jaar geleden aangemeld bij de roofvogelclub. In het broedseizoen ben ik elke zaterdag in de duinen. Met gemiddeld drie man tellen we nesten, eieren en hoeveel jongen uitvliegen van de havik, buizerd en sperwer. We ringen ze ook. Weet je wat mooi is? Als je roofvogels met elkaar ziet baltsen! Dan weet je dat er vlakbij een nest moet zijn. Onze bevindingen geven we door aan PWN. Doordeweeks spring ik na het eten ’s avonds op de fiets naar Landgoed Marquette. Hier zitten ijsvogels. Die hebben broedwanden nodig in hoge slootkanten. In het voorseizoen maken we die wanden schoon. Met de roofen ijsvogels ben ik zo’n twintig uur per week bezig. Ik vind het geweldig! Als ik een weekje niet kan, word ik onrustig. Ook verzorg ik viermaal per jaar de werkgroepnieuwsbrief.”
“Ik krijg energie van de mensen” Gaby Kuijpers (47), werkzoekend, werkt een halve dag in de week aan de balie in De Hoep in Castricum “Eigenlijk zocht ik, nu mijn kinderen groot zijn, een administratieve baan. Maar in deze tijd is dat moeilijk. Toen liep ik hier tegenaan. Ik doe het baliewerk met veel plezier. Je merkt dat de mensen die hier komen, zich betrokken voelen bij de natuur. Ik krijg er energie van als ik vragen kan beantwoorden of kinderen op weg help met een speurtocht. Je maakt altijd iets onverwachts mee. Zo kwam hier laatst een meneer die iets had gevonden. Hij haalde een boterhamzakje uit zijn zak, keerde dit ondersteboven en toen viel er een dood vogeltje op de balie. Dat verwacht je niet. Wij laten dat vogeltje prepareren voor in de vitrine. Ook krijgen we meldingen van bezoekers. Bijvoorbeeld als een gewond dier is gespot. Dat geven we door aan de boswachters. Regelmatig krijgen we een kenniscollege. Over de waterzuivering bijvoorbeeld, of Schotse hooglanders. Handig voor als je vragen krijgt.”
Gert Schekkerman
Gaby Kuijpers
Klaas Pelgrim
Klaas Pelgrim, Gaby Kuijpers en Gert Schekkerman zijn drie vrijwilligers. Ze vertellen over hun inzet.
“De donderdag is echt heilig” Gert Schekkerman, 66, gepensioneerd voorman civiele techniek, doet beheeren onderhoudswerkzaamheden in het Noordhollands Duinreservaat “Samen met negen anderen werk ik elke donderdag in het duingebied. ’s Morgens worden we vaak verwelkomd door nieuwsgierige hooglanders. Op aanwijzing van onze teamleider verwijderen we exoten als prunus. Een tijdje terug hadden we dennenbomen omgezaagd en langs het fietspad gelegd. Een passerende kunstenaar wilde graag zo’n stam om er een beeld van te maken. Wij zorgden ervoor dat hij die kreeg. Als dank bracht hij de week erop taart. Wanneer het beeld klaar is, zijn we uitgenodigd om te komen kijken. We zijn vaak flink aan het spitten. Het is zulk mooi werk! Als we een zandhagedis of mooie vlinders zien, dan stoppen we even. De sfeer onderling is heel goed. De donderdag is voor ons echt heilig. Ik ben me gaan verdiepen in wat we zoal zien en heb wat boeken gekocht over vlinders en planten. Ik hoop dit nog heel lang te doen.” 23
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 23
28-10-14 11:38
Ontdek tips, act ies en voordeel!
Schrijf je snel in! Geef u op voor onze digitale nieuwsbrief!
Adviezen om water te besparen? Tips van de boswachter? De digitale Nieuwsbrief van PWN biedt informatie over projecten, evenementen en activiteiten in de natuur. Ook bent u altijd als eerste op de hoogte van acties of voordeel!
Geef u op via www.pwn.nl/nieuwsbrief of stuur deze bon in naar PWN, Antwoordnummer 830, 1990 VB Velserbroek
✔ Ja, ik wil graag de digitale PWN Nieuwsbrief ontvangen op het volgende e-mail adres:
Naam Geslacht
M
V
Adres Postcode/Plaats Uiteraard gaan we vertrouwelijk met uw gegevens om. Mocht u op een later moment de PWN Nieuwsbrief niet meer willen ontvangen, dan kunt u zich op elk moment afmelden. PUUR
www.pwn.nl
140751_PWN_Puur_NR4_2014_DEF.indd 24
28-10-14 11:38