Τεύχος 2

radicalμα 2

Το radicalμα είναι το περιοδικό του Δικτύου Κριτικής Ψυχολογίας. Επιχειρούμε ένα δεύτερο alμα για μια διαφορετική ψυχολογία… για ένα ριζοσπαστικό ψυχισμό και μια άλλη πραγματικότητα. Περιοδικά θα επιχειρήσουμε κι άλλα…

Επικοινωνία e-mail : radicalma.network@gmail.com blog : criticalpsy-net.blogspot.gr

Συντακτική ομάδα: Ανδρέας Βατσινάς Μαρία Καλησπεράτη Φαίη Κολοκυθά Μιχάλης Μεντίνης Δήμητρα Μουρίκη Νίκος Μυλωνάς Χρυσαυγή Τσώλα Άρτεμις Χριστινάκη

Γραφιστική Επιμέλεια Η άγνωστη Χ

Γραφιστική Υποστήριξη Δήμητρα Φυρίου

Γλωσσική επιμέλεια Νίκος Μυλωνάς και Φαίη Κολοκυθά

Διανομή και κεντρική διάθεση: Αθήνα Επιλεγμένα περίπτερα στα Εξάρχεια και Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο Θεσσαλονίκη Βιβλιοπωλείο Κεντρί

2

Περιεχόμενα #2 Radicαlma | Editorial : Περί αναγκών Ψυχο-λογίες

#3 Μιχάλης Μεντίνης | Η ψυχολογία της εξαθλίωσης και οι δούρειοι ίπποι του υπερεθνικού κεφαλαίου #7 Bruse E. Lrevine | Με ποιο τρόπο οι ψυχολόγοι υπονομεύουν τα δημοκρατικά κινήματα #12 Ian Parker | Ψυχολογία και μαρξισμός στο Μεξικό Επείγοντα

#16 Δημήτρης Παρσάνογλου | Ο Habermas δεν μένει πια εδώ ή η εφηβική κατάσταση στις πόλεις του «Ξένιου Διός» #20 Δήμητρα Μουρίκη και Άρτεμις Χριστινάκη | Σημαίες ψιλά ... κεφάλια χαμηλά Θεματικά

#24 Χρυσαυγή Τσώλα | Η γυναικεία ταυτότητα στην (παρα) μυθική πραγματικότητα #28 Ηλιάνα Σαμαρά | Η Queer θεωρία και η εφαρμογή της στην ψυχολογία #32 Μαρία Καλησπεράτη | Ο καταναλωτικός ατομικισμός στην διαφήμιση #36 Σωτηρία Σφέτκου | Η αποκλεισμένη αναπηρία και η ανάγκη για συλλογικότητα Ετερόκλητα Zoom In

#40 Αλέξης Ματσάγγος | Ο έλληνας και ο ευρωπαίος “Εαυτός” στο φόντο της παγκόσμιας κρίσης #44 Γιάννης Βογιατζής | Προλεγόμενα σε μία θεωρία του ρίσκου - Σχεδίασμα Α’ Guest star

#47 Ερνέστο Φαλτάιτς | Μέγας Καζαμίας 2013

Editorial 02

Περί αναγκών

Κάθε κοινωνία κατασκευάζει και ορίζει τις ανάγκες της.

Ορμώμενοι από την πυραμίδα του Maslow και συζητώντας

Δεδομένου του ταξικού χαρακτήρα των κοινωνιών μας

μέσα στο Δίκτυο για το θέμα ‘ανάγκες’ ήρθαμε αντιμέτωποι

οι ανάγκες αυτές δεν ανταποκρίνονται σε όλους, αλλά

με πολλά προβλήματα και διαφωνίες. Κι αυτό γιατί κάποιες

εκφράζουν τις επιθυμίες, τα συμφέροντα και τις επιλογές

έννοιες – ανάγκες μάς φαίνονταν πολύ αστικές, κάποιες

των κυρίαρχων ελίτ. Η πυραμίδα του Maslow είναι ένα

άλλες παρωχημένα αριστερίζουσες, ενώ άλλες έννοιες -

χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η

όπως η αξιοπρέπεια (που συμπεριλήφθηκε) και ο σεβασμός

ψυχολογία επιχειρεί να αποκρύψει τον ταξικό χαρακτήρα

(που δεν συμπεριλήφθηκε) - μας έδιναν την εντύπωση ότι

των “αναγκών”, και παράλληλα να τις παρουσιάσει και

έχουν χάσει τη σημασία τους εξαιτίας της (κατά)χρησής τους

καθιερώσει ως φυσικές και καθολικές. Για παράδειγμα,

από την καθεστωτική νοοτροπία. Για το λόγο αυτό, στόχος

σκεφτείτε την αυτοπραγμάτωση, την οποία ο Maslow

μας δεν είναι σε καμία περίπτωση η παγίωση μιας νέας

τοποθετεί στο υψηλότερο σκαλοπάτι της πυραμίδας του.

ιεράρχησης αναγκών ή ο ιδεολογικός καθορισμός τους, αλλά

Για τους περισσότερους ανθρώπους που στη συγκεκριμένη

η αποδόμηση των υπαρχόντων επιλογών και της κυρίαρχης

συγκυρία ζουν στα όρια ή κάτω από τα όρια της φτώχειας,

ιεράρχησης, όπως αυτές εκφράζονται μέσα στην ψυχολογία

δε σημαίνει τίποτα. Αντίθετα, σημαίνει κάτι για κάποιους

και βρίσκουν την επιτομική τους αναπαράσταση στην

άλλους: σημαίνει συμμετοχή σε έναν ακραίο ατομικιστικό

πυραμίδα του Maslow.

ανταγωνισμό για κοινωνική καταξίωση, διασημότητα,

Στο παρόν τεύχος έχουμε συμπεριλάβει κείμενα που

οικονομική

η

επιχειρούν αυτήν ακριβώς την αποδόμηση των αστικών

επικύρωση (και άρα αυτοπραγμάτωση) για τους λίγους

αναγκών και τη διατύπωση νέων αναγκών-προβληματισμών.

τυχερούς είναι μια υψηλόβαθμη και καλοπληρωμένη

Όπως και να έχει όμως, οι ανάγκες αυτές ούτε θα

μανατζερίστικη θέση σε κάποια εταιρεία ή κάτι συναφές.

διαμορφωθούν ούτε θα ιεραρχηθούν στα πλαίσια ενός

Αυτό που θέλουμε να δείξουμε με την “αναθεώρηση” της

περιοδικού ή στα πλαίσια ενός επιστημονικού κλάδου όπως

πυραμίδας στο εξώφυλλο είναι, ότι οι συνθήκες που έχουν

η ψυχολογία, αλλά στα πλαίσια ενός κινήματος1...

επιφάνεια·

ανταγωνισμός

του

οποίου

διαμορφωθεί στην Ελλάδα μάς καλούν να απορρίψουμε και να πάψουμε να βλέπουμε τις επιλογές και επιθυμίες των ελίτ

Radicαlμα

ως δικές μας “ανάγκες” και να διατυπώσουμε τις δικές μας αληθινές ανάγκες.

1. Το κείμενο αυτό γράφτηκε το μεσημέρι της 21/12/2012. Μέρα που πολλοί είχαν πιστέψει, ότι θα είναι το τέλος του κόσμου... κάτι που τελικά δεν έγινε...Τώρα, θα πρέπει να τον καταστρέψουμε εμείς και να τον φτιάξουμε απ’ την αρχή.

2

Ψυχο-λογίες

Προς μία επαναστατική ψυχολογία Μέρος πρώτο: Η Ψυχολογία της εξαθλίωσης και οι δούρειοι ίπποι του υπερεθνικού κεφαλαίου

Αρχίζουν να σμίγουν τα ρυάκια και τα ποτάμια στα βουνά της

για να ριζώσει και να ευδοκιμήσει δεν χρειαζόταν απλώς μία

ζούγκλας.

οικονομική θεωρία, αλλά και μία ισχυρή ηθική νομιμοποίηση

Κι αν δεν σταματήσει να βρέχει, θα αρχίσουν να κυλούν όπως

στη συνείδηση ολόκληρης της κοινωνίας. Όταν ταξίδευε

ποτέ ξανά.

στην Αμερική γίνονταν δεκτός με μεγάλες τιμές από τη EZLN, 1994

ντόπια ανερχόμενη πλουτοκρατία που έβλεπε στο πρόσωπο του τον απόλυτο απολογητή της τάξης πραγμάτων την οποία επιθυμούσε. Προς τα τέλη του 19ου αιώνα, ο κοινωνικός

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι απλά ένας οικονομικός

δαρβινισμός του Spencer αποτελούσε το βασικό ιδεολόγημα

ταξικός πόλεμος που διεξάγεται μέχρι τώρα νικηφόρα από

για τη δικαιολόγηση των ολοένα αυξανόμενων ανισοτήτων

τις ελίτ προς τα κάτω, είναι ταυτόχρονα και μία ολόκληρη

και της σκληρότητας που επιδείκνυαν οι τραπεζίτες

ψυχολογία· μία ψυχολογία χωρίς την οποία ο πόλεμος αυτός

και οι βιομήχανοι. Ο ίδιος ο Rockefeller, βιομήχανος και

δε θα ήταν ούτε εφικτός ούτε νικηφόρος. Ο άνθρωπος

“φιλάνθρωπος” (χαρακτηρισμός της αστικής κοινωνίας),

που πρώτος λανσάρισε τα περί survival of the fittest,

πιστός στα διδάγματα του Βρετανού φιλοσόφου, σε μία

ο Herbert Spencer (και όχι ο Δαρβίνος όπως λαθεμένα

ομιλία του προς τους μαθητές ενός κατηχητικού είχε πει

πιστεύεται συχνά) γνώριζε πολύ καλά πως ο καπιταλισμός

πως «η ανάπτυξη των μεγάλων επιχειρήσεων είναι απλώς

3

αποτέλεσμα της “επιβίωσης του ισχυρότερου”… δεν

διαστρωμάτωσης της κοινωνίας αλλά αποτελούν φυσικές

πρόκειται για μία διαβολική τάση των επιχειρήσεων· είναι

διεργασίες,

απλά η εφαρμογή ενός νόμου της φύσης, ενός νόμου του

γονιδιακής συγκρότησης των ανθρώπων.

θεού».

Θέριεψε με τα χρόνια αυτή η λογική που αποδίδει την

Με τον ίδιο τρόπο που η δαρβινίζουσα ερμηνεία του

κοινωνική ανισότητα στη φύση, ρίζωσε ακόμη πιο βαθιά

Spencer ήταν αυτή που πρόσφερε τη λογική για την ηθική

μέσα στο κοινωνικό φαντασιακό και τη συνείδηση του

νομιμοποίηση της καπιταλιστικής τάξης τον 19ο αιώνα,

κόσμου:

έτσι και οι πιο πρόσφατες προσπάθειες εκλογίκευσης

ίδια ταλέντα

των

παράλληλης

απολαμβάνουμε το ίδιο τη ζωή; Πρόκειται για μία παράλογη

συσσώρευσης του πλούτου ακόμη σε λιγότερα χέρια που

λογική, μια ετερόνομη λογική που αποδίδει σε φυσικούς

χαρακτηρίζουν τον νεοφιλελευθερισμό δε θα έπρεπε να

νόμους κάτι που είναι αποκλειστικά ιστορικό και κοινωνικό

αναζητηθούν στην οικονομική θεωρία του Milton Friedman,

προϊόν. Έτσι, η ισότητα και η αλληλεγγύη κατέληξαν να

αλλά, μεταξύ άλλων, και σε πρώτο στάδιο, στη μετεξέλιξη

θεωρούνται για τις κυρίαρχες ελίτ και τους βολεμένους

του

επανεμφάνισή

ανωμαλία της φύσης, και το καλύτερο που έχουν να

του με το προσωπείο της κοινωνιοβιολογίας και της

προσφέρουν ως αντιστάθμισμα της σκληρότητας των

εξελικτικής ψυχολογίας (evolutionary psychology) - και τα

φυσικών νόμων είναι ένα, κατά καιρούς και σύμφωνα με

δύο αμερικάνικες εφευρέσεις που οι εκεί σπουδαγμένοι,

τις επικοινωνιακές απαιτήσεις, ξεροκόμματο που η αστική

ακόμη και οι πολιτικά προοδευτικοί, ψυχολόγοι έφεραν

κοινωνία ονομάζει “φιλανθρωπία”. Και αυτό που κάνει

και στην Ελλάδα αστόχαστα υπό την επήρεια του σκληρού

τα πράγματα ακόμη χειρότερα, είναι ότι η δαρβινίζουσα

ναρκωτικού της “αστικής επιστήμης”, και λειτουργώντας

αυτή λογική δεν κατοικεί αποκλειστικά

με τον τρόπο αυτό, αν και σχεδόν πάντα άθελα τους, ως

γλώσσα των ελίτ και των προνομιούχων, αλλά δομεί και

δούρειοι ίπποι της αποικιοκρατικής εξημέρωσης και του

τον ψυχισμό αρκετών από αυτούς που βρίσκονται στον

ταξικού πολέμου που διεξάγει το υπερεθνικό κεφάλαιο.

πάτο και στα υπόγεια της κοινωνικής διαστρωμάτωσης

Η

αυξανόμενων

κοινωνικού

εξελικτική

ανισοτήτων

δαρβινισμού

ψυχολογία,

και

και

της

την

απαλλαγμένη

από

νομοτέλειες,

αποτέλεσματα

της

άνισης

αφού δεν έχουμε τις ίδιες ικανότητες και τα γιατί να ζούμε όλοι το ίδιο καλά, γιατί να

πάνω στη

τις

– ας το ονομάσουμε ψευδή συνείδηση. Η ισότητα άρχισε

αμερικάνικες καφρίλες περί θεϊκών νόμων α λα Rocke-

να φαντάζει ανέφικτη ουτοπία ακόμη και γι’ αυτούς, κάτι

feller, επαναθεμελίωσε τον κοινωνικό δαρβινισμό αυτή

ενάντιο στην ίδια τη φύση του ανθρώπου, κάτι που μόνο

τη φορά με αναφορά στην επιστημονική έρευνα,

κάτι ανώριμοι, γραφικοί και εκτός τόπου και χρόνου

που

αν και με σωρεία μυωπικών μεθοδολογικών λαθών,

αναρχικοί και κομμουνιστές τσαμπουνούσαν.

προκαταλήψεων και αυθαιρέτων ερμηνειών, κατάφερε να

Αυτή η ατομικιστική

καθιερωθεί, αφού πατούσε στο ήδη υπάρχον “δαρβινικό”

αιτίες του εγκιβωτισμού του εαυτού μας, που οδήγησε

κοινωνικό φαντασιακό και ενισχυόταν από την ιδεολογική

στην ψυχολογική μας κατάρρευση και την ανάδειξη μας

φύση της επιστημονικής έρευνας. Έρευνες επί ερευνών,

σε φοβισμένα, καταθλιπτικά “εγώ” που αναζητούν στα

λοιπόν, “εξηγούσαν”, αλλά κυρίως καθιέρωναν, πως η

ζώδια και στις στήλες περιοδικών τις λύσεις για τα αδιέξοδα

κοινωνική ιεραρχία είναι στην ουσία προϊόν της εξελικτικής

του εαυτού και των σχέσεων. Αυτή ακριβώς η λογική, σε

διαδικασίας, και πως όσοι βρίσκονται στα κατώτερα

μορφή σχεδόν καρικατούρας, στηρίζει τον ναρκισσιστικό

στρώματα της κοινωνικής δόμησης, βρίσκονται εκεί ακριβώς

ατομικισμό και την μωροφιλοδοξία των καλοντυμένων και

λόγω της εξελικτικής διαδικασίας, λόγω του ελλιπούς ή

στιλιζαρισμένων φλώρων που τα κιτς αισθητικής όνειρά

ακόμη και σκάρτου DNA τους, λόγω του χαμηλού τους

τους είναι γεμάτα από διευθυντικές καρέκλες με θέα τις

δείκτη νοημοσύνης κ.τλ., κ.τλ., και άρα η ανισότητα, η

οροφές κτιρίων κάποιας μεγαλούπολης, μεγάλα jeep και

εκμετάλλευση, η αδικία δεν είναι αποτέλεσμα της ταξικής

νύχτες με ένα διεθνές selection από πόρνες πολυτέλειας

4

λογική είναι μία από τις βασικές

μέσα σε τζακούζι ακριβών ξενοδοχείων· όλων εκείνων που

(ΓΣΘ), αλλά και η όλο και περισσότερο αναπτυσσόμενη

συχνάζουν στα TEDx συνέδρια με την ελπίδα, πως θα είναι

Θετική Ψυχολογία αποτελούν τους βασικούς μηχανισμούς

τα επόμενα success stories, τα επόμενα ταλέντα που θα

μέσα από τους οποίους επιχειρείται να καθιερωθούν capi-

αναδυθούν μέσα από τον βόθρο της ψωροκώσταινας για να

talist-friendly ψυχισμοί και σχέσεις μεταξύ αυτών. Τόσo

διαπρέψουν μετά από ένα καλό μπάνιο και κοσμοπολίτικο

η Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία όσο και η Θετική

make up στο διεθνές στερέωμα: αν

μιλήσεις μαζί τους

Ψυχολογία αποκόπτουν τα προβλήματα από την κοινωνική

θα σου πουν όλοι το ίδιο, πως η ποιότητα ζωής δεν είναι

τους βάση, τα εντοπίζουν αποκλειστικά στην λειτουργία της

κοινωνικό αγαθό που όλοι πρέπει να απολαμβάνουν, αλλά

σκέψης του ατόμου και του ζητούν απλώς να αλλάξει τον

συνάρτηση των ικανοτήτων, της δημιουργικής φαντασίας

τρόπο που σκέφτεται. Με απλά λόγια, είσαι αδελφή ή λεσβία

και της δυνατότητας κάποιου να κυριαρχήσει, the survival

και έχεις βιώσει και βιώνεις την κοροϊδία και την ταπείνωση

of the fittest, ή αλλιώς: «αν έτυχε να γεννηθείς χωρίς τις

από τη ντόπια (πλέον χρυσαυγίτικη) ετεροσεξουαλική

“ικανότητες” που απαιτούνται για την αναρρίχηση στην

πολιτοφυλακή; Δες το αλλιώς και όλα θα φτιάξουν. Έμεινες

καπιταλιστική επιτυχία τότε σου αξίζει να υποφέρεις

άνεργος/η και έχεις παιδιά και δεν ξέρεις πώς να τα ζήσεις;

μαλάκα… τα παράπονά σου στη φύση και στη μάνα σου» (η

Η “κατάθλιψη” σου οφείλεται στο τρόπο σκέψης σου λέει η ΓΣΘ, και πρέπει να αναζητήσεις άλλες πηγές χαράς συμπληρώνει η θετική ψυχολογία. Από-πολιτικοποίηση και από-κοινωνικοποίηση του ανθρώπου. Έτσι, καταλήγουμε, υπό την επιρροή τέτοιων θεωριών που διαχέονται στον κοινωνικό χώρο, να δούμε και να αντιληφθούμε τον εαυτό μας με πολύ συγκεκριμένο τρόπο ως αποκομμένες μονάδες που φέρουν μέσα τους την αιτία και την λύση όλων των προβλημάτων. Και δεν είναι μόνο μέσα από την κυρίαρχη αυτή ψυχολογία, που βρίσκει το δρόμο της μέσα στα περιοδικά του κατεστημένου, αριστερού και δεξιού, αλλά και μέσα από βιβλία αυτοβοήθειας και από λογοτεχνία τύπου Coelho, Bucay, και λοιπών συναφών, που αυτού του είδους οι ψυχολογίες γίνονται δημοφιλείς και καθιερώνονται στην συνείδηση μας ως ‘Η’ αλήθεια για το ποιοι είμαστε και πώς πρέπει να δρούμε. Κι αν την πάτησες, κι αν δεν έφτασες ποτέ στη επιτυχία, που σε έμαθαν να επιθυμείς, κι αν η

φρασεολογία μου στο σημείο αυτό δεν αποτελεί στιλιστική

ζωή σου είναι σκατά, κι αν είσαι άνεργος και δεν βρίσκεις

επιλογή αλλά επακριβή αντανάκλαση του κυνισμού με τον

με τίποτα δουλειά και αν και αν και αν...δεν είναι πια τόσο

οποίο συχνά εκφράζεται αυτή η λογική).

λόγω του ότι η γονιδιακή σου κατατομή δε σε βοήθησε να

Δεν είναι όμως μόνο η εξελικτική ψυχολογία που

είσαι στο κλαμπ των ισχυρών, των fittest, αλλά γιατί δεν

ασφαλτοστρώνει την απαξίωση της ζωής και στρώνει

προσπάθησες αρκετά, δεν το ήθελες αρκετά, και έτσι το

κόκκινο χαλί στην επιβολή του κεφαλαίου· η σκληρότητα

«σύμπαν δεν συνωμότησε για να το πετύχεις». Αυτό είναι το

των καταστάσεων την καθιστά ανίσχυρη να επιβάλει

νέο συστατικό του κοινωνικού δαρβινισμού των ικανοτήτων,

από μόνη της τη λογική της υποταγής. Σήμερα μορφές

που είδαμε πρωτύτερα, όπου το αποκομμένο άτομο-ιδιώτης

θεραπείας όπως η Γνωστική Συμπεριφοριστική Θεραπεία

δεν είναι πλέον πάντα γενετικά κατώτερο απαραίτητα, αλλά

5

απλά χαρακτηρίζεται από έλλειμμα δύναμης στη θέλησή

υπάγονται στην ανταποδοτική λογική και ο έρωτας κατέστη

του και έτσι… τον μουντζώνει ακόμη και το σύμπαν. Αν το

δευτερευούσης σημασίας μπροστά στην καταμέτρηση

ήθελες πραγματικά, αποφαίνονται οι πετυχημένοι, θα το

του “πόσα” και “τι” συνεισφέρει ο καθένας στην σχέση.

είχες πετύχει, δεν φταίει το σύστημα, εσύ φταις… που ‘σαι

Αυτό που θα μας απασχολήσει όμως εμάς κυρίως, είναι η

κεφτές. Πρόκειται για μία λογική “κοινωνικό ηρεμιστικό”

πολυπόθητη και απαραίτητη για τον αγώνα αλληλεγγύη, και

που καθιστά το άτομο τον απόλυτο υπαίτιο για οτιδήποτε

η αλληλεγγύη δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα σε άτομα-

του συμβαίνει, και δεν είναι τυχαίο, πως οι προαναφερθέντες

ιδιώτες. Τα εγκιβωτισμένα “εγώ” των ατόμων -ιδιωτών

γκουρού προέρχονται από χώρες της λατινικής Αμερικής με

δεν βιώνουν αλληλεγγύη αλλά μία ανταποδοτική σχέση,

μεγάλη φτώχεια και ανέχεια, στις οποίες, όπως και σε όλο τον

σου δίνω μου δίνεις, ή σου δίνω και νιώθω καλά επειδή

κόσμο, τα λογοτεχνίζοντα τσιτάτα τους και η ψευτο-μαγεία

σου έδωσα, φιλανθρωπία…αλλά άλλο φιλανθρωπία άλλο

λειτουργούν ως τεχνολογία υποταγής, ως μηχανισμός που

αλληλεγγύη, κι ας μπερδεύονται συχνά, κι ας συγχέονται

κατευθύνει την ατομική προσπάθεια όχι στην ριζοσπαστική

ακόμη συχνότερα.

κοινωνική αλλαγή αλλά στην ατέρμονη ενασχόληση με τον

Προκύπτει

εαυτό, στην εμμονή να φαίνεσαι γαμάτος, στην προσπάθεια

ψυχολογία· για μία ψυχολογία όπου το άτομο δε θα

να επιτύχεις οικονομικά και κοινωνικά αδιαφορώντας για

βρίσκεται εγκλωβισμένο μέσα στα τείχη του “εγώ” του,

τους άλλους.

αλλά θα βρίσκεται και θα υπάρχει και έξω από το φυσικό

Φυσικά, το πρόβλημα με αυτές τις «λύσεις» στα προσωπικά

του σώμα, θα διαχέεται μέσα στον κοινωνικό χώρο και

προβλήματα, είναι πως οι συνταγές που δίνουν επιτείνουν

θα συγχέεται με τους άλλους (διατηρώντας ταυτόχρονα

ακόμη περισσότερο τις αιτίες της προσωπικής μας

τα ρευστά του όρια). Αν και η έμφαση εδώ δίνεται στο

κατάρρευσης, αφού δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να

άτομο για λόγους διαγνωστικούς, σε καμία περίπτωση

αναπαραγάγουν το απομονωμένο, εγκιβωτισμένο και

δεν ευαγγελιζόμαστε ένα πρόγραμμα “παιδείας” όπως οι

συνεχώς αμυνόμενο “εγώ” που είναι ακριβώς η αιτία του

“πεφωτισμένοι” διανοούμενοι του κράτους τύπου Στέλιου

κακού. Γιατί την ίδια στιγμή που η αποφυγή του ρίσκου

Ράμφου που θέλουν να παράγουν τις αναγκαίες ατομικές

και η ανταποδοτική-συμφεροντολογική

λογική που

μεταλλάξεις ώστε οι άνθρωποι να ταιριάζουν περισσότερο

διαμορφώθηκε στις σχέσεις ευθύνεται για την απομόνωσή

στις απαιτήσεις του υπερεθνικού κεφαλαίου και των

μας και την μοναξιά μέσα στα μουχλιασμένα τείχη του

ντόπιων ελίτ. Στόχος μας δεν πρέπει να είναι η ατομική

εαυτού μας, οι στήλες συμβουλών στα περιοδικά, τα ζώδια, ο

αλλαγή, κάτι που αποτελεί την πεμπτουσία της κυρίαρχης

δυτικοποιημένος εσωτερισμός και η καθεστωτική ψυχολογία

ψυχολογίας, αλλά ο κοινωνικός μετασχηματισμός. Γιατί όσο

μάς καλούν να ενισχύσουμε ακόμη περισσότερο αυτά τα

κι αν προσπαθήσουμε να αλλάξουμε εμείς ως άτομα, αν δεν

τείχη, να γίνουμε ακόμη πιο υπολογιστικοί και προσεχτικοί,

αλλάξει ο δομικός περίγυρος που μας συγκροτεί και μέσα

να χτίσουμε ακόμη περισσότερες άμυνες, ακόμη και να

στον οποίο κινούμαστε, σκεπτόμαστε και αισθανόμαστε,

ψάξουμε την χαρά μέσα μας! Αυτές οι ψυχολογικές πρακτικές

πάντα θα καταλήγουμε να ναυαγούμε ή να υψώνουμε τείχη

παράγουν ένα άτομο “ιδιώτη” εγκλωβισμένο μέσα στα τείχη

άμυνας. Στόχος μας είναι λοιπόν να αλλάξουμε τον κόσμο,

του “εγώ” του, που παραδομένος στον σολιψιστικό εγωτισμό

και καθώς αγωνιζόμαστε να τον αλλάξουμε, να αλλάζουμε

του ενδιαφέρεται αποκλειστικά και μόνο για τη διατήρηση

και εμείς μαζί με αυτόν.

της ιδιωτικής του χαράς και της ψυχικής του ηρεμίας… και

Συνεχίζεται…

λοιπόν

η

ανάγκη

για

μία

διαφορετική

πληρώνει αδρά γι’ αυτό. Οι σχέσεις μεταξύ τέτοιων ατόμωνιδιωτών διέπονται όπως είναι φυσικό από τους νόμους του καπιταλισμού, της ανταλλαγής, της ανταποδοτικότητας, της ιδιωτικής περιουσίας. Ακόμη και οι ερωτικές σχέσεις

6

Μιχάλης Μεντίνης

Ψυχο-λογίες

Με ποιο τρόπο οι ψυχολόγοι υπονομεύουν τα δημοκρατικά κινήματα

Από τη δεκαετία του 1980 και μετά, ως απόφοιτος κλινικής

μου, το 1985 - από ένα πρόγραμμα κλινικής ψυχολογίας

ψυχολογίας, είχα αντιληφθεί, ότι το επάγγελμα της

εγκεκριμμένο από την Αμερικάνικη Ψυχολογική Εταιρία

ψυχολογίας είχε ολοένα και περισσότερο να κάνει με την

(APA) - οι άνθρωποι που είχαν ιδέες όπως εκείνες του Fromm,

εξυπηρέτηση των αναγκών της “δομής εξουσίας” με σκοπό

βρίσκονταν για τα καλά στο περιθώριο. Από εκείνη τη

να διατηρήσει το status quo, ώστε να κατοχυρωθούν

στιγμή και μετά, η προσοχή εστιαζόταν στο ποια θεραπεία

κοινωνική θέση, prestige και άλλου είδους ανταμοιβές για

θα μπορούσε να επαναφέρει τους ασθενείς το συντομότερο

τους ψυχολόγους.

δυνατόν στη γραμμή συναρμολόγησης. Οι νικητές του

Η ακαδημαϊκή ψυχολογία κατά τη δεκαετία του 1970

ανταγωνισμού - οι οποίοι οφείλουν πολύ περισσότερα στις

δεν ήταν σε καμία περίπτωση τέλεια. Υπήρχε μια

δημόσιες σχέσεις παρά στην επιστήμη - ήταν η γνωστική-

κυρίαρχη εξουσία χειριστικών, πωρωμένων με τον έλεγχο

συμπεριφορική θεραπεία στην ψυχολογία και η βιοχημική

συμπεριφοριστών, που έδειχναν να απολαμβάνουν τη

ψυχιατρική. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, η

χρήση της εξαρτημένης μάθησης στους ανθρώπους σαν να

ψυχιατρική άρχισε να προσαρτάται από φαρμακευτικές

ήταν αρουραίοι σε λαβύρινθο. Ωστόσο, υπήρχε επίσης μια

εταιρίες και να συγκροτεί αυτό που διαθέτουμε σήμερα -

σημαντική δύναμη ανθρώπων όπως ο Erich Fromm, οι οποίοι

ένα “ψυχιατρο-φαρμακευτικό και βιομηχανικό σύμπλεγμα”.

πίστευαν, ότι μια αυταρχική και αντιδημοκρατική κοινωνία

Ολοένα και περισσότερο περιθωριοποιημένη ήταν η

οδηγεί στην αλλοτρίωση, και ότι αυτή ήταν ακριβώς η

ιδέα ότι η θεραπεία που περιελάμβανε τη χειραγώγηση

πηγή των συναισθηματικών προβλημάτων. Ο Fromm

και το χαπάκωμα αλλοτριωμένων ανθρώπων, ώστε να

εξέφραζε την ανησυχία, ότι οι επαγγελματίες ψυχικής

προσαρμοστούν σε αυτή την τρελή καθημερινότητα και

υγείας βοηθούσαν τους ανθρώπους να προσαρμοστούν σε

να διατηρήσουν το status quo, ήταν μία πολιτική πράξη.

μια κοινωνία χωρίς να αναλογίζονται το πόσο απάνθρωπη

Μια πράξη προβληματική για τους ανθρώπους που

είχε γίνει. Εκείνο τον καιρό, ο Fromm δεν αποτελούσε

ενδιαφέρονταν για τη δημοκρατία.

μια περιθωριακή φιγούρα· οι ιδέες του λαμβάνονταν στα σοβαρά υπόψη. Είχε γράψει best sellers και είχε εμφανιστεί

Η τακτική μου απόσυρση

στην εθνική τηλεόραση. Ωστόσο, τη στιγμή που ολοκλήρωσα το διδακτορικό

Αφότου αποφοίτησα, έβλεπα ξεκάθαρα ότι η ακαδημαϊκή

7

κλινική ψυχολογία, τα τμήματα ψυχιατρικής, τα νοσοκομεία

«προκειμένου να ισχυροποιήσει την κοινωνική της θέση

και οι κυρίαρχοι κλινικοί θεσμικοί κόσμοι επρόκειτο να με

και να γίνει καταξιωμένη, διαπραγματεύτηκε το πώς θα

καταθλίψουν, να με καταστρέψουν και να με εξοργίσουν

μπορούσε να συμβάλλει στις ανάγκες της καθεστηκυίας

περισσότερο σε σχέση με το αν αφοσιωνόμουν στο να τους

δομής εξουσίας». Αυτό μπορούμε να το αντιληφθούμε με

μεταρρυθμίσω. Έτσι, έκανα μια “τακτική απόσυρση” προς

πολλούς τρόπους.

μια ιδιωτική πρακτική. Μόνο αρκετά χρόνια αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του 1990, άρχισα να εμφανίζομαι δημόσια

–

γράφοντας

άρθρα

και

βιβλία,

Καλύπτοντας τις ανάγκες της Δομής Εξουσίας

δίνοντας

συνεντεύξεις στα ΜΜΕ και ομιλίες για τα προβλήματα στο

Μπορούμε, λοιπόν, να δούμε ότι όντως υπάρχουν ψυχολόγοι

επάγγελμα της ψυχικής υγείας.

που εξυπηρετούν τις ανάγκες της δομής εξουσίας για

Ένα σημαντικό στοιχείο που με παρακίνησε να εμφανιστώ

κοινωνική θέση και καταξίωση, στις πρόσφατες πολιτικές της

δημόσια ήταν ότι ένιωθα ντροπή για

την κατεύθυνση

Αμερικάνικης Ψυχολογικής Εταιρίας (APA). Για αρκετά χρόνια,

του επαγγέλματός μου και ήθελα να αποστασιοποιηθώ

η ΑΡΑ όχι μόνο παρέβλεπε αλλά στην πραγματικότητα

από αυτό. Θυμάμαι τον εαυτό μου να σκέφτεται, μεταξύ

επικροτούσε την αρωγή των ψυχολόγων στις ανακρίσεις/

σοβαρού και αστείου, πως όταν όλα εκείνα τα παιδιά που

βασανιστήρια που γίνονταν στο Guantánamo και αλλού.

είχαν δυσκολία στο να προσαρμοστούν στα αποκτηνωτικά

Όταν μαθεύτηκε ότι οι ψυχολόγοι συνεργάζονταν με

περιβάλλοντα

και

τον αμερικάνικο στρατό και με την CIA προκειμένου να

περισσότερο –πρώτα με ψυχοδιεγερτικά και στη συνέχεια

αναπτύξουν βίαιες μεθόδους ανάκρισης, η ΑΡΑ το 2005

με αντικαταθλιπτικά και αντιψυχωτικά- μεγάλωναν και

συγκάλεσε μια ομάδα εργασίας για να εξετάσει το ζήτημα

συνειδητοποιούσαν τι τους είχε συμβεί, θα εξοργίζονταν

και κατέληξε στο ότι οι ψυχολόγοι έπαιζαν έναν «πολύτιμο

πάρα πολύ. Αν συνέβαινε κάποτε μια επανάσταση όπως

και ηθικό ρόλο» βοηθώντας τον στρατό. Το 2007, ένα

η Γαλλική Επανάσταση, τότε αντί για τα κεφάλια των

Συμβούλιο Αντιπροσώπων της ΑΡΑ διατήρησε αυτήν την

βασιλιάδων, των βασιλισσών και των ιερέων, στην γκιλοτίνα

πολιτική, ψηφίζοντας συντριπτικά υπέρ του να απορριφθεί

θα τοποθετούνταν τα κεφάλια των τρελογιατρών. Σκέφτηκα

ένα μέτρο το οποίο θα είχε απαγορέψει στα μέλη της ΑΡΑ

λοιπόν πως αν μιλούσα ανοιχτά, ίσως να γλίτωνα.

να συμμετέχουν στη βάναυση ανάκριση των κρατουμένων.

Με την πάροδο του χρόνου, ανακάλυψα μια χούφτα άλλων

Έπρεπε να φτάσει το 2008 για να ψηφίσουν τα μέλη της ΑΡΑ

ψυχολόγων – και μερικούς επίσης θαρραλέους ψυχίατρους

υπέρ της απαγόρευσης συμμετοχής των ψυχολόγων στις

– οι οποίοι καταφέρονταν ενάντια στην κυρίαρχη ψυχολογία

ανακρίσεις.

και ψυχιατρική. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν πληρώσει

Στην κορυφή αυτού του παγόβουνου, βρίσκονται οι

το σοβαρό επαγγελματικό τίμημα της περιθωριοποίησης.

προσπάθειες του πιο γνωστού ίσως

Συνάντησα επίσης ψυχολόγους συγγραφείς τους οποίους

ψυχολόγου στις ΗΠΑ, ο οποίος είναι επίσης πρώην

σεβόμουν, συνήθως όμως δεν γινόταν λόγος γι’ αυτούς

πρόεδρος της ΑΡΑ, ένας άνθρωπος που κάποτε έκανε

μεταξύ των επαγγελματιών της κυρίαρχης ψυχικής υγείας.

κάποιο αξιόλογο έργο με τη μαθημένη αβοηθησία. Φυσικά,

Ένας τέτοιος ψυχολόγος συγγραφέας/ακτιβιστής ήταν

αναφέρομαι στον Martin Seligman, ο οποίος πρόσφατα

ο Ignacio Martin-Baró, ένας κοινωνικός ψυχολόγος και

ήταν σύμβουλος στο αναλυτικό πρόγραμμα καλής φυσικής

ιερέας στο El Salvador, ο οποίος έκανε δημοφιλή τον όρο

κατάστασης στρατιωτών [Comprehensive Soldier Fitness

“ψυχολογία της απελευθέρωσης” [liberation psychology] και

program] του αμερικάνικου στρατού – κι αυτό όχι μόνο

τελικά δολοφονήθηκε το 1989 από ένα -εκπαιδευμένο από

για λόγους κοινωνικής θέσης και καταξίωσης, αλλά για

τις ΗΠΑ- σαλβαδοριανό τάγμα θανάτου. Μια παρατήρηση

κάμποσα εκατομμύρια δολάρια για το δικό του Κέντρο

του Martin-Baró για την αμερικάνικη ψυχολογία ήταν ότι

Θετικής Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο της Pennsylvania.

8

και

που

χαπακώνονταν

ολοένα

ακαδημαϊκού

Ο Philadelphia Inquirer, ανέφερε ότι ο Seligman είπε κατά

την προσφέρουν. Αντίθετα, οι αντιεξουσιαστές αμφισβητούν

λέξη: «Είμαστε λίγο πριν τη δημιουργία ενός ακατάβλητου

τη νομιμοποίηση κάποιας εξουσίας προτού την πάρουν

στρατού».

στα σοβαρά. Γνωρίζει η εξουσία για τι πράγμα μιλάει ή όχι;

Για να σας δώσω ένα παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο

Λέει αλήθεια ή ψέματα; Ενδιαφέρεται για τους ανθρώπους

χρησιμοποιείται η θετική ψυχολογία σε αυτό το αναλυτικό

που την παίρνουν στα σοβαρά ή τους εκμεταλλεύεται;

πρόγραμμα καλής φυσικής κατάστασης στρατιωτών, σε

Εφόσον οι αντιεξουσιαστές εκτιμούν ότι κάποια εξουσία

ένα παιχνίδι ρόλων, ζητείται από ένα λοχία να οδηγήσει

δεν είναι νόμιμη, τότε την αμφισβητούν και αντιστέκονται

τους εξουθενωμένους άντρες του σε μια πιο δύσκολη

σε αυτή. Με το να παθολογικοποιούν και να “θεραπεύουν”

αποστολή. Αρχικά, ο λοχίας είναι εξοργισμένος, λέγοντας

τους αντιεξουσιαστές, οι ψυχολόγοι και οι υπόλοιποι

«δεν είναι δίκαιο». Στο παιχνίδι ρόλων, όμως, (ο λοχίας)

επαγγελματίες ψυχικής υγείας τους απομακρύνουν από τα

“αποκαθίσταται”

“πεδία μάχης της δημοκρατίας”.

ούτως

ώστε

να

επαναπλαισιώσει

την εντολή σαν μια φιλοφρόνηση, καταλήγοντας στο

Άρχισα να σκέφτομαι για αυτό το πρόβλημα - δηλαδή ότι οι

συμπέρασμα: «Ίσως καταλήγει σ’ εμάς, επειδή γνωρίζει ότι

ψυχολόγοι παθολογικοποιούν τους αντιεξουσιαστές - όταν

εμείς είμαστε πιο αξιόπιστοι».

βρισκόμουν στο πανεπιστήμιο για μεταπτυχιακές σπουδές,

Αυτό το είδος “θετικής επαναπλαισίωσης” και η χρήση της

στις αρχές της δεκαετίας του 80’. Κατά τη δεκαετία του 70’ -

ψυχολογίας και της ψυχιατρικής για τη χειραγώγηση και το

όταν οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας σημείωναν πρόοδο

χαπάκωμα των ανθρώπων – ένα στα έξι μέλη της υπηρεσίας

αντί να οπισθοδρομούν - η ψυχιατρική, ως απάντηση στην

ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ παίρνουν τουλάχιστον ένα

πίεση των γκέι ακτιβιστών, αφαίρεσε την ομοφυλοφιλία ως

ψυχιατρικό φάρμακο, και πολλοί από αυτούς στα πεδία

ψυχική ασθένεια από τη διαγνωστική της βίβλο, το DSM.

μάχης – ούτως ώστε να προσαρμοστούν σε απάνθρωπα

Το 1980 όμως ήταν μια θλιβερή χρονιά - ο Erich Fromm

περιβάλλοντα,

κριτικούς

πέθανε, ο Ronald Reagan εκλέχθηκε πρόεδρος, ενώ το

στοχαστές για μεγάλο χρονικό διάστημα, από τον Aldous

DSM III εκδόθηκε επίσης το 1980, τον δεύτερο χρόνο των

Huxley στον Θαυμαστό Καινούριο Κόσμο [Brave New World]

μεταπτυχιακών σπουδών μου.

μέχρι τον Erich Fromm στο Η Υγιής Κοινωνία [The Sane

Το DSM III χαρακτηριζόταν από μια τεράστια διεύρυνση των

Society] και, πιο πρόσφατα, την Barbara Ehrenreich στο

ψυχικών διαταραχών, με πολύ περισσότερες διαγνώσεις

Bright-Sided.

για παιδιά και εφήβους, ενώ παρατήρησα αμέσως ότι

έχει

απασχολήσει

πολλούς

παθολογικοποιούσε την ισχυρογνωμοσύνη, την ανυπακοή Με

ποιό

τρόπο

οι

ψυχολόγοι

υπονομεύουν

τα

δημοκρατικά κινήματα

και την αντι-εξουσιαστικότητα. Κάποιες από αυτές τις καινούριες

διαγνώσεις

παθολογικοποιούσαν

επιδέξια

την απείθεια, με αποκορύφωμα μια διάγνωση, η οποία Ένα σημαντικό πεδίο που με ανησυχεί είναι η καθημερινή

παθολογικοποιούσε εξόφθαλμα την ανυπακοή - την

παθολογικοποίηση και η νοσοποίηση των αντιεξουσιαστών.

«Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή» (ΕΠΔ) [Opposi-

Αυτό είναι πολύ τρομακτικό επειδή οι αντιεξουσιαστές

tional Defiant Disorder].

είναι ζωτικοί για την δημοκρατία και για τα δημοκρατικά

Τα παιδιά με ΕΠΔ δεν κάνουν κάτι παράνομο. Τα παιδιά με

κινήματα. Θα ήθελα να μιλήσω για το πώς πραγματοποιείται

ΕΠΔ δεν είναι τα παιδιά που κάποτε κατηγοριοποιούνταν

αυτό, αλλά πρώτα επιτρέψτε μου να ορίσω τον αυταρχισμό

ως “έφηβοι παραβάτες” - αυτό είναι “διαταραχή διαγωγής”

και την αντι-εξουσιαστικότητα.

[conduct disorder]. Αντί γι’ αυτό, τα επίσημα συμπτώματα

Ο αυταρχισμός είναι η αδιαμφισβήτητη υπακοή στην

της ΕΠΔ περιλαμβάνουν «συχνή έντονη πρόκληση ή άρνηση

εξουσία. Οι αυταρχικοί που κατέχουν τον έλεγχο απαιτούν

να συμμορφωθεί με τις απαιτήσεις ή τους κανόνες των

αδιαμφισβήτητη υπακοή, ενώ οι αυταρχικοί υπήκοοι, τους

ενηλίκων ή συχνή λογομαχία με ενηλίκους».

9

Όταν έμαθα για την ΕΠΔ, είπα σε κάποιους από τους

οποίους οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας κρατούν μακριά

καθηγητές μου ότι ήμουν ήδη κάπως ντροπιασμένος

από τα πεδία μάχης της δημοκρατίας, πείθοντάς τους ότι

από το επάγγελμα, αλλά πως τώρα είμαι στ’ αλήθεια

η κατάθλιψη, το άγχος και η οργή τους είναι αποτέλεσμα

ντροπιασμένος. Oι ψυχολόγοι δεν αντιλαμβάνονταν ότι

των ψυχικών ασθενειών τους και όχι, εν μέρει, αποτέλεσμα

σχεδόν κάθε σπουδαίος Αμερικάνος ακτιβιστής από τον Saul

της οδύνης τους που έχει να κάνει με το ότι βρίσκονται σε

Alinsky μέχρι την Harriet Tubman και πολλούς σημαντικούς

αποκτηνωτικά περιβάλλοντα.

καλλιτέχνες και επιστήμονες, καθώς και επιστήμονες-

Νωρίτερα αυτή τη χρονιά, έγραψα ένα απόσπασμα για το

ακτιβιστές όπως ο Albert Einstein, θα είχαν διαγνωστεί με

AlterNet που ονομαζόταν «Would We Have Drugged Up

ΕΠΔ; Ως απάντηση σε αυτό, διαγνώστηκα ως άτομο που

Einstein?» που είχε να κάνει με τον λόγο για τον οποίο οι

έχει «θέματα με την εξουσία». Ασφαλώς και έχω θέματα με

αντιεξουσιαστές διαγιγνώσκονται με ψυχικές ασθένειες.

τις αρχές οι οποίες δεν γνωρίζουν για τι στο διάολο μιλούν.

Έλαβα μια τεράστια απάντηση, συμπεριλαμβανομένων

Αυτός ήταν άλλος ένας λόγος για τον οποίο αποσύρθηκα

πολλών e-mails από ανθρώπους που είχαν διαγνωστεί με

από τον επαγγελματικό κόσμο της ψυχικής υγείας.

κατάθλιψη και αγχωτική διαταραχή, οι οποίοι συντονίστηκαν θετικά με αυτή τη συγκεκριμένη θέση: «Συχνά μια σημαντική

Αντιεξουσιαστές

οδύνη στις ζωές τους που τροφοδοτεί το άγχος τους και/ή την κατάθλιψη, είναι ο φόβος ότι η περιφρόνησή τους για τις

Έτσι, εισήλθα στην ιδιωτική πρακτική, όπου δέχτηκα

αρχές, οι οποίες είναι μη νομιμοποιημένες, θα τους οδηγήσει

πολλούς εφήβους οι οποίοι είχαν παραπεμφθεί με διάγνωση

οικονομικά και κοινωνικά στο περιθώριο. Φοβούνται, όμως,

ΕΠΔ από συναδέλφους που ένιωθαν άβολα με αυτά τα

ότι η συμμόρφωση με αυτές τις μη νομιμοποιημένες αρχές

παιδιά. Καθώς συνεργαζόμουν μαζί τους, διαπίστωσα όχι

θα τους προκαλέσει υπαρξιακό θάνατο».

μόνο ότι συμπαθούσα τα περισσότερα από αυτά, αλλά

Με αυτό τον τρόπο, με την πάροδο του χρόνου, είμαι όλο και

επίσης πως σεβόμουν τη συντριπτική πλειοψηφία τους,

περισσότερο πεπεισμένος πως υπάρχει μια τεράστια ομάδα

καθώς διέθεταν πραγματικό θάρρος. Δεν υπάκουαν στις

αντιεξουσιαστών ακτιβιστών που καταστέλλονται από το

αρχές που θεωρούσαν ότι ήταν μη νομιμοποιημένες, ενώ

επάγγελμα της ψυχικής υγείας και απομακρύνονται από τα

τις περισσότερες φορές συμφωνούσα με την εκτίμησή τους.

πεδία μάχης της δημοκρατίας. Πιστεύω πως αυτός είναι ένας

Εφόσον σέβονται μια εξουσία, δεν είναι αντιπαθητικά και

σημαντικός λόγος για τον οποίο ο αριθμός των αμερικάνων

συνήθως αναζητούν ενήλικες τους οποίους να μπορούν να

που συμμετέχουν ενεργά στα δημοκρατικά κινήματα είναι

σεβαστούν και που να τα σέβονται πραγματικά. Όχι μόνο

τόσο χαμηλός.

δεν είναι αυτά τα παιδιά ψυχικά άρρωστα˙ αντίθετα, πολλά από αυτά είναι εκείνα που πιστεύω πως είναι η ελπίδα του

Η αναπόφευκτη πολιτική επιλογή των ψυχολόγων

έθνους. Με την πάροδο του χρόνου, συνεργάστηκα όχι μόνο

Αν εξετάσετε την ιστορία του ιεραρχικού πολιτισμού, η

με εφήβους με ΕΠΔ, αλλά επίσης με ενήλικες που είχαν

πραγματικότητα είναι ότι πάντα υπήρχαν δομές εξουσίας.

διαγνωστεί

και

Υπήρξε η κυρίαρχη δομή εξουσίας του συνδυασμού της

κατάχρηση ουσιών, καθώς και με επιζώντες της ψυχιατρικής

μοναρχίας και της εκκλησίας. Σήμερα, στις ΗΠΑ και σε πολλά

που προηγουμένως είχαν διαγνωστεί με διάφορες ψυχώσεις.

άλλα έθνη, η κυρίαρχη δομή εξουσίας είναι η εταιριοκρατία

Εκείνο που είναι αδύνατο να αγνοήσω είναι το πόσο πολλά

(corporatocracy) - γιγάντιες επιχειρήσεις, οι πλούσιες ελίτ και

από τα άτομα που είχαν διαγνωστεί με ψυχικές διαταραχές,

οι πολιτικοί - συνεργάτες τους.

κατ’ ουσία είναι αντιεξουσιαστές. Αυτός αποτελεί δυνητικά

Όλες οι δομές εξουσίας καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας

ένα μεγάλο στρατό αντιεξουσιαστών ακτιβιστών τους

επεδίωξαν να χρησιμοποιήσουν ομάδες ανθρώπων, ειδικά

10

με

κατάθλιψη,

αγχώδεις

διαταραχές

σαν αυτή των δήθεν επαγγελματιών, που θα ήλεγχαν

με

κατάθλιψη,

αγχώδη

τον πληθυσμό για να μην επαναστατήσει ενάντια στην

ουσιών δεν είναι

αδικία. Οι δομές εξουσίας χρησιμοποίησαν τον κλήρο -

είναι

και

κατάχρηση

αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο κλήρος που νοιαζόταν

αντιεξουσιαστές, όμως πολλοί από αυτούς είναι. Εκείνες οι

για την κοινωνική δικαιοσύνη και ήταν ντροπιασμένος

αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές πυροδοτούνται από

από το επάγγελμά του δημιούργησε την “θεολογία της

μια ποικιλία οδυνηρών εμπειριών, μια από τις οποίες είναι

απελευθέρωσης” [liberation theology]. Οι δομές εξουσίας

η άμεση και έμμεση επίδραση της μη νομιμοποιημένης

ασφαλώς έχουν χρησιμοποιήσει την αστυνομία και τους

εξουσίας σε όλα τα επίπεδα στις ζωές των ανθρώπων. Οι

στρατούς, όπως έγινε καθ’ όλη τη διάρκεια της αμερικάνικης

καταπονημένοι αντιεξουσιαστές μπορούν να αναλογιστούν

ιστορίας με σκοπό να προσπαθήσουν να διαλύσουν το

ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας πολλοί άνθρωποι -

αμερικάνικο εργατικό κίνημα. Η δομή εξουσίας των ΗΠΑ

διάσημοι και μη, από τον Βούδα μέχρι τον Malcolm X - έχουν

σήμερα χρησιμοποιεί τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας

μετασχηματίσει την οδύνη τους και τις αυτοκαταστροφικές

για να χειραγωγούν και να χαπακώνουν τους ανθρώπους

τους συμπεριφορές σε εποικοδομητικές συμπεριφορές μέσω

με σκοπό να προσαρμόζονται και να “διορθώνονται”,

της τέχνης, της πνευματικότητας και του ακτιβισμού.

διατηρώντας με αυτόν τον τρόπο το status quo, ανεξάρτητα

Μόλις

από το πόσο παρανοϊκό έχει γίνει το τελευταίο.

οδύνη τους και στον αντι-εξουσιασμό τους και νιώσουν

άρρωστοι βιοχημικά, αλλά ουσιαστικά

αντιεξουσιαστές.

οι

διαταραχή

Βέβαια,

αντιεξουσιαστές

δεν

βρουν

είναι

όλοι

ανταπόκριση

τους

στην

Έτσι, οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας έχουν μια επιλογή.

περισσότερο ολοκληρωμένοι, είναι πιθανόν να βρίσκονται

Μπορούν να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες της δομής

λιγότερο σε θέση άμυνας και να αισθάνονται περισσότερο

εξουσίας μέσω του να εστιάζουν αποκλειστικά στην

ασφαλείς. Τότε είναι που αρχίζει η πραγματική πλάκα,

προσαρμογή και στη “ρύθμιση”, σε αυτό που πιστεύω πως

καθώς μπορούμε να μετακινηθούμε στο επόμενο επίπεδο -

είναι μια αυξανόμενα παρανοϊκή κοινωνία (των ΗΠΑ). Με

μπορούμε να μάθουμε να τα πηγαίνουμε καλά ο ένας με τον

το παρανοϊκή, αναφέρομαι στους πολλαπλούς βλακώδεις

άλλο. Όταν οι αντιεξουσιαστές επανακτήσουν την ενέργεια

πολέμους στους οποίους οι αμερικάνοι δεν γνωρίζουν

για να πολεμήσουν την εταιριοκρατία και μάθουν να τα

καν γιατί πολεμούν. Με το παρανοϊκή αναφέρομαι στις

πηγαίνουν καλά ο ένας με τον άλλο, πιθανόν να πετύχουμε

επιχειρήσεις κερδοφόρων φυλακών όπως η Correction

στις ΗΠΑ στ’ αλήθεια κάτι που να βρίσκεται περισσότερο

Corporation of America που αγοράζει φυλακές από πολιτείες

κοντά στην δημοκρατία.

και απαιτεί ως αντάλλαγμα μια εγγύηση για το 90% της περίοδου ενοικίασης (αυτό στην πραγματικότητα συνέβη πρόσφατα στην πολιτεία μου, το Ohio). Και ούτω καθεξής.

Bruce E. Levine (Μετάφραση: Ανδρέας Βατσινάς)

Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας μπορούν να δράσουν πολύ διαφορετικά. Οι κλινικοί μπορούν να αναγνωρίσουν ότι πολλοί από τους πελάτες τους που έχουν διαγνωστεί

11

Ψυχο-λογίες

Ψυχολογία και Μαρξισμός στο Μεξικό

Ο Ian Parker αναφέρει από ένα εξαιρετικά ασυνήθιστο

καταλήγεις να πιστεύεις σε ένα ακόμα πιο βαθύ επίπεδο

συνέδριο: ο Marx, ως γνωστόν, υποστήριξε (ενάντια στην

ότι η αλλοτρίωση είναι το πρόβλημά σου και είναι δική σου

οπτική ότι η “θρησκευτική ουσία” μπορούσε να αποδοθεί

ευθύνη να κάνεις τη μικρή φυλακή του εαυτού σου ένα πιο

στην, και για αυτό, εξηγηθεί από την “ανθρώπινη ουσία”)

ευτυχισμένο μέρος για να ζήσεις.

ότι η ανθρώπινη ουσία δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ως

Πολλοί Μαρξιστές έχουν αποφύγει την “ψυχολογία” για

κάτι καθορισμένο και έπειτα να θεωρηθεί δεδομένη λες

αυτόν τον λόγο. Γιατί να σκοτίζεσαι να καταλάβεις το πώς

και ήταν μια «αφαίρεση εγγενής σε κάθε μεμονωμένο

τα κομμάτια του παζλ στο επίπεδο του ατόμου ταιριάζουν

άτομο». Αντίθετα, ο Marx επεσήμανε, ότι αυτή η πρόδηλη

στην ευρύτερη εικόνα, όταν το περισσότερο με το οποίο

ανθρώπινη ουσία είναι «το σύνολο των κοινωνικών

θα καταλήξεις είναι ένα μικρό σχήμα, ήδη, με έναν τρόπο,

σχέσεων». Αυτό το στοιχειώδες αφετηριακό σημείο μιας

προκαθορισμένο, ώστε ο ανταγωνισμός και η βία να είναι

Μαρξιστικής προσέγγισης στην ανθρώπινη οντολογία -

παγκόσμια, καλωδιωμένη και έτσι θα παραμείνει; Αλλά

δηλαδή, η φύση του πράγματος που αποτελεί το ανθρώπινο

όντως βιώνουμε αυτόν τον απάνθρωπο κόσμο μέσα από

υποκείμενο - θέτει μεγάλα προβλήματα για τη μελέτη

τις καθημερινές μας σχέσεις με τους άλλους υποκύπτοντας

της ατομικής ψυχολογίας. Ο κλάδος της ψυχολογίας, ο

στην ιδέα ότι δεν υπάρχει εναλλακτική και ότι κατά βάθος

οποίος δημιουργήθηκε την ίδια στιγμή με τον καπιταλισμό

αυτή είναι η πραγματική ψυχολογία μας. Και τότε, όταν δεν

περιστρεφόταν

την

μπορούμε να αντέξουμε παραπάνω και σπάμε, η δυστυχία

“ανθρώπινη φύση” και προσπαθεί να τη σταθεροποιήσει, και

και η απελπισία μας εμφανίζονται απόλυτα στο επίπεδο

να προσαρμόσει ή να αποκλείσει αυτούς που δεν ταιριάζουν.

του ατόμου. Αυτός είναι ο λόγος που κάποιοι Μαρξιστές

Η ψυχολογία κάνει κάθε μεμονωμένο άνθρωπο (του οποίου

δουλεύουν ως ψυχολόγοι, και ξέρουν, ότι καθώς μπαλώνουν

η ψυχολογία θεωρείται ως μια «αφαίρεση εγγενής σε

πρόχειρα τα πράγματα, το έργο τους είναι, επίσης, να

καθένα» από αυτούς) κατανοήσιμο στην εξουσία.

διευρύνουν τις δυνατότητες της κοινωνικής αλλαγής και

Καθώς οι ψυχολογικές ιδέες διαδίδονται στην κοινωνία, και

ίσως το να καταλάβουν τους ψυχολογικούς λόγους για τους

τώρα παγκοσμιοποιούνται έτσι ώστε η Δυτική ψυχολογία

οποίους οι άνθρωποι προσκολλώνται στην εξουσία ως μια

να γίνεται το πρότυπο για άτομα σε άλλους πολιτισμούς

στρατηγική επιβίωσης. Ασχολούνται με την ενθάρρυνση

για να κατανοήσουν τους εαυτούς τους, ενσωματώνει τον

της συλλογικής δράσης που θα ανατρέψει αυτήν την

εαυτό της στην ιδεολογία και στην απαραίτητη ψευδή

“ψυχολογία” στον ιστορικό μετασχηματισμό της κοινωνίας

συνείδηση ενός πολιτικού οικονομικού συστήματος στο

και του τι θεωρούμε σήμερα ως “εαυτό”. Προκειμένου να το

οποίο ο καθένας πρέπει να πιστεύει ότι είναι κανονικό

κάνουν αυτό κάποιοι Μαρξιστές αντιμετώπισαν την ίδια την

και φυσιολογικό μερικοί άνθρωποι να εκμεταλλεύονται

ψυχολογία, προσπάθησαν να κατανοήσουν πώς λειτουργεί

άλλους.

bourgeois

ως ένα στοιχείο-κλειδί του καπιταλισμού, ερμηνεύοντάς την,

της ανάπτυξης,

έτσι ώστε ίσως να μεταβληθεί, ίσως να αλλάξει τον εαυτό

Η

γύρω

ψυχολογία

από

είναι

έρευνες

μια

σχετικά

εντελώς

ιδεολογία, συμπυκνωμένη σε μοντέλα

με

της προσωπικότητας και της ψυχικής διαταραχής, και

της.

συσκευασμένη ως αυτοβοήθεια έτσι ώστε καθώς δουλεύεις

Ακαδημαϊκοί και επαγγελματίες ψυχολόγοι από διαφορετικές

πάνω στον εαυτό σου και στη δική σου ψυχολογία

Μαρξιστικές προσεγγίσεις της ψυχολογίας συγκεντρώθηκαν

12

στις αρχές του Αυγούστου του 2012 στο Universidad Micho-

συλλογικής μάχης ενάντια στους κονκισταδόρες και τώρα

acana de San Nicolas de Hidalgo στη Morelia του Μεξικού,

εναντίον του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.

για να εργαστούν πάνω σε αυτά τα ερωτήματα στο

To Michoacan είναι επίσης η έδρα ενός από τα πιο ισχυρά

δεύτερο συνέδριο “Ψυχολογία και Μαρξισμός”. Το συνέδριο

Μεξικανικά καρτέλ ναρκωτικών «La Familia Michoacana»,

συγκέντρωσε εκπροσώπους της ρωσικής παράδοσης της

τώρα σε μια άβολη ανεπίσημη ανακωχή με την διοίκηση

“θεωρίας της δραστηριότητας” που αναπτύχθηκε στον

της πολιτείας μετά την πρόσφατη εκλογή του PRI [Partido

απόηχο της Οκτωβριανής Επανάστασης στον ανοιχτό για νέες ιδέες χώρο σχετικά με το ανθρώπινο υποκείμενο ως «σύνολο των κοινωνικών σχέσεων». Μίλησαν παράλληλα με μορφές αυτής της παράδοσης που έχουν σφυρηλατηθεί μέσα από την επαναστατική πρακτική σε διαφορετικά μέρη, από τη Νέα Υόρκη στο Ciudad Juarez ως “κοινωνική θεραπεία” και επιχειρηματολόγησαν με Γερμανούς ερευνητές του ιστορικού υλισμού “της επιστήμης του υποκειμένου” και με αυτούς που εκκινούν από τις προσπάθειες της Σχολής της Φρανκφούρτης για τη μετατροπή της Φροϋδικής ψυχανάλυσης σε μια Μαρξιστική θεωρία του ατόμου. Λακανικές ψυχαναλυτικές προσπάθειες σύνδεσης με κάποια μορφή Μαρξισμού (ή σε κάποιες περιπτώσεις προσπάθειες παραγκωνισμού της) συνωστίζονται μαζί με τη συζήτηση για το έργο του ριζοσπαστικού ψυχιάτρου Frantz Fanon (ο Λένιν της Αφρικής, όπως αναφέρεται συχνά) στο πώς

Revolucionario Institucional, Επαναστατικό Θεσμικό Κόμμα],

η αποικιοκρατία και ο ρατσισμός εντάσσονται διακριτικά

κόμμα το οποίο εγκρίνει και η ίδια η “Familia”. Το Cherán, μια

στο άτομο. Η Λατινική Αμερική είναι επίσης η τοποθεσία

πόλη περίπου 16.000 κατοίκων ψηλά στα όρη του Δυτικού

της “ψυχολογίας της απελευθέρωσης” εμπνευσμένη από

Michoacan, υπέστη παράνομη υλοτομία και φόνους στους

τις “θεολογίες της απελευθέρωσης”, και αυτό κάνει κάθε

οποίους η “Familia” ενεπλάκη και ενάντια στην οποία η

αφαιρετική

συζήτηση περί ατομικής αλλαγής αρκετά

αστυνομία και ο στρατός δε θα έκαναν τίποτα μέχρι τον

αδύνατη, γιατί για να είναι Μαρξιστική πρέπει να πάρει τη

Απρίλιο του 2011. Οι γυναίκες του Cherán πήραν το νόμο

μορφή της “έρευνας δράσης” που κάνει το ακαδημαϊκό έργο

στα χέρια τους, κράτησαν ομήρους κάποιους από τους

μέρος του πραγματικού κόσμου.

υλοτόμους, έκαψαν τα φορτηγά, έστησαν μπλόκα και η πόλη

Με διαφορετικούς τρόπους, σκόπιμα και παρά τον εαυτό

ακόμα λειτουργεί μαζί με άλλα γύρω χωριά ως μια αυτό-

του, το συνέδριο δεν ήταν ένα απλό ακαδημαϊκό συνέδριο.

κυβερνώμενη αυτόνομη κοινότητα. Οι δυνάμεις ασφάλειας

Η πραγματικότητα της ζωής στο Μεξικό πρέπει να το

της πολιτείας δε μπορούν να μπουν στην πόλη, εθελοντές

έκανε αυτό αδύνατο, και οι διοργανωτές έκαναν αυτήν την

στελεχώνουν τις θέσεις άμυνας και η λήψη αποφάσεων

αδυνατότητα φανερή εξαρχής. Τα εγκαίνια του συνεδρίου

γίνεται μέσα από λαϊκές συνελεύσεις.

ήταν μια τελετή Purépecha καθοδηγούμενη από τους

Τώρα, το Cherán (το οποίο, θυμούνται, ξεσηκώθηκε κατά

αντιπροσώπους της πόλης της Cherán (μια τελετή που οι

τη διάρκεια της Μεξικανικής επανάστασης) είναι στην

αρχές του Universidad Michoacana δεν ήθελαν να γίνει) και

πρώτη γραμμή της αντίστασης των ιθαγενών. Το Μεξικανικό

η οποία έδωσε μια πρόσθετη ένταση σε μια ήδη φορτισμένη

σύνταγμα ορίζει την πολιτεία ως “πολυπολιτισμική” και

κατάσταση. Η πολιτεία του Michoacan αντικατοπτρίζει

σε αντίδραση του κινήματος των Zapatistas – μία από

αρκετά την επικράτεια της προ-ισπανικής Purépecha, και

τις διαρκείς εμφανείς επιτυχίες του κινήματος σε όλο το

υπάρχουν κοινότητες που ακόμα μιλούν την παλαιά γλώσσα

Μεξικό - ένας ομοσπονδιακός νόμος πέρασε το 2001, ο

και σήμερα το αντιλαμβάνονται αυτό ως μια κληρονομιά της

οποίος δίνει στους ιθαγενείς αυτονομία για τους φυσικούς

13

πόρους και τη δικαστική εξουσία. Η ηγεσία της πόλης

για πάνω από 70 χρόνια μέχρι το 2000, μόλις είχε πετύχει να

αδιαφορεί στο να δώσει ταμπέλα και να διαφημίσει

ξαναπάρει την εξουσία (εθνικά, στην πολιτεία του Michoacan

τον εαυτό της (το να πουλήσουν μέλι του

Cherán θα

και επίσης, ως συνέπεια, στη διοίκηση του πανεπιστημίου

ήταν μια επιλογή εάν έπαιρναν αυτόν το δρόμο) προς

και στην ένωση διδασκόντων) μετά από μια αδίστακτη και

αγανάκτηση κάποιων ρεφορμιστών που θέλουν να τη

διεφθαρμένη προεκλογική καμπάνια.

βοηθήσουν να γίνει αυτάρκης. Η οικονομία εμβασμάτων

Η αποτελεσματική αντίσταση στις ολοφάνερα στημένες

(στην οποία περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού πάει στις Ηνωμένες Πολιτείες και έπειτα επιστρέφει με ιδέες για ατομική αυτάρκεια, ανταγωνισμό και επιτυχία συμβατή με τη χειρότερη μορφή της Δυτικής ψυχολογίας) απειλεί να διαβρώσει την κοινότητα. Οι συμμετέχοντες στο συνέδριο αναγνώρισαν ότι αυτό είναι ένα εξελισσόμενο πολιτικό ζήτημα και ήθελαν πολύ να χρησιμοποιήσουν το συνέδριο για να διεθνοποιήσουν την πάλη, να κάνουν τη δραστηριότητά τους ένα κέντρο για ένα διαφορετικό είδος παγκοσμιοποίησης αντίθετης στον καπιταλισμό. Αυτό δε σημαίνει ότι η “Cherán K’ eri” – η συλλογική ηγεσία του Cherán- είναι Μαρξιστική, αν και περιλαμβάνει Μαρξιστές. Έχει κλείσει όλα τα πολιτικά κόμματα, αλλά το Συμβούλιο της Πόλης καλωσόρισε το Μάιο την Εθνική Συνάντηση της Αυτόνομης Αντι-Καπιταλιστικής Αντίστασης. Στο συνέδριό μας η Cherán K’ eri ήταν σύντροφοι που μάθαιναν για το

εκλογές ξεκίνησε το Μάιο από το Universidad Iberoamer-

Μαρξισμό και μαθαίναμε εμείς από αυτούς.

icana (μια ακριβή δομή της ελίτ, όπου ο προεδρικός

Ένα από τα αξιοσημείωτα πράγματα σχετικά με το

υποψήφιος του PRI, Enrique Peña Nieto ένιωθε ασφαλής),

συνέδριο ήταν η ενεργή συμμετοχή των φοιτητών, ως

και οι διαμαρτυρίες των φοιτητών στη συνάντηση της

διοργανωτών από το πανεπιστήμιο και ως επισκεπτών από

καμπάνιας καταδικάστηκαν από το PRI και τα ΜΜΕ (Tele-

διάφορες περιοχές του Μεξικό. Από τους 700 που γέμισαν

visa και TV Azteca ήταν κοινώς γνωστόν ότι ήταν στην τσέπη

τις παράλληλες συνεδρίες, η πλειοψηφία ήταν ντόπιοι

του PRI) ως ενορχηστρωμένες από «εξω-πανεπιστημιακούς».

ακτιβιστές και ριζοσπάστες που μάθαιναν για τον ακτιβισμό

Οι Ibero φοιτητές απάντησαν ανεβάζοντας το “Βίντεο

και την πολιτική αντιπαράθεση. Οι διοργανωτές του

131” στο οποίο κρατούσαν τις φοιτητικές τους ταυτότητες

συνεδρίου είναι προσανατολισμένοι στα ντόπια αυτόνομα

για να αποδείξουν, ότι ήταν πράγματι φοιτητές, και μετά

κινήματα (όπως η Cherán K’ eri) παρά στις “Casas del Estu-

από αυτό ακολούθησαν τοποθετήσεις από υποστηρικτές

diante”. (Αυτές είναι οι φοιτητικές εστίες, κάποιες από τις

που ταυτοποιούσαν τους εαυτούς τους ως «φοιτητής

οποίες είναι προσκείμενες σε κόμματα, στις οποίες το

No132”, δηλαδή «yo soy» (εγώ είμαι) «132» ως το όνομα του

πανεπιστήμιο ισχυρίζεται, ότι αφιερώνει ένα μεγάλο μέρος

κινήματος. Τον Ιούλιο, λίγο πριν το συνέδριο «Ψυχολογία

του προϋπολογισμού, αλλά στην πραγματικότητα, προς

και Μαρξισμός», η συνέλευση της Morelia φιλοξένησε την

το παρόν, αφιερώνει ένα ελάχιστο ποσοστό, περίπου 3%,

έβδομη διαπανεπιστημιακή συνέλευση, και σε συμμαχία

και τις οποίες το πανεπιστήμιο δεν υπερασπίστηκε κατά τη

με κάποιους διδάσκοντες στο Universidad Michoacana (πιο

διάρκεια των πρόσφατων επιδρομών της αστυνομίας, όταν

πολύ αυτοί που οργάνωναν το συνέδριό μας) το #ΥoSoy132

οι φοιτητές απαιτούσαν μεγαλύτερη χρηματοδότηση). Στις

έγινε μια εστία για ανοικτή αριστερή πολιτική αντιπαράθεση,

ολομέλειες και την τελική συνεδρία, για παράδειγμα, το

υποστηρίζοντας τώρα μια ευρύτερη πολιτική πρόκληση στη

κίνημα φοιτητών «Εγώ είμαι ο 132 (#ΥοSoy132)» κλήθηκαν

διαφθορά και τον καταναλωτισμό. Εάν το κεντρικό σημαίνον

να προσφέρουν. Το PRI το οποίο είχε την εξουσία στο Μεξικό

του Cherán είναι η «αυτονομία» (με δημοκρατία μέσα από

14

τη λαϊκή συνέλευση ως ένα απαραίτητο στοιχείο για την

περισσότερο απ’ ό,τι στην τελική συνεδρία οπότε βγήκε μια

πάλη), τότε το σημαίνον που απεικονίζει το #YoSoy132 είναι

έκκληση με την απαίτηση οι αρχές να πάρουν στα σοβαρά

η «δημοκρατία», και ενεργοποιείται σε διάφορες αυτόνομες

την εξαφάνιση τριών κοινοτικών ψυχολόγων από την πόλη

μορφές που αποτελεσματικά απομακρύνονται από την

του Paracho στο Michoacan τον προηγούμενο μήνα. Αυτοί

αστική ψευτο-δημοκρατία (ατομικοποιημένη «ψηφοφορία»

είχαν έρθει να δουλέψουν στην κοινότητα σε ένα τοπικό

κάθε λίγα χρόνια για έναν διαφορετικό “αντιπρόσωπο” σε

φεστιβάλ. Αίμα και σημάδια πάλης στο ξενοδοχείο από

μια αγορά διεφθαρμένων κομμάτων) κι από την αστική

όπου είχαν απαχθεί εξαφανίστηκαν από την αστυνομία. Μια

ψυχολογία

αναφορά υπογράφηκε και γράμματα υποστήριξης ζητούνται

(ατομικοποιημένη

μεμονωμένη

ύπαρξη

υπόδουλη της αγοράς).

τώρα από οργανώσεις ψυχολογίας και κοινοτήτων τόσο

Οι συναντήσεις του συνεδρίου κυμάνθηκαν μεταξύ θεωρίας

μέσα από το Μεξικό όσο και από το εξωτερικό. Μια εθνική

και πρακτικής, και το γεγονός ότι έλαβε χώρα στη Morelia,

επιχείρηση έλαβε χώρα στο Mexico City στις αρχές του

σφυρηλάτησε το σύνδεσμο μεταξύ των δύο. Στην τελική

Σεπτέμβρη.

συνεδρία ολομέλειας υπό την προεδρία της Cherán K’ eri και

Η σουρεαλιστική ατμόσφαιρα στην τελευταία σύνοδο του

με παρεμβάσεις από το #YoSoy132 είδαμε την πιο παράξενη

συνεδρίου κορυφώθηκε με τους φοιτητές να φωνάζουν «Εγώ

καρναβαλική ανατροπή των ακαδημαϊκών συμβάσεων

είμαι ο εκατόν τριάντα δύο» και με την Cherán K’ eri να δίνει

καθώς οι προσκεκλημένοι ψυχολόγοι (και εγώ μέσα σ’

τα εύσημα στους διοργανωτές που έκαναν το συνέδριο ένα

αυτούς) αντικαταστάθηκαν σιγά-σιγά από τους φοιτητές-

φόρουμ για αλλαγή, ένα φόρουμ στο οποίο έγινε η αλλαγή.

διοργανωτές που κατά τη συζήτηση, από το κοινό βγήκαν

Αν έγινε κάτι σημαντικό εδώ, τότε ίσως περιλάμβανε και

στο προσκήνιο. Είχαμε περισσότερο χρόνο για αυτήν τη

λίγη «ψυχολογία», και με κάποιο τρόπο ο «Μαρξισμός»

σίγουρα χαοτική διαδικασία επειδή η συνεδρία με όλα τα

ήταν μέρος αυτού που συνέβη, αλλά αυτό που ήταν το πιο

μέλη πριν από την τελική είχε ακυρωθεί· εκείνος ο ομιλητής

ριζοσπαστικό ήταν το αντίθετο από αυτό που ξέρουμε ως

στάθηκε αδύνατο να έρθει στη Morelia επειδή η βασική

τον κλάδο ψυχολογίας και τι μας λέει για τους εαυτούς μας.

λεωφόρος από το Mexico City είχε μπλοκαριστεί από τη “La

Ήταν μια συλλογή εκπληκτικών συλλογικών γεγονότων,

Familia” και μια επιχείρηση του στρατού που προσπαθούσε

γεγονότα στα οποία οι Μαρξιστές σήμερα δεν έχουν

να τους σταματήσει.

έτοιμες απαντήσεις αλλά με τα οποία θα αναγκαστούν να

Ένα ακαδημαϊκό συνέδριο, ακόμα και πάνω στο “ψυχολογία

αναμιχθούν αν η κοινωνική και η ατομική αλλαγή (σε τοπικό,

και

εθνικό και διεθνές επίπεδο) πρόκειται ποτέ να συνδεθούν

Μαρξισμός”

είναι

βέβαια

ένας

προστατευμένος

χώρος, και είναι δελεαστικό για τους συμμετέχοντες

να

στην επανάσταση.

εξιδανικεύουν τον “πραγματικό κόσμο” και μετά, κοιτώντας πίσω, να εξιδανικεύουν το συνέδριο σαν να ήταν από μόνο

Ian Parker

του ένας ελεύθερος χώρος. Υπήρξαν υπενθυμίσεις μέρα με

(Μετάφραση: Νίκος Μυλωνάς)

τη μέρα, κατά τη διάρκεια του συνεδρίου ότι ακόμα και οι ψυχολόγοι μπορούν να είναι επικίνδυνοι για αυτούς που είναι στην εξουσία και ότι μπορούν να απειλούνται οι ίδιοι. Όχι

15

Επείγοντα

Ο Habermas δεν μένει πια εδώ1 ή η εφηβική κατάσταση στις πόλεις του «Ξένιου Διός» « La ville nous tient sous son regard, que l’on ne peut soutenir sans vertige ». 2 Ανάμεσα στα πολλά άλλα που έχουν προκύψει τα τελευταία

παρέκκλισης, της οποίας πολλές εκδηλώσεις δε διαφέρουν

δυόμισι χρόνια έχει (επαν)έλθει με ιδιαίτερη ένταση το

ενδεχομένως και τόσο από προγενέστερες;

ζήτημα του Κέντρου της Αθήνας, υπό το γκρίζο μάλιστα φως

Από την άλλη, το μείζον μέρος της αντιφασιστικής

της φασιστικής φωταψίας. Με το κείμενο αυτό επιχειρούμε

επιχειρηματολογίας λαμβάνει ως προαπαιτούμενη και

μια πρόχειρη και προκατειλημμένη ανατομία του γειωμένου

αυτονόητη την ύπαρξη μιας “χαμπερμασιανής” δημόσιας

χωρικά μικρο-φασισμού, όπως αυτός εκδηλώνεται με

επικοινωνιακής

διάφορες αφορμές και σε διάφορες συγκυρίες. Επιχειρούμε

επιχειρήματα εκδιπλώνονται σε ένα δημόσιο χώρο όπου με

μια ψυχογραφία χωρίς ψυχολογικά εργαλεία, προσπαθώντας

τον έναν ή τον άλλον τρόπο και στον έναν ή τον άλλο βαθμό

να αναδείξουμε τις δυσκολίες που η πρόσφατη άνοδος του

γίνονται μεταδόσιμα και δυνάμενα αποδοχής από άλλα

φασισμού ενέχει τόσο ως προς την κατανόησή της όσο και

υποκείμενα, συγκροτώντας μια δυναμική αλλά λειτουργική

ως προς την αντιμετώπισή της.

εν τέλει διυποκειμενικότητα. Με πιο απλά λόγια, αυτό

Η πρώτη δυσκολία στο να συλλάβουμε τα αίτια, αλλά

που απαιτείται προκειμένου να θεραπευτεί η «φασιστική

κυρίως τις εκφάνσεις και τα χαρακτηριστικά της φασιστικής

παρέκκλιση»

ανόδου

σφαίρας,

είναι

όπου

όλα

περισσότερη

τα

πειθώ,

υποκειμενικά

περισσότερη

έγκειται στην καινοφάνεια του φαινομένου. Μα

και αποτελεσματικότερη – ή/και αποκαλυπτικότερη –

υπήρχε πάντοτε εθνικισμός και ρατσισμός στην Ελλάδα

επεξήγηση της ολέθριας σφαλερότητας των ρατσιστικών

– όπως και σε όλα τα εθνικά κράτη που σέβονται τον

ιδεών. Από εκεί και πέρα, τα αντισώματα του ορθού λόγου θα

εαυτό τους, θα συμπλήρωνε κανείς – και ενίοτε αυτός

κάνουν τη δουλειά τους, αποβάλλοντας τα όποια επικίνδυνα

εκφραζόταν με ακραίους τρόπους. Επιπλέον, η ιστορία του

μικρόβια.

3

ελληνικού κράτους περιλαμβάνει στις σελίδες της αρκετές μακρές και μακρύτερες στιγμές αυταρχισμού, είτε αυτός

Ζούμε ζωή που δε φανταζόμασταν

απευθυνόταν σε συγκεκριμένες πολιτικές ή/και κοινωνικές ομάδες ή στο σύνολο των υπηκόων/πολιτών του. Τέλος, η

Προσπαθώντας να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα

βία δεν υπήρξε στην περίπτωση του ελληνικού κοινωνικού

θα κάνουμε μια παρέκβαση για να επιχειρήσουμε μια

σχηματισμού ούτε ονείρωξη ούτε περιθωριακό φαινόμενο.

ιμπρεσιονιστική ακτινογραφία της “δομής του γενικού

Οπότε, πού έγκειται η καινοφάνεια της τωρινής αυταρχικής

αισθήματος” που επικρατεί στην παρούσα συγκυρία και

1. Παράφραση του τίτλου του άρθρου του Χαράλαμπου

3. Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε εξαρχής ότι χρησιμοποιούμε συνειδητά

Πουλόπουλου,

τον όρο «φασισμός-φασιστικός» έχοντας επίγνωση των ιστορικών

«Ο Ξένιος Δίας δεν μένει πια εδώ», Αυγή,

19/08/2012, διαθέσιμο στο http://www.avgi.gr/ArticleActionshow. action?articleID=708221.

2. «Η πόλη μας φυλακίζει με το βλέμμα της, το οποίο δεν μπορούμε να αντέξουμε δίχως ίλιγγο» [ Dard, Desbons et al. (1975). La Ville, symbolique en souffrance, Paris : CEP]

16

αναλογιών του.

που ενδεχομένως μπορεί να παράσχει κάποιες δυνατότητες

που γεννιούνται σήμερα δε θα γνωρίσουν ποτέ τι σημαίνει

ερμηνείας.

ΠΑΣΟΚ (τα σχολικά βιβλία της Ιστορίας ενημερώνονται με

Σε αυτό το πλαίσιο, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί,

ρυθμούς πιο βραδείς και από χελώνας).

ότι η πρωτοφανής ένταση με την οποία εκδηλώνονται

Με λίγα και απλά λόγια, η ζωή που ζούμε τα τελευταία

πρωτοφανή για την ελληνική κοινωνία φαινόμενα έχει

χρόνια είναι ζωή που δε φανταζόμασταν ή για ορισμένους

σαφώς μετατοπίσει το κυρίαρχο παράδειγμα ανάπτυξης

είναι η ζωή την οποία βλέπαμε να έρχεται αλλά ενδόμυχα

και κατανόησης του κοινωνικού

περισσότερο

θεωρούσαμε, ότι με κάποιο θαυματουργό τρόπο τελικώς

δυσθεώρητα και μετέωρα μονοπάτια. Εν ολίγοις, όλα αυτά

θα μας προσπεράσει. Τα σημάδια της επερχόμενης

που ξέραμε τρίζουν, ενώ όλα αυτά που φανταζόμασταν

καταιγίδας ουσιαστικά εξορκίζονταν ακόμα και από τους

φωνάζουν. Ένα από τα βασικά συστατικά της αμηχανίας που

προάγγελούς της. Αυτή η «άρνηση» δεν αποτελούσε

κατακλύζει όλες τις πλευρές του πολιτικού φάσματος και

ακριβώς

όλα τα είδη των αναλυτών – πλην των τελείως οργανικών

είναι η ανάγκη για ελπίδα ανεξαρτήτως των συνθηκών.4

– είναι η έστω και μερική επαλήθευση των κατά καιρούς

Αποτελούσε περισσότερο, αν όχι αποκλειστικά, παραδοχή

προς

αμυντικό

μηχανισμό,

καύσιμο

του

οποίου

της ισχύος του “αντιπάλου”: η “αστική τάξη”, το “σύστημα”, εν ολίγοις ο “καπιταλισμός”5

θα έβρισκε την άκρη, θα

κατόρθωνε κάθε φορά να αναδιπλωθεί, να αναδιαρθρωθεί και να ξανακυριαρχήσει. Όσο και να θέλουν να πείσουν μαρξιστές, νέο-μαρξιστές, μετα-μαρξιστές και μαρξιστοφανείς οικονομο-λόγ(ι)οι, ότι η παρούσα κρίση δεν αποτελεί παρά μια κρίση υπερσυσσώρευσης, όπως όλες οι άλλες, αυτό που διαφεύγει (για μια ακόμα φορά) είναι η μοναδικότητα της συγκεκριμένης κοινωνικής στιγμής. Όχι με την έννοια του πώς μεταφράζονται κοινωνικά οι νόμοι κίνησης του κεφαλαίου, αλλά με την έννοια της δυναμικής ενδεχομενικότητας που τα υποκείμενα και οι σχέσεις τους διατυπωθέντων φόβων ή/και προσδοκιών.

εκδικητικά παράγουν.

Να το πούμε πιο απλά: ούτε και στα πιο τρελά (άρια) όνειρά

Οι βασικές ερμηνείες του νεοφασιστικού φαινομένου

του ο πιο ευφάνταστος απανταχού φασίστας δε θα περίμενε

που έχουν επιστρατευτεί ως τώρα εδράζονται σε μια

τη θριαμβευτική άνοδο ενός ανοιχτά νεοναζιστικού

εμμέσως οικονομίστικη αντίληψη που θεωρεί την άνοδο

μορφώματος στην καρδιά της Ευρώπης. Από την άλλη,

του φασισμού απότοκη της οικονομικής κρίσης και κυρίως

ακόμα και ο πιο υπεραισιόδοξος αντι-σοσιαλδημοκράτης και

της συμπίεσης που συνεπάγεται αυτή προς τα μεσαία

εχθρός της ιδιότυπης ελληνουριάς που η εγχώρια εκδοχή

και φθίνοντα κοινωνικά στρώματα. Εξίσου σημαντική

σοσιαλδημοκρατίας παρήγαγε με διάφορους τρόπους κατά

ερμηνευτική χρησιμότητα αποδίδεται στην πολιτική κρίση

τις τελευταίες δεκαετίες δεν θα περίμενε, ότι τα παιδάκια

ή όπως πολύ συχνά ονομάζεται «κρίση του πολιτικού

4. Ελπίδα με έννοια πολύ πιο πεζή από ό,τι την έχει διατυπώσει ο

5. Τα εισαγωγικά χρησιμοποιούνται όχι επειδή τα εν λόγω

Γιάννης Ρίτσος στην Ελένη: «Ίσως εκεί που κάποιος αντιστέκεται

σημαίνοντα εμπεριέχουν «πονηρές» συνδηλώσεις, αλλά επειδή

χωρίς ελπίδα, ίσως εκεί να αρχίζει η ανθρώπινη ιστορία, που λέμε, κι

οι έννοιες αυτές συνήθως περιβάλλονται από μια νεφελώδη

η ομορφιά του ανθρώπου.»

αντικειμενικοφάνεια, στην οποία κατεξοχήν αρέσκονται οι – κατά αυτοδήλωση – εκπρόσωποι του υλιστικού αντικαπιταλισμού.

17

συστήματος». Η γενικότερη κρίση αντιπροσώπευσης, της

και τους τρόπους οργάνωσής της στον κοινωνικό χώρο.

οποίας ηχηρά συμπτώματα βρίσκουμε συνεχώς μπροστά

Δεν υπάρχει λόγος να διαφωνήσει κανείς, ότι η φασιστική

μας από το 2008 και μετά, καθώς και η κρίση του ίδιου

ρητορεία και πράξη αποτελούν μορφές βαρβαρότητας.

του κρατικού μηχανισμού – κατά βάση στο κομμάτι των

Εκεί που μπορεί κανείς να έχει βάσιμες αμφιβολίες

κοινωνικών παροχών/υπηρεσιών αφού στο κομμάτι της

και

καταστολής μόνο κρίση δεν παρατηρείται – θεωρούνται από

υποκειμενικότητας από όλους εκείνους που γοητεύονται ή

πολλούς ως γόνιμο έδαφος για την ανάδυση της φασιστικής

και συμμετέχουν στη φασιστική αναδίπλωση. Με πιο απλά

δράσης. Οι περιπολίες των αγοριών με τα μαύρα μπλουζάκια

λόγια, ο ψηφοφόρος της Χρυσής Αυγής ή ο χουλιγκανόφρων

και οι εικόνες με τον καλό φουσκωτό που συνοδεύει

πιτσιρικάς που κυνηγάει σκουρόχρωμους μετανάστες στην

τη γιαγιάκα στο ΑΤΜ για να πάρει τη σύνταξή της ή το

πλατεία Αττικής ή η φωνασκούσα κυρία που περιφέρεται

μοίρασμα τροφίμων σε έλληνες φτωχούς προβάλλονται ως

με την κυτταρίτιδα και τα λοιπά προβλήματά της από

αποδείξεις της υποκατάστασης του κοινωνικού κράτους από

τον Άγιο Παντελεήμονα μέχρι την πλατεία Αμερικής

αυτόκλητους προστάτες των χειμαζόμενων ελλήνων.

διεκδικώντας αποκλειστικά για αυτήν και τους όμαιμους

επιφυλάξεις

είναι

η

έμμεση

αποστέρηση

της

συμπατριώτες της τον δημόσιο χώρο δεν είναι απλώς και Ο πνιγμένος από τα μαλλιά του (άλλου) πιάνεται

μόνον αμόρφωτοι βάρβαροι που έχουν παρασυρθεί. Ούτε θα επανέλθουν απαραιτήτως στον ορθό δρόμο αν μολυνθεί

Είναι τόσο ιστορικά γνωστό και προβλέψιμο ότι όντως

το αίμα του εγκεφάλου τους με τις αρχές του Διαφωτισμού,

ο πνιγμένος από τα μαλλιά του (άλλου) πιάνεται που η

τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ή τη

επαναλαμβανόμενη επίκλησή του μάλλον δεν προσθέτει

μεθοδολογία του διαλεκτικού υλισμού.

τίποτα στην κατανόηση και αντιμετώπιση του φαινομένου.

Η ίδια η ανάπτυξη του νεοφασισμού στις πόλεις της

Πολλώ δε μάλλον το ενισχύει, αφού (ανα)παράγει τον

Ελλάδας και κυρίως στις γειτονιές της Αθήνας είναι

ψευδεπίγραφο αντι-ελιτισμό των φασιστών απέναντι στους

τουλάχιστον ενδεικτική, αν όχι διδακτική, ως προς την

«πεφωτισμένους διανοούμενους της παρακμής» που με

παραδειγματική ενδυνάμωση μέσω της δράσης, και

τόσο έντεχνο τρόπο τον μετατρέπουν δια της έμμεσης

μάλιστα της γειωμένης χωρικά δράσης. Πολύ πριν ακόμα

μετωνυμίας σε

κερδίσουν ορατότητα σε εθνικό επίπεδο, ομάδες της Χρυσής

αντισυστημικότητα, το γνωστό «όλοι

εναντίον μας και εμείς εναντίον όλων».

Αυγής είχαν παρεισφρήσει σε γειτονιές και σε επιτροπές

Η αβίαστη και κυρίως απόλυτη – με την έννοια της

κατοίκων προκειμένου να «καλύψουν τα κενά που αφήνει

ερμηνευτικής επάρκειας – σύνδεση της κρίσης με τη στροφή

το κράτος» σε ό,τι αφορά ζητήματα ασφάλειας και τάξης.

μερίδας του πληθυσμού προς το φασισμό, ενέχει ωστόσο

Η «ανακατάληψη των πόλεων», για να χρησιμοποιήσουμε

μια σειρά από προβλήματα. Πρώτα από όλα, η κρίση δεν

ένα από τα κεντρικά προεκλογικά συνθήματα του νυν

γεννάει απαραίτητα φασισμό, ή έστω, η κρίση δεν γεννάει

πρωθυπουργού, είναι μια επιχείρηση, στην οποία έχουν

μόνο φασισμό. Για του λόγου το αληθές, μια πρόχειρη και

επιδοθεί τα στελέχη και τα μέλη της Χρυσής Αυγής

επιφανειακή αναδρομή στις μορφές αντίστασης αλλά και

συστηματικά και με αξιοζήλευτη υπομονή και επιμονή,

αλληλεγγύης που έχουν αναδυθεί στα χρόνια της κρίσης

τουλάχιστον τα τελευταία τέσσερα χρόνια.

είναι αρκετή. Δεύτερον, η αναγωγή των φασιστικών

Ο αναθερμανθείς προβληματισμός που έχει προκύψει γύρω

συμμοριών στο «μακρύ χέρι του συστήματος» που ως νέα

από το ερώτημα «πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το

Freikorps λειτουργούν για να τρομοκρατήσουν το λαό

φασισμό;» με τον έναν ή τον άλλον τρόπο παραβλέπει

και συνεπώς να τον πειθαρχήσουν πέρα από μηχανιστική

δυο πραγματικότητες. Πρώτον, η Χρυσή Αυγή κατόρθωσε

υποτιμά δυο παράγοντες που συνήθως διαφεύγουν της

να γειωθεί (χωρο)κοινωνικά πολύ πριν νομιμοποιηθεί

αντιφασιστικής ρητορείας: τη φασιστική υποκειμενικότητα

ιδεολογικά είτε μέσω μερίδας των ΜΜΕ είτε χάρη στις

18

θαυμαστές

πρωτοβουλίες

ευεργετών

της,

όπως

ο

αναζήτηση της ασφάλειας μέσα σε «καθαρμένες κοινότητες»

Χρυσοχοΐδης και ο Λοβέρδος. Δεύτερον και σημαντικότερο,

με την εφηβική κατάσταση και ταυτότητα, όπου το μέλλον

δεν μπορεί κανείς να υποτιμήσει πλέον την εδραίωση ενός

δε φαντάζει τόσο άγνωστο και το παρόν μοιράζεται μεταξύ

ριζοσπαστικού μικροφασισμού, του οποίου δεν είναι απλώς

ομοίων. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, ότι η «φασιστική

θεατές αλλά κοινωνοί και ενίοτε παραγωγοί, άνθρωποι,

στροφή» δεν αποτελεί παρά την έμπρακτη αναζήτηση από

που είτε γοητεύονται είτε ταυτίζονται με τις αξίες και τις

πλευράς ορισμένων υποκειμένων αυτής της αποκαθαρμένης

πρακτικές του ριζοσπαστικού εθνικισμού. Είναι γεγονός

ταυτότητας που μπορεί κανείς να οικοδομήσει μόνο σε

που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, ότι η Χρυσή Αυγή έχει

συνθήκες ασφάλειας και εκμηδενισμού τόσο της (άγνωστης)

αναπτύξει σημαντική δυναμική σε νέους, σε σχολεία,

ετερότητας όσο και της (αβέβαιης) ενδεχομενικότητας.

συνδέσμους οπαδών ποδοσφαιρικών ομάδων, ακόμη ακόμη

Όσο δηλαδή και να πιστεύει κανείς, ότι ο νεοφασισμός

σε αστεακές συμμορίες, συμβάλλοντας στη δημιουργία μιας

αποτελεί μια ιδεολογική παρέκκλιση που μπορεί να

συγκροτημένης πλέον νεανικής υποκουλτούρας, της οποίας

θεραπευτεί με την επίκληση επιχειρημάτων και κυρίως

θεμελιώδες στοιχείο είναι ο επιθετικός εθνικισμός και η

με την αποκάλυψη σκοτεινών πλευρών των ιεροκηρύκων

ρατσιστική βία.

της εθνικόφρονος και μισαλλόφρονος ηθικολογίας (π.χ. το μπουρδελοξενοδοχείο ιδιοκτησίας Μιχαλολιάκου στην

Ο Habermas δεν μένει πια εδώ

πλατεία Αττικής ή το ακατάπαυστο φλερτ με το κοινό ποινικό δίκαιο στελεχών και βουλευτών της Χρυσής Αυγής), μάλλον

Η δημόσια σφαίρα, λοιπόν, την οποία υπονοεί ή και

αδυνατεί να διακρίνει δυο βασικά πράγματα: πρώτον, ότι

επικαλείται ο Habermas ως το πεδίο εκείνο όπου

ο Habermas και η επικοινωνιακή ορθολογικότητά του δεν

η συναίνεση επιτυγχάνεται ή μπορεί να επιτευχθεί

μένουν πια εδώ και δεύτερον, ότι μερικοί – δυστυχώς πολύ

με τη διατύπωση αξιώσεων εγκυρότητας, οι οποίες

περισσότερο από όσοι φανταζόμασταν – δεν γουστάρανε

υποστηρίζονται

έχει

ποτέ τους αραπάδες, άλλα ντρέπονταν να το πουν. Τώρα,

ραγίσει ανεπανόρθωτα (;) στους δρόμους των ελληνικών

από

επιχειρήματα,

μοιάζει

να

χάρη στα ελληνοπρεπή παλικάρια της Χρυσής Αυγής

πόλεων. Το πρόβλημα δηλαδή μπορεί να μην έγκειται στο

μπορούν να το φωνάζουν, χωρίς να χρειάζεται καν να

έλλειμμα επιχειρημάτων, πληροφόρησης ή γνώσης. Το

αιτιολογήσουν τις κραυγές τους.

πρόβλημα μπορεί να υφίσταται παρά τα επιχειρήματα, την πληροφόρηση ή τη γνώση.

O κοινωνιολόγος Richard Sennett στις «Χρήσεις της αταξίας -

Δημήτρης Παρσάνογλου

Προσωπική ταυτότητα και ζωή της πόλης» προσομοιάζει την

19

Επείγοντα

Σημαίες Ψιλά... Κεφάλια χαμηλά* *«Die Fahne hoch! Die Reihen fest geschlossen!»

Horst Ludwig Wessel, 1933

Για το Έθνος, την Φυλή και τον Λαό μας

πογκρόμ, μηχανισμούς καταστολής και επιβολής.

Για μια Ελλάδα κυρίαρχη και ανεξάρτητη

Είναι άξιο απορίας πώς μπορούν από τη μία να μιλάνε για

Για μια Ελλάδα που θα ανήκει στους Έλληνες

δικαίωμα και ελευθερία λόγου και από την άλλη ο πυρήνας

Για μια Νέα Χρυσή Αυγή του Ελληνισμού

της “φυλής” τους να οργανώνεται και να αναπτύσσεται

1

ιεραρχικά

και

με

στρατιωτικού

τύπου

λογικές.

«Ο

Έχει αναρωτηθεί κανείς, ότι η αιτία που η Χρυσή Αυγή έχει

“αρχηγός” ήταν το υπέρτατο ον για εμάς. Ο λόγος του,

απήχηση σε κομμάτια της κοινωνίας δεν είναι “απαραίτητα”

διαταγή. Αυτό απαιτούσε και από εμάς. Τυφλή υποταγή.

οι προγραμματικές της δηλώσεις και το εθνικιστικό τους

Αν κάποιος τον αμφισβητούσε, αναλαμβάναμε εμείς, τα

ιδεολόγημα αλλά ο τρόπος που το παρουσιάζουν και

πρωτοπαλίκαρά του, να τον συνετίσουμε, με κάθε είδους

δομούν το λόγο τους; Ένας λόγος ο οποίος έχει σαν βάση την

εκφοβισμό». 3 Η έννοια του αρχηγού δεν είναι μια τυπική

επίκληση στο 100% ελληνικό συναίσθημα του πολίτη, στην

ιεραρχική λειτουργία αλλά είναι αυτός που “εξελικτικά” έχει

αποδεδειγμένα με εξετάσεις dna ελληνική του συνείδηση και

διαχωριστεί και αναδυθεί λόγω των ιδιαίτερων “προσόντων

στη δικομματική αγανάκτηση ενός λαού, ο οποίος “αποζητά”

και προτερημάτων”. Ο τρόπος με τον οποίο οργανώνονται

το τιμωρό χέρι ενός Ελληνικού πρωτοπαλήκαρου.

στο εσωτερικό τους αντανακλά και τον τρόπο με τον οποίο

Αυτός όμως ο λόγος είναι “προνόμιο” για όλους ή για

θα προσπαθήσουν να οργανώσουν την κοινωνία. «Ο Λαός

αυτούς οι οποίοι συμμορφώνονται στις υποδείξεις τους;

είναι ο πραγματικός άρχοντας, ηγεμονεύει τον εαυτό του

Το “Εγέρθητι”, μήπως συγκαταλέγεται σε αυτήν την

μέσα απ’ τον Ηγέτη του».4 Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει

ελευθερία, που θέλουν να παρουσιάσουν; Μια αναγκαστική

λαός. Ο λαός ταυτίζεται και εκφράζεται μέσα από τον “ηγέτη”

“ελευθερία” που τους αναγκάζει να σηκωθούν είτε ανήκουν

του, ο οποίος συγκεντρώνει όλες τις εξουσίες στο πρόσωπο

στην “φυλή” τους, είτε όχι. «Ναι, όλοι μας έχουμε φωνή, και

του. Ο παντοδύναμος όλων “πραγματικός” άρχοντας

όλοι μας στον μικρό ή στο μεγάλο μας κύκλο έχουμε κάθε

παρουσιάζεται ως υπερασπιστής ενός λαού, ο οποίος είναι

δικαίωμα να μιλάμε. Χάρις στη Χρυσή Αυγή, στον Γενικό

ανίκανος και ψυχολογικά αδύναμος να κυβερνήσει τον εαυτό

Γραμματέα και τους Συναγωνιστές μας μπορούμε πλέον

του. Όπως στην πατριαρχική οικογένεια, ο επικεφαλής είναι

2

να έχουμε και δημόσιο λόγο. Ας τον χρησιμοποιήσουμε!»

ο Άντρας, εδώ τον αντίστοιχο ρόλο αναλαμβάνει ο Ηγέτης.

Και όντως χρησιμοποιήθηκε. Είναι εκείνη η φωνή που

Κοινός παρονομαστής, είναι η αυθαίρετη εξουσία με το

αυτόκλητη υπαινισσόταν την υπεράσπιση της ελευθερίας,

προσωπείο των θεσμών και των νόμων που “συμμορφώνει

ενώ κραύγαζε “Εγέρθητι” και οργάνωνε τάγματα εφόδου,

και προστατεύει” τόσο τα μέλη της οικογένειας όσο και της

1. http://www.xryshaygh.com/index.php/kinima/thesis

3. http://www.tovima.gr/afieromata/elec-

2. http://www.xryshaygh.com/index.php/enimerosi/

tions2012/article/?aid=455336

view/prepei-na-milame#.UMyDsm-Zbd4

4. http://www.xryshaygh.com/index.php/kinima

20

κοινωνίας από κάθε είδους παραστράτημα.

αυτά, προσπαθούν να υποκαταστήσουν την λειτουργία

Η παραπάνω ιεραρχία διέπεται από μιλιταριστικούς όρους.

του, χτίζοντας παράλληλα “δίκτυα αλληλεγγύης” μόνο

Οι υποστηρικτές αυτού του νεοναζιστικού μορφώματος

για Έλληνες. Η διανομή τροφίμων, η εύρεση εργασίας

θεωρούν, ότι η “πηγή του κακού” είναι η αποδυνάμωση των

(ανασφάλιστης με ανώτατο ημερομίσθιο 15 ευρώ), η

ειδικών δυνάμεων και της αστυνομίας. «Η σε δραματικό

αιμοδοσία και η “αυτοθυσία” τους να βοηθάνε ηλικιωμένους

βαθμό αποδυνάμωση των Ενόπλων Δυνάμεων απειλεί

είναι η προσπάθεια κάλυψης ενός κενού που αφήνουν οι

ευθέως την Εθνική ακεραιότητα και ανεξαρτησία της

μνημονιακές κυβερνήσεις.

Πατρίδας μας, τα κυριαρχικά δικαιώματα και τα ζωτικά της

σαν τον Ρομπέν των Γειτονιών σε καμία περίπτωση δεν

συμφέροντα». «Οι ισχυρές Ένοπλες Δυνάμεις αποτελούν

υποδηλώνει πραγματική αλληλεγγύη και υποστήριξη,

την μόνη εγγύηση για την Εθνική ακεραιότητα και την

είναι ξεκάθαρα ένας τρόπος γείωσης και διαφήμισης.

ανεξαρτησία της Πατρίδας μας, την διαφύλαξη των

Προσπαθούν να πείσουν τον κόσμο, ότι έτσι θα δομήσουν

κυριαρχικών δικαιωμάτων και την εξασφάλιση των ζωτικών

το μελλοντικό κράτος ενώ στην πραγματικότητα θέλουν

της συμφερόντων. Η Ελευθερία και η ευημερία του λαού μας

να καταρρίψουν κάθε έννοια του κοινωνικού. Κι αυτό

εξαρτάται από την ισχύ τους». 5

γιατί η φιλανθρωπία που ενστερνίζονται σήμερα είναι, η

Ισχυρός στρατός δεν είναι συνώνυμο της ασφάλειας, της

μελλοντική καταδίκη της αληθινής αλληλεγγύης και κάθε

προστασίας των πολιτών και της εδαφικής κυριαρχίας

ελεύθερης κίνησης μέσα στα στενά καταπιεστικά όρια που

αλλά το δεκανίκι και ο σταθεροποιητής κάθε κυβέρνησης.

επιθυμούν.

Αν δούμε χώρες όπως την Αίγυπτο όπου στο προσκήνιο

Στο δικό τους “κοινωνικό” κράτος αστυνομία και ΜΑΤ

ήταν ένας ισχυρός στρατός, αυτό το οποίο συμπεραίνουμε

έχουν την πρωτοκαθεδρία. “Όταν τα ΜΑΤ κοιτούν, οι

είναι, πως αποτελεί τον μοναδικό εγγυητή κατάργησης

Χρυσαυγίτες χτυπούν”. Δεν είναι λίγες οι φορές που τους

κατοχυρωμένων δημοκρατικών δικαιωμάτων. Οι ένοπλες

έχουμε δει να συνεργάζονται και να χτυπούν σαν “ένα χέρι”.

δυνάμεις θα υλοποιούν κάθε απόφαση της κυβέρνησης.

Οι διαδηλώσεις, τα συνδικάτα, και η έννοια της διεκδίκησης

Με κάθε πρόσχημα η κυβέρνηση μπορεί να κατεβάζει το

ανήκουν αποκλειστικά στη σφαίρα της φαντασίας. Μήπως

στρατό σε κάθε αντικυβερνητική διαδήλωση, χωρίς να

τα παραπάνω μας θυμίζουν εποχές Παπαδόπουλου; Την

αφήνει περιθώρια κριτικής και ελευθερίας λόγου. Την πύλη

δεκαετία του 70΄ που επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος και

του Πολυτεχνείου την έριξε ο στρατός… Χρησιμοποιούν

απαγόρευση της ελεύθερης κυκλοφορίας, σε μία συνέντευξή

εκβιαστικά την έννοια της ακεραιότητας, τόσο εδαφικής

του ο Πατακός, ρωτήθηκε για ποιο λόγο επικράτησε αυτό. Η

όσο και σε επίπεδο συνειδητότητας, όπως ακριβώς

απάντηση ήταν: «Προφανώς για ψυχολογικούς λόγους».7

παρατάσσονται στο κέντρο της Αθήνας και παρελαύνουν,

Είναι ξεκάθαρο ότι ψυχολογιοποιεί ένα άκρως πολιτικό

για να επιβάλλουν τους όρους τους και την στρατιωτικά

ζήτημα με σκοπό να γίνει πιο εύπεπτο και απαλλάσσει την

πειθαρχημένη λογική τους. Έτσι, η πηγή του κακού θα

κυβέρνηση από κάθε “δικτατορική” ευθύνη. Η επικράτηση

κλείσει και θα επέλθει η βιωσιμότητα της ελληνικής

και η εγκαθίδρυση δικτατορικών καθεστώτων βασιζόταν

κοινωνίας, μέσα από την αποκατάσταση των ένοπλων

ανέκαθεν σε ψυχολογικούς όρους, φόβου και τρομοκρατίας.

δυνάμεων, ως ύψιστο μέσο κυριαρχίας. Μάλιστα, στο σώμα

Η ψυχολογία είναι η εύκολη απάντηση σε δύσκολα

των ενόπλων δυνάμεων «οι προαγωγές γίνονται με βάση την

ερωτήματα. Στην επόμενη ερώτηση, για ποιο λόγο δεν

πίστη στο Έθνος, τις ικανότητες και την αξία των στελεχών»6,

διεξάγονται ελεύθερες εκλογές, η απάντηση του ήταν «Θα

χωρίς βέβαια να διασαφηνίζουν ποιες αξίες και ικανότητες θα

γίνουν σύμφωνα με ένα πρόγραμμα αποκατάστασης υγιούς

έχουν ως προτεραιότητα.

δημοκρατίας»8.

Η ιεραρχία και η στρατιωτική εδραίωση είναι τα βασικά

που παραπαίει, αυτοί εμφανίζονται σαν τον “γιατρό” που

χαρακτηριστικά του δικού τους κράτους. Βασιζόμενοι σε

θα της χορηγήσει την κατάλληλη “θεραπεία”, μια θεραπεία

5. http://www.xryshaygh.com/index.php/kinima/thesis

7.http://www.youtube.com/watch?v=11wrvfNY9g4&feature=related

6. http://www.xryshaygh.com/index.php/kinima/thesis

8.http://www.youtube.com/watch?v=11wrvfNY9g4&feature=rel

Ο ρόλος που έχουν αναλάβει

Στο όνομα μιας άρρωστης δημοκρατίας,

ated

21

γεμάτη απαγορεύσεις και νόμους. Η χρήση της λέξης “υγείας”, έχει ένα συγκεκριμένο ρόλο. Παραπέμπει σε ένα άρρωστο λαό, αδύναμο να δράσει και αναγκασμένο να ακολουθεί την χορηγούμενη συνταγή. Στα πλαίσια μιας υγιούς δημοκρατίας είναι φυσικό επακόλουθο ασθενείς

ότι

και

μετανάστες,

γυναίκες

ομοφυλόφιλοι,

αντιμετωπίζονται

σαν

ψυχικά ειδικές

κατηγορίες. Δε χρειάζεται να αναφέρουμε, ότι οι ομάδες αυτές δεν έχουν καμία θέση στη δικιά τους σωματική και ψυχική υγιεινή. Οι μετανάστες είναι τα απόβλητα που λερώνουν την “καθαρή” κοινωνία και η υποχρεωτική κοινωνική εργασία σε συνδυασμό με την αναδιάρθρωση του σωφρονιστικού συστήματος είναι η καλύτερη θεραπεία για αυτούς. Ας σημειώσουμε, ότι οι μετανάστες θεωρούνται αναλώσιμα προϊόντα με ημερομηνία λήξης την ύψιστη προσφορά εργασίας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η πολυπολιτισμικότητα αραιώνει τα γαλανόλευκα χρώματα μας, γι’ αυτό σύμφωνα με τον Μιχαλολιάκο «Ο λευκός Ευρωπαίος είναι ο φυσικός μας αδελφός ακόμα και αν είναι εγκληματίας».9

Και το όνομα αυτού… Μπρέιβικ,

πραγματικός “αδελφός” ομοϊδεάτης, όπως φάνηκε από τη δημοσιοποίηση αρχείων του. Έτσι, μόνο με την απέλαση όλων των μεταναστών, τα εθνικά μας χρώματα μπορούν να μείνουν άθικτα. Σε αυτό το ναζιστικό παραλήρημα δε θα έλειπε και η θέση της Χρυσής Αυγής για τη στείρωση και την ευθανασία κάθε είδους ψυχικά νοσούντων ατόμων. Θυμίζει τον “Μεγάλο Εγκλεισμό” των απόρων σε άσυλα υποχρεωτικής εργασίας και αναμορφωτήρια. Η ευγονική της ντροπής είναι η κατάλληλη ιδεολογία για τέτοιου είδους πρακτικές. Είναι ένα σχέδιο προμελετημένο. Και αυτό γιατί, είσαι έρμαιο του βιολογικού πεπρωμένου και των γονιδίων χωρίς να μπορεί να σε σώσει καμία προσωπική ή κοινωνική ενέργεια. Η ολοκληρωτική τους στάση για την καθαρότητα ενός έθνους θυμίζει σε κάποιο βαθμό την ολοκληρωτική συγκρότηση του κράτους. Αν επαναφέρουμε στην μνήμη μας το περιστατικό, όπου Χρυσαυγίτες κυνηγούσαν ομοφυλόφιλους στην Αθήνα, ίσως μας βοηθήσει να ξεδιαλύνουμε ότι η στάση τους

9. http://www.youtube.com/watch?v=Nbw1ErWUR7c 10. http://www.inprecor.gr/index.php/archives/183542

22

60.000 μάρκα κοστίζει στην κοινωνία αυτός ο εκ γενετής ανάπειρος ισοβιώς. Σύντροφε, αυτά είναι και δικά σου χρήματα.

απέναντι στους ομοφυλόφιλους ήταν η ίδια με αυτή της ναζιστικής Γερμανίας. Η ομοφυλοφιλία συνεχίζει λοιπόν να έχει και σήμερα (κατά αυτούς) την μορφή μιας αθεράπευτης ασθένειας. Τα πάντα πρέπει να θεραπεύονται στο βωμό ενός υγιούς έθνους. Το ροζ τριγωνάκι, ο ευνουχισμός και ο ψυχολογικός εκβιασμός ήταν μέτρα “αναμόρφωσης” και “εκπαίδευσης” για να τους επαναφέρουν στον ορθό σεξουαλικό δρόμο. Όπως λοιπόν για τους Χρυσαυγίτες είναι καθήκον η ετεροφυλοφιλία για την ανάπτυξη της υγιούς κοινωνίας, έτσι πρεσβεύουν ότι ο ρόλος της γυναίκας μέσα σε αυτή είναι «να γεννά, να μεγαλώνει τα παιδιά, να μαγειρεύει, να φροντίζει την τρίτη ηλικία και να αναλαμβάνει εξ’ ολοκλήρου το νοικοκυριό».10 Πρωταρχικό της μέλημα είναι η διαιώνιση του γένους και ύπατη τιμή της η Μητρότητα. Σε καμία περίπτωση το προηγούμενο δεν είναι

από την σκοπιά της ελεύθερης επιλογής αλλά ως καθήκον

ανάπτυξη μιας “Φύσει” ιδεολογίας κατά τα πρότυπα της

και υποχρέωση προς την Φυλή. «Το πρώτιστο Καθήκον που

ναζιστικής Γερμανίας είναι ο κοινωνικός δαρβινισμός. Δεν

πράττει κάποιος για το Έθνος του είναι αυτό που έχει ορίσει

είναι τυχαίο ότι ο κοινωνικός δαρβινισμός αναπτύχθηκε

η Φύση και για τα δύο φύλα, δηλαδή η τεκνοποιία και η

και χρησιμοποιήθηκε από καθεστώτα και κυβερνήσεις

σωστή διαπαιδαγώγηση των τέκνων αυτών».

που στόχευαν να μειώσουν την κρατική παρέμβαση και

Και Φύση για αυτούς σημαίνει να είσαι “Homo Nordicus”. Ο

την ανάδειξη ενός καθαρόαιμου “έθνους”. Αντίκτυπο της

ερχομός του ανώτατου φυλετικού τύπου προστάζει «Να

μείωσης αυτής ήταν η αύξηση ενός άκρατου ατομικισμού

νιώθεις στις φλέβες σου να σφυροκοπούν οι πρόγονοι,

και ο παραγκωνισμός των ασθενέστερων. Μέσα από αυτή

το σίδερο της ύπαρξής σου».

11

Η ποιότητα του έγκειται

τη διαμάχη είναι ευκόλως εννοούμενο ότι οι ισχυρότεροι

στη βιολογική και πνευματική του καθαρότητα. Στα

και οι πιο χαρισματικοί έχουν τη δυνατότητα να ζήσουν, ενώ

πλαίσια του μιλιταρισμού που αναφέρθηκε και πιο

οι ασθενέστεροι είναι αυτοί που θα εξοντωθούν ώστε να

πάνω ο “Homo Nordicus” δεν μπορεί να είναι παρά

μη μολύνουν τις φυσικές διεργασίες εξέλιξης και κάθε υγιή

ένας καλογυμνασμένος και αυστηρός στρατιώτης που

κοινωνική δομή.

ακολουθεί ένα λακωνικό τρόπο ζωής. Μέσο ανάδειξης είναι

Η κοινωνία που ψηλαφίζουνε θα έχει ως μοναδικό πρόταγμα

το σφριγηλό και αντρίκιο σώμα ως πρότυπο αισθητικής

το σημαίες ψηλά και κεφάλια χαμηλά. Τόσο χαμηλά

και εφόδιο πολέμου. Η τελειότητα του σώματος που

που η έννοια του συλλογικού και κοινωνικού εαυτού δε θα

θέλουν να παρουσιάζουν έγκειται στα πλαίσια μιας

υφίσταται παρά μόνο μέσα από παρελάσεις και κάθε είδους

μηχανιστικής

με

στρατιωτική οργάνωση. Το σχέδιό τους είναι η δημιουργία

αυτή που δημιουργεί ο καπιταλισμός για να μπορεί να

ενός νέου Μεσαίωνα που “καίει” την ελεύθερη πρωτοβουλία

ανταπεξέλθει στους κλυδωνισμούς της κρίσης. Φυσικά

σκέψης, δράσης, έκφρασης. Η υποχρέωση σου, το δικαίωμα

όποιος χαρακτηρίζεται από «αδυναμία σώματος, αδυναμία

τους. Και εκεί, σταματάνε όλα, σταματάει ο χρόνος, η

πνεύματος, αδυναμία θέλησης, ανυπαρξία πίστης» ορίζεται

ιστορία, η διαφοροποίηση και η επιλογή. Αυτοί επιλέγουν,

«με μια λέξη Ετοιμοθάνατος». Αν λοιπόν τυχαίνει να μην

εσύ υλοποιείς.

είσαι “Homo Nordicus”, ο χρόνος παραμονής σου είναι

Μήπως αυτοί θα έπρεπε να είναι οι “επιβάτες στο Πλοίο των

μετρημένος. Επομένως δεν φαίνεται καθόλου περίεργο γιατί

Τρελών”- Narrenschiff ; Αυτοί που διαποτίζουν την κοινωνία

ομοφυλόφιλοι, μετανάστες, ψυχικά ασθενείς και κάθε τι

με τον φασιστικό και ρατσιστικό τους λόγο, διαχωρίζουν την

διαφορετικό δεν μπορεί να αποτελεί μέρος μιας εθνικιστικής

τάξη, υποκινούν πογκρόμ, ομάδες “κάθαρσης” και έχουν το

πραγματικότητας.

θράσος να προτείνουν ως μια και μοναδική λύση στην κρίση

Για τη Χρυσή Αυγή, Έλληνας είναι κάποιος Φύσει και όχι

την πατριωτική αφύπνιση του “Έλληνα”. Οι καρικατούρες

Νόμω, είναι ζήτημα βιολογικής πραγματικότητας και

των τραμπούκων που ενστερνίζονται την κοινοβουλευτική

όχι νομικής υπόθεσης. Ένα βιολογικό ξεκαθάρισμα για

τους νομιμότητα, αρχίζουν να νιώθουν ότι τα όρια του

αυτούς ήταν, όταν ζητούσαν λίστες με ονόματα νηπίων,

νόμου και της νομιμότητας καθορίζονται στις αυλές των

προερχόμενα από αλλοδαπές οικογένειες. Από τα παραπάνω

σχολείων, στα νοσοκομεία, στους χώρους δουλειάς, στις

αντιλαμβάνεται κανείς, ότι χρησιμοποιούν τη Φύση για

γειτονιές, στα αμφιθέατρα και προπάντων στο Δρόμο.

να

Εκεί θα επανακαθοριστεί ο κοινωνικός διάλογος και θα

12

λογικής

και

λειτουργίας

αντίστοιχη

13

βιολογικοποιήσουν

χαρακτηριστικά

διαφορετικών

φυλών και να καταλήγουν σε αυθαίρετες γενικεύσεις

μετασχηματιστεί σε πράξεις που θα τους βάλουν φρένο.

κα συμπεράσματα. «Κανείς δε δύναται να αναιρέσει τους αιώνιους Φυσικούς Νόμους, κανείς δε δύναται να αντικρούσει το Νόμο του Αίματος!».14 Εφαλτήριο για την

Δήμητρα Μουρίκη και Άρτεμις Χριστινάκη

11. http://ideology-studies.blogspot.gr/2010/08/blog-post_27.html

13.http://www.xryshaygh.com/index.php/enimerosi/view/ethnikoi-

12.http://www.xryshaygh.com/index.php/enimerosi/view/na-zeis-

epanastates#.UMyC3G-Zbd4

ellhnika#.UMyA8m-Zbd4

14. http://www.xryshaygh.com/index.php/enimerosi/view/o-dikosmas-pragmatikos-sosialismos#.UMyCbm-Zbd4

23

Θεματικά

Η γυναικεία ταυτότητα στην (παρα)μυθική πραγματικότητα

Τα παραμύθια δεν αποτελούν απλά και μόνο επινοημένες

πολιτισμικό μας πλαίσιο. Αυτά που αφομοιώσαμε από την

ιστορίες και φαντασιακές αφηγήσεις. Αντίθετα, είναι ιστορίες

παιδική μας ηλικία και αποτυπώσαμε στο μυαλό μας σαν

που συμβάλλουν αποφασιστικά στην κοινωνικοποίηση των

να ήταν πολιτισμικές απολυτότητες πολύ πριν γίνουμε στην

ανθρώπων καθώς και στην κατασκευή της αντίληψης του

πραγματικότητα άντρες ή γυναίκες. Υπάρχει, λοιπόν, μια

εαυτού τους, αντανακλώντας ενσωματωμένα πολιτισμικά

στιγμή, όπου η πραγματικότητα διεισδύει στον ψυχισμό

πρότυπα και χαρακτηριστικά. Εδώ θα μιλήσουμε για την

με τη μορφή της φαντασίας και η ιστορία αρχίσει να την

κατασκευή της έμφυλης διάστασης και για την ενίσχυση

αντανακλά.

των στερεοτύπων που επικρατούν σχετικά με το γυναικείο φύλο μέσω των μονολιθικών και επαναλαμβανόμενων

Φόρμουλα θηλυκότητας

παραμυθικών μοτίβων. Κανόνες για το πώς αρμόζει να είναι οι σωστοί (ή

Συγκεκριμένα, τα παραμύθια διδάσκουν στα νεαρά κορίτσια

φυσιολογικοί) ανδρικοί και γυναικείοι ρόλοι παρουσιάζονται

πώς να μεταμορφωθούν σε “σωστές” γυναίκες σύμφωνα με

στο περιεχόμενο, τη γλώσσα και τις εικονογραφήσεις πολλών

τα κυρίαρχα πολιτισμικά πρότυπα. Η Σταχτοπούτα, η Ωραία

παραμυθιών, λειτουργώντας με αυτόν τον τρόπο ως ένα

Κοιμωμένη, η Χιονάτη και η Ραπουνζέλ χαρακτηρίζονται

ακόμη θεσμικό όργανο (ανα)παραγωγής των στερεοτύπων

όλες

φύλου που έχουν εδραιωθεί στις πανταχού παρούσες δομές

θυματοποίηση.

πατριαρχίας. Τα στερεότυπα αυτά επιβάλλουν στα άτομα

γυναικών, σύμβολα αβάσταχτου κομφορμισμού – θύματα

να συμπεριφέρονται με τρόπους που είναι κατάλληλοι του

εξ ορισμού. Ποτέ δε σκέφτονται, δεν δρουν, δεν παίρνουν

φύλου τους και όχι με τρόπους που ταιριάζουν περισσότερο

πρωτοβουλίες, δεν αντιμετωπίζουν τις αντιξοότητες, δεν

στην προσωπικότητά τους και αυτό διότι το να είναι κανείς

αντιστέκονται, δεν προκαλούν, δεν αμφισβητούν. Η αξία

άντρας ή γυναίκα σημαίνει ότι κινητοποιεί ένα ολόκληρο

της εκάστοτε ηρωίδας καθορίζεται από το βλέμμα των

σύστημα προσδοκιών που συνδέονται με το ένα ή το άλλο

ανδρών και από την ομορφιά της. Όταν είναι όμορφη δε

φύλο. Η αρρενωπότητα και η θηλυκότητα, λοιπόν, γίνονται

χρειάζεται να κάνει τίποτα άλλο για να την επιλέξει ένας

αντιληπτές ως εσωτερικευμένοι έμφυλοι ρόλοι, προϊόντα

πρίγκιπας. Η ομορφιά, επομένως, δεν είναι ένα παρεμπίπτον

κοινωνικής μάθησης ή κοινωνικοποίησης.

στοιχείο των παραμυθιών. Είναι περισσότερο ένα δομικό

Βέβαια, τα παραμύθια από μόνα τους δεν είναι υπεύθυνα

χαρακτηριστικό τους. Οι γυναίκες οφείλουν να είναι όμορφες

για την κοινωνική καταπίεση, αλλά παίζουν σημαίνοντα

διότι είναι πάντα το αντικείμενο και ποτέ το υποκείμενο

ρόλο στη διατήρησή της. Η ισχύς τους έγκειται στο ότι

της

αντλούνται από ιστορικά και πολιτισμικά πλαίσια των

ανταμείβονται.

οποίων εμείς οι ίδιοι είμαστε προϊόν. Έτσι, τείνουμε να

Η Dworkin (1974) υποστηρίζει ότι η Χιονάτη και η Ωραία

δεχόμαστε τον έμφυλο λόγο τους και τα ενσωματωμένα σε

Κοιμωμένη είναι η ενσάρκωση της παθητικής ομορφιάς. Πιο

αυτά ιδεώδη ως φυσικά, ουσιαστικά και αδιαμφισβήτητα,

αναλυτικά, φαίνεται πως για να χαρακτηριστεί μια γυναίκα

καθώς επιβεβαιώνουν αυτά που είναι ήδη γνωστά από το

ως καλή, πρέπει να είναι νεκρή ή όσο το δυνατόν πιο κοντά

24

από

ομορφιά, Είναι

παρατήρησης.

παθητικότητα, αρχετυπικές

Όμορφες

και

αθωότητα

φιγούρες

παθητικές

και

αγαθών

γυναίκες

σε αυτή την κατάσταση. Η κατατονία είναι το πιο επωφελές

Το παράδειγμα της Σταχτοπούτας είναι χαρακτηριστικό:

χαρακτηριστικό μιας καλής γυναίκας, γεγονός που οδηγεί

μεταφέρεται από το σπίτι της μητριάς στο παλάτι του

τελικά στην εξής απορία: ο πρίγκιπας ερωτεύτηκε την Ωραία

πρίγκιπα.

Κοιμωμένη ενώ κοιμόταν ή επειδή κοιμόταν;

προθέσεων και στο δεύτερο αντικείμενο ρομαντικής

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι στο ντισνεϊκό τοπίο οι ηρωίδες

λατρείας. Η Stardust (2010) εντοπίζει τις ιστορικές ρίζες

συνήθως απεικονίζονται ως παθητικές. Οι ευχάριστες

του εγκλεισμού των γυναικών στην κουζίνα και το κρεβάτι

ανατροπές που συμβαίνουν στη ζωή τους, έχουν ως πηγή

από τον 15ο αιώνα με το κυνήγι των μαγισσών. Οι μάγισσες

τη νεραϊδονονά ή μια σοφή γυναίκα και όταν εμφανίζονται

ήταν γυναίκες που δε φοβόντουσαν να πουν δημοσίως

προβλήματα η αιτία είναι μία μάγισσα ή η σκληρόκαρδη

αυτό που σκέφτονταν, που όξυναν τις δημόσιες διαμάχες,

μητριά (ρόλοι δευτερεύοντες και λιγότερο επιθυμητοί).

που είχαν μεγάλη αυτοπεποίθηση ή ήταν πολύ οξύθυμες

Δεν είναι φυσιολογικό να εμφανίζεται ως δραστήρια και

και καταδικάζονταν γι’ αυτό. Ένα από τα αποτελέσματα

δυναμική η ιδανική γυναίκα των παραμυθιών. Οδηγούμαστε

των δικών των μαγισσών ήταν η αλλαγή στη θεώρηση της

έτσι σε μια σύνδεση της αδυναμίας, της παθητικότητας

γυναικείας σεξουαλικότητας. Επιβλήθηκαν κατασταλτικοί

και του συναισθηματισμού με το υποδειγματικό πρότυπο

μηχανισμοί στο γυναικείο σώμα,

θηλυκότητας.

ανεξάρτητη

Επιπλέον, η Ντίσνευ προτείνει ότι η λειτουργία της γυναίκας

γεγονός που αποτέλεσε τη θεμέλιο λίθο για την ανάπτυξη

στην κοινωνία είναι να περιμένει παθητικά και υπάκουα

της πυρηνικής οικογένειας, μέσα στην οποία η γυναίκα

μέχρι να επιλεγεί - βάση της εμφάνισής της - ώστε να

μετατράπηκε σε ιδιοκτησία του συζύγου της, ακολουθώντας

εκπληρώσει το ρόλο της, τη μητρότητα. Ένας καλός -

πιστά το μοντέλο της υπάκουης συζύγου και μητέρας. Το

διάβαζε πλούσιος - γάμος, είναι η σωτηρία που περιμένει

μοντέλο αυτό κρατάει μέχρι και σήμερα προμηθεύοντας

τόσο υπομονετικά η Σταχτοπούτα. Είναι το μέσο που θα

την παραγωγή με άμισθες μητέρες και εξυπηρετώντας τον

τη βοηθήσει να αποκτήσει ξανά μια θέση στο πλευρό της

καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής.

Στο

πρώτο

ή

είναι

αντικείμενο

κακόβουλων

δαιμονοποιώντας την

μη-αναπαραγωγική

σεξουαλικότητα,

άρχουσας τάξης χωρίς πλέον να υποβιβάζεται. Τα παραμύθια παρουσιάζουν τις ελεύθερες γυναίκες ως ανολοκλήρωτες

Γυναίκες vs γυναικών

οντότητες που έχουν ανάγκη την άμεση διάσωση από έναν άντρα και την ένωση με αυτόν. Οι ηρωίδες “εξασφαλίζουν”

Εκτός, όμως, από την έμφυλη διαίρεση, παρατηρείται και

και τον πρίγκιπα και την εγγύηση κοινωνικής και οικονομικής

μια διχοτόμηση του ίδιου του γυναικείου φύλου. Από τη μία

ασφάλειας μέσω του γάμου, της παραμυθικής αυτής εκδοχής

απεικονίζονται οι γυναίκες που είναι ευγενείς, παθητικές και

της γυναικείας καταξίωσης. Συνεπώς, το ηθικό δίδαγμα

δίκαιες και, από την άλλη, αυτές που είναι ενεργητικές, κακές

των περισσότερων παραμυθιών είναι ότι οι γυναίκες που

και άσχημες. Οι δεύτεροι αυτοί χαρακτήρες, με το άδοξο

υπακούουν στα συμβατικά χαρακτηριστικά θηλυκότητας

τέλος που τους επιφυλάσσουν τα περισσότερα παραμύθια,

και υποτάσσονται στις δομές της πατριαρχίας, θα ζήσουν

λειτουργούν

ευτυχισμένες στο διηνεκές της αιωνιότητας! Από την άλλη

πειθάρχησης, αποτρέποντας τα νεαρά κορίτσια από την

μεριά, στους άντρες προτείνεται μια (αυτό)αστυνόμευση

αναζήτηση μη παραδοσιακών ρόλων, οι οποίοι δε θα τηρούν

της αρρενωπότητάς τους, που θα τους εντάσσει πάντα εντός

την πατριαρχική δομή.

των ορίων του ανδρισμού, καθιστώντας τους δυναμικούς,

Η γυναικεία δύναμη ισούται με την κακία, με τη μη ανδρική

περιπετειώδεις, αυτάρκεις ήρωες και σωτήρες. Ακριβώς ό,τι

πηγή δύναμης που πρέπει να νικηθεί, να εξαλειφθεί.

χρειάζεται μια παθητική και αδύναμη γυναίκα!

Η Robbins (1998) παρατήρησε πως οι ετεροθαλείς

Τέλος,

τα

παραμύθια

διδάσκουν

στις

γυναίκες

να

περιορίζουν του στόχους τους εντός του νοικοκυριού.

αδερφές

τις

προειδοποιητικά,

Σταχτοπούτας

ως

πρέπει

μέσο

να

κοινωνικής

πιέσουν

τα

δάχτυλα των ποδιών τους (ή ακόμη – στην εκδοχή των

25

αδερφών Γκριμ – και να αυτό-ακρωτηριαστούν) ώστε να

ομορφιάς περιγράφουν με ακριβείς όρους τη σχέση που έχει

χωρέσουν στην στενή εφαρμογή της ιδανικής γυναικείας

ένα άτομο με το σώμα του. Περιγράφουν την κινητικότητα

ταυτότητας. Αποκρύπτουν ή καταπιέζουν τα σύμβολα της

του, τον αυθορμητισμό, τη στάση του σώματος, το

αρρενοπώτητάς τους και προσπαθούν να καλύψουν τα

βάδισμα, γενικά τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να

γκροτέσκα χαρακτηριστικά τους με το γυάλινο γοβάκι,

χρησιμοποιήσει το σώμα του. Προσδιορίζουν, δηλαδή, με

με τον ίδιο τρόπο που η νεράιδα - νονά αποκρύπτει τα

ακρίβεια τα όρια της σωματικής του ελευθερίας.

στοιχεία της χαμηλής κοινωνικο - οικονομικής τάξης της Σταχτοπούτας χαρίζοντάς της ένα εκθαμβωτικό φόρεμα.

Φεμινιστικά Παραμύθια

Όπως οι ετεροθαλείς αδερφές της Σταχτοπούτας, έτσι και οι αναγνώστριες προσπαθούν να χωρέσουν σε έναν

Παρ’ όλα αυτά, το να επισημαίνει κανείς την επίδραση των

ανεπιθύμητο και μη ρεαλιστικό ρόλο μιας ζωντανής

παραμυθιών στον ψυχισμό των γυναικών, δεν αρκεί. Είναι

κούκλας, προσδίδοντάς του ένα ευτυχισμένο τέλος, το οποίο

αναγκαίο να προσφέρει και μια εναλλακτική προσέγγιση. Οι

η πραγματικότητα θα διαψεύσει.

θεωρητικοί του φεμινισμού ασχολήθηκαν με την αποδόμηση των παραμυθιών και τη δημιουργία εναλλακτικών ιστοριών, στις οποίες προσπάθησαν να εξαλείψουν κάθε στοιχείο κατωτερότητας των γυναικών. Όμως, πολλές από αυτές τις επανα-διηγήσεις που γράφτηκαν κατά το δεύτερο κύμα του φεμινισμού βασίστηκαν σε μία απλή αντιστροφή των ρόλων του φύλου, προσδίδοντας μία περισσότερο κωμική παρά ρεαλιστική διάσταση και αδυνατώντας να καταρρίψουν τα στερεότυπα. Αντίθετα, οι φεμινιστικές επανα-διηγήσεις πρέπει να έχουν διαφορετικό στόχο: να παρουσιάζουν τον κατασκευασμένο χαρακτήρα των παραμυθιών και να αναδεικνύουν τη συμβολή των εξωτερικών συνθηκών, της κοινωνικής δομής, των σχέσεων εξουσίας και της ιδεολογίας του

Ακόμη, ένα άλλο σημαντικό δίπολο των παραμυθιών είναι

συγγραφέα στη διαμόρφωση του εννοιολογικού εξοπλισμού

αυτό της ομορφιάς και της ασχήμιας που ισοδυναμούν

τους. Θέματα υποκειμενικότητας, ελευθερίας επιλογής,

με την καλοσύνη και την κακία αντίστοιχα. Η συσχέτιση

εμπρόθετης δράσης και εξουσίας είναι κομβικά σε αυτές

αυτή διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση

τις φεμινιστικές αναθεωρήσεις. Το ζήτημα στα φεμινιστικά

αντιλήψεων

και

παραμύθια είναι ποιος ασκεί εξουσία και με τι συνέπειες. Η

διαιωνίζοντας τις “δημοκρατικές” αντιλήψεις περί ομορφιάς:

ηρωίδα αναλαμβάνει μία θέση ισχύος με σκοπό την επίτευξη

ακόμη και αν μια γυναίκα δε γεννήθηκε όμορφη, μπορεί

της ανεξαρτησίας της και την καθιέρωση του αμοιβαίου

να γίνει ελκυστική. Η Dworkin (1974) πρότεινε πως το

σεβασμού. Στόχος είναι η προσωπική ανάπτυξη παρά ο

επιχείρημα δεν είναι απλά ότι κάποιες γυναίκες δεν είναι

ανταγωνισμός και η κυριαρχία επί των άλλων. Η εμπρόθετη

τόσο όμορφες, οπότε είναι άδικο να κρίνονται σε αυτή τη

δράση διαφαίνεται συνήθως από τη φωνή της ηρωίδας.

βάση… ή ότι οι άντρες δεν αξιολογούνται με κριτήριο την

Διηγείται η ίδια την ιστορία υποδεικνύοντας πόσο σημαντικό

ομορφιά οπότε και με τις γυναίκες πρέπει να συμβαίνει το

είναι να έχει φωνή και υποκειμενικότητα αυτός που

ίδιο… ή ότι οι άντρες πρέπει να εστιάζουν στο χαρακτήρα

προηγουμένως είχε φιμωθεί και αντικειμενοποιηθεί (Crowley

της γυναίκας…Το ζητούμενο είναι διαφορετικό: τα πρότυπα

& Pennington, 2010).

26

περί

ελκυστικότητας,

συντηρώντας

Από τα παραπάνω κατανοούμε πως δε μπορούμε να

Βιβλιογραφία

αμφισβητούμε τη διεισδυτικότητα των παραμυθιών στον

-------------------------------------------------------------------------

ψυχισμό των αναγνωστών. Ούτε μπορούμε να δεχόμαστε τις αξίες τους χωρίς να εξετάζουμε την επίδρασή τους,

Crowley, K., & Pennington, J. (2010). Feminist frauds on the

θεωρώντας ότι η ιδιότητά τους ως παραμύθια δικαιολογεί

fairies? Didacticism and liberation in recent retellings of “Cinder-

το χαρακτήρα τους άρα και τη δική μας αδιαφορία ως προς

ella”. Marvels & Tales: Journal of Fairy-Tale Studies, 24 (2),

την ανάλυση του νοήματος και της ισχύος τους. Αντίθετα,

297–313.

η κατασκευή των κατάλληλων παραμυθιών μπορεί να αποτελέσει μία ενεργητική μορφή ανατροπής του τρόπου οργάνωσης

των

κοινωνικών

σχέσεων.

Dworkin, A. (1974). Woman hating. New York: Plume.

Προϋπόθεση,

όμως, για όλα αυτά είναι να σταματήσουμε να αυτο-

Robbins, A. (1998). The fairy-tale facade: Cinderella’s anti-

παραμυθιαζόμαστε με βασιλικούς γάμους και τα συναφή

grotesque dream. Journal of Popular Culture, 32 (3), 101-115.

και να αναγνωρίσουμε τη δύναμη αυτών των παραμυθιών… έτσι θα μπορέσουμε να τα χρησιμοποιήσουμε ως ένα μέσο

Stardust, L. (2010). Το κυνήγι των μαγισσών στην Ευρώπη, οι

με το οποίο θα έρθουμε σε ρήξη με συλλογικές νοοτροπίες,

περιφράξεις και η άνοδος του καπιταλισμού. Αθήνα: Κόκκινο

κοινωνικές συμβάσεις και νόμους.

Νήμα. Χρυσαυγή Τσώλα

27

Θεματικά

QUEER ΘΕΩΡΙΑ Και η εφαρμογή της στη ψυχολογία

Το ζήτημα του φύλου έχει αναδειχθεί ως ένα πολυεπίπεδο

Queer θεωρία

πεδίο ανάλυσης, θεωριών και έρευνας. Η προσέγγιση της κυρίαρχης ψυχολογίας υποδεικνύει τον εγκέφαλο,

Ο όρος queer αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει

συγκεκριμένα, το νευροενδοκρινικό σύστημα, ως έδρα

τον “μη φυσιολογικό” (Dilley, 1999), ή τον “αλλόκοτο”,

του φύλου. Το ψυχολογικό ταυτίζεται με το βιολογικό και

“περίεργο” και χρησιμοποιούνταν ως όρος εξύβρισης για

οι συμπεριφορές που ανταποκρίνονται σε καθιερωμένους

τους gay και τις λεσβίες στα τέλη του 1980. Πρόκειται για

ρόλους φύλου θεωρούνται ως φυσιολογικές εκφάνσεις

ένα σώμα θεωριών το οποίο έχει ως σκοπό την κριτική της

της κοινωνικής ταυτότητας ενός ατόμου. Όσον αφορά

ετεροκανονικότητας και την αμφισβήτηση των εν λόγω

το

καθιερωμένων θεωριών.

Στατιστικό

και

Διαγνωστικό

Εγχειρίδιο

(DSM)

η

ομοφυλοφιλία το 1968 είχε καταγραφεί στο DSM-II ως

Οι αρχές της queer θεωρίας σχετίζονται στενά με τον

ψυχολογική διαταραχή και διαγράφηκε το 1973 μετά

φεμινισμό και την ανάπτυξη του ριζοσπαστικού ακτιβισμού

από έντονες διαμαρτυρίες και διαδηλώσεις ακτιβιστών

για το AIDS στις ΗΠΑ στα τέλη του 1980. Τον όρο επίσημα

από

χρησιμοποίησε πρώτη φορά η Teresa de Lauretis ως

διάφορους

χώρους

(φεμινιστών,

έγχρωμων

και

ομοφυλόφιλων).

τίτλο συνεδρίου που έλαβε χώρα στο Πανεπιστήμιο της

Διακρίνεται χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία η συνέχεια του

Καλιφόρνια, Σάντα Κρουζ τον Φεβρουάριο του 1990. Τον είχε

περιορισμού

έκφρασης.

ακούσει να αναφέρεται από ακτιβιστές, παιδιά του δρόμου

Οι σεξουαλικές ταυτότητες και οι ταυτότητες φύλου

και μέλη του κόσμου της Τέχνης. Η χρήση του όρου «queer

περισσότερο καταδυναστεύουν την ελεύθερη σεξουαλική

θεωρία» ήταν προκλητικά προσβλητική για την ακαδημαϊκή

εμπειρία, παρά την απελευθερώνουν, καθώς οι παρεκκλίσεις

κοινωνία και βέβαια, αυτός ήταν ο σκοπός της de Lauretis

από

(Halperin, 2003).

μια

της

ελεύθερης

συγκεκριμένη

σεξουαλικής

σεξουαλικότητα,

προκαλούν

αναπόφευκτα εσωτερικές συγκρούσεις. Επιπλέον, άτομα στα

H queer θεωρία πρεσβεύει τη θεώρηση της κοινωνικής

οποία η ταυτότητα φύλου τους συγκρούεται με το βιολογικό

τάξης, φυλής και πολιτισμικών διαφορών ως προς τον

τους φύλο, αυτόματα κατηγοριοποιούνται ως ψυχικά

σχηματισμό των σεξουαλικών ταυτοτήτων. Oι queer

διαταραγμένα. Συμπεραίνουμε ότι η κυρίαρχη ψυχολογία

θεωρητικοί, συνεχίζοντας το έργο της γαλλικής διανόησης

δεν βοηθά τους ανθρώπους, αντίθετα αποτελεί την πηγή

του 1960, αντιλαμβάνονται τις σεξουαλικές κατηγορίες

των προβλημάτων τους, μετατρέποντας σε επιστημονικό

ως περιοριστικές για την έκφραση της σεξουαλικής

γεγονός τη διαίρεση και την κατηγοριοποίηση.

επιθυμίας (Clarke και συν., 2010). Επομένως, για την

Όμως, είναι αναγκαίο η ψυχολογία να είναι επαναστατική

queer θεωρία η βασική τακτική για τη διατήρηση της

επιστήμη. Οι ψυχολόγοι και, κατ’επέκταση οι ψυχολογικές

αντίστασης ενάντια στη ετεροκανονιστική πολιτική των

θεωρίες, θα έπρεπε να έχουν ως σκοπό την αποδόμηση των

κατηγοριών είναι η άρνηση οποιασδήποτε υπάρχουσας

καθιερωμένων δεδομένων, όχι την εδραίωση ψυχολογικών

σεξουαλικής

κανόνων, οι οποίοι είναι τόσο απόλυτοι που συναγωνίζονται

τη χρήση μη συμβατικών εκφράσεων όσον αφορά στη

τους νόμους της φυσικής.

σεξουαλικότητα και το φύλο και ενθαρρύνει την πολιτική

ταυτότητας.

Επιπρόσθετα,

υποστηρίζει

και θεωρητική αντίσταση, ενώ υπογράμμισε κρίσιμες

28

θεωρητικές κριτικές για την ομοφοβία και τον ετεροσεξισμό

νόρμες αυτές χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διαδικασία της

και επαναπροσδιόρισε τις πρακτικές της gay, lesbian και

κοινωνικοποίησης, επομένως, οι άνδρες ταυτίζονταν με

transgender ιστορίας.

τους άνδρες και οι γυναίκες με τις γυναίκες. Η συμμόρφωση με το πρότυπο φύλου θα είχε ως αποτέλεσμα είτε θετική

Butler και επιτελεστικότητα του φύλου

είτε αρνητική ενίσχυση, επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε ένας φαύλος κύκλος

Η Judith Butler είναι μια από τις πιο σημαντικές θεωρητικούς της queer θεωρίας. Η κεντρική θεωρία της είναι η “επιτελεστικότητα” του φύλου. Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την έννοια της “επιτελεστικότητας” ως την απόδοση φυσικών (από τη φύση) χαρακτηριστικών της θηλυκότητας και της αρσενικότητας σε έμφυλα άτομα, τα οποία χαρακτηριστικά αποτελούν το γινόμενο της επανάληψής τους στο χρόνο. Όπως ορίζει η ίδια η Butler (1993): «Το φύλο είναι επιτελεστικό στο βαθμό που συνιστά την επίδραση (effect) ενός ρυθμιστικού καθεστώτος των διαφορών του φύλου, στο οποίο (καθεστώς) τα φύλα διαιρούνται και ιεραρχούνται υπό περιορισμό…η επιτελεστικότητα είναι η επανάληψη των νορμών μέσα από τις οποίες ο καθένας έχει “θεσμοθετηθεί”/ δημιουργηθεί» (σελ. 21). Η ταυτότητα διαρκώς θεσμοθετείται στο χρόνο μέσα στον οποίο παράγεται και καθιερώνεται μέσω “(προ) καθορισμένης” επανάληψης πράξεων. Οι πράξεις αυτές έγκεινται στα πλαίσια του σώματος και της συμπεριφοράς, δηλαδή τις χαρακτηριστικές κινήσεις του φύλου. Το γεγονός

κατασκευής-αφομοίωσης των έμφυλων χαρακτηριστικών

αυτό, αυτόματα υποδηλώνει, ότι το σώμα χρησιμοποιείται

στις επόμενες γενιές.

ως μέσο κατανόησης της σεξουαλικότητας και του φύλου.

Σταδιακά, αναπτύχθηκε το ιδανικό της “θηλυκότητας”

Αποδίδονται στο κάθε φύλο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά,

και “αρσενικότητας”, τα οποία συχνά γίνονται αντιληπτά

όπως είδη κινήσεων σώματος, στα οποία μυείται το άτομο

ως άκρα ενός συνεχούς. Μέσω του συνεχούς αυτού,

από την στιγμή της εισόδου του στην κοινωνία. Κοινώς, η

κατασκευάστηκε και ο μύθος της συμπληρωματικής

Butler (1988; 1993) αρνείται την πολιτισμική και ιστορική

ετεροφυλοφιλικής σχέσης. Συνεπώς, αυτός ο φαύλος

ερμηνεία των φύλων και την απόδοση ρόλων φύλου.

κύκλος

Επιπλέον, τονίζει ότι η επιτελεστικότητα εκφράζεται μέσω

δημιουργώντας την κοινή πεποίθηση ότι «οι άνδρες είναι

πράξεων στο κοινωνικό σύνολο. Δηλαδή, η επιτέλεση

άνδρες και οι γυναίκες είναι γυναίκες». Αυτός είναι ο πιο

φύλου είναι ταυτόχρονα ατομική και δημόσια πράξη.

απλός τρόπος κατανόησης της επιτελεστικότητας του φύλου.

Επομένως, η επιτελεστικότητα του φύλου δεν είναι ούτε

Οι νόρμες διαδραματίζουν το καθοριστικό ρόλο δημιουργίας

επιλογή ούτε προκαθορισμένη από τις κοινωνικές νόρμες.

κοινωνικών κατεστημένων όσον αφορά το φύλο και κατά

Δεν είναι το πρώτο, καθώς εξαρτάται από τις κοινωνικές

συνέπεια, δημιουργούν ιδανικά πρότυπα συμπεριφοράς

νόρμες στις οποίες εντάσσεται, ούτε το δεύτερο, διότι

ανάλογα του φύλου.

απαιτεί επιτελεστικές πράξεις. Ουσιαστικά, χαρακτηριστικά

Η αντίθεση της θεωρίας της Butler με την θεωρία

του φύλου, τα οποία επαναλαμβάνονταν κατά την ιστορία,

της έκφρασης του Merleau-Ponty, είναι εμφανής στο

αποτέλεσαν τη βάση δημιουργίας κοινωνικών νορμών. Οι

συγκεκριμένο

επαναλαμβάνεται

σημείο.

ασταμάτητα

Ειδικότερα,

o

και

αυτόματα,

Merleau-Ponty

29

θεωρούσε, ότι το ανθρώπινο σώμα είναι ένας εκφραστικός

με αυτές, ως ένα βαθμό. Σύμφωνα με τη Butler (1993), το

χώρος μέσω του οποίου οι ανθρώπινες πράξεις αποκτούν

ποσοστό ελεύθερης επιλογής και κοινωνικής επιταγής είναι

αξία. Καθώς δεν προϋποθέτει το λόγο, είναι ένα «σιωπηλό

50/50.

cogito», η συνειδητότητα που παράγει το λόγο. Η Butler

Όμως, δεν είναι δυνατόν να κατανοήσουμε την πράξη φύλου

απορρίπτει τη θεωρία της έκφρασης, υποθέτοντας ότι

ως μια συγχώνευση αιτιοκρατικής και βολονταριστικής

αναφέρεται σε ένα προ-υπάρχον φύλο, το οποίο εκφράζεται

δύναμης, εάν πρώτα δεν αποδεχθούμε την ύπαρξη

μέσω των πράξεων του ατόμου. Ταυτίζει πιθανότατα την προαναφερθείσα συνειδητότητα με μια προυπάρχουσα «ουσία» του ατόμου, η οποία πρέπει να εκδηλωθεί, να εκφραστεί από το άτομο. Άρα, υποθέτει ότι η θεωρία της έκφρασης είναι ουσιοκρατική. Η Butler επικεντρώνεται στην θεωρία της επιτελεστικότητας, μέσω της οποίας απελευθερώνεται το άτομο από τυχόν ουσιοκρατικές, δηλαδή βιολογικές, ερμηνείες του φύλου. Αυτός είναι και ο βασικός πυρήνας της queer θεωρίας: η έλλειψη ουσιοκρατικής ερμηνείας του φύλου, η αποσύνδεση του βιολογικού φύλου από το κοινωνικό φύλο και την σεξουαλικότητα. Η επιτελεστικότητα του φύλου με ψυχολογικούς όρους Εφαρμόζοντας τις βασικές αρχές συλλογισμού πάνω στο φύλο, με όρους ψυχολογίας θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τα στάδια κοινωνικής παραγωγής φύλου σε τρία επίπεδα: α) παραγωγή, β) ενσυνείδητη εμπειρία και γ) αποδοχή του κοινωνικού μας φύλου. Στις τρεις αυτές έννοιες εντοπίζονται οι βασικές προϋποθέσεις κοινωνικού φύλου: η παραγωγή, η οποία αναφέρεται στην απόδοση με επιτελεστικές πράξεις του κοινωνικού φύλου του ατόμου. Η ενσυνείδητη εμπειρία, η οποία αποτελεί την αναγκαία συνθήκη για την πλήρη κατανόηση των απαιτήσεων, των προσδοκιών και των ορίων

της “πράξεως φύλου” ως αποτέλεσμα ενός όντος, ενός

που περικλείουν το κοινωνικό φύλο. Τέλος, η αποδοχή, η

κοινωνικού δράστη. Κοινώς, είναι απαραίτητο να λάβουμε

οποία αν και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ήσσονος

υπόψιν μας το ίδιο το άτομο ως παραγωγό πράξεων φύλου

σημασίας,

άγραφων

με ενσυνείδητη πρόθεση. Ουσιαστικά, πρόθεσή μου είναι να

κανόνων” για τη συμπεριφορά του κοινωνικού φύλου και την

καταδειχθεί περισσότερο η πρόθεση και πράξη του ατόμου,

αιτιολόγησή της με βάση το ίδιο.

παρά το σύνολο των ίδιων των κανόνων που παρέχονται

Όπως προαναφέρθηκε, η Judith Butler ερμηνεύει ως

από την κοινωνία. Πιο απλά, η ατομικιστική προοπτική της

επιτελεστική την πράξη παραγωγής φύλου. Αφενός, σε

επιτελεστικότητας του φύλου.

ένα βαθμό οι πράξεις παραγωγής φύλου αποτελούν ένα

Αντλώντας το θεωρητικό υπόβαθρο κυρίως από τη θεωρία

προδιαγεγραμμένο σύνολο κανόνων, βάσει της εκάστοτε

του Goffman (1976), η οποία αναφέρεται στις πράξεις που

κοινωνίας. Αφετέρου, η παραγωγή φύλου είναι προϊόν

απαρτίζουν τη καθημερινή ζωή του ατόμου, ως θεατρικές

“ελεύθερης βούλησης”, διότι το άτομο αποδέχεται το σύνολο

πράξεις, και τη “προσωπικότητα” ως μάσκα την οποία

κανόνων και το βαθμό στον οποίο θα πράξει σύμφωνα

εναλλάσει ο εκάστοτε ηθοποιός. Βάσει της θεωρίας αυτής,

30

αναφέρεται

στη

“θεσμοθέτηση

μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα, ότι οι πράξεις που

επισημαίνεται η πρόθεση του ατόμου στην επιλογή πράξεων

θεωρούμε ότι παράγουν φύλο, “επιτελεστικές”, δηλαδή,

φύλου από το αντίστοιχο κοινωνικό ρεπερτόριο. Η θέση

κατά μία έννοια, είναι παράγωγες ενός κοινωνικού δράστη,

μου αποτελεί την μηδενική κατάσταση ενός ατόμου, πριν

ενός κοινωνικού ηθοποιού. Αυτό de facto, προϋποθέτει το

επιλέξει την επακόλουθη πράξη του από το κοινωνικό

παράγον ον, ως μιας ουδέτερης ουσίας άτομο, το οποίο

ρεπερτόριο της εκάστοτε χρονικής στιγμής.

εναλλάσσει τις πράξεις φύλου, αναλόγως με τις συνθήκες Ηλιάνα Σαμαρά

που επικρατούν τη κάθε στιγμή. Εμπειρικά, η πρόταση αυτή είναι δυνατό να στηριχθεί μόνο από τη παρατήρηση ομοφυλοφίλων ατόμων, τα οποία σε

Βιβλιογραφία

κοινωνικούς χώρους που δεν επιτρέπεται να εκφράσουν/

-------------------------------------------------------------------------

αποκαλύψουν

Burr, V. (1998). Gender and social psychology. London: Rout-

την

ομοφυλοφιλική

τους

ταυτότητα,

υιοθετούν μια ετεροφυλοφιλική συμπεριφορά, η οποία

ledge.

ενδέχεται να καλύπτει όλους τους τομείς συμπεριφοράς (όπως τον τρόπο ομιλίας και τις κινήσεις).

Butler, J. (1988). Performative acts and gender constitution:

Άρα, με τη λογική αυτή, αντικρούοντας τη θέση της Butler

An essay in phenomenology and feminist theory. Theatre

(1988), επισημαίνεται η σημαντικότητα και ο ρόλος του

Journal, 40(4): 519-531.

κοινωνικού δράστη στη διαδικασία, ο οποίος επιλέγει, χωρίς να είναι σημαντικός ο βαθμός στον οποίο το άτομο

Butler, J. (1993). Critically queer. GLQ: A Journal of Lesbian and

έχει συνειδητή επίγνωση της επιλογής, την εκάστοτε

Gay Studies, 1(1): 17-32.

συμπεριφορά του, αναλόγως των συνθηκών που τον περιβάλλουν και των στόχων που θέλει να επιτύχει τη

Clarke, V., Ellis, S.J., Peel, E., Riggs, D.W. (2010). Lesbian,

δεδομένη χρονική στιγμή. Είναι αναγκαίο να επισημανθεί,

gay, bisexual, trans & queer psychology: An introduction.

ότι δεν γίνεται αναφορά σε «υποσυνείδητους μηχανισμούς»

Cambridge: Cambridge University Press.

που ελέγχουν την επιλογή του ατόμου, όπως αυτοί αναφέρονται σε ψυχοδυναμικές και ψυχαναλυτικές θεωρίες.

Dilley, P. (1999). Queer theory: Under construction. Interna-

Με το επιχείρημα αυτό, δεν υπερασπίζομαι αναγκαστικά τη

tional Journal of

«φυσική» κατάσταση ύπαρξης κάποιου. Παρά το γεγονός

457-472.

Qualitative Studies in Education, 12(5),

ότι η επικρατούσα ψυχολογία επικροτεί περισσότερο τις φυσικές καταστάσεις από τις κοινωνικο-πολιτισμικά

Goffman, E. (1976). Gender advertisements. New York: Harper

κατασκευασμένες (Burr, 1998), θα ήταν σκόπιμο να

& Row.

γίνονται αντιληπτές ως ίσες στη ψυχολογική “κλίμακα σημαντικότητας”. Συνοψίζοντας, τονίζεται ο ρόλος του

Halperin, D.M. (2003). The normalization of queer theory.

ατόμου στην επιλογή της πράξεως φύλου. Παρόλο που

Journal of Homosexuality, 45(2), 339-343.

το φύλο δεν λαμβάνεται ως “ουσία” εντός του ατόμου,

31

Θεματικά

Ο καταναλωτικός ατομικισμός στη διαφήμιση

Σλόγκαν, λογοπαίγνια, πολύχρωμες εικόνες και εκκεντρικά concepts, οτιδήποτε μπορεί να τραβήξει την προσοχή του κοινού, χρησιμοποιείται στα διαφημιστικά μηνύματα. Η μεγάλη ανάπτυξη και καθιέρωση τους ξεκινά με τον Φορντισμό (Fordism), στις αρχές του 20ου αιώνα, την περίοδο κατά την οποία η κατανάλωση αρχίζει να μετατρέπεται σε καταναλωτισμό με ηδονικό χαρακτήρα, ως συνέπεια της απόλυτης κυριαρχίας του καπιταλιστικού συστήματος. Το κύμα των διαφημίσεων ήταν απόρροια της ανάγκης για αύξηση της κατανάλωσης παράλληλα με την ανάπτυξη της παραγωγής. Ο καταναλωτισμός βασίστηκε στην κατασκευή νέων, τεχνητών αναγκών, που τα διαφημιστικά μηνύματα ανέλαβαν να προάγουν. Η ψυχολογία έχει συνδυαστεί άριστα με το μάρκετινγκ και χρησιμοποιεί τις

γνώσεις και τις μεθόδους της ως

μέσο διείσδυσης στον ανθρώπινο ψυχισμό με σκοπό τη χειραγώγησή του. Εντοπίζει τις επιθυμίες του καταναλωτή και αναπτύσσει προγράμματα για την ικανοποίησή τους. Στην περίπτωση, για παράδειγμα, δύο ατόμων τα οποία έχουν μεγαλώσει στην ίδια οικογένεια κι έχουν

κοινά

βιώματα είναι περισσότερο αναμενόμενο να έχουν και τις ίδιες ανάγκες. Στην πραγματικότητα, όμως, δε συμβαίνει αυτό, οπότε η ψυχολογία αναλαμβάνει να μελετήσει τα κίνητρα, τις διαθέσεις, τη μάθηση και τις αντιλήψεις του καταναλωτή, ώστε να τον γνωρίσει καλύτερα και να κατανοήσει τη συμπεριφορά του ˙ δηλαδή, αναζητά αυτό που τον ωθεί στην αγορά ενός συγκεκριμένου προϊόντος. Μπροστά στις πολλαπλές επιλογές, που προσφέρει ένα κατάστημα, λοιπόν, η συμπεριφορά ενός υποψηφίου αγοραστή θα προσδιοριστεί από τον αριθμό και το περιεχόμενο των επιδράσεων στις οποίες έχει εκτεθεί. Είναι πιθανότερο δηλαδή, να επιλέξει ένα προϊόν, το οποίο

32

έχει διαφημιστεί και αυτό επειδή αρχικά,

έχει συνδεθεί

η φήμη του προϊόντος με την ποιότητα του, αν και στην πραγματικότητα οι παράγοντες αυτοί δεν συνδέονται πάντοτε. Ο σημαντικότερος, όμως, παράγοντας είναι η σύνδεση του προϊόντος με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά˙ για παράδειγμα, ένα ακριβό σπορ αμάξι συνδέεται με τη

νεότητα, την ταχύτητα και την πρόκληση εντυπωσιασμού,

τη μια με την ανεξαρτητοποίηση από τους άνδρες, και από

με το κοινωνικό status. Επειδή όμως το μάρκετινγκ στοχεύει

την άλλη, έχει οδηγήσει στην εξάρτηση τους από μια συνεχή

στο να εκπληρώσει τις επιθυμίες των καταναλωτών και όχι

κατανάλωση προϊόντων.

να επικρίνει την ποιότητα αυτών (Τζωρτζάκης & Τζωρτζάκη,

Οι διαφημίσεις αυτές, λοιπόν, προωθούν τη φροντίδα του

2002) δημιουργεί όλο και περισσότερες συνδέσεις μεταξύ

σώματος, την κοσμητική, την ομορφιά (που συνδέεται

αντικειμένων και ιδεών/αντιλήψεων, που διαμορφώνουν μια

απαραίτητα με τη νεότητα) ως σύμβολα-ενδείξεις της

κανονικότητα που όλοι πρέπει να ακολουθούν, αν δε θέλουν

γυναικείας χειραφέτησης. Μηνύματα όπως «Φρόντισε

να περιθωριοποιούνται.

για σένα» (Garnier) και «Γιατί το αξίζεις» (L’ ORÈAL) δεν αναφέρουν κανένα λόγο, αλλά αποτελούν από μόνα

Η αντικειμενοποίηση της γυναίκας

τους λόγο για φροντίδα-περιποίηση, που συνεπάγονται ελκυστικότητα, όπως για τη σταρ που διαφημίζει τα

Και

αυτό

φαίνεται

ξεκάθαρα

στις

διαφημίσεις

που

προϊόντα (Lazar, 2009). Το κοινό, λοιπόν, εσωτερικεύει αυτές

απευθύνονται αποκλειστικά σε γυναίκες. Ενώ παλαιότερα

τις αξίες και τις πρακτικές ομορφιάς και κατασκευάζεται έτσι η γυναικεία ταυτότητα της σύγχρονης εποχής, που είναι άμεσα συνυφασμένη με τη θηλυκότητα. Κατασκευάζεται δηλαδή, σχεδόν αποκλειστικά μέσα από τα προϊόντα - με κυρίαρχο το μακιγιάζ που φτιάχνει ένα πρόσωπο αψεγάδιαστο και νέο - το τέλειο-ιδανικό πρόσωπο, που καμιά γυναίκα δε μπορεί να κατακτήσει (αφού πρόκειται για προϊόν photoshop), αλλά πάντα θα πρέπει να προσπαθεί να προσεγγίσει μέσα από τα προϊόντα και τεχνικές όπως τα Botox, οι κρέμες και τα καλλυντικά. Και αυτά αποτελούν χαρακτηριστικά

που επιβάλλεται να προσδιορίζουν μια

γυναίκα προκειμένου να δείχνει θηλυκή και άρα να είναι επιθυμητή-ελκυστική. Η ιδανική θηλυκή ομορφιά, λοιπόν, χτίζεται με την κατανάλωση. Και όχι μόνον αυτή, αλλά και η αντρική ιδανική ομορφιά πλέον. Ένας άντρας οφείλει να είναι εξίσου κομψός, περιποιημένος και γυμνασμένος, να αγοράζει κολόνιες και ό,τι άλλο του αρμόζει, προκειμένου να ακολουθεί τα προβαλλόμενα πρότυπα. Τα δισεκατομμύρια που ξοδεύονται για την προβολή των διαφημίσεων βέβαια, δεν είναι άσχετα με αυτά, ούτε και τυχαία! Η συνεχής επανάληψη των διαφημιστικών μηνυμάτων ορίζει τι είναι “in” και κατά συνέπεια ρυθμίζει τις εμπορικές σχέσεις. Τα επαναλαμβανόμενα αυτά μοτίβα μάς εμφανίζονταν στερεοτυπικά παθητικές και με εμφανή

διδάσκουν από τη μικρότερη ηλικία ποια είναι η “κανονική”

μια ανόητη γυναικεία κουλτούρα, σήμερα εμφανίζονται

θηλυκή και αντρική ομορφιά και ότι πρέπει να σπαταλάμε

αυτόνομες και αποφασιστικές, στοιχείο βέβαια, που δεν

ώρες για αυτήν, καθώς και να προσπαθούμε συνεχώς

είναι ανεξάρτητο από την “εξέλιξη” του καπιταλισμού και το

να την προσεγγίσουμε. Οπότε, αξίζει

φεμινιστικό κίνημα. Η γυναικεία χειραφέτηση συνδέεται από

δισεκατομμύρια κάθε χρόνο (το 2003 δόθηκαν 344

να ξοδεύονται

33

δισεκατομμύρια δολάρια στις Ηνωμένες Πολιτείες και 400

εκμηδένιση της κριτικής σκέψης. Κατασκευάζεται δηλαδή,

δισεκατομμύρια το 2006!) για τη διάδοση της καταναλωτικής

ένα άτομο που δεν επιθυμεί να αναζητήσει εναλλακτικές

αυτής παιδείας.

διεξόδους· αλλά δυσαρεστημένο από τις υπάρχουσες κοινωνικό-πολιτικές συνθήκες, αναζητά την ευτυχία στην

Η ενσωμάτωση του διαφημιζόμενου προϊόντος στην

αγορά, που έχει συνδεθεί με την ευχαρίστηση και την

καθημερινότητα

ανεμελιά και προσφέρει τη δυνατότητα να ξεφύγει κανείς από τη μιζέρια της καθημερινότητας.

Χαρακτηριστική στρατηγική των διαφημιστικών μηνυμάτων

Βέβαια,

αποτελεί

στοιχείων

κατάσταση μεγάλο μέρος του κοινού έχασε τη δυνατότητα

του κοινού, στο οποίο απευθύνονται. Συγκεκριμένα,

προσέγγισης αυτού του προτύπου, αλλά η λύση έχει βρεθεί

χρησιμοποιούνται στοιχεία της καθημερινότητας, ώστε

με τη χρησιμοποίηση “υποκατάστατων”. Για παράδειγμα,

να σχετίζονται άμεσα με τη ζωή του καταναλωτή και να

χρησιμοποιεί την ίδια ξυριστική μηχανή με τον αγαπημένο

μπορέσει να χρησιμοποιήσει ένα προϊόν ακόμα και αν δεν το

του ποδοσφαιριστή Beckham και πίνει τον ίδιο καφέ με το

χρειάζεται. Ενισχυτικά σε αυτό λειτουργούν οι φανταστικές,

γοητευτικό ηθοποιό Clooney κερδίζοντας έτσι λίγη από τη

πολύχρωμες εικόνες, η ανάλογα με το διαφημιζόμενο προϊόν

δική τους επιτυχία. Κάνει, δηλαδή, πράγματα που μπορεί

παθιασμένη/ερωτική/ήρεμη ή ξέφρενη φωνή, η μουσική,

να αντέξει οικονομικά που του προσδίδουν μια άλλη -

το έξυπνο σποτ. Ο συνδυασμός όλων αυτών δημιουργεί μια

διαφορετική από τη συνηθισμένη - νότα. Επακόλουθο

διαφήμιση που έστω και από περιέργεια θα καθίσει κανείς να

αυτού είναι η πρόκληση ενός αχόρταγου πειρασμού για

παρακολουθήσει. Άλλωστε, όπως αναφέρει η Klein (2005),

αγορά προϊόντων υποκαθιστώντας για παράδειγμα μια

οι εταιρείες δεν παράγουν προϊόντα, αλλά παράγουν-

“θεραπευτική” φιλική συζήτηση με ένα πολύωρο shopping

κατασκευάζουν το νόημα της εμπορικής τους επωνυμίας

therapy (προσπάθεια προσέγγισης του τέλειου προτύπου).

(μέσα από τη διαφήμιση) εισβάλλοντας στο φαντασιακό

Τι καλύτερο, λοιπόν, από την αντικατάσταση του πολίτη

μας με τη διάδοση της υπόστασης τους. Και αυτό συμβαίνει

από έναν καταναλωτή που είναι “ελεύθερος” να διαλέξει

με ποικίλους τρόπους, όπως με τις επωνυμίες σε μπουκάλια,

ανάμεσα σε πλήθος προϊόντων…Στην ουσία, δίνεται η

συσκευασίες και σακούλες με σλόγκαν που πάντοτε έχουν

εντύπωση ότι η δυνατότητα του να επιλέξει προϊόντα

θεματική τους κάτι υπέροχα ωραίο («Hondos Center

κάθε λογής που ταιριάζουν σε αυτόν, συνεπάγεται και την

Yπέροχο ταξίδι ομορφιάς») και δύσκολο να αρνηθεί κανείς.

ελευθερία επιλογής του τρόπου ζωής του. Αλλά η ελευθερία

Ενισχυτικά σε αυτό λειτουργεί η ελλιπής εκπαίδευση που

προτίμησης ενός προϊόντος από ένα άλλο, δεν τον καθιστά

λαμβάνουμε για τέτοιου είδους θέματα. Δεν διδάσκονται

πραγματικά ελεύθερο στην επιλογή της ίδιας του της ζωής.

δηλαδή, τρόποι αποδόμησης ενός λόγου, δεν δίδονται

Και αυτό γιατί καταναλώνει ό,τι του δίνεται να καταναλώσει

εργαλεία που να βοηθούν την άσκηση κριτικής, ώστε

προσφέροντας του απλά μια ψευδαίσθηση ελευθερίας.

να αποφευχθεί η

Έτσι,

η

ανίχνευση

των

πολιτιστικών

αποδοχή οτιδήποτε προβάλλεται ως

με

το

δεδομένη

την

άτομο-καταναλωτής

υπάρχουσα

οικονομική

ξεχνά-παραγκωνίζει

τα

ωφέλιμο και δεν καταβάλλεται καμιά προσπάθεια ανάδειξης

κοινωνικοπολιτικά ζητήματα και, όπως αναφέρει ο Alvesson

ουσιωδών-πραγματικών

έχει

(1994) έχει την πεποίθηση, ότι από τη στιγμή που μπορεί

κυριαρχήσει μια νοοτροπία τυποποίησης που μόνο τους

να καταναλώσει αρκετά αγαθά για τον ίδιο, δε χρειάζεται

μάρκετερς ωφελεί, αφού η επιτυχία της μαζικής παραγωγής

να ενδιαφέρεται για τα κοινά αγαθά. Προτιμά λοιπόν, να

αναδεικνύει τις ανάγκες των πολλών ως ανάγκες όλων και

αναλώνεται σε θέματα lifestyle και να αγνοεί θέματα που

κάνει τη δουλειά τους ευκολότερη. Έτσι, μέσα σε αυτήν

“τον ρίχνουν” ή “τον ψυχοπλακώνουν”, αποφεύγοντας να

την α-πολιτική ψυχαγωγική ευφορία και την απουσία

αντικρίσει και να προσπαθήσει να αντιμετωπίσει και να

καλλιέργειας μιας διαφορετικής οπτικής, επέρχεται η

αλλάξει τις συνθήκες που τον συνθλίβουν. Η απάθεια και η

34

προβλημάτων.

Αντίθετα,

αποστασιοποίηση κυριαρχούν.

τα αποκτήσουν. Και για όσους επιμένουν να μην έχουν τη δυνατότητα, υπάρχουν διαφημίσεις σε δρόμους, αυτοκίνητα,

Και ο Obama προσφέρει μια λύση: «Τα

θεμέλια

της

οικονομικής

γήπεδα, κτίρια και στάσεις. μας

επιτυχίας

είναι

το Αμερικάνικο Όνειρο. Είναι ένα όνειρο, το οποίο Μαρία Καλησπεράτη

μοιραζόμαστε σε μεγάλες και μικρές πόλεις, σε όλες τις φυλές, περιοχές και θρησκείες, ότι αν δουλέψεις

Βιβλιογραφία

σκληρά μπορείς να συντηρήσεις μια οικογένεια. Ότι αν

-------------------------------------------------------------------------

αρρωστήσεις, θα υπάρχει ιατρική φροντίδα που θα μπορείς να ξεπληρώσεις…» (Psywar).

Alvesson, M. (1994). Critical theory and consumer marketing.

Πρέπει, δηλαδή, πολύ απλά να δουλεύει κανείς όσο πιο

Scandinavian Journal of Management, 10(3), 291-313.

σκληρά μπορεί για να επιτύχει όλους τους παραπάνω στόχους και κυρίως όσους συνεπάγονται του Αμερικάνικου

Klein, N. (2005). No logo, no space, no choice, no jobs: η βίβλος

ονείρου και δεν αναφέρονται, αλλά εύκολα εννοούνται. Η

του αντι-εταιρικού ακτιβισμού. Δ. Βούβαλη (μτφρ.). Αθήνα:

προσαρμογή στα κοινωνικά «πρέπει» (ακριβό αυτοκίνητο,

Λιβάνη.

μεγάλο σπίτι, υψηλή θέση σε εταιρεία) θα επιτευχθεί χάρη στις προσωπικές, ατομικές προσπάθειες του καθένα να

Lazar, M. M. (2009). Entitled to consume: postfeminist femi-

εργαστεί όσο το δυνατόν σκληρότερα, όταν παράλληλα οι

ninity and a culture of post-critique. Discourse & Communica-

διαφημίσεις θα ενισχύουν αυτές τις πρακτικές. Αν βέβαια,

tion, 3, 371-400.

αποτύχει κανείς και ζει στη μιζέρια...δική του η ευθύνη, δικό του και το πρόβλημα! Είναι ο ίδιος δημιουργός της

“Psywar-Ντοκιμαντέρ για την προπαγάνδα”. Ανακτήθηκε

κατάστασης του, επειδή δε δούλεψε αρκετά και για αυτό

από: http://www.youtube.com/watch?v=Hrdz2VIEZAs

αποκλείεται από τα κοινωνικά αγαθά, όπως την ιατρική

Τζωρτζάκης, Κ. Μ., & Τζωρτζάκη, Α. Κ. (2002). Αρχές

περίθαλψη (από τη στιγμή που δεν έχει να πληρώσει).

μάρκετινγκ: η ελληνική προσέγγιση. Αθήνα: Rosili.

Κάπως έτσι, καλλιεργείται μια κοινωνία βασισμένη σε “αξίες” απομόνωσης και ανταγωνισμού. Η ανάλυση του βαθύτερου περιεχομένου των διαφημίσεων φανερώνει την προώθηση ενός σκληρού καταναλωτικού ατομικισμού και (προσπαθεί να) επιβάλλει στις κοινωνικές τάξεις τη διάσπαση της κοινωνικής αλληλεγγύης και συνοχής για την επικράτηση του έχοντος. Άλλωστε, τα μέσα που προβάλλουν τα μηνύματα αυτά είναι πια προσιτά, για να μπορούν όλοι να

35

Θεματικά

Η αποκλεισμένη αναπηρία και η ανάγκη για συλλογικότητα

Υπάρχουν

συγκεκριμένα

τους

τα πρότυπα και να είναι όπως αυτά προστάζουν. Και

ανθρώπους ώστε αυτοί να προσαρμόζονται ευκολότερα

λέγοντας οι άνθρωποι, εννοούμε η πλειοψηφία τους.

στην κοινωνία. Ένα από αυτά είναι η φυσιολογικότητα

Άρα, η πλειοψηφία σχηματίζει το πρότυπο της δυτικής

- η οποία υπάρχει πάντα - και μία από τις αποκλίσεις

κουλτούρας, και ταυτόχρονα, μέσα από αυτό επιβάλλει την

της, η κινητική αναπηρία. Αυτές οι έννοιες, οι οποίες

ομοιομορφία. Η ομοιομορφία αυτή, στη συνέχεια, γίνεται

έχουν

ξεχωριστά

μοντέλα

χαρακτηριστικά,

ύπαρξης

για

ένα

κανονική και παίρνει το όνομα της φυσιολογικότητας: τα

δίπολο. Η φυσιολογικότητα από τη μια μεριά διεκδικεί το

δημιουργούν

πάντα αντικειμενικοποιούνται όταν είναι κανονικά, γι’ αυτό

χαρακτηριστικό της ομοιομορφίας. Και αν η ομοιομορφία

και λέγονται φυσιολογικά. Έτσι, ό,τι είναι ίδιο, ομοιόμορφο,

που επικρατεί ονομάζεται τελικά φυσιολογικότητα, πρέπει

γυαλιστερό και αστραφτερό, είναι αντικειμενικά όμορφο, κι

να υπάρχει και το αντίθετό της, η αναπηρία στην προκειμένη

αυτό διεκδικεί την παγκοσμιότητα. Αυτή είναι “η υπόθεση

περίπτωση, που δεν έχει όσα έχει αυτή: δεν είναι όμορφη, δε

της φυσιολογικότητας” κατά την Campel (2009), η οποία

γυαλίζει, και γι’ αυτό δεν απολαμβάνει, μα στερείται. Μπαίνει

υποστηρίζει ότι, αφού η κανονικότητα της φυσιολογικότητας

στην άκρη, γιατί η φυσιολογικότητα καταλαμβάνει το

είναι αντικειμενικά φυσιολογική, τελικά εσωτερικεύεται

κέντρο, και μέσω της περιθωριοποίησής της δημιουργείται

από κάθε άτομο και γίνεται κομμάτι του εαυτού. Κι αν

η υποκειμενικότητά της. Εμείς εδώ θα θεωρήσουμε την

κάποιος στερείται τη φυσιολογικότητα, η πλειοψηφία τον

αναπηρία απαραίτητη για την ύπαρξη της φυσιολογικότητας,

απομονώνει και του στερεί την ιδανικότητά της. Κάπως

θα δούμε τη δυστυχία της, και θα υποστηρίξουμε ότι

έτσι σχηματίζεται η “κριτική θεωρία της φυλής” (crit-

διορθώνεται η κακομοιριά της. Η συλλογικότητα είναι το

ical race theory) (Κιρατζή, 2010). Υποστηρίζεται, λοιπόν, σ’

όπλο μας.

αυτή τη θεωρία (Campel, 2009), πως είναι τέτοιο το σθένος

Αναφερόμαστε σε αυτήν και στην ομάδα που μελετάμε,

των αντιλήψεων περί κανονικότητας, που η αναπηρία –

της οποίας ταυτόχρονα αποτελούμε και μέλη. Η ομάδα

και η κάθε απόκλιση - τελικά εσωτερικεύεται. Η αναπηρία

αυτή είναι ένας σύλλογος κινητικά αναπήρων στις Σέρρες.

δηλαδή παθολογικοποιείται κι αυτό συμβαίνει μέσω

Το παρόν άρθρο θα αναφερθεί στο θεωρητικό μέρος της

της ατομικοποίησής της. Συγκεκριμένα, η “νοοτροπία

δουλειάς μας, θεωρίες πάνω στις οποίες βασιζόμαστε για να

των φαρμάκων” στρέφει την προσοχή των ‘‘ασθενών’’

χτίσουμε την έρευνά μας. Σε άλλο άρθρο θα αναφερθούμε

στη

στο ερευνητικό μέρος, ανασκευάζοντας τη θεωρία που

αντιλαμβάνονται τα μεταξύ τους κοινά στοιχεία. Έτσι, η

φτιάχνουμε.

κανονικότητα επικρατεί και επιδιώκεται, με αποτέλεσμα

διαφορετικότητά

τους

με

αποτέλεσμα

να

μην

να κυριαρχεί ανταγωνισμός ακόμη και ανάμεσα στους Η βασανισμένη υποκειμενικότητα της αναπηρίας

αναπήρους για το ποιος προσεγγίζει περισσότερο τη φυσιολογικότητα, ενώ η διαφορετικότητά της αναπηρίας

Η δυτική κουλτούρα είναι αυτή που, ως κυρίαρχη,

παραμελείται. Κατά αυτόν τον τρόπο, η κανονικότητα

δημιουργεί πρότυπα, τα οποία αναπαράγει διαρκώς. Και

εσωτερικεύεται, ενώ η αναπηρία γίνεται μέρος του εαυτού.

τα πρότυπα αυτά δημιουργούνται έχοντας ως βάση την

Εξετάζοντάς την περιρρέουσα ατμόσφαιρα πιο προσεκτικά,

ομοιομορφία. Είναι με τέτοιο τρόπο δομημένη η κοινωνία,

βλέπουμε πώς το ιατρικό μοντέλο φαινομενικά στηρίζει

ώστε οι άνθρωποι πάντα προσπαθούν να προσεγγίσουν

την ύπαρξη των ατόμων με αναπηρία μέσα σ’ έναν κόσμο

36

που υποστηρίζει τη φυσιολογικότητα ενώ στην ουσία

ομαλοποιεί κοινωνικά, αποκαλώντας τα, όμως, διαφορετικά-

διώχνει μακριά του ό,τι δεν μπορεί να το ακολουθήσει: οι

ανάπηρα και τονίζοντας τη βασανισμένη ύπαρξή τους. Η

ανάπηροι ζούνε μέσα στην προσωπική τους τραγωδία και

αναπηρία, λοιπόν, μπαίνει στην άκρη, απλά υπάρχει και

το ιατρικό μοντέλο προωθεί την ύπαρξή τους ως τέτοια.

παίρνει ένα όνομα που τη χαρακτηρίζει: είναι η “καημένη”,

Ό,τι δεν μπορεί να θεραπευτεί -και είναι πολλά αυτά που η

δεν μπορεί να είναι σαν τους υπόλοιπους, όμορφη. Κι ας

επιστήμη δε θεραπεύει...- αποκαθίσταται, κι αυτό σημαίνει,

ξεχνούν οι άλλοι, οι φυσιολογικοί, ότι είναι υπεύθυνοι γι’ αυτήν την κακομοιριά της αλλά και για τη δική τους φυσιολογικότητα που δημιουργείται επειδή υπάρχει το αντίθετό της. Δηλαδή είναι σαν ένα φίδι που τρώει την ουρά του: η φυσιολογικότητα υπάρχει εξαιτίας της αναπηρίας, όπως και η αναπηρία εξαιτίας της φυσιολογικότητας (Peters, 2010). Μ’ αυτόν τον τρόπο, δημιουργείται τελικά η υποκειμενικότητα των αναπήρων, μια υποκειμενικότητα η οποία κατασκευάζεται στις δομές όπου αφήνουν τους ανάπηρους, μια βασανισμένη υποκειμενικότητά που μπαίνει στο περιθώριο (Campel, 2009). Και οι συνθήκες της ζωής της στο περιθώριο είναι οι εξής: το ανάπηρο σώμα φτιάχνεται

πως εφευρίσκονται τρόποι για την “αναβίωσή” του, σ’ έναν

ανάλογα με τις κοινωνικές επιταγές, οπότε και το ανάπηρο

κόσμο που δεν είναι γι’ αυτόν -π.χ. το να φοράει κάποιος

άτομο μαθαίνει να ζητά όσα του επιτρέπουν αυτές ενώ για

πλαστικό χέρι όταν το στερείται (mitigation trilogy) (Campel,

τα υπόλοιπα αισθάνεται ενοχή και δεν τα διεκδικεί. Γρήγορα,

2009). Αυτή είναι η ακολουθία του συνηθισμένου και σωστού

το ανάπηρο σώμα γίνεται και ανάπηρο μυαλό (Campel,

τρόπου. Κι ό,τι πάλι δεν μπορεί να αποκατασταθεί, γίνεται

2009). Μέσα από τη φυσιολογικά βαίνουσα επικοινωνία, τη

αποδεκτό ως τέτοιο, στη βασανισμένη ύπαρξή του. Αυτές

γλώσσα που αναπαράγει την ανικανότητα και την ικανότητα,

είναι οι ιατρικές λύσεις που προτείνονται (Olkin 1999, όπως

φτιάχνεται σιγά σιγά -μα σταθερά- η άποψη ότι οι “ανίκανοι”

παρατίθεται από τον Prilleltensky, 2007) σε μια αναπηρία

δεν μπορούν να μιλήσουν οι ίδιοι γι’ αυτούς κι έτσι μιλούν

που πλέον γίνεται ορατή ως κοινωνικό πολιτισμικό και

άλλοι (Goodley, 2011).

πολιτικό γεγονός. Και το χαρακτηρίζουμε ως τέτοιο γιατί

Βλέπουμε εδώ, πως το περιβάλλον είναι αυτό μέσω του

τα ιατρικά μοντέλα δεν επικεντρώνονται σε ιατρικούς

οποίου δημιουργούνται οι θεωρίες για την αναπηρία, οι

όρους που καθορίζουν το πρόβλημα του αναπήρου και τον

οποίες φτιάχνουν στερεότυπα για τα υποκείμενά τους,

αντιμετωπίζουν ως ξεχωριστή οντότητα, αλλά αναφέρονται

περιορίζοντάς τα στα χαρακτηριστικά της αναπηρίας

στο

(Aberley,

άτομο

με

πρόβλημα

έμμεσα,

χρησιμοποιώντας

1987).

Κι

όμως,

δεν

υπάρχει

πραγματικό

κοινωνικούς όρους οι οποίοι κανονίζουν τη ζωή του καθώς

ενδιαφέρον για τους ανάπηρους, όταν τους εξομοιώνουν

την θέτουν σε συγκεκριμένα πλαίσια μέσω της λογικής των

με όλους τους ανθρώπους και δε δίνεται βάρος στην

φαρμάκων και των θεραπειών.

ιδιαιτερότητά

Δημιουργείται, λοιπόν, μια κατάσταση “εμείς - αυτοί”, ένας

αναπηρίας και των μειονεκτημάτων της.

τους,

στην

κοινωνική

προέλευση

της

διαχωρισμός φυσιολογικών – αποκλινόντων. Και είναι αποκλίνοντες, επειδή δεν ταιριάζουν σε μια κοινωνία όπου

Η συλλογικότητα ως λύση

η διαφορετικότητα-ομοιότητα ορίζει κάθε ομάδα και την κάνει να διαλέγει έναν κοινωνικό ρόλο, περιθωριακό στην

Η αντίληψη της αναπηρίας, με τα όσα αυτή είδαμε ότι

περίπτωσή μας (Solvang, 2009). Αλλά κάπως θα πρέπει να

περιλαμβάνει, έχει κοινωνική προέλευση και όσα την

εξομοιώνονται οι δύο ομάδες στο όνομα της “κοινωνικής

κατασκευάζουν έχουν θεμέλιο τη σχέση μεταξύ των

τάξης”. Γι’ αυτόν τον λόγο, οι φυσιολογικοί, η πλειοψηφία,

ανθρώπων. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η λύση βρίσκεται

διαλέγει να ενσωματώνει τα άτομα με αναπηρία και να τα

στη συλλογικότητα. Γενικότερα, η νόηση, το συναίσθημα,

37

ο εαυτός, κατασκευάζουν την πραγματικότητά μας, η

κόσμο της φυσιολογικότητας. Το ελάττωμά του θα αποτελεί

πραγματικότητά μας μεταδίδεται μέσω της γνώσης που

πηγή δύναμης για το ίδιο και όχι αδυναμία, μέσω αυτού θα

αποκτούμε για αυτήν, και αυτή η γνώση μας γίνεται κοινό

του δίνεται η δυνατότητα να υπερβαίνει τις δυσκολίες που

κτήμα μέσω της επικοινωνίας. Έτσι φτιάχνονται και οι

του παρουσιάζονται. Και αν οι κοινωνικές σχέσεις είναι

αντιλήψεις μας για τον κόσμο, θέση που υποστηρίζει και

αυτές που παρεμβαίνουν στη σχέση του με το περιβάλλον,

ο κοινωνικός κονστρουκτιβισμός (social constructionism).

παρεμβαίνουν και στην αναπηρία του, άρα η θεώρησή

Ένας από τους πρώτους που μίλησε στην ψυχολογία για την

τους είναι σημαντική. Συμπεραίνει, λοιπόν, ο σπουδαίος

θεωρία αυτή ήταν ο L.Vygotsky.

Ρώσος ψυχολόγος, πως οι ανώτερες νοητικές λειτουργίες

Υποστηρίζει λοιπόν ο Vygotsky (1993), πως το πρόβλημα στο

του ατόμου αναπτύσσονται μέσα από τις κοινωνικές

συλλογικό επίπεδο διορθώνεται, αφού η προσωπικότητα

σχέσεις. Το άτομο, ανάπηρο ή μη, πραγματώνεται μέσω της

των ατόμων με αναπηρία δεν αναπτύσσεται μέσω της

συλλογικότητας και η συμπεριφορά του είναι αποτέλεσμά

αναπηρίας τους, αλλά μέσω των κοινωνικών σχέσεών τους. Έτσι

γίνεται

πραγματικότητα

η

κοινωνικο-πολιτισμική

ανάπτυξή τους, γιατί η σχέση με το περιβάλλον είναι διαλεκτική, και είναι αυτή που βοηθά στη συνειδητοποίηση της αναπηρίας. Η συσχέτιση των ανάπηρων ατόμων με τους συνομήλικους δίνει νόημα στις κοινωνικές αξίες και χαλαρώνει τους κοινωνικούς περιορισμούς τους. Μ’ αυτόν τον τρόπο, αφού κάθε άτομο -ανάπηρο ή μη- πάντα έχει τα θετικά του στοιχεία, αναπτύσσεται μέσω της συμβολής του περιβάλλοντός του, ώστε η ύπαρξή του να γίνει πιο διακριτή (Rodina, 2005). Κατά συνέπεια, ο Vygotsky (1993) βλέπει την αναπηρία ως

ένα

κοινωνικο-ιστορικό,

αναπτυξιακό

φαινόμενο

και χαρακτηρίζει το φαινόμενο αυτό ως “dysontogenesis”, αφού θεωρεί την αναπηρία ως κοινωνική απόκλιση που δημιουργεί διαφορετικές σχέσεις. Αυτές, προκαλούν διαταραχές στην κοινωνική συμπεριφορά, με τέτοιο

αυτής. Γι’ αυτό και τα άτομα με αναπηρία είναι γνωστά στην

τρόπο που η αναπηρία να διακρίνεται σε πρωταρχική,

πλειοψηφία ως στερημένα νοητικά, μιας και δυσκολεύονται

δευτερεύουσα και τριτογενή. Είναι τόσο περίπλοκη η δομή

στις συλλογικές δραστηριότητες, όταν οι περιβαλλοντικές

της αναπηρίας, ώστε η πρωταρχική αναπηρία οδηγεί σε

συνθήκες δε βοηθούν.

αποκλεισμό, προκαλώντας τη δευτερογενή, κοινωνικο-

Κι όμως, ο Vygotsky επιμένει πως το πρόβλημα στο

πολιτισμική αναπηρία. Αυτή είναι δύσκολο να αποτραπεί

συλλογικό επίπεδο διορθώνεται, πως τα ανάπηρα άτομα

και μπορεί να εμποδίζεται από ιατρικούς ή εκπαιδευτικούς

μπορούν να λειτουργήσουν, αλλά με διαφορετικό τρόπο,

παράγοντες. Το κοινωνικό περιβάλλον, ο αποκλεισμός

και η υποκειμενικότητά τους μπορεί να τεθεί στη βάση

από

προβληματική

των ατομικών διαφορών τους. Μα έχουν κάτι κοινό, την

κοινωνικοποίηση. Μ’ αυτόν τον τρόπο η προστατευτικότητα

αναπηρία, κι αυτή μπορεί να ανοίξει νέες δυνατότητες. Το

και οι περιορισμοί φέρνουν την τριτογενή αναπηρία.

κοινό τους στοιχείο, όμως, μπορεί να γίνει όπλο στα χέρια

Έπειτα, ο Ρώσος ψυχολόγος (1993), μιλώντας για το ρόλο

αυτού που ξέρει να τους χειριστεί ως άτομα τα οποία δεν

της κοινωνίας αναφέρει πως πάντα το ανάπηρο άτομο θα

λειτουργούν στα πλαίσια μιας συλλογικότητας. Για αυτό

έχει μια ακατανίκητη επιθυμία να συμπεριλαμβάνεται στον

ακριβώς θεωρεί ο Vygotsky πως η λύση στο πρόβλημα της

38

γονείς

ή

δασκάλους

οδηγεί

σε

αναπηρίας είναι η στροφή στη συλλογικότητα.

Peters, S. (2010). Is there a disability culture? A syncretisa-

Καταληκτικά, εμείς θεωρούμε πως τόσο οι φυσιολογικοί όσο

tion of three possible world views. Disability & Society, 15(4),

και οι αποκλίνοντες αποτελούν κοινωνικά κατασκευάσματα

583-601.

καθώς δημιουργούνται μέσα από τις κοινωνικές σχέσεις. Επίσης, υποστηρίζουμε την άποψη του Vygotsky περί μη

Prilleltensky, O. (2009). Critical psychology and disa-

φυσιολογικής ανάπτυξης ενός ανάπηρου ατόμου σε μια

bility studies: Critiquing the mainstream, critiquing the

κοινωνία που το αποθαρρύνει. Εξάλλου, σύμφωνα με τον

critique. Στο D. Fox, I. Prilleltensky & S. Austin (Επιμ.), Crit-

Vygotsky (όπως αναφέρεται σε Δαφέρμος, 2002), «αυτό που

ical psychology: Αn introduction (σελ. 250-266). London: Sage

είναι αδύνατο στα πλαίσια της ατομικής ανάπτυξης, γίνεται

publications.

δυνατό στα πλαίσια της κοινωνικής ανάπτυξης» (σελ. 120).

Rieber, R.W., & Carton, A.S. (επιμ.). (1993). The Collected works Σωτηρία Σφέτκου

of L.S. Vygotsky (Vol.2). New York: Plenum Press.

Rodina, K.A. (2009). A methodology for inclusive education.

Norway: University of Oslo.

Βιβλιογραφία -------------------------------------------------------------------------

Solvang, P. (2009). The emergence of an us and them discourse in disability theory. Scandinavian Journal of Disa-

Campel, F.C. (2009). Contours of ableism. New York: Palgrave

bility Research, 2(1), 3-20.

Macmilllan.

Wendell, S. (1989). Toward a feminist theory of disability. Δαφέρμος, Μ. (2002). Η ιστορική – πολιτισμική θεωρία του

Hypatia, 4(2), 104-124.

Vygotsky. Αθήνα: Ατραπός. Κιρατζή, Α. (2010). “Η άτυχη γενιά;” Γυναίκες από τη μουσουλμανική

μειονότητα

της

Θράκης

μιλούν

για

την εκπαίδευση, την εργασία και την κοινότητά τους. Διπλωματική

μεταπτυχιακή

εργασία,

Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

39

Ετερόκλητα zoom-in

Ο έλληνας και ευρωπαίος “Εαυτός” στο φόντο της παγκόσμιας κρίσης Στο πρώτο τεύχος του radicalμα και στο πλαίσιο μιας

σύγκριση μεταξύ των δύο “Eαυτών”, δεν είναι ποιος

κοινωνιοψυχολογικής πραγμάτευσης ορισμένων θεμάτων

“Eαυτός” από τους δύο είναι προτιμότερος, πιο ώριμος ή

που αφορούν το φαγητό και τη μαγειρική, τέθηκε το ζήτημα

λιγότερο αλλοτριωμένος. Μια τέτοια προσέγγιση, παρά το

της σύγκρισης/αντιπαράθεσης ανάμεσα στον οικογενειακά/

ενδεχόμενο βάθος των επιμέρους αναλύσεων, δεν μπορεί

συλλογικά προσδιορισμένο έλληνα /ανατολίτη “Εαυτό” και

παρά να μας επαναφέρει διαρκώς στο πλαίσιο μιας εθνικής/

τον ανεξάρτητο, ατομοκεντρικό ευρωπαίο/δυτικό “Εαυτό”

πολιτισμικής αντιπαράθεσης, και εν τέλει της κυρίαρχης

(Blue, 1999). Το ζήτημα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον

ιδεολογίας. Το πραγματικό ζήτημα είναι ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αμφοτέρων των “Eαυτών”, τα οποία, μέσα στην εκτύλιξη μιας απελευθερωτικής κοινωνικής διαδικασίας που σήμερα μοιάζει πιο αναγκαία από ποτέ, έχουν τη δυνατότητα να οδηγήσουν τις αντίστοιχες κοινωνίες σε μια απελευθερωτική υπέρβαση, κοινωνική και ψυχολογική ενιαία και αδιαχώριστα. Έχοντας αυτά κατά νου, μια πρόχειρη ματιά στην Ελλάδα των τελευταίων 20 ετών όπου η “παραδοσιακή ελληνική οικογένεια” υπήρξε ένα από τα ισχυρά στηρίγματα της άνοδου του νεοφιλελεύθερου ατομικισμού, αλλά και στην Ελλάδα της σημερινής κατάρρευσης όπου η οικογένεια και πάλι φαίνεται να συγκροτεί έναν ισχυρό παράγοντα προστασίας (τίνος;) και ανάσχεσης της εκδήλωσης μαζικών

- ειδικά στη σημερινή συγκυρία

όπου αμφότεροι οι

ριζοσπαστικών κινήσεων, αρκεί για να επιβεβαιώσει αυτό

“Εαυτοί” (με προεξάρχοντα τον έλληνα), μαζί με τις

που οι υποψιασμένοι “παροικούντες την Ιερουσαλήμ”

κοινωνικές δομές που τους παράγουν και τους συντηρούν,

γνωρίζουν

βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης και αποσύνθεσης- καθώς

“οικογενειακός Εαυτός” είναι αδιαμφισβήτητα ένας βαθιά

συναρθρώνει πολλές και διαφορετικές διαστάσεις και

αντικοινωνικός εαυτός, στον ίδιο βαθμό με τον “ατομικό

πτυχές, ψυχολογικές, πολιτισμικές και ασφαλώς πολιτικές.

εαυτό” της Δύσης, αν και όχι με τον ίδιο ακριβώς τρόπο.

Οι πτυχές αυτές φαίνεται συγχρόνως να έχουν μια έντονη

Η “οικογενειακή συλλογικότητα” δε συνιστά μια θετική

και βαθιά παρουσία στο πεδίο των κυρίαρχων κοινωνικών

μορφή κοινωνικής συλλογικότητας αλλά την άρνησή της,

αναπαραστάσεων που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό

καθώς την καταργεί και την υποκαθιστά. Στο βαθμό που

τις ατομικές και συλλογικές στάσεις και συμπεριφορές

ταυτίζει το εγώ του με την οικογένειά του, στο βαθμό

εκατέρωθεν των συνόρων.

δηλαδή που αυτοπροσδιορίζεται μέσα από τον οικογενειακό

Αυτό που θα πρέπει καταρχήν να τονιστεί σχετικά είναι

ετεροπροσδιορισμό του, ο “έλληνας Εαυτός” οδηγείται

πως, από μια ριζοσπαστική και απελευθερωτική κοινωνική

σ’ έναν ανταγωνιστικό ατομοκεντρισμό αντίστοιχο με

σκοπιά που ιδιαίτερα στην εποχή μας δεν μπορεί παρά

αυτόν του “δυτικού Εαυτού”. Η διαφορά είναι πως όταν ο

να είναι παγκόσμια, το ζήτημα δεν είναι μια απευθείας

“έλληνας εαυτός” εισέρχεται στην ανταγωνιστική λογική

40

ήδη

καλά

στο

πετσί

τους:

Ο

έλληνας

του “εγώ εναντίον όλων των άλλων” εννοεί “εγώ με την

των πραγμάτων σε “κανονικές καπιταλιστικές συνθήκες”, σε

οικογένειά μου”, αλλά δεν χρειάζεται να το πει ρητά διότι

συνθήκες δηλαδή ανεπτυγμένου καπιταλισμού που ισχύουν

είναι αυτονόητο σε όλους. Με άλλα λόγια, η διαφορά είναι

στην ευρωπαϊκή Δύση.

πως ο έλληνας γιάπις που άρχισε να εξαπλώνεται σαν είδος

Στο πλαίσιο αυτό η ελληνική “ιδιομορφία” θα λέγαμε, ότι

από τη δεκαετία του ’90, έγινε “πετυχημένος” χάρη στην

συνίσταται στην ατελή, προβληματική μετάβαση από

αέναη στήριξη της οικογενειακής “μηχανής”, και αποτελεί το

την πρώτη στη δεύτερη μορφή ετεροπροσδιορισμού,

ατέλειωτο καμάρι της μάνας του.

καθώς φαίνεται να υφίσταται ένα είδος “καθήλωσης” του

Αυτό που χάνουμε από τα μάτια μας, όταν θέτουμε το

“Εαυτού” στην οικογενειακή αλλοτρίωση ως κυρίαρχο

ζήτημα, επιφανειακά και στερεοτυπικά κατά τη γνώμη μου,

χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας. Εδώ έγκειται

ως ζήτημα διαφοράς ανάμεσα στον “ελληνικό οικογενειακό

η περίφημη “ανωριμότητα” του “έλληνα Εαυτού” σε σχέση

ετεροπροσδιορισμό”

ατομικίστικο

με τον “δυτικό” που συνιστά τη “βάση αλήθειας” της

αυτοπροσδιορισμό”, και συνιστά συγχρόνως και τον

“εκσυγχρονιστικής” ρητορικής, καθώς ο πρώτος τείνει

βαθύτερο λόγο που ο οικογενειακός ετεροπροσδιορισμός

αδιαμφισβήτητα να μεταφέρει αυτούσια την οικογενειακή

και

τον

“δυτικό

προβληματική στην ευρύτερη δημόσια και κοινωνική σφαίρα. Αυτή η “ανωριμότητα” παρέχει στον “έλληνα Εαυτό” ένα ορισμένο πλεονέκτημα, το οποίο συνιστά αντίστοιχα τη “βάση αλήθειας” της “πατριωτικής” ρητορικής. Η οικογενειακή

αλλοτρίωση

ως

αλλοτρίωση

“πρώτου

βαθμού” είναι μια αλλοτρίωση βουτηγμένη μέσα στην ανθρώπινη επαφή, μέσα στις στενές συναναστροφές και τα έντονα συναισθήματα που εμπεριέχει από τη φύση της η πρωτογενής κοινωνικοποίηση των ανθρώπινων όντων. Πρόκειται μ’ άλλα λόγια για μια αλλοτρίωση εμβαπτισμένη ταίριαξε τόσο αρμονικά με το νεοφιλελεύθερο ατομικίστικο

στην υλικότητα/σωματικότητα και την κοινωνικότητα που

ήθος στην Ελλάδα των τελευταίων δεκαετιών, είναι πως

καταστατικά προσδιορίζουν την ανθρώπινη φύση.

στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με φαινόμενα

Η υπαγωγή του “Εαυτού” στους απρόσωπους μηχανισμούς

ετεροπροσδιορισμού σε αμφότερες τις περιπτώσεις. Η

του Κράτους και της Αγοράς, από την άλλη, σηματοδοτεί

διαφορά είναι, ότι ο “έλληνας Εαυτός” ετεροπροσδιορίζεται

την είσοδό του στο βασίλειο της καθαρής αφαίρεσης.

κατά κύριο λόγο από την οικογένεια, ενώ ο “δυτικός εαυτός”

Όσο περισσότερο “αυτονομείται” και μεταφέρει το κέντρο

κατά κύριο λόγο από το Κράτος και την Αγορά. Ή αλλιώς,

βάρους στο ίδιο το άτομο, τόσο περισσότερο ο “Εαυτός”

ο “έλληνας Εαυτός” αυτοπροσδιορίζεται κυρίως μέσω

μετατρέπεται

της οικογένειας, ενώ ο “δυτικός εαυτός” κυρίως μέσω των

αφηρημένων οικονομικών και πολιτικών κατηγοριών του

μηχανισμών του Κράτους και της Αγοράς.

κυρίαρχου κοινωνικού συστήματος. Τόσο “σατανικό” όσο

Αυτοί οι δύο ετεροπροσδιορισμοί δεν είναι άσχετοι μεταξύ

ακούγεται, κι ακόμα περισσότερο...Όπως έχω αναλύσει και

τους, αλλά συναρθρώνονται μέσα στο ενιαίο συνεχές της

αλλού με διαφορετική αφορμή (Ματσάγγος, 2003), απέναντι

καπιταλιστικής κοινωνικής κυριαρχίας. Ο οικογενειακός

σε αυτή την κατάσταση και εφόσον βεβαίως προς στιγμήν

ετεροπροσδιορισμός

μορφή

“λησμονήσουμε” τη συνολική πορεία του πράγματος, ο

αλλοτρίωσης, στην οποία υποβάλλονται τα υποκείμενα,

“οικογενειακός Εαυτός” μπορεί εύκολα να εκληφθεί ως “όαση

η οποία τα προετοιμάζει να εισέλθουν “ομαλά” και χωρίς

ανθρωπιάς και αυθεντικότητας”. Ο “οικογενειακός Εαυτός”

αντιστάσεις στη δεύτερη και ολοκληρωμένη μορφή

είναι ένας βαθιά παραμορφωμένος και προβληματικός

αλλοτρίωσης, τον ετεροπροσδιορισμό από το Κράτος και

εαυτός, παραμένει ακόμη όμως ένας σε σημαντικό βαθμό

την Αγορά (Cooper, 2000). Αυτή είναι σχηματικά η πορεία

πραγματικός ανθρώπινος εαυτός.

αποτελεί

την

πρώτη

σε

προσωποποιημένη

παράμετρο

των

41

Περνώντας τώρα «στην άλλη πλευρά των συνόρων», η

πιο ανοιχτός στο άλλο και το καινούργιο, πιο πρόσφορος

οικογένεια ασφαλώς διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο

στο να επινοήσει και να δοκιμάσει νέες μορφές συλλογικής

στη συγκρότηση και του “δυτικού Εαυτού”. Οι εξαιρετικές

οργάνωσης

κριτικές

αναλύσεις

ψυχο-κοινωνικού

πραγμάτωσης.

Ο

“δυτικός

της

Eαυτός” είναι οργανικά συνυφασμένος με μια μορφή κοινωνικής συνείδησης που υπερβαίνει τις οικογενειακές

στις δεκαετίες ’60 και ’70, για παράδειγμα, είχαν αναφορά

ή οικογενειακού τύπου ομαδοποιήσεις, μια αίσθηση του

στις ανεπτυγμένες δυτικές κοινωνίες και όχι στην ελληνική.

“κοινού καλού” ως γενική αρχή, έστω κι αν η κοινωνική

Ο

Εαυτός”

με

τις

ρόλου

ατομικής

οικογένειας από τους Αντιψυχίατρους Laing και Cooper

“οικογενειακός

του

και

χαρακτηριστικές

αυτή συνείδηση είναι τελείως αφηρημένη και ψευδής,

απωθήσεις και τους ευνουχισμούς του δεν είναι απών

πλήρως διαμεσολαβημένη από το Κράτος ως υποτιθέμενο

από τις κοινωνίες αυτές. Απεναντίας, σε μια διαλεκτική

εκφραστή του “καθολικού συμφέροντος” και την Αγορά

κίνηση άρνησης/διατήρησης οι οικογενειακές δυναμικές

ως υποτιθέμενο αξιοκρατικό διαμοιραστή της κοινής

εξακολουθούν να είναι ενεργές όντας μετουσιωμένες μέσα

ελευθερίας προς τα άτομα. Όταν το Κράτος και η Αγορά

στη δομή του “δυτικού Εαυτού” (Cooper, 2000). Παραταύτα,

αρχίσουν να εγκαταλείπουν το “δυτικό Εαυτό” μαζί με τις

παρατηρούμε ότι σ’ αυτές τις κοινωνίες συντελείται μια εν

αυταπάτες του, όπως δηλαδή συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα

πολλοίς πραγματική ρήξη, μια πραγματική “ενηλικίωση”,

και τον “έλληνα εαυτό”, ο δρόμος της επιστροφής στην

μια πραγματική μετάβαση προς έναν “Εαυτό” που δεν

οικογένεια θα είναι ήδη κλειστός, και η αφηρημένη αυτή

στηρίζεται πλέον ψυχοσυναισθηματικά και πρακτικά στην

κοινωνική συνείδηση μπορεί να γίνει το πρόπλασμα για

εσωτερική και την εξωτερική οικογενειακή δομή (Laing,

μια θετική, πραγματική εκδοχή της, για μια ριζοσπαστική

1993) προκειμένου να επιβιώσει και να “πραγματωθεί” μέσα

πορεία προς νέες, απελευθερωμένες και αδιαμεσολάβητες

στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Με πιο ψυχαναλυτικούς

κοινωνικές μορφές και καταστάσεις.

όρους θα λέγαμε πως στην περίπτωση του “δυτικού Εαυτού”

Κι ο “έλληνας Εαυτός”; Είναι άραγε καταδικασμένος

παρατηρείται μια ολοκληρωμένη/πραγματική μεταβίβαση

να θαλασσοπνίγεται μόνος του μέσα στη τρικυμία της

του “αντικειμένου της κάθεξης” από την οικογένεια στο

οικογενειακής

Κράτος και την Αγορά, ή αλλιώς, πως στην περίπτωσή του

να κολυμπήσουν τον ωκεανό και να τον σώσουν; Όχι. Οι

η οικογένεια λειτουργεί ως το “μεταβατικό αντικείμενο”

αντοχές της ελληνικής οικογένειας στην απορρόφηση των

(Winnicott, 1971) στην πορεία προς το

κραδασμών της κοινωνικής κατεδάφισης δεν είναι ευτυχώς

“πραγματικό

αντικείμενο” που είναι το Κράτος και η Αγορά.

μπανιέρας,

περιμένοντας

τους

άλλους

απεριόριστες, και αναμένεται να εξαντληθούν σύντομα.

Αυτός ο “Eαυτός”, περιπλανώμενος σαν φάντασμα μέσα

Δειλά-δειλά, με δισταγμούς και τυπική οικογενειακή

στην

και

καχυποψία απέναντι στον “ξένο κόσμο”, παρόλα αυτά, νέες

τούμπαλιν, καθορισμένος μέσα στις σφαίρες του χρήματος,

μορφές συλλογικής αντίληψης και πρακτικής θα αρχίσουν να

του εμπορεύματος και του θεάματος, τυπικά ελεύθερος

ξεφυτρώνουν στο ελλαδικό τοπίο.

μέχρι το σημείο που το Κράτος κάθε φορά αποφασίζει

Το συγκριτικό πλεονέκτημα του “έλληνα Εαυτού”, ιδωμένου

κατά το ταξικό του δοκούν, είναι όπως ήδη ανέφερα ένας

υπό

πιο αφηρημένος, πιο αλλοτριωμένος “Eαυτός”. Εντούτοις,

κοινωνικής υπέρβασης που μας ενδιαφέρει, έγκειται

ιδωμένο υπό την προοπτική της συνολικής υπέρβασης της

εν

αλλοτρίωσης σε μια νέα ψυχο-κοινωνική πραγματικότητα,

πρόσβαση που διαθέτει στη σφαίρα του συμβολικού και

την προοπτική δηλαδή που μας ενδιαφέρει, αυτό ακριβώς

του φαντασιακού, του μύθου και του παραδείγματος.

είναι και το συγκριτικό του πλεονέκτημα. Αποκομμένος από

Η οικογενειακή αλλοτρίωση μπορεί να είναι λιγότερο

την υλική/σωματική και κοινωνική ρίζα της αλλοτρίωσης

αλλοτριωμένη σε σχέση με την “αυτόνομη” δυτική της

που εκφράζει η οικογένεια, την κρίσιμη “στιγμή” της

μετεξέλιξη, δεν παύει όμως να συνιστά την πρώτη και

κατάρρευσης ο

παραδειγματική μορφή αλλοτρίωσης, τη μήτρα από την

42

ατέρμονη

διαδρομή

εργασία-κατανάλωση

“δυτικός Eαυτός” μπορεί να αποδειχθεί

την

ίδια

πολλοίς

προοπτική

στην

ιστορικά

της

συνολικής/παγκόσμιας

διαμορφωμένη

ιδιαίτερη

οποία όλες οι άλλες μορφές αλλοτρίωσης αντλούν τα

Βιβλιογραφία

συμβολικά και φαντασιακά τους περιεχόμενα. Την ίδια

-------------------------------------------------------------------------

στιγμή, το ελληνικό στοιχείο βρίσκεται στο κέντρο του συμβολικού/φαντασιακού πυρήνα του δυτικού πολιτισμού,

Blue A.V. (1999). Η δημιουργία της Ελληνικής Ψυχιατρικής.

ο οποίος καταρρέει στην εποχή μας ως παγκόσμιος. Σε

Aθήνα: Eξάντας (Tρίαψις Λόγος).

άμεση σύνδεση με την οικογενειακή “καθήλωση” των μοντέρνων καιρών, το μοτίβο της “πατροκτονίας” κυλάει

Cooper, D. (2000). The death of the family. New York: Random

στο πολιτισμικό DNA του “έλληνα Εαυτού”, ερχόμενο από

House Trade Paperbacks.

αιώνες μακριά μέσω της γλώσσας και του μύθου. Μια ενδεχόμενη “εκδραμάτιση” του μοτίβου αυτού απέναντι

Laing, R.D. (1993). The politics of the family. Toronto: House of

στην υπέρτατη εγκόσμια πατρική φιγούρα που είναι το

Anansi Press Inc.

Κράτος (θυμίζω, «...τείνει αδιαμφισβήτητα να μεταφέρει αυτούσια την οικογενειακή προβληματική στη ευρύτερη

Mατσάγγος A. (2003). Mullholland drive: Μια διατριβή στην

δημόσια και κοινωνική σφαίρα») θα αποτελούσε την

ανθρώπινη ψύχωση. Futura, 10, 246-251.

πρώτη και παραδειγματική πατροκτονία, οι συμβολικές και φαντασιακές προεκτάσεις της οποίας θα αντηχούσαν

Winnicott, D.W. (1971). Playing and reality. London: Tavistock

στα πέρατα του κόσμου. Γιατί όχι άλλωστε; Έτσι κι αλλιώς

Publications.

στο σημείο που βρισκόμαστε μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε... Αλέξης Ματσάγγος

43

Ετερόκλητα zoom-in

Προλεγόμενα σε μια θεωρία του ρίσκου Σχεδίασμα Α΄ Η Μάνα Κουράγιο, η μαυραγορίτισσα που κάνει τον πόλεμο

και ανδρείας. Η εξιδανίκευσή του συγκαλύπτει, όμως τις

ευκαιρία, χωρίς να χάνει ευκαιρία να βγάλει και την τελευταία

προϋποθέσεις και τα αποτελέσματά του. Το ποντάρισμα

δεκάρα ξεπουλώντας ένα ένα τα παιδιά της, συμβουλεύει

είναι η προϋπόθεση. Η κίνηση του χρήματος το αποτέλεσμα.

κάποια στιγμή τον έναν γιο της να μην παίρνει μεγάλα

Η αποταμίευση είναι όρος του ρίσκου · το ρίσκο όρος της

ρίσκα στον πόλεμο, γιατί αυτό που έχει σημασία δεν είναι να γίνει ήρωας, αλλά να βγάλει χρήματα. Κι άμα πεθάνει, τι χρησιμότητα θα έχει τότε; Κάπως έτσι, για να γίνει η κρίση ευκαιρία, πρέπει να πάρουμε ρίσκα, μας λένε, ρίσκα λελογισμένα, βέβαια, σε λογικά πλαίσια, με μέτρο. Ειδάλλως κινδυνεύουμε να καταστραφούμε και μετά... ποιος ακούει τη μάνα μας! Άσε που μπορεί να πάρουμε και τίποτα ανάποδες και να φουντάρουμε από κανένα μπαλκόνι... * Για να ρισκάρεις όμως, όπως ξέρει και ο τελευταίος τζογαδόρος, χρειάζεται να έχεις κάτι να ποντάρεις, δηλαδή κεφάλαιο. Κι αν δεν γίνεις το επόμενο success story, κάτι θα σου μείνει ή, τέλος πάντων, «όλα μες στο παιχνίδι είναι», you win some, you lose some. Χωρίς όμως κεφάλαιο, το παιχνίδι

αγοράς. Στην αγοραία λογική, το ρίσκο είναι μια κοινοτοπία,

αλλάζει. Το μόνο που έχεις να χάσεις είναι “οι αλυσίδες σου”.

χωρίς αυτό δεν θα υπήρχε οικονομία. Γι’ αυτό και το ρίσκο

Αλλά αν κερδίσεις, θα κερδίσεις “έναν κόσμο ολόκληρο”.

(κίνδυνος) και η αποτίμησή του είναι βασικό εργαλείο

Για να παίξεις όμως αυτό το παιχνίδι, θα πρέπει πρώτα

των θεωρητικών και εφαρμοσμένων οικονομικών. Για την

να ποντάρεις τη ζωή σου. Αλλά αυτό το τελευταίο έχει

ακρίβεια, δεν είναι παρά μια φετιχιστική επιστροφή του

ξεμείνει πια ως φάντασμα, στη μόνιμη επίκληση των ηρώων

“ηρωισμού” στο πλαίσιο της καταναλωτικής κοινωνίας. Η

αγωνιστών, όσων θυσιάστηκαν, εκείνων που έδωσαν το αίμα

λογική του είναι κυκλική: η ριψοκίνδυνη επένδυση είναι

τους. «Θάνατος, μαύρος αδελφός». Άλλά για τους παλιούς.

ένα ποντάρισμα συσσωρευμένου κεφαλαίου που μπορεί

Άλλες εποχές, άλλα ήθη, ξεχασμένα, που βρικολάκιασαν.

να πετύχει (πολλαπλασιάζοντας τα κέρδη) ή να αποτύχει

*

(χάνοντας τα πάντα – δηλαδή το ποντάρισμα). Και στις

Ο κυρίαρχος λόγος γνωρίζει μόνο ευκαιρίες και επιτυχίες. Για

δύο περιπτώσεις, τα «χαμένα χρήματα» μπαινοβγαίνουν

αυτόν, συντηρητικός είναι όποιος δεν ρισκάρει, διότι είναι

στις τσέπες των άλλων παιχτών. Το ρίσκο, σ’ αυτήν την

ηττοπαθής, δειλός. Δεκάδες περισπούδαστες “ρήσεις” του

περίπτωση, είναι αποκλειστικά ατομικό: μόνο ατομικά

Steve Jobs μάς το υπενθυμίζουν με την αφόρητη κοινοτοπία

μπορεί κανείς να πάρει ρίσκα, μόνο ένας μπορεί να πετύχει.

τους: «το να θυμάσαι, ότι θα πεθάνεις είναι ο καλύτερος

Ατομικά κέρδη, ατομικές απώλειες.

τρόπος για να αποφύγεις την παγίδα να νομίζεις ότι έχεις

*

κάτι να χάσεις». Ό,τι πρέπει για ποστάρισμα στο Facebook.

Στην

Το ρίσκο είναι μια προοδευτική επιλογή, μια στιγμή θάρρους

απομαγευμένο ερωτικό ρομαντισμό. Για να κατακτήσει

44

αστική

ηθική,

το

ρίσκο

καθρεφτίζεται

στον

κανείς την ποθούμενη γυναίκα πρέπει να είναι έτοιμος

επιχειρηματίας πουλάει συμβουλές για την αντιμετώπιση

να ριψοκινδυνεύσει “τα πάντα”, μαθαίνουμε από όλες τις

αφροδίσιων νοσημάτων. «Προειδοποίηση για την πορνεία,

αστικές αναπαραστάσεις του έρωτα – από τη βιομηχανία

που κατάντησε μάστιγα για όλη μας την κοινωνία. Μια

της κουλτούρας δηλαδή. Και όλα αυτά γιατί; Για να την

τσουχτερή έκκληση στους μολυσμένους να φροντίσουν

κάνει «δική του», να τη στερήσει δηλαδή από τους άλλους,

να θεραπευτούν, προτού το δηλητήριο καταστρέψει κορμί

μέσω του γάμου, να «ανοίξει σπίτι» (και να την κλείσει μέσα

και εγκέφαλο» (μτφρ. Μ. Κωνσταντινίδη, εκδ. Κοροντζή,

σε αυτό), να φτιάξει οικογένεια, να συνάψει δηλαδή μια

Αθήνα 1978). Ο διαφωτιστής των μαζών εξηγεί γλαφυρά

“επιχειρηματική συμφωνία”, με όλα τα παρελκόμενά της

τις προθέσεις του: «Η άγνοια σπρώχνει αυτούς τους

(στεγαστικό δάνειο, αυτοκίνητο, παιδιά, σκυλιά, κήπο κ.λπ.).

κακόμοιρους στον χαμό. Άγνοια του κινδύνου. Πρέπει

Ο ερωτισμός, στον ύστερο καπιταλισμό, είναι μια παρωδία

κανείς να τους αναλύσει πόσο κοστίζουν αυτοί οι τόποι της

του ιπποτισμού, μια παραφθορά του ηρωισμού. Για να

λαγνείας. Τότε, οι οίκοι ανοχής θα πάνε στα τσακίδια και

κατακτήσει τη γυναίκα (για να του παραχωρηθεί δηλαδή

ο κόσμος θα λυτρωθεί». Η κοινωνία της διακινδύνευσης

από τον κυρίαρχο – τον αφέντη-πατέρα της), ο ιππότης του

(risk society) δημιουργεί “ευκαιρίες” (πλουτισμού) στους

κλασικού ρομάντζου έπρεπε να κάνει δεκάδες άθλους, να

υπέρμαχους της υγιεινής (και της ηθικής): «Ο λαός, αυτό

τα βάλει με στρατιές τεράτων και ανταγωνιστών, έπρεπε,

που δεν πληρώνει, δεν το εκτιμά. Τη σύφιλη, εγώ τη διατιμώ

με λίγα λόγια, να πολεμήσει τον κόσμο ολόκληρο. Μετά

δύο μάρκα πενήντα. Εκεί απέναντι [ενν. στο πορνείο]

από όλα αυτά, η (ευτυχής) κατάληξη ήταν απλώς ο γάμος.

πέντε μάρκα – και χωρίς ποτό». Στο τέλος, βέβαια, οι δύο

Και ζήσαν αυτοί καλά… Στην αστική ηθική, οι άθλοι του

επιχειρηματίες (ο διαφωτιστής και η τσατσά) αποφασίζουν

ιππότη με το λευκό αυτοκίνητο διεξάγονται στη σφαίρα της

να «ενώσουν τις δυνάμεις τους», αφού έτσι τα κέρδη τους θα

οικονομίας (της αγοράς): ο επιτυχημένος γάμος (επιχείρηση)

‘ναι μεγαλύτερα: «Με τις σχέσεις που έχω με τους ανώτερους

προϋποθέτει έναν επιτυχημένο γαμπρό (επιχειρηματία).

κύκλους», λέει ο πρώην διαφωτιστής και νυν “γενικός

Η αλήθεια αυτή συγκαλύπτεται κάτω απ’ το πέπλο του

διευθυντής” του μπορντέλου, απαντώντας με τον δέοντα

“άδολου έρωτα”. Τίποτα άδολο όμως δεν υπάρχει σε μία

κυνισμό στη διακινδύνευση ως ευκαιρία, «θα καταφέρω να

υπολογισμένη πρακτική, στην οποία κανείς δεν είναι έτοιμος

ψηφιστεί νόμος που να τιμωρεί τα κρυφά ερωτικά ραντεβού

να ρισκάρει και την τελευταία ικμάδα της ψυχής και του

με φυλάκιση και την έκτρωση με θανατική ποινή! Με τον

σώματός του. Όπως, όμως, και στην οικονομία, η επένδυση

τρόπο αυτό, το εμπόριό μας [η πορνεία] θα ανθίσει και πάλι

πρέπει να είναι προσεκτική. Το ποντάρισμα πρέπει να γίνει με

αθόρυβα. Αυτό κανονίζεται. Εκείνο που έχει μεγάλη αξία

μέτρο, το αντικείμενο του πόθου πρέπει να είναι προσεκτικά

είναι οι φαεινές ιδέες».

επιλεγμένο (να ‘ναι “κορίτσι για σπίτι”, γιατί κυκλοφορούν και

*

αρρώστιες), οι υπερβολές πρέπει να αποφεύγονται. Το πάθος

Φαεινές ιδέες, δηλαδή καινοτομία, the next big thing, αυτό

δεν είναι παρά ένα μέσο. Όπως η “οικονομική επιτυχία”,

που όλοι οι wannabe Steve Jobs ψάχνουν μετά μανίας. Όμως

έτσι και η “ερωτική” ουδεμία σχέση έχει με το θάρρος ή

αυτοί που δεν έχουν τίποτα να ποντάρουν, δεν μπορούν

την ανδρεία. Μόνο με τον υπολογισμό κόστους/απόδοσης.

να πάρουν και κανένα ρίσκο. Μαθαίνουν όμως καλά ότι ο

Ολόκληρη η ιστορία της υγιεινής και του ασφαλούς σεξ

κόσμος είναι γεμάτος κινδύνους, ότι πρέπει να προσέχουν

μαρτυρά αυτή την κατάσταση. Οι υπερβολές πρέπει να

όλα όσα τους απειλούν. Από την ημερομηνία λήξης των

αποφεύγονται γιατί η επένδυση κινδυνεύει να βγει σκάρτη:

φαγητών τους μέχρι την ημερομηνία λήξης της σύμβασής

η τρέλα και το AIDS παραμονεύουν πίσω από κάθε γυναικείο

τους και του λογαριασμού της ΔΕΗ. Εξ ονόματος όλων

εσώρουχο.

αυτών, μιλάει ο “ριζοσπαστικός”, ο “εναλλακτικός” λόγος. *

Για χρόνια, ο λόγος αυτός προετοίμαζε τους εργάτες, τον

Και πάλι ο Brecht, είχε από καιρό διαπιστώσει αυτή την

λαό, τους υποτελείς, τις μάζες, για τον κίνδυνο που ερχόταν,

υπόγεια συνάφεια έρωτα και οικονομίας. Στο πρώιμο

για τη στιγμή της απόφασης, για την εποχή που όλα θα

μονόπρακτό του Φως στα σκοτάδια (Lux in Tenebris,

είναι δυνατά. Για χρόνια, μιλούσε για το ρίσκο που έπρεπε

1919), έξω από ένα πορνείο, ένας αυτοδημιούργητος

να πάρουν όλοι αυτοί: να ρισκάρουν “τα πάντα” για την

45

“Υπόθεση”. Για χρόνια, τα (φωτεινά) παραδείγματα αυτού

είμαστε. Η ιστορική αλήθεια ότι η κρίση έχει αλλάξει τα

του λόγου δεν ήταν παρά ο ίδιος ρομαντικός ηρωισμός

διακυβεύματα αποκρύπτεται κάτω από την κοινοτοπία

του παρελθόντος: μια μακρά σειρά από ηττημένους,

της

πεσόντες στον βωμό της Υπόθεσης, «επέσατε θύματα,

προταγμάτων. Στην δεύτερη περίπτωση, η ρητορική της

αδέρφια εσείς». Την εποχή της αφθονίας, γενιές ολόκληρες

εξαθλίωσης συνοδεύεται απαράλλακτα από την έκκληση

γαλουχήθηκαν με τα ηρωικά πρότυπα του παρελθόντος,

για αγώνα, για ανατροπή. Εκείνο που δεν λέγεται είναι τι

όπου κάποιοι άλλοι, σε άλλες εποχές, ρίσκαραν τα πάντα

προϋποθέτει αυτός ο αγώνας: το ποντάρισμα. Το ρίσκο

για την Υπόθεση (το μόνο που είχαν, προφανώς, ήταν η

πλέον αφορά μια ιστορική στιγμή όπου η επιβίωση έχει

ζωή τους). Την εποχή της αφθονίας, το ρίσκο δεν ήταν παρά

πάψει να είναι εγγυημένη, γι’ αυτό και το μόνο που έχουν

ένα ρητορικό τέχνασμα. Στο τέλος, έγινε λέξη-κλειδί για τα

να ποντάρουν όσοι δεν έχουν τίποτα είναι η ζωή τους. Την

πάντα. Ο καθένας μπορούσε να το επικαλείται. Όταν το κάθε

εποχή της ευημερίας, όλα ήταν δυνατά, επειδή όλα ήταν

τι είναι ριψοκίνδυνο, τίποτα δεν έχει ρίσκο. Και πάλι, αυτό

εκ των προτέρων καθορισμένα: το γήπεδο, το παιχνίδι, οι

που αποκρύπτεται είναι το ποντάρισμα. Όταν τίποτα δεν

προϋποθέσεις και οι συνέπειες. Σήμερα, που τίποτα δεν είναι

ποντάρεται, κανείς δεν κινδυνεύει. Το ζήτημα είναι τι γίνεται,

δυνατό, οι προοπτικές πρέπει να διανοιχτούν από τα ίδια τα

όχι τι λέγεται, καθότι, όπως μάθαμε από παλιά: «στην πράξη

υποκείμενα: αυτή τη φορά, τα ρίσκα που πρέπει να πάρουν

πρέπει ο άνθρωπος να αποδείξει την αλήθεια του, δηλαδή

είναι πραγματικά. Το ερώτημα δεν είναι αν θα παίξουμε το

την πραγματικότητα και την ισχύ, το εγκόσμιο της σκέψης

παιχνίδι (αυτό το επιβάλλει η εξουσία). Το ερώτημα είναι τι

του» (K. Marx, Θέσεις για τον Φόυερμπαχ, 2η θέση, μτφρ. Φ.

θα ποντάρουμε όταν έρθει η ώρα. Το ρίσκο της σκέψης δεν

Φωτίου, Θεμέλιο, Αθήνα 1982).

μπορεί να διαχωριστεί από το ρίσκο της πράξης. Και στις δύο

*

περιπτώσεις, το πραγματικό ρίσκο θα είναι ένα ρίσκο (της

Την εποχή της κρίσης, όλοι συμφωνούν ότι οι καιροί είναι

(οικονομικής)

επιτυχίας

και

των

επαναστατικών

πραγματικής) ζωής και (του πραγματικού) θανάτου.

κρίσιμοι, ότι εγκυμονούν ευκαιρίες: είτε για “οικονομική επιτυχία” είτε για “ανατροπή του υπάρχοντος”. Απέναντι σ’ αυτή τη σύμπτωση μόνο καχύποπτοι μπορούμε να

46

Γιάννης Βογιατζής

Guest star

ΜΕΓΑΣ ΚΑΖΑΜΙΑΣ 2013 Του Έκτακτου Συνεργάτου μας Ερνέστο Φαλτάιτς Χειρομαντεία – Χαρτομαντεία – Χαρτονομισματομαντεία – Διάβασμα σπλάχνων – Ανάλυση ούρων – Ταρώ – Καρώ (τραπεζομάντηλο) Επίτιμος συνεργάτης Πυθίας

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ Με την έναρξη της νέα χρονιάς, ο Υπουργός Προ.Πο. κος Δένδιας καταθέτει στην Βουλή νομοσχέδιο για τις διαδηλώσεις το οποίο στην ουσία πρόκειται για νέο, βελτιωμένο κουκουλονόμο σύμφωνα με τον οποίο θεωρούνται αλλοίωση χαρακτηριστικών προσώπου το κραγιόν, η μάσκαρα και οι ψεύτικες βλεφαρίδες. Το μουστάκι τη γλυτώνει καθώς πρόκειται για μια ακόμη κόκκινη γραμμή που θέτει ανυποχώρητα ο Φώτης Κουβέλης με το γνωστό του σθένος, αλλά την πληρώνουν οι φαβορίτες άνω των 5 εκατοστών. Ο Θ. Πάγκαλος σε συνέντευξή του επικροτεί και αυτοπροτείνεται να μετρά με μεζούρα τις φαβορίτες καθώς και τις φούστες των διαδηλωτριών εθελοντικά, μια οικογενειακή τέχνη που γνωρίζει από πολύ παλιά, θα λέγαμε, πάππου προς πάππο. Επίσης ποινικοποιείται η χρήση και η κατοχή Malox και θεσπίζεται η προμήθειά του από τα φαρμακεία αυστηρά με συνταγή ιατρού. Τέλος, προβλέπεται ποινή φυλάκισης 15 ετών και άνω για τους αντεξουσιαστές που επιτίθενται αιφνιδιαστικά στις κλούβες της ΕΛ.ΑΣ. χωρίς προηγουμένως να φωνάξουν το προειδοποιητικό «Ρουά, ΜΑΤ!». Μετά από νέες διαπραγματεύσεις με την Τρόικα ο κ. Στουρνάρας μεταφέρεται εσπευσμένα στο ΚΑΤ. Σύμφωνα με ανακοίνωση των γιατρών χτύπησε το χέρι του στο τραπέζι… ΦΛΕΒΑΡΗΣ Ο Ευ. Βενιζέλος παραδίδει στον Α. Σαμαρά CD με 500 ονόματα κατόχων off-shore εταιρειών και υπόπτων για

φοροδιαφυγή που είχε ξεχάσει από πέρυσι στην τσέπη της πυτζάμας του. «Έκανε ζέστη μέχρι τώρα και κοιμόμουν με το σώβρακο», δικαιολογείται. Την ώρα που ο Φ. Κουβέλης προσπαθεί για πολλοστή φορά να εξηγήσει στην Κεντρική Επιτροπή της ΔΗΜ.ΑΡ. τις κόκκινες γραμμές που θ’ αντιπαραθέσει στην Τρόικα, ο σύντροφος Ψαριανός αιφνιδιάζει τους πάντες καταθέτοντας στο τραπέζι τις δικές του άσπρες, τις οποίες καταναλώνει με βουλιμία… Ο ΓΑΠ μετά το Χάρβαρντ – όπου πλέον τον βαρέθηκαν – ξεκινά νέο κύκλο διαλέξεων στην Γεωπονική του Κάνσας με θέμα: «Γιατί γελάν και τα μουστάκια μου – φουντάκι από το Κεντάκι». Μία κρύα νύχτα του Φλεβάρη, άνδρες της ασφάλειας περιπολώντας πέριξ της πλατείας Εξαρχείων περνούν δίπλα από δυο νέους που διαφωνούν. Τη στιγμή που ο ένας λέει στον άλλο «ναι, καλά…βγάλ’τη σκούφια σου και βάρα με», τους συλλαμβάνουν και τους οδηγούν στον ανακριτή κατηγορούμενους με τον κουκουλονόμο… ΜΑΡΤΗΣ Την εβδομάδα της Αποκριάς η Ασφάλεια Πατρών εξαρθρώνει πολυμελή σπείρα διοργάνωσης πάρτυ μασκέ και μπουρμπουλίων. Οι επικίνδυνοι κακοποιοί οδηγούνται στον Εισαγγελέα που τους ασκεί δίωξη για παράβαση του κουκουλονόμου και οι φωτογραφίες τους δημοσιεύονται στις εφημερίδες. Ανήμερα της Εθνικής Εορτής, στο δελτίο καιρού της ΕΤ3 για τους εποχικούς ψεκασμούς, παρεμβαίνει τηλεφωνικώς

47

ο εκπρόσωπος Αγροτικής Ανάπτυξης της Χρυσής Αυγής και αποκαλύπτει πως είναι διαπιστωμένο ότι Τούρκοι, Σιωνιστές και Μασόνοι μάς ραντίζουν, ήδη, από το 1821. Τελικά διευκρινίζεται, ότι το συγκεκριμένο στέλεχος έπεσε θύμα παρανόησης καθώς παρακολουθώντας ταχύρρυθμα μαθήματα Ελληνικής Ιστορίας της Οργάνωσης Κουκακίου, μην προλαβαίνοντας την παράδοση του καθηγητή, σημείωσε βιαστικά στο τετράδιό του δίπλα στην λέξη Αλαμάνα – Αθανάσιος Δάκος… ΑΠΡΙΛΙΟΣ Η Ιερά Σύνοδος ενοχλημένη από τον διογκούμενο κύμα λοιδορίας «των ιερών και των οσίων» αποφασίζει – επιτέλους θα λέγαμε – την οσιοποίηση του γέροντα Παϊσιου και ανακοινώνει την κάθοδο στην Αθήνα και περιφορά της εικόνας του οσίου ανήμερα την Κυριακή των Βαϊων. Αναρίθμητα κοροϊδευτικά και ασεβή blogs ξεφυτρώνουν στο διαδίκτυο με ανομολόγητες ονομασίες όπως – θου Κύριε – «Γέρων Πατήσιος», «Παναγία των Πατησίων» κ.λπ. που προτείνουν την γνωστή οδό της πρωτεύουσας για την περιφορά. Μετά από αυτή την εξέλιξη, η Αρχιεπισκοπή αποφασίζει η λιτάνευση να γίνει στην κλειστή διαδρομή Φιλελλήνων – Μοναστηράκι – Αναφιώτικα αφού η Πλάκα έχει και τα όρια της… Άνδρες της Τροχαίας συλλαμβάνουν και οδηγούν στον εισαγγελέα νεαρό οδηγό ΙΧ που ακούει στη διαπασών το γνωστό δημοτικό «Γιάννη μου το μαντήλι σου». Διώκεται με τον κουκουλονόμο. Ο ΓΑΠ ξεκινά νέο κύκλο διαλέξεων στο Ινστιτούτο Ψυχολογικών Μελετών για Οικόσιτα Ζώα της Μασσαχουσέτης με θέμα «Η Κατάθλιψη της Μελίγκρας». ΜΑΪΟΣ Κατά την διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας μια αφόρητη μπόχα απλώνεται πάνω από την πρωτεύουσα καθώς όλοι προσπαθούν, αδίκως, να αποδείξουν το αβάσιμο της έκφρασης «με πορδές δεν βάφονται αυγά». Ένα περίπου χρόνο μετά την ιστορική δήλωση του Παναγιώτη Ψωμιάδη, ότι «οι ψηφοφόροι της Χρυσής Αυγής

48

είναι δικά μας παιδιά» κ.λπ. κ.λπ. έρχεται ο Μητροπολίτης Πειραιώς Σεραφείμ στο Πασχαλινό του κήρυγμα να δηλώσει ότι «τα παληκάρια της Χρυσής Αυγής είναι ευλογημένα κι αυτό αποδεικνύεται από το ξυρισμένο τους κεφάλι όπου έχουν εμφανώς δεχθεί το άγγιγμα του Κυρίου». Έτσι το όνομα Παναγιώτης γίνεται το πρώτο κύριο όνομα της Ελληνικής Γραμματικής που αποκτά συγκριτικό και υπερθετικό βαθμό: Παναγιώτης – Παναγιώταρος – Παναγιώτατος. Η Αρχιεπισκοπή Αθηνών προκειμένου να εξασφαλίσει επιπλέον πόρους για το θεάρεστο έργο της δε διστάζει να προχωρήσει σε κοσμικές δραστηριότητες. Έτσι, αναλαμβάνει τη δημιουργία τμημάτων εκμάθησης κλασσικού χορού με την επωνυμία «Ο αναμάρτητος πρώτος τω λίθω – ΜΠΑΛΕΤΟ» και υπόσχεται «μέχρι να έρθει η ώρα της πλαζ, να κάνει το κορμί σας λαμπάδα». ΙΟΥΝΙΟΣ Στην επέτειο του γνωστού επεισοδίου Λ. Κανέλλη – Η. Κασιδιάρη, ο Γ. Παπαδάκης τρίβει τα χέρια του καθώς η βουλευτής του ΚΚΕ αποδέχεται πρόσκληση συμμετοχής στην εκπομπή, με το ίδιο πάνελ. Την ώρα που αποκαλεί τον Κασιδιάρη “φασισταριό” και ο γυμνασμένος νέος εξαπολύει το άψογης τεχνικής, θανατηφόρο αριστερό κροσέ του – ενώ ο Προκόπης Παυλόπουλος θυμάται να ψάξει κάτω απ’το τραπέζι ένα 2ευρω που του παράπεσε στην περυσινή εκπομπή – η Λιάνα το αποφεύγει αριστοτεχνικά πέφτοντας στο πλάι και ταυτόχρονα καταφέρνει μια γερή γονατιά στ’ αχαμνά του αντιπάλου κάνοντας τα αμυγδαλωτά του μάτια να πεταχτούν από τις κόγχες τους και ν’αφήσουν για λίγο στην άκρη τα υπέροχα τικ που τόσο είχε αγαπήσει το φιλοθεάμον κοινό. Το ίδιο βράδυ ο Γ. Πρετεντέρης δηλώνει «αηδιασμένος» από τα φαινόμενα βίας στην τηλεόραση κι αφού στηλιτεύσει «τα δύο άκρα που ’χουν διαλύσει τον τόπο», σπεύδει να κρατήσει σαφείς αποστάσεις αλλάζοντας συμβολικά τον τίτλο της εκπομπής του από “Ανατροπή” σε “Ανατροφή”. Παρά ταύτα, ο μέγας χορηγός της εκπομπής «καφές Παπαγάλος Λουμίδη» παραμένει ως έχει.