Gdansk przewodnik

sopot, gdynia i okolice

AL

BU

M

-P

R

ZE W

ODNIK

GDAŃSK

SOPOT, GDYNIA I OKOLICE

ZDJĘCIA: STANISŁAWA, JOLANTA I RAFAŁ JABŁOŃSCY TEKST: RAFAŁ JABŁOŃSKI

Str. 6-9

HISTORIA

Str. 10-13

KALENDARIUM

Str. 14-17

II WOJNA ŚWIATOWA

Str. 18-19

SŁAWNI GDAŃSZCZANIE

Str. 20-63

GŁÓWNE MIASTO

Str. 64-75

STARE MIASTO

Str. 76-85 WYSPY I DŁUGIE OGRODY Str. 86-91

STARE PRZEDMIEŚCIA

Str. 92-95

POZOSTAŁE DZIELNICE

Str. 96-101

OLIWA

Str. 102-109

SOPOT

Str. 110-115

GDYNIA

Str. 116-127

OKOLICE

GDAŃSK

HISTORIA Gdańsk, miasto położone nad Zatoką Gdańską, w po­bliżu uj­ścia Wisły do Bałtyku, przez wieki był naj­ bogatszym mias­tem Rzeczy­pos­politej. Jego początki sięgają czasów Miesz­ka I, który w latach 967-72 opanował tę część Po­mo­rza. Na miejscu dzi­siejszego Długiego Tar­gu, w rozwidleniu wpa­­dającej do Mar­ twej Wisły Motławy za­łożył on gród z przystanią portową. Nazwa osady, “Gy­ddan­zyc”, zapisana po raz pierwszy w “Żywocie św. Woj­ciecha”, który gościł w Gdańsku przed wyprawą chrystianizacyjną do Prus, wy­wo­dzi­ła się od słowa, jakim Prusowie okre­ ślali Mo­tławę. Jej rdzeń “gd” ozna­czał błoto lub wil­ goć.

W okresie dynastii Piastów związki Gdańska z Pol­ ską były dość burzliwe. Rozbicie dzielnicowe państwa nie sprzy­jało utrzymaniu więzi z Po­morzem Wscho­ dnim. Do­piero po śmier­ci ostatniego z książąt pomor­ 1. „Port na Motławie”, F. A. Lohrmann, rok 1765.

skich Mści­woja II Gdańsk przeszedł w ręce Prze­mysła II, który w 1295 roku koronował się na króla polskie­ go.

W nocy z 13 na 14 listopada 1308 roku Krzyżacy podstę­pem opa­no­wali Gdańsk, nisz­cząc do­szczę­tnie osadę i mordując liczną grupę gdań­szczan i ry­cerzy pomorskich. Bulla pa­pies­ka z 1310 roku informo­wała o 10 tysiącach za­bitych. Po­zo­sta­łą część ludności sło­ wiań­skiej wysiedlono do osa­dy Osiek, po­ło­żo­nej na północ od gro­du. Na miejscu znisz­czo­nego grodu ksią­ żę­ce­go powstało tzw. Główne Miasto, odtąd kultural­ nie i militarnie naj­ważniej­sza część aglo­me­racji miej­ skiej. W opasanym mu­rami i fosami mieście przy­stą­ piono do bu­dowy ratusza i kościoła Ma­riackiego oraz zamku - siedziby zakonu krzy­żackiego. W re­jo­nie kościoła św. El­żbie­ty, na miejscu da­wnej dzielnicy rzemieślniczej, powstało Sta­re Mias­to, a na północ od niego krzyżackie Młode Mia­sto, kon­kurencyj­ne wobec Głów­nego Mia­­sta. Związki mieszczan z za­konem krzy­ żackim nie były dość mocne. Często zdarzały się

tu­­multy, jak ten z 1363 ro­ku, w czasie jarmarku domi­ ni­kańskiego, z udziałem głów­nie ludności polskiej.

Niechęć do zakonu znalazła swą kulminację w przy­ stąpieniu Gdańska do antykrzyżackiego Zwią­zku Pruskiego, który w 1454 roku wypowiedział po­słu­ szeń­stwo zakonowi. Gdańszczanie za­jęli zbrojnie Wielki Młyn i za­mek krzy­żacki, który wkrót­ce zni­ szczy­li.

Na mocy II pokoju to­ruń­skiego w 1466 roku ziemie pomorskie włą­czo­ne zostały do Polski przyjmując odtąd nazwę Prus Kró­lew­skich. Gdańsk uzyskał od Ka­zi­mie­rza Jagiellończyka szereg przy­wilejów zapisa­ nych w “Privi­le­gia Casimi­ria­na”, m.in. wy­łączność na handel za­mor­ski Polski, a także pra­wo bicia własnej monety z wi­zerunkiem króla.Wszyst­kie od­rębne czło­ ny mias­ta po­łączono w jeden organizm miejski pod­ legły Ra­dzie Głów­nego Miasta. Do herbu miasta wprowadzono ko­ronę królewską, która świad­­czyć miała, aż do roku 1793, o trwałych związkach poli­ tycznych Gdańska z Pol­ską. Ścisły związek z Rzeczy­pos­politą był gwarantem dobro­bytu miasta. Toteż z wyjątkiem bun­tu przeciw królowi Ste­fanowi Batoremu w 1577 roku gdań­ 3. Nabrzeże Motławy w 1925 roku. szczanie wielokrotnie po­twierdzali wierność Polsce.

Tak działo się w czasie wojen szwedzkich w latach 1626-29 i 1655-60. W roku 1734, w cza­sie oblężenia który listem podzię­kował obrońcom za ich “bez­przy­ przez woj­ska rosyjskie i saskie gdań­szczanie w swo­ kładną wierność”. ich murach chro­nili króla Stanisława Lesz­czyń­skiego, Wiek XVI przyniósł wiele zmian. Rozpowszechniły się nowe idee religijne, które w Gdańsku znalazły przyjazny grunt. Katolicyzm stał się religią marginal­ 2. Pieczęć Świętopełka II. ną, zaczął dominować luteranizm i kal­wi­nizm.

W architekturze i sztuce gotyk został zastąpiony przez styl renesansu przyjmujący, za sprawą związ­­ ków z Ni­der­landami, formę ma­nieryzmu, który stał się wi­zy­tówką mia­sta. Lata 1580-1650 zwane są “złotym wiekiem” Gdańska. Wzno­szono nowe bu­­dowle municypalne, wybudowano ok. 300 spich­ rzy, powstawały dekoracyjne kamieniczki. W latach 1619-63 zbudowano zespół nowożytnych bastio­nów ziemnych, które okalały miasto, a dzięki kamiennej ślu­zie umo­żli­wiały zatopienie przedpola miasta od strony Żuław.

Rozbiory Polski przyniosły upadek miasta. W 1772 roku Gdańsk stracił na rzecz Prus swoje podmiejskie posia­dłości oraz Hel i Szkar­pawę. Mimo usilnych starań dyplomatycznych i zbrojnego oporu, w 1793 roku Prusacy opa­no­wali Gdańsk, traktując go, przez cały okres okupacji, jako pro­wincjonalne miasto gar­ nizonowe.

10

U schyłku wojny Gdańsk zmie­niono w twierdzę.

W czasie czterodniowego oblężenia Główne Miasto zrównane zo­stało z ziemią.

Po wojnie miasto zasiedlono głównie przybyszami z kresów wschodnich, zajętych przez Rosjan. Byli to mieszkańcy przede wszystkim Wilna i oko­lic oraz Lwowa. Roz­poczęto od­budowę miasta, którą w ogól­ nym zarysie ukoń­czono po dziesięciu latach.

Pogarszające się nastroje społeczne w latach 70. do­prowadziły w sierpniu 1980 roku do wybuchu nie­ za­do­wo­lenia robotników. Na terenie Stoczni Gdań­ skiej rozpoczął się strajk, którego przywódcą zo­stał Lech Wałęsa. W na­stęp­stwie porozumień podpi­sa­ nych w Stoczni Gdańskiej utwo­rzono NSZZ So­­li­ darność.

Gdańsk wraz z Sopotem i Gdy­nią stanowią zespo­ lony organizm miejski zwany Trój­miastem. Poprzez rozwój terytorialny zatarły się dawne granice, choć zachowała się odrę­bność poszczególnych aglomera­ cji.

Sopot, znana obecnie nad­bałtycka miejscowość wypo­czyn­kowa i uzdrowisko, już w XVI wieku peł­

1. Domy przy ul. Długiej, J. C. Schultz, 1855-56

W wyniku wojen napoleoń­skich gdańszczanie zyskali wol­ność. Po­kojem w Tylży z 1807 roku Na­­ poleon nadał Gdańskowi status wolnego miasta. Po klęsce pod Moskwą Ro­sja­nie przez cały 1812 rok oblegali wojska polskie i francuskie broniące miasta.

Do kapitulacji doszło na po­czątku stycznia 1813 roku, a kon­gres wiedeński prze­ka­zał Gdańsk Prusom.

Po I wojnie światowej mimo, starań Polski o powrót Gdańska do Rzeczypospolitej, na mocy traktatu wer­ salskiego utworzono w 1920 roku Wolne Miasto Gdańsk pod egidą Ligi Na­rodów, repre­zentowanej przez Wielkiego Komisarza. Polsce pozosta­wiono m. in. prowadzenie polityki zagra­nicznej, włączenie miasta do polskiego ob­szaru celnego, utrzymywanie poczty oraz zarząd portu. Polska mogła również na półwyspie Wes­ter­platte utrzy­mywać garnizon woj­ skowy. Tu też dnia 1 wrze­śnia 1939 roku salwy z pan­ cernika “Schles­wig-Holstein” oznajmiły ­ po­czątek II wojny światowej. Gdańsk przy­łą­czono do Nie­miec, a ludność polskiego pochodzenia wy­mordowano, umieszczono w obo­zach koncentracyjnych lub wy­­siedlono.

2. Wschodnia elewacja Bramy Złotej, wg. R. Curicke, rok 1687.

11

3. Sala w Ratuszu Głównego Miasta, J. C. Schultz, 1855-56.

nił podobne funkcje. Za zgodą właścicieli, cystersów z Oliwy, bogaci gdańscy patrycjusze budowali tu swoje letnie rezydencje. Jednak dopiero za sprawą przybyłego w 1808 roku, wraz z Na­poleonem, fran­ cuskiego lekarza woj­skowego Jeana George’a Haf­ 4. Wnętrze Dworu Artusa, J. C. Schultz, 1855-56

fne­ra stał się kurortem w dzisiejszym tego słowa zna­czeniu. Dzięki Haf­fne­rowi wybudowano molo, łazienki i domy zdrojowe, a lekarze zaczęli zalecać swo­im pacjentom kąpiele mor­skie.

Gdynia, chociaż jej historia sięga VII wieku n.e., kiedy zbudowano tu pierwsze osady obron­­ne, szcze­ gólny rozwój za­wdzięcza budowie portu w po­­cząt­ kach Drugiej Rzeczy­pospolitej w 1922 roku.

KALENDARIUM 12 V- na tym terenie osiedlili się Słowianie.

VII w. - powstanie pierwszej osady rybackiej.

X w. - książęta kaszubscy założyli zamek obronny.

967-72 - przyłączenie Pomorza do Polski przez księcia Mieszka I. 970-980 - budowa warowni u ujścia Wisły przez Miesz­ ka I. 27 marca 997 - biskup praski Wojciech zatrzymał się w Gdańsku w czasie swej wyprawy misyjnej do Prus. Na miejscu odprawionej przez niego mszy powstał kościół św. Wojciecha.

997 - w żywocie św. Wojciecha, spisanym przez Jana Ka­ napariusza, po raz pierwszy pojawiła się nazwa miasta Gdańsk (Gyddanyzc urbs).

1186 - sprowadzenie cystersów do Oliwy.

1219 - książę pomorski uniezależnił Pomorze Gdańskie od Polski.

1260 - przywilej papieski organizowania jarmarków św.

Dominika.

1263 - nadanie Gdańskowi praw miejskich lubeckich.

1308 - oblężenie miasta przez Marchię Brandenburską.

Wezwani na pomoc Krzyżacy zajęli Gdańsk dokonując rzezi jego mieszkańców.

1320-1321 - sąd papieski wydał wyrok nakazujący Krzy­ żakom zwrot Polsce Pomorza Gdańskiego, zignorowany przez zakon.

1327-36 - budowa Ratusza Głównego Miasta.

1340 - rozpoczęcie budowy zamku wysokiego.

1343 - przyznanie Głównemu Miastu praw miejskich 1361 - Gdańsk zostaje członkiem Związku Miast Hanze­

1. Plan Gdańska z XVII wieku.

2. Widok Gdańska z Grodziska. F. Hogenberg. 1573 rok. atyckich.

1363 - budowa pierwszego dużego żurawia na nabrzeżu Motławy.

1377 - lokacja Starego Miasta na prawie chełmińskim.

1380 - Krzyżacy przy ujściu Motławy do Martwej Wisły zbudowali Młode Miasto, które miało być konkurencją dla reszty Gdańska.

1410 - po bitwie grunwaldzkiej rada miejska przyjęła zwierzchność króla Władysława Jagiełły.

1440 - Gdańsk przystąpił do Związku Pruskiego wymie­

3. Talar z 1577 roku.

1526 - interwencja króla I Starego, który zwiększył prawa swojego burgrabiego.

1557 - równe prawa dla protestantów nadane przez kró­ la Zygmunta Augusta.

1560-70 - przybywają do miasta protestanci prześlado­ wani w Holandii: m.in. mennonici.

1576-77 - odmowa złożenia przysięgi królowi Stefanowi Batoremu spowodowała wojnę, która zakończyła się kompromisem zachowującym autonomię Gdańska.

1626 -29 - wojna polsko-szwedzka, 28 listopada odbyła się morska bitwa pod Oliwą, w której zwyciężyła flota 4. Widok Gdańska z 1628 roku. polska.

1633 - powstała fontanna Neptuna. rzonego przeciw Zakonowi.

1640 - Jan Heweliusz zbudował w Gdańsku swoje ob­ 1454 - wybuch powstania przeciw Krzyżakom. Wy­ serwatorium. powiedzenie posłuszeństwa zakonowi przez Związek 1650 - początki powstania wyspy Westerplatte z nanie­ Pruski, na którego wniosek król Kazimierz Jagiellończyk sionego przez Wisłę piasku. wydał akt inkorporacji Pomorza Gdańskiego i Gdańska do Polski.

1463 - flota gdańsko-elbląska pokonała krzyżaków na Zalewie Wiślanym.

6. Plan Starego Miasta z 1687 roku. P. Willer.

1466 - pokój toruński przekazał Pomorze Gdańskie z Warmią Polsce.

1473 - Gdański statek „Piotr z Gdańska” zaatakował, u wybrzeży Anglii florencko-burgundzką galerę. „San Matteo”, na której zdobyto wielkie łupy. Najcenniejszym z nich był obraz Hanasa Memlionga „Sąd Ostateczny”, przekazany kościołowi Mariackiemu.

1525 - tumult gdański - powstanie protestanckiej mniej­ szości przeciwko władzom miasta.

5. Panorama Gdańska z 1635 roku. J. Hofmann.

13

14

1. Długie Pobrzeże ok. 1880 roku 1655-60 - VI wojna polsko-szwedzka zwana „poto­ pem”.

1733-34 - wojna sukcesyjna, w której wojska rosyjskie, wspierane przez Sasów zaatakowały Gdańsk, wspie­ rający kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego na tron Polski. Gdańsk wspierany przez francuzów poddał się 7 lipca 1734 r.

1772 - I rozbiór Polski, na mocy którego Prusy uzyskały kontrolę dostępu do Gdańska., m. in. zajmując Nowy 2. Motława w 1927 roku.

Port i Westerplatte.

1783 - blokada Gdańska przez Prusy.

1793 - Prusy dokonały aneksji Gdańska.

1807 - przejęcie miasta przez wojska Napoleona I i utwo­ rzenie Wolnego Miasta Gdańska.

1813 - zdobycie miasta przez armię rosyjską.

1815 - kongres wiedeński przyłączył z powrotem Gdańsk do Prus.

1919 - Traktat Wersalski ustanowił Gdańsk wolnym mia­ stem.

1921 - budowa konkurencyjnej dla Gdańska Gdyni.

1924 - Liga Narodów przyznała Polsce Westerpaltte na Wojskową Składnicę Tranzytową.

1934 - przejęcie władzy w mieście przez niemiecką partię faszystowską NSDAP. 1939, 1 września - pancernik Schleswig-Holstein atakiem na Westerplatte rozpoczął II wojnę światową.

1 września - Obrona Poczty Polskiej.

1945, marzec zdobycie Gdańska przez wojska sowiec­ kie.

7 września - kapitulacja garnizonu polskiego na Westerplatte.

1970, grudzień - strajki w Stoczni Gdańskiej stłumione

15

3. Widok na Motławę i port z Targu Rybnego. M. Deisch. 1765 rok. krwawo przez wojsko i milicję.

2003 - tablice z 21 postulatami ze strajków sierpniowych 1978 - powstał Komitet Założycielki Wolnych Związ­ 1980 r. wpisane zostały na listę UNESCO Pamięć Świata. ków Zawodowych Wybrzeża, do których należeli m.in.

Gwiazda, Walentynowicz i Wałęsa.

1980, 14 sierpnia - rozpoczął się strajk robotniczy w Sto­ 4. Sopot. Molo. Około 1880 roku. czni Gdańskiej 23 sierpnia - powstał pierwszy numer tygodnika „Solidarność”.

31 sierpnia - podpisano porozumienia sierpniowe gwarantujące powstanie niezależnych związków zawo­ dowych.

17 września - powołano Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” (NSZZ „Solidar­ ność”).

1981, 13 grudnia - na terenie Polski wprowadzono stan wojenny, rozpoczęty internowaniem działaczy opozycyj­ nych.

1983 - Lech Wałęsa otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla.

1987 - wizyta papieża Jana Pawła II w Gdańsku.

1988 - strajki w Stoczni Gdańskiej, które doprowadziły do podjęcia rozmów przy Okrągłym Stole.

1989 - rozmowy przy Okrągłym Stole.

1990 - Lech Wałęsa został wybrany Prezydentem RP.

II WOJNA ŚWIATOWA

16

1. Westerplatte z 1939 roku.

WESTERPLATTE

począł ostrzał polskiej placówki wojskowej, zaczynając II wojnę światową.

Dnia 1 września 1939 roku, o godz. 4:48 cumujący na­ Westerplatte jest półwyspem znajdującym się przy ujściu przeciwko Westerplate pancernik Schleswig-Holstein roz­ Martwej Wisły do Zatoki Gdańskiej, który pojawił się w II połowie XVII wieku jako drobna mielizna utworzona z piasków naniesionych przez rzekę. Z czasem prze­ 2. Schleswig-Holstein w czasie ostrzału Westerplatte. kształciła się ona w wyspę, a później półwysep nazywa­ ne Weste Platte, czyli zachodnia płyta, ponieważ znajdo­ wała się po zachodniej stronie ujścia. W 1924 roku Liga Narodów przyznała ten teren Polsce, a w 1925 pozwoliła na umieszczenie na półwyspie strażnicy wojskowej. Od 1926 roku Funkcjonowała tu Wojskowa Składnica Tran­ zytowa, która pełniła rolę składu amunicji i wartowni. Na terenie Westerplatte znajdowało się 88 polskich żołnie­ rzy, wymienianych co pół roku. Latem 1939 roku zwięk­ szono skład do 210 osób. Oprócz magazynów zbudowa­ no tu koszary oraz cztery żelbetowe wartownie. W 1938 roku komendantem strażnicy został major Henryk Su­ charski, a dowódcą wartowni kapitan Franciszek Dą­ browski.

Ostrzał artyleryjski z pancernika poprzedził szturm jed­ nostek piechoty, które próbowały wedrzeć się na teren

5. Niemcy w czasie działań bojowych na Westerplatte.

3. Pomnik Obrońców Westerplatte. strażnicy od strony południowej. Silna obrona zaskoczyła Niemców, którzy zmuszeni zostali do wycofania się i po­ djęcia dalszego ostrzału artyleryjskiego. Plan błyskawicz­ nego zajęcia półwyspu, oparty na znacznej przewadze 4. Kapitulacja załogi Westerpaltte.

ogniowej, nie powiódł się. W związku z tym Niemcy 2 września wprowadzili do ataku lotnictwo bojowe, któ­ re zrzuciło na strażnicę setki ton bomb zamierzając zniszczyć rzekome bunkry podziemne. Ostrzał ze wszyst­ kich rodzajów broni artyleryjskiej oraz działania saperskie w następnych dniach nadwyrężyły znacznie możliwości obrony półwyspu. W dniu 7 września wobec wyczerpa­ nia załogi oraz braku amunicji o 10:15 major Sucharski ogłosił kapitulacje strażnicy. W dowód uznania jego od­ wagi pozwolono mu pozostawić szablę przy boku.

Po stronie polskiej śmierć poniosło 15 żołnierzy, pozostali umieszczeni zostali w niemieckich obozach jenieckich, gdzie niektórzy przebywali do 1945 roku. Część zwolnio­ na ze względów zdrowotnych uczestniczyła w party­ zantce. Po stronie przeciwnej zginęło od 300 do 400 osób.

17

18

1. Budynek Poczty Polskiej w Gdańsku.

POLSKA POCZTA Innym miejscem obrony polskiej w pierwszym dniu wojny stał się główny budynek Poczty Polskiej w Gdań­ sku. Poczta Polska na terenie Gdańska ustanowiona zo­ stała w 1920 roku na mocy traktatu wersalskiego oraz konwencji polsko-gdańskiej. Polska posiadała trzy urzę­ dy pocztowe:: przy placu Heweliusza na Starym Mieście, na dworcu kolejowym i w porcie oraz 10 skrzynek pocz­ towych opatrzonych godłem polskim. Od 1930 roku urząd na Starym Mieście stał się głównym urzędem pocztowym obsadzonym 54 osobami, z których wielu należało do Związku Strzeleckiego, tajnej organizacji, szkolonej wojskowo na terenie Polski.

O godzinie 4:45, równocześnie z ostrzałem Wester­ platte, jednostki gdańskiej policji porządkowej i podod­ działy SS, wspierane trzema wozami pancernymi rozpo­ częły szturm na budynek poczty. Prowadzony był on dwutorowo: od strony wejścia głównego oraz przez przebicie ściany sąsiadującego z pocztą Krajowego Urzę­ du Pracy. Pierwszy szturm nie powiódł się. Sprowadzono działa oraz podminowano część budynku. O godzinie 17 odpalono ładunki burząc część poczty. Obrona przenio­ sła się wówczas do piwnic. Niemcy za pomocą moto­

2. Budynek Poczty Polskiej w 1939 roku.

19

3. Pomnik obrońców Poczty Polskiej.

pomp wpompowali do nich benzynę podpalając ją przy użyciu miotaczy ognia. O godzinie 19 podjęto decyzję o kapitulacji. Pierwszy wyszedł dyrektor Jan Michoń, który mimo to, że trzymał w rekach białą flagę został za­ strzelony. Podobny los spotkał naczelnika poczty Jerzego

4. Kapitulacja obrońców Poczty Polskiej.

Wąsika. W starciach zginęło łącznie 12 obrońców. Czte­ rem obrońcom poczty udało się uciec i przeżyli wojnę. 39 osób zostało aresztowanych i umieszczonych w Bisku­ piej Górze. Podczas procesu, który miał miejsce 8 i 30 września uznano ich za partyzantów i skazano na śmierć.

5 października dokonano egzekucji na poligonie policji gdańskiej na Zaspie.

ZNANI GDAŃSZCZANIE Jan Dantyszek (1485-1548) Właściwie Johann(es) von Hoefen z pochodzenia Nie­ miec, który osiedlił się na Warmii, a później w Gdańsku.

Biskup chełmiński i warmiński, podróżnik, dyplomata dworu Zygmunta Starego, a przede wszystkim poeta doby renesansu, piszący po polsku i łacinie. Jego najbar­ dziej znanym dziełem jest poemat Nagrobek sobie samemu.

20

Jan Heweliusz (1611-87) Wybitny astronom mieszkający w Gdańsku. W 1640 roku założył obserwatorium astronomiczne z wykona­ nymi własnoręcznie przyrządami. Pod Gdańskiem He­­ weliusz zbudował teleskop o długości 50 m, największy wówczas na świecie. Sporządził mapę powierzchni Księżyca i odkrył dziewięć komet.

3. Obserwatorium Jana Heweliusza.

Gabriel Daniel Fahrenheit (1686-1736) Fizyk i inżynier urodzony w Gdańsku. Zajmował się produkcją termometrów, w których po raz pierwszy zastosował rtęć. W 1725 roku zaproponował swoją skalę temperatury zwaną Farenheita. Wartość OoF była naj­ niższą temperaturą, która miała miejsce w Gdańsku w 1709 roku (-18oC), 100oF (37,8oC) było temperaturą ciała naukowca (miał wtedy stan podgorączkowy), a 212oF była temperaturą wrzenia wody. Skala ta przyję­ ła się w niektórych krajach anglosaskich.

Arthur Schopenhauer (1788-1860) Filozof urodzony w Gdańsku, w 1793 roku po zajęciu 21 miasta przez Prusy wyprowadził się do Hamburga, potem do Weimaru gdzie studiował filozofię i gdzie obronił doktorat. Najważniejszym jego dziełem jest „Świat jako wola i wyobrażenie” wydane w 1819 roku.

Dowodził w nim, że świat jest jedynie wyobrażeniem 5. Arthur Schopenhauer. naszego umysłu, a jedyną rzeczą nad którą możemy zapanować to własna wola.

Lech Wałęsa (1943) Günter Grass (1927) Polski działacz związkowy i polityk, z zawodu elektryk.

Pisarz niemiecki urodzony w Gdańsku. W czasie II W czasie strajków w grudniu 1970 roku był jednym wojny światowej dobrowolnie uczestniczył w forma­ z jego przywódców. W sierpniu 1980 roku stanął na czele cjach wojskowych, biorąc udział w walkach. Jego twór­ Komitetu Strajkowego Stoczni Gdańskiej. Strajk ten czość pisarska związana jest w dużej części z Gdańskiem. doprowadził do podpisania porozumień sierpniowych.

Najbardziej znana jest Trylogia Gdańska: Blaszany bębe- W 1981 roku został pierwszym przewodniczącym NZZ nek, Kot i mysz, Psie lata. Jego związki z miastem doce­ „Solidarność”. 13 grudnia 1981 roku po wprowadzeniu nione zostały w 1993 roku przyznaniem honorowego stanu wojennego podlegał internowaniu, aż do listopa­ obywatelstwa Gdańska. W 1999 roku Grass otrzymał da 1982 roku. W 1983 roku Szwecka Akademia przyzna­ z rąk Szwedzkiej Akademii literacką Nagrodę Nobla. ła Wałęsie Pokojową Nagrodę Nobla, którą odebrała jego żona Danuta. W 1990 roku doszło w Polsce do wol­ 4. Lech Wałęsa. nych wyborów, które wygrał Lech Wałęsa.

6. Ławeczka Grassa w Gdańsku Wrzeszczu z postacią Oskara z powieści „Blaszany Bębenek” (pl. Wybickiego).

GŁÓWNE MIASTO 1

22

2

1-3. W XIII wieku, na południe od wczesnośrednio­ wiecznego grodu i handlowo-rzemieślniczego podgro­ dzia, powstała osada kupiecka, która stała się zalążkiem późniejszego Głównego Miasta. Rozwinęła się ona wzdłuż dzisiejszej ulicy Długiej oraz Długiego Targu. Wy­ budowano tu kościół Mariacki i przystań na Motławie.

3

1756

4

4. Początkiem Drogi Królewskiej biegnącej ulicą Długą aż do Zielonej Bramy jest Brama Wyżynna. Powstała ona w latach 1571-76 jako element for­tyfikacji, zbudowanych przez Hansa Kramera wzdłuż zachodniej granicy miasta.

Dzisiejszy wygląd zachodniej elewacji obłożonej imitacją grubo cio­sa­nych bloków budynek zawdzięcza prze­ budowie prze­pro­wadzonej w 1588 roku przez Willema van den Blocke.

5

6

5-6. Budynek Katowni i Wie­ża Więzienna powstały w XIV wieku jako element średnio­wiecz­nych ob­wa­ro­ wań Głó­w­nego Miasta. Kil­ka­krotnie przebudo­wy­wane w XV i XVI wieku, swą dzisiejszą, ma­nie­ry­sty­czną formę uzyskały dzięki pracom prowa­dzonym przez Antona van Obbergena do 1604 roku.

7-8. Siedzibę Bractwa św. Jerzego zbudo­wano, pod kie­ run­kiem Hansa Glotaua, w latach 1487-94, w stylu XVwiecznej architektury flaman­dzkiej. W 1566 roku na szczycie budowli ustawiono figurę św. Jerzego zabijają­ cego smoka.

8

7

1

24

2

3

1-3. Złota Brama, która za­stą­piła XIV-wieczną Bra­mę Długouliczną, powstała w latach 1612-14 we­dług projek­ tu Abrahama van den Blocke. Bu­dow­la na­wią­zująca do rzymskich łuków triumfalnych, otrzymała de­korację ma­ nierystyczną.

4. Baszta Narożna jest elementem fortyfikacji, które w marcu 1343 roku zaczęli budować Krzy­żacy wo­kół Głównego Miasta. Obok znajdują się Baszta Szultza oraz XIV-wieczna Baszta Browarna.

4

5

6

5-6. Droga Królewska - ulica Długa i Dłu­gi Targ - jest naj­ bardziej re­pre­zentacyj­nym traktem Gdańska. Nazwa upa­miętnia przejazdy tym szlakiem królów polskich od­ wiedzających Gdańsk. Bo­gaci pa­try­cjusze wznosili tu ozdobne kamienice, a władze miejskie ulo­ko­wa­ły tu ra­ tusz - siedzibę rady.

7. Manierystyczny dom Ferberów przy ulicy Długiej 28 zbudowany został w 1560 roku przez Kon­stan­­tego Fer­ bera, przedstawiciela bo­gatej, pa­try­cjuszowskiej ro­dziny gdańskiej. Attyka wieńcząca fasadę udekorowana jest herbami Polski, Prus Kró­lewskich i Gdańska.

7

8. Dom Uphagena przy ulicy Dłu­giej 12 powstał na miej­ scu wcześniejszej ka­mie­nicy w latach 1776-79, a wyposa­ żanie wnętrz ukoń­czono w 1787 roku. Ta re­pre­zen­tacyjna budowla łączy cechy póź­nego ba­roku, rokoka i wcze­ snego klasycyzmu. Dzięki decyzji właściciela Jana Upha­ gena stała się sie­dzibą Muzeum Domu Mie­szczań­skie­ go.

8

25

1

2

1-5, str. 26-27 Na styku ulicy Długiej i Długiego Targu, peł­ nią­cego rolę rynku, stoi Ratusz Głównego Mias­ta. Pierw­ szy ratusz zbudowano w tym miejscu po roku 1298 za czasów księcia Świętopełka II. Budynek obecny wznie­ siono w latach 1327-36, ale już dwadzieścia lat później nastąpiła jego rozbudowa. W latach 1486-88 dodano wysmukłą wieżę, a po pożarze w 1556 roku budowli nadano cechy manierystyczne. Zegar słoneczny pocho­ dzi z XVI wieku. Wejście do ratusza zdobi późnobaroko­ wy portal dekorowany her­bem Gdańska, wykonany w latach 1766-68 przez rzeźbiarza Daniela Eg­gerta.

26

3

4

1880

5

27

28

29

1

1. Mała Sala Rady zwana była również Kominkową od znajdującego się w niej renesansowego kominka z 1609 roku.

30

2. Sień ratusza. Jan Karol Schultz.

3. Tuż za głównym wej­ściem znajduje się Sień Głów­na z krętymi, rzeź­bionymi scho­dami z 1645 roku.

2

3

31

4

5

4-5. Wielka Sala Rady, zwana także Czer­woną, to naj­pię­ kniej­sze po­mie­szczenie w Ratuszu Głównego Mia­sta. Jej wystrój z lat 1593-1608 jest dziełem niderlandzkich i gdańskich mistrzów: Hansa Vre­de­ma­na de Vries, Izaaka van den Blocke i Simona Herle.

6. Fragment Apoteozy Gdańska ze stropu Sali Czerwonej Ra­tusza Głównego Miasta.

6

1

32

2

3

4

1. Fontannę Neptuna, pa­tro­na mórz i nawigacji, wznie­ siono przed ratuszem na Długim Targu w 1633 roku jako symbol dobrobytu mias­ta. Na otaczającej ją kracie wid­ nieją herby Gdańska i polskie orły.

2. Figura Hermesa stoi przed Dworem Artusa, na dachu restauracji Piwniczka Rajców.

5

3-4. Dwór Artusa z lat 1478-81 był miejscem spo­tkań za­ moż­nych mieszczan, wy­zna­jących ideały ry­cerzy Okrą­ głego Sto­łu z dworu kró­la Artura. Fa­sada przebudowana w latach 1616-17 przez Abra­ha­ma van den Blocke łączy cechy gotyku i re­ne­sansu. Trój­na­wo­we, ha­lowe wnętrze, ozdo­bione gwia­ździsto-palmo­wym skle­pieniem, wspar­ to na czte­rech granitowych kolumnach.

5. Renesanso­wy piec kaflo­wy, wy­soki na 12 metrów, ustawiony w narożu wiel­kiej sali Dworu Artusa, jest dzie­ łem Georga Stelznera. Kafle ma­lowane przez mistrza Jos­ ta przedstawiają władców eu­ro­pejskich, herby oraz per­ soni­fikacje cnót i planet.

33

1

34

2

3

1. Przylegający do dworu Artusa Dom Ła­wni­ków, za­ wdzięczający swą nazwę działającym tu od 1712 roku sądom miejskim, zachował gotycką fasadę z końca XV wieku. Zdobi ją bogato rzeźbiony, barokowy portal z fi­ gurami rycerzy.

2. O godzinie 1200 w oknie kamienicy przy Długim Targu po­jawia się postać młodej gdańskiej mieszczki, bohaterki powieści Ja­dwigi Łusz­czew­skiej - Deotymy - “Panien­ka z okienka”.

3-4. Przy Długim Targu 41 znajduje się Złota Ka­mienica, najpiękniejszy budynek Gdańska. Zbudowana w latach 1609-17 dla burmistrza Jana Speymanna, według projek­ tu Anbrahama van den Blocke, jest wybitnym przykła­ dem maniery­zmu flamandzkiego. Fa­sada pokryta zosta­ ła przez rzeźbiarza Jana Voigta złoconymi dekoracjami.

4

5

35

6

1925

5, 7. Zachwycające de­ko­ra­cyj­­nymi fasadami kamieniczki stojące przy Długim Tar­gu naprzeciw Dwo­ru Artusa go­ ściły królów polskich w cza­sie ich po­bytów w Gdańsku.

Bywali tu Zy­gmunt III Waza, Władysław IV, Jan Kazimierz, Jan III Sobieski, August II i Sta­nisław Leszczyński. Stąd nazwa: Ka­mienice Kró­lew­skie. Prezentują one różne sty­ le, od renesansu poprzez barok do klasycyzmu.

6. Dom Schumanów przy ul. Długiej 45 jest pierwszą re­ nesansową budowlą na Trakcie Królewskim, wzniesioną przez gdańskiego rajcę Jana Connerta w 1560 roku. Na­ zwę zawdzięcza patrycjuszowskiej rodzinie Szumannów, którzy byli właścicielami kamienicy najdłużej, bo aż po­ nad dwa wieki, od połowy XVII wieku.

7

1925

1. Kamienica przy Długim Targu nr. 20 powstała w 1680 roku w stylu barokowym. Trzykondygnacyjna fasada przystrojona jest bogatą dekoracją rzeźbiarską, przypi­ sywaną Andreasowi Schlüterowi młodszemu W szczycie schodkowym widnieją dwa medaliony z głowami męski­ mi, uważanymi za portrety królów polskich Jana Kazi­ mierza i Jana III Sobieskiego.

2. Kamienica pod Lwem.

3. Barokowy portal z ka­mie­nicy przy Długim Tar­gu 36.

36

2

3

1

37

4

5

3-6. Zakończeniem Drogi Królewskiej od strony wschod­ niej jest manierystyczna Zielona Brama, zbudowana w latach 1564-68 przez budowniczego Regniera z Am­ sterdamu, według projektu Hansa Kramera. Nietypowy budynek bramny - w formie reprezentacyjnego pałacu wzniesiono na miejscu gotyckiej Bramy Kogi i przezna­ czono na re­zydencję królów polskich.

6

7

1910

1

2

1. W południowo-wschodnim narożniku Głównego Mia­ sta znajduje się Baszta Kotwiczników. Pier­wo­tnie pełniła ona funkcję wię­zienia dla morderców i miejsca tajnych straceń.

38

2. Ulicę Ogarną od wschodu zamyka Bra­ma Kro­wia, do której odbudowy ze zniszczeń II wojny światowej wyko­ rzystano gotyckie ściany szczytowe z XIV wieku.

3. Kamienica przy ulicy Ogarnej 27/28, z eklektyczną fa­ sadą, powstała u schyłku XIX wieku dla loży masońskiej “Ge­dania Loge 3” należącej do “Nieza­leż­ne­go Zakonu Dziwnych Towarzyszy”. Obok świą­tyni wolnomularskiej i Izby Rozmyślań znaj­do­wała się tu Sala Za­gubionych Kro­ ków.

3

4

39

5

6

4. Dom Fahrenheitów przy ulicy Ogar­nej 94 był miejscem urodzin sławnego fizyka Gabriela Daniela Fahrenheita, który wprowadził w 1725 roku nową ska­lę po­miaru tem­ peratur.

5. Przy ulicy Chlebnickiej 16, w latach 1569-70, według projektu Hansa Kra­mera, zbudo­wano wy­smukłą, ośmio­ piętrową ka­mie­nicę zwaną, Domem An­gielskim (składo­ wano tu niegdyś sukno z Al­bionu) lub Anielskim (na szczycie znajduje się figura anioła).

6-7. Gotycka fasada kamienicy przy ulicy Chlebnickiej 14 jest kopią elewacji bu­dynku sto­jącego na Wyspie Pawiej w Pocz­da­mie. Is­tnie­jąca tu do 1822 roku ka­mienica zo­ stała przeniesiona przez następcę tro­nu prus­kiego Wil­ helma III do podberlińskiej rezyden­cji.

7

1

1-3. Ulica Mariacka prowadzi od kościoła Mariackiego do Bramy Ma­riackiej, która otwiera się na Długie Po­brze­że.

40 Ta naj­pię­kniej­sza z gdańskich ulic jest przykładem daw­ nej zabudowy, z wąskimi, bogato dekorowanymi fasa­ dami kamienic i przed­pro­żami.

1890

2

3

41

1

42

2

1. Rzygacz z jednego z przed­proży ka­mieniczek przy uli­cy Mariac­kiej.

2-3. Przed najstarszą ka­mie­ni­cą, powstałą przy ulicy Ma­ riackiej 1 w 1541 roku, umieszczono kopie dwóch tablic przedprożowych ze scenami Zwia­stowania.

4. Od 1 do 13 sierpnia w Gdańsku odbywa się Jar­mark św.

Dominika, naj­star­sze święto miasta. Jego tradycja sięga 1260 roku, kiedy pa­pież Aleksander IV udzie­lił dominika­ nom przywileju or­ganizowania od­pus­tów.

3

4

43

1

44

1-3. Kościół Mariacki w Gdańsku jest największą w Eu­ro­ pie średniowieczną świą­ty­nią wzniesioną z ce­­gły. Jest on trzynawowy, z tran­septem i wień­cem kap­lic. Zbudowany w stylu go­tyckim w la­tach 1343-1502.

3

2

16

15 14 9

10

17

11 1213

8 7

19

18 6

5

3

4

2

1 22

24

20 21

23 45

1. Ołtarz główny 2. Tabernakulum 3. Epitafium rodziny Oehm 4. Ambona 5. Chrzcielnica 6. Organy 7. Kaplica św. Rajnolda Sąd Ostateczny Hansa Memlinga 8. Pieta 9. Gdańska Piękna Madonna 10. Ołtarz św. Barbary 11. Św. Anna Samotrzeć 12. Malarstwo ścienne w Kaplicy Św. Jerzego 13. Grupa rzeźbiarska św. Jerzego 14. Ołtarz św. Doroty 15. Nagrobek Bahrów 16. Ołtarz św. Adriana 17. Zegar Astronomiczny 18. Tablica Jałmużnicza 19. Brama Mariacka 20. Ołtarz św. Jadwigi 21. Ołtarz św. Jakuba 22. Obraz Czarnej Madonny 23. Gotyckie stalle 24. Kaplica Kapłańska

4. Późnogotycki portal Rady znajduje się w po­­łu­dniowej elewacji.

4

1

2

1. Barokowy prospekt organowy zbudował Peter Bringe­ mann w latach 1625-29.

2-4. Monumentalne wnętrze kościoła Mariac­kie­go spra­ wia ogromne wrażenie. Na po­wierz­chni 5000 m2 po­mieś­ cić się mo­że 25000 wiernych. Od 1529 roku aż do II woj­ ny światowej świątynię użytkowali ewangelicy, gotycki wystrój wnętrza uzupełniając dziełami manieryzmu i ba­ roku.

46

5. Ołtarz główny powstał w latach 1511-16 w warsztacie Mistrza Michała z Au­gsburga.

1890

3

4

5

47

1

2

1. Barokowa ambona z 1617 roku po­cho­dzi z kościoła św.

Jana.

2. Barokowy nagrobek Szymona i Ju­dy­ty Bahrów jest dziełem Abrahama van den Blocke z 1620 roku. Szymon był gdań­skim bankierem i kupcem, dostawcą kró­la Zyg­ munta III Wazy.

48

3. Epitafium rodziny Oehmów z 1559 roku.

4. W kaplicy św. Rajnolda obejrzeć można kopię “Sądu Osta­te­cznego” Hansa Me­mlinga. Oryginał znajduje się w Mu­zeum Narodowym w Gdańsku.

3

5. Tuż za kruchtą pro­wa­dzącą od wejścia głównego do na­wy kościoła ustawiono re­ne­sansową chrzcielnicę, któ­ rej ośmioboczna podstawa po­cho­dzi z lat 1554-55. Jej ściany zdobią płaskorzeźby przedstawiające Po­chód Mi­ łosierdzia oraz sce­ny ze Sta­rego i Nowego Tes­ta­men­tu.

4

5

6

6. Obok kaplicy Świętego Krzyża znajduje się 13-metro­ wy zegar astronomiczny, wy­konany w latach 1464-70 w war­sztacie toruńskiego zegar­mistrza Han­sa Düringe­ ra. W czasie wybijania godziny 12 po­jawia się korowód postaci: Adama i Ewy, apostołów, Trzech Króli i Śmierci.

7. W kaplicy św. Anny obejrzeć mo­żna figurę Pięknej Ma­ donny Gdańskiej z około 1420 roku, nie­znanego artysty.

8. Na ścianie kaplicy św. Jerzego znajduje się grupa rzeź­ biarska przedstwiająca św. Jerzego na koniu, św. Mał­ gorztę i smoka. Powstała ona w warsztacie gdańskim około 1400 roku.

7

8

49

1

50

1890

51 2

1-2. Ulica Piwna, prowadząca od kościoła Mariackiego do Wielkiej Zbrojowni, zabudowana jest rzędami ma­lo­wni­ czych kamieniczek.

3. Kamienicę Han­sa van Ede­na przy ulicy Piwnej 1 zbu­ dowano w latach 1638-40. Twórcą manie­rys­tycz­nej fa­ sady był prawdo­po­dobnie Andreas Schlü­ter starszy, któ­ ry ozdobił ją bogatym wystrojem rzeźbiarskim.

3

52

1

1890

2

1-3. Ma­nie­rys­ty­czny budynek Wiel­kiej Zbro­jowni zbudo­ wano w latach 1600-09 według projektu An­to­nie­go van Obber­ge­na, przy współ­pra­cy Jana Stra­kow­skiego. Pier­ wotnie znajdował się tu arsenał ze zbiorem armat i kul na par­terze i lżejszej bro­­ni na wyż­szych kondygnacjach.

3

53

4

4-5. Targ Węglowy nadany został miastu przywilejem z 1342 roku. Od XV wieku służył jako miejsce handlu wę­ glem.

5

6. Baszta Sło­mia­na przylega od po­łu­dnia do Wielkiej Zbrojowni. Słu­żąca niegdyś jako prochownia ma mury grubości czterech metrów.

7. “Drzewko Mi­lenijne” usta­wio­ne przy Tar­gu Wę­glo­wym z okazji 1000-le­cia Gdańska jest da­rem pol­skich i za­gra­ ni­cznych kowali.

6

7

1

1-2. Plebania, znajdująca się na tyłach kościoła Mariac­ kiego powstała w 1518 roku.

54 3. Barokowa Kaplica Kró­lew­ska powstała przy kościele Mariackim w latach 1678-81 na zlecenie króla Jana III So­ bieskiego. Pro­jekt Tylmana z Ga­meren realizowany był przez bu­downiczego gdańskiego Bar­­thela Ranischa. Ele­ wację frontową przyozdobił ka­mien­ną dekoracją An­ dreas Schlüter młodszy.

2

3

55

56

1

2

1, 3. Tylko pierzeja północna ulicy św. Ducha zo­sta­ła odbudowa po zni­szczeniach wojennych. W do­mu pod dawnym nr 114 urodził się w 1788 roku Artur Scho­ penhauer.

2. Dom Pod Żółwiem przy ulicy św. Ducha 113.

3

5

4-5. Przy ulicy Szerokiej 52 znajduje się domu Pod Ło­­ sosiem, w któ­rym od końca XVI wieku przybyły z Ho­­ landii Ambroży Ver­moellen produkował słynną gdańską “złotą wódkę”, zwa­ną z nie­miecka “Gold­en­was­ser”.

6, str. 56,57. Ulicę Szeroką zamyka Żu­­raw, budowla, któ­ ra od XIV wieku pełniła rolę bra­my i dźwigu.

4

6

57

58

59

motława

60 1

1890

2

1. Długie Pobrzeże nad Mo­t­ławą to teren starego portu.

Ze Starym Miastem łączą je bramy wodne z XIV i XV wieku.

2. Motława jest wygodnym szlakiem komunikacyjnym.

Przy Długim Pobrzeżu cu­mu­ją statki dowożące wy­cieczki na Wes­ter­platte i do gdań­skiego portu.

3-4. Brama Chlebnicka pro­wa­­­dząca na ulicę Chle­bnicką powstała w 1457 roku, o czym świadczy herb Gdańska umieszczony nad otworem bramnym. Złotą koronę wi­ doczną w herbie nadał król Kazimierz Ja­giellończyk 26 maja 1457 roku.

3

4

1687

5

5. Brama Świętego Ducha, zbudowana w końcu XIV wieku, prezentuje najstarszy typ budynków bramnych.

Miały one skromną dekorację ścian i ostrołukową arkadę przejazdową.

6-7. Żuraw, dźwig por­towy, w dzisiejszym kształcie po­w­­ stał w la­­tach 1442-44. Drewniana kon­stru­k­cja mieściła me­chanizm wy­cią­go­wy, napędzany si­łą ludzkich mięśni.

Kilku robotników mo­gło podnieść cię­żar do czterech ton.

6

7

61

2

1

3

1-2. Brama Mariacka zamyka ulicę Mariacką. Przed wscho­d­nią fasadą budynku znajdują się średniowieczne ba­by kamienne pochodzące z pogańskich Prus.

62

3. Najbardziej na północ wysunięta bramą Gdańska jest Brama Straganiarska. Zbudowana w latach 1481-82 za­ chowała unikatowy zespół herbów Prus Królewskich, Polski oraz Gdańska, ujętych w tzw. ukłonie heraldycz­ nym.

4-5. Długie Pobrzeże oprócz wspaniałych wi­doków nad­ motławskich zabytków ofe­ruje turystom liczne sklepy z bursztynem i kawiarenki.

4

5

1765

6

7

1930

63

8 9

6-8. Widok na Długie Po­brzeże i Rybackie Po­brze­że od stro­ny nieistniejącego już zam­ku krzyżackiego.

9. Baszta Łabędź powstała po roku 1454, po wy­pędzeniu załogi krzy­żackiej z Gdańska. Mie­szcza­nie rozebrali wcześ­niejszą Basztę Rybacką, zbudowaną przez zakon na początku XV wieku, i na jej cokole wznieśli nową.

10. Dwie barokowe kamieniczki sto­jące przy Targu Ryb­ nym są po­zo­stałością zabudowy zniszczonej w czasie II wojny światowej. Przed wojną na placu i na przylegają­ cym do niego Rybackim Pobrzeżu han­dlowano rybami.

10

1

64 2

1-2. Gotycki kościół św. Jana budowano etapami od 1377 do 1680 roku. Obecnie od­bywają się tu wystawy Nad­ bałtyckiego Centrum Kul­tury.

3-4. Gotycki kościół św. Mi­ko­łaja, patrona że­glarzy, za­ stąpił najstarszą świą­tynię Gdańska - drewniany kościół z końca XII wie­ku. W 1239 roku osiedlono tu dominika­ nów sprowadzo­nych z Wrocławia. Zbu­do­wali oni muro­ wany kościół, który dzisiejszy kształt uzyskał w XV wie­ ku. Wspa­nia­łe, baro­ko­we wnętrze świątyni obfituje w znakomite zabytki ru­cho­me: jest tu m.in. chrzcielnica z 1732 ro­ku, obraz An­dreasa Stecha “Wizja św. Róży z Limy” z 1671 roku.

3

5. Neogotycka Hala Targowa (pl. Dominikański) powsta­ ła w latach 1894-96 na miejscu klasztoru i części romań­ skiego kościoła św. Mikołaja.

4

5

6

7

6. Wysoka na 36 metrów baszta Jacek, zbudowana na przełomie XIV i XV stulecia, jest pozostałością średnio­ wiecznych fortyfikacji. Nazwa upamiętnia św. Jacka Od­ rowąża, ale została nadana już po II wojnie światowej.

Przed wojną gdań­szcza­nie nazywali basztę “Kiek in de 65 Koek”, czyli “patrz do kuchni”.

8

7. Pomnik króla Jana III So­bieskiego na Targu Drzew­nym, wykonany przez Ta­deusza Barącza w 1897 roku, pier­ wotnie stał we Lwowie. Ufun­dowany w 200. rocznicę zwycięstwa wiedeńskiego, przedstawia króla na koniu, tratującego tureckie szańce.

8-9. Targ drzewny, do którego od północy przylegał targ truskawkowy istniał w Gdańsku już w 1581 roku, kiedy użyto po raz pierwszy tej nazwy. Widok na ilustracji po­ chodzi z ryciny I. Dickmanna z 1617 roku.

9

1617

STARE MIASTO 1

66 1-3. Wprawdzie Stare Miasto nie obfituje w tak olśniewa­ jące za­bytki jak Główne Miasto, jednak już od XIII wieku istniał tu silnie rozwijający się ośrodek miejski, zamiesz­ kany głównie przez ludność słowiańską. Zakon krzyżacki po wzniesieniu około 1340 roku wa­rowni kontrolującej mieszkańców rozpoczął budowę Głównego Mia­sta, przez co Stare Miasto straciło na znaczeniu.

3

2

4

5

4-5. Dworzec Główny, ins­piro­wa­ny gdańskim ma­nie­ryz­ mem, powstał w latach 1894-1900 według projektu Alek­ sandra Rundella, Paula Tho­mera i Cuny’ego.

6. Przed dworcem stoi pomnik Kindertransportów, które od 3 maja do 25 sierpnia 1939 roku wywiozły z Gdańska do Anglii 130 dzieci pochodzenia żydowskiego, ratując im, w ten sposób, życie.

7. Gotycki kościół św. El­żbiety zbudowano przed 1417 ro­ kiem przy szpitalu, tak aby chorzy, nie wstając z łóżek, mogli brać udział w na­bo­żeństwach. Wcześniej, przed 67 rokiem 1394, istniał tu przytułek dla trędowatych.

6

7

1

2

1-2. Tuż za kościołem św. El­żbiety znajduje się go­tyc­ki ko­ ściół św. Józefa, którego budowę bracia karmelici roz­ poczęli w 1482 roku. Po odbudowie ze zniszczeń II woj­ ny światowej świą­tynię przejęli oblaci.

68

3

3-4. Dom Opatów Pel­pliń­skich powstał w 1612 roku praw­ dopodobnie według pro­jektu Abrahama van den Blocke.

Ta manierystyczna budowla po­łożona nad Ka­nałem Ra­ duni przez 140 lat służyła cystersom z Pel­plina jako za­ jazd. Budynek ma ty­pową dla Gdańska fasadę z nieotyn­ kowanej ce­gły.

4

69 5

1687

6

5-7. Ratusz Starego Miasta w la­tach 1587-95 zbu­do­wa­ no w stylu ma­nieryzmu ni­der­landzkiego na miejscu wcze­ śniej­szej gotyckiej bu­dowli z około 1380 roku. Tę zwartą, ceglaną bryłę zwień­czoną strzelistą wie­życzką zaprojek­ tował An­toni van Obbergen. Portal z orłem polskim we fryzie prowadzi do wnętrza, które zawiera wspa­niałe wy­ po­sa­żenie prze­­­niesione z różnych do­mów gdańskich.

7

1

1. Pomnik astronoma Jana He­we­liusza przed ratuszem Starego Miasta.

2. Na skwerze przy ulicy Jana Heweliusza stoi inny po­ 70 mnik poświęcony astronomowi, w którym postać He­ weliusza wkomponowana została w miedziane astrola­ bium. Pomnik, dzieło Michała Gąsienica-Szostaka posta­­wio­­ny został przez młodzież Gdańska w 1973 roku.

2

3

3-5. W rozwidleniu Kanału Raduni znajduje się go­tyc­ki Wielki Młyn, który był czynny od momentu wybudowa­ nia go przez Krzyżaków w około 1350 roku aż do 1945 roku, kiedy doszczętnie spłonął. Potężny dach w formie namiotu przykrywał ol­brzy­mią przestrzeń, która podzie­ lona była na kilka kondygnacji o drewnianej konstrukcji.

Na parterze żarna męłły zboże, a wyżej położone pomie­ szczenia słu­żyły jako magazyny.

4

5

1617

71 6

6. Pierwotna funkcja budynku zwa­nego Małym Młynem nie jest znana. Zbudowany w XIV wieku, prawdopodob­ nie wykorzystywany był jako magazyn zboża.

7. Przy ulicy Pod­młyń­skiej znajduje się za­byt­kowy domek z XVII wie­ku.

8. Obok kościoła św. Ka­tarzyny, przy ulicy Ka­ta­rzynki, znajduje się ze­spół trzech ma­nierystycz­nych kamieni­ czek zwa­nych Do­mami Ka­zno­dzie­jów. Zbu­dowano je w 1602 roku we­dług projektu An­to­nie­go van Ob­ber­ gena.

8

7

1

72

1687 3

2

1-4. Kościół św. Katarzyny zaprojektowany został ja­ko niska hala, zakończona ob­szernym trójnawo­wym pre­ zbiterium. We wnętrzu war­to zobaczyć obrazy pędzla Antona Mö­llera i Izaaka van den Blocke, uratowane ze zniszczonego ołtarza głów­nego.

5. Jan Heweliusz, słynny as­tronom, związany był z ko­ ściołem św. Katarzyny i zo­stał w nim po­cho­wa­ny. Na jed­ nym z filarów prezbite­rium wisi epitafium nau­kowca powstałe w 1780 roku z inicjatywy jego wnu­ka Daniela G. Davissona.

73

4

5

74 1

2

1-3. W miejscu małej kaplicy, w której w 1374 roku wysta­ wiono na publiczny wi­dok zwłoki św. Bry­gidy w latach 1396-97 zbudowano kościół pod jej wez­waniem. Położo­ ny niedaleko Stoczni Gdańskiej, stał się w latach 80. XX wieku świątynią Solidarności i schro­nieniem dla jej dzia­ łaczy, m.in. Lecha Wałęsy.

3

4

5

4-5. Kościół św. Bartłomieja powstał na początku XVI wieku w formie gotyc­kiej, choć panował już wtedy w Gdańsku ma­nieryzm. Wieżę dobudowano na po­czątku następnego wieku. Kościół był jedną z pierwszych w Gdańsku świątyń protestanckich.

6. W zakolu Motławy w XIII wieku zakon krzyżacki zbu­ dowali warownię, która przetrwała jedynie do 1454 roku, kiedy gdańszczanie, podczas powstania Stanów Pru­ 75 skich, zdobyli go i zburzyli do fundamentów. W ciągu wieków obszar ten został zabudowany kamienicami i spich­rzami, z których najciekawsze zachowały się przy ul. Rycerskiej.

6

7. Biblioteka Gdańska Pan (ul. Wałowa 5) mieści się w neogotyckim budynku z lat 1903-04. Pierwszy zbiór książek w Gdańsku utworzono w roku 1596 na bazie księgozbioru podarowanego przez włoskiego humanistę Jana Bernarda Bonifacio.

7

76 1

2

1. Budynek Poczty Polskiej był świadkiem bo­ha­terskich walk polskich pocztowców 1 września 1939 ro­ku.

2. Na Podwalu Staromiejskim stoi pomnik „Tym co za Pol­ skość Gdańska„. Upamiętnia on Polaków, którzy zginęli walcząc o polskość Gdańska w latach 1308-1945. Dzieło Wawrzyńca Sampa oraz Wiesława Pietronia powstało w 1969 roku.

3-4. Pomnik Poległych Stocz­niow­ców, ustawiony nieopo­ dal bramy Stoczni Gdańskiej, poświęcony jest pamięci stoczniowców po­ległych w czasie pa­cyfikacji straj­ku z grudnia 1970 roku. W 1980 roku po strajku i pow­­­­staniu Solidarności władze pozwoliły na postawienie monu­ mentu. Wy­ko­nany został przez samych sto­czniowców.

3

4

77

78

79

WYSPY I DŁUGIE OGRODY 1

80

2

1-3, str. 76-77W Gdańsku pełniącym już w XVI wieku rolę naj­wa­żniej­szego bałtyckiego portu, potrzebne były licz­ ne pomieszczenia do przechowywania towarów. Około 300 spichrzów zbudo­wano na wy­spie, która powstała po­mię­dzy Motławą i kanałem prze­kopanym w 1576 roku dla ochrony terenu przed pożarem i kra­dzieżami. Na wschód od wyspy w XVII i XVIII wieku ulokowano ogro­ dy mieszczan.

3

1765

4

5

4 W 1643 roku na Wyspie Spichrzów stało 315 olbrzy­ mich, wielokondygnacyjnych spich­rzów, które dla od­ różnienia nosiły dość oryginalne nazwy: m.in. Pstry Pies, Trupia Czaszka i Czer­wo­na Mysz. Mimo otoczenia tere­ nu wodą i ścisłej ochrony, często wybuchały tam po­żary, 81 z których ostatni, w ro­ku 1945, spowodował kompletne zniszczenie. Nie­da­wno podjęto rekonstrukcję zabudowy wyspy.

5-6. Współczesna odbudowa Wyspy Spichrzów dotyczy również kamienic, które znajdowały się w centrum wy­ spy. Budowane od podstaw, jedynie stylem nawiązują do tych sprzed lat.

6

1

82

1-2. Od wschodu Wyspy Spichrzów broniły Ba­szty Stą­ giewne zbudowane w XVI wieku.

2

3-4. Na usytuowanej po­mię­dzy Motławą a Kanałem na Stęp­ce wysepce, zwa­nej Oło­wianką, znaj­dują się trzy spichrze: Oliwski, Miedź i Panna, w któ­rych mieści się obecnie Muzeum Mor­skie. Do tej utworzonej w 1960 roku placówki na­le­ży także Żuraw. Stała eks­po­zycja pre­ zentuje obiek­ty zwią­zane z mo­rzem i że­glugą wiślaną.

Przy Oło­wiance zacumowano statek Sołdek, w którym urzą­dzo­no sale eks­­po­zy­cyj­ne.

3 4

5

6

5. Przy Oło­wiance zacumowano statek Sołdek, w którym użądzono sale eks­­po­zy­cyj­ne.

83

6. W części Nowej Mo­tła­wy wydzielono port jachto­wy, w którym cumują ża­glowce goszczące w mieście.

7-8. Niedaleko portu zo­ba­czyć można dom Pod Mu­rzyn­ kiem, z umieszczoną nad wejściem głową Mu­rzyna.

7

8

1

1. W Spichrzu Królewskim zbudo­wanym na Ołowiance w la­tach 1606-08, prawdo­po­dob­nie według projektu Ab­rahama van den Blocke, przechowywano zboże na­ leżące do króla polskiego. Już Kazimierz Jagiellończyk na­ łożył na gdańszczan obo­wią­zek utrzymywania tego spi­ 84 chrza.

2-3. Jedyną pozostałością za­budowy Długich Ogro­dów, zniszczonej w czasie II wojny światowej, jest kościół św.

Barbary. Gotycka budowla powstała w 1430 roku na miejscu wczeęniejszej świątyni.

4, str. 84-85. Brama Żu­ław­ska, zamykająca miasto od strony wschodniej, zo­stała zbudowana przez Jana Stra­ kow­skiego w 1628 ro­ku, jako trój­arkadowa bra­ma trium­ falna.

3

2

85

4

86

87

STARE PRZEDMIEŚCIA 1

3

88

1-2. Kościół św. Trójcy, wraz z przylegającymi bu­dynkami, wznieśli w latach 1420-1514 francisz­ka­nie, którzy przy­ byli na Stare Przed­mieście rok wcześniej. Rozwój refor­ macji doprowadził do upadku zgromadzenia zakonnego, które w 1556 roku kościół i zabudowania klasztorne przekazało miastu.

3. Na południe od Głównego Miasta, poza murami obronnymi, w drugiej połowie XIV wieku powstało du­że osiedle gdzie budowano oraz napra­wiano statki i łodzie.

Zniszczenia z 1945 roku oszczę­dziły jedynie kilka zabyt­ kowych obiektów

2

4. W XVII wieku do kościoła, od strony zachodniej, do­ budowano ry­glo­wy dom galeriowy.

4

4

5

4. Trójnawowe wnętrze świątyni, zakończone prezbite­ rium, które w początkach istnienia było samodzielnym kościołem Wieczerzy Pań­skiej, wypełnione jest znakomi­ tymi za­bytkami sztuki gdańskiej.

5. W kościele św. Trójcy obejrzeć można najstarszą za­ chowaną ambonę w Gdańsku po­cho­dzącą z 1541 roku.

6

6-7. W zakończeniu nawy południowej kościoła św. Trój­ cy, w 1480 roku do­budowano, na zlecenie króla Ka­zi­ mierza Jagie­llończyka, ka­plicę św. Anny, która służyć mia­ 89 ła mieszkańcom Gdańska polskiego po­chodzenia.

7

1

1. Mała Zbrojownia (pl. Wałowy) powstała w latach 1643-45, według projektu Jerzego Strakowskiego, w cza­ sie wielkiej przebudowy fortyfikacji Gdańska.

2

2-3. W dawnym gmachu klasztoru Fran­­ciszkanów, zbu­ dowanym w latach 1422-1522 przy ulicy To­ruń­skiej 1, mieści się Muzeum Na­rodowe, któ­rego zbiory za­ początkował Rudolf Feitag w połowie XIX wieku. Naj­ wybitniejszym eksponatem jest oryginał “Sądu Os­ta­ tecznego” Hansa Mem­linga.

90

4. “Statki na morzu”, Bonawentura Peters (1614-1652).

3 4

5

7 6

5. „Czesząca się kobieta”, Wojciech Weiss (1875-1950).

6. Baszta Biała u zbiegu ulic Augustiańskiej i Pod Zrębem jest pozo­stałością południowych fortyfikacji Gdańska.

7. Obecny kościół św. św. Piotra i Pawła powstał w la­tach 1424-1516 na miejscu wcześniejszej świątyni, któ­ra spło­ nęła.

91 8. Manierystyczna Brama Ni­­zinna, zbudowana przez Jana Stra­kow­skie­go 1626 w roku, znaj­du­jąca się w kur­ tynie wału obronnego pomiędzy za­chowanymi ba­ stionami św. Gertrudy i Żubr, broniła miasta od po­łudnia.

Nad arkadą wjazdową umieszczono war­to­wnię.

8

92

93

INNE DZIELNICE 1

2

1. Dom podcieniowy przy ulicy św. Wojciecha 297 (Lipce) jest przykładem chaty ryglowej typowej dla Żuław.

2-3. Twierdza Wisłoujście, zbudowana w 1482 roku na miejscu umocnień krzy­żac­kich, była miejscem pobie­rania opłat od wypły­wa­ją­cych na morze stat­ków.

94 3

str. 90-91. Inną częścią fortyfikacji była Kamienna Śluza zbu­dowana w latach 1619-24 przez Williama Jan­sena Ben­ninga i Ad­riana Ol­brantsa. Dwie kamienne grodzie, zwień­czone okrą­głymi wie­życz­kami zwanymi “Czte­rema Dziewicami” regulowały prze­pływ wody. Ślu­za chroniła Gdańsk przed wylewami Wisły i zbyt wysokim pozio­ mem wo­dy w ka­na­łach.

4

5

4-5. Pomiędzy Nowym Portem a Zatoką Gdańską znaj­ duje się maleńki pół­wysep zwany Wes­ter­platte, na któ­ rym pozwolono Polsce utrzymywać w okresie między­ wojennym załogę, składającą się z 88 żołnierzy.

1 wrześ­nia 1939 roku krążownik “Schleswig-Hol­stein” rozpoczął ostrzał polskiej placówki, która pod dowódz­ twem majora Henryka Sucharskiego broniła się 7 dni.

6. Na przeciwko Westerplatte, po drugiej stronie Motła­ wy, na terenie dzielnicy Nowy Port stoi, nieczynna już, latarnia morska. Zbudowana w latach 1893-1894 wzo­ rowana była na nieistniejącej latarni z Cleveland w Sta­ nach Zjednoczonych. 1 września z okna latarni padł wy­ strzał, który był sygnałem do rozpoczęcia II wojny świa­towej.

6

7. Port Gdański znajdował się na Mo­tławie już w IX wie­ ku, z bie­giem cza­su zajmując całe nabrzeże miasta.

W XVIII wieku port zaczęto rozbudowywać w kierunku kanału Leniwki, dzisiej­sze­go Kanału Por­towego oraz ba­ senu Władysława IV. 95

7

1

2

1. Na północny zachód od centrum Gdańska znajduje się willowa dzielnica Wrzeszcz. Przy ulicy Na­rutowicza 11 zo­ baczyć mo­ż­na gmach najstarszej uczelni technicznej w pół­­nocnej Polsce - Politechniki Gdańskiej. Zbudowany w latach 1900-04 dla Technische Hochschule według projektu m.in. Alberta Carstena, jest ciekawym przy­kła­ dem ek­lek­tyzmu wykorzystującego formy ma­nie­ryzmu gdań­skiego.

2. W XIX i XX wieku Jaśkowa Dolina, część gdańskiej dzielnicy Wrzeszcz, stała się modnym rejonem willowym.

Swoje domy stawiali tu przede wszystkim urzędnicy i kupcy przybywający z głębi Nie­miec. Willa Schreya przy Jaśkowej Dolinie 19, zbudowana w 1899 roku, jest cha­ rakterystycznym przy­kładem panującej tu architektury.

96

3. W dzielnicy Letnica, w latach 2008-11 powstał nowoczesny

stadion Arena, przeznaczony na 42 tysiące widzów. Fasada po­ kryta jest płytkami w kolorze brązu, nawiązującymi do barwy bursztynu.

3

4. W dzielnicy Przymorze, przy ul. Obrońców Wybrzeża znajduje się najdłuższy blok mieszkalny tzw. Falowiec.

Zbudowany w latach 70-73 mierzy 860 m i zamieszkuje go około 6000 osób. Budynki takie wznoszono w Gdań­ 4

5

6

sku w latach 60-tych i 70-tych na Przymorzu i w Nowym Porcie. W sumie powstało ich 8.

4. W nadmorskiej dzielnicy Brzeźno, która już od XIII wieku znana była jako osada rybacka, znajduje się stu­ metrowe molo zbudowane w 1900 roku. Molo to w okresie międzywojennym przedłużono do 200 me­ trów.

7

5. Na wzgórzu św. Wojciecha w dzielnicy Święty Woj­ ciech w 997 roku praski biskup Wojciech Sławnikowic odprawił mszę, w czasie jego podróży chrystianizacyjnej do Prus. Na miejscu tym na początku XIV wieku zbudo­ wano gotycki kościół, który został przebudowany w XVI wieku.

6-7. Kulminacyjnym elementem dzielnicy Grodzisko jest 97 Góra Gradowa (46 m n.p.m) położona na zachód od centrum miasta, wspaniały punkt widokowy na Gdańsk.

Tu od XVI wieku powstawał system fortyfikacji, z któ­ rych zachowało się wiele elementów. Na szczycie wznie­ sienia znajduje się pomnik Milennium.

8

OLIWA 1

Oliwa, dzisiejsza dzielnica Gdańska położona między Wrzeszczem a Sopotem, swe istnienie zawdzięcza cy­ stersom sprowadzonym tu w 1186 roku przez księcia Sambora. Wokół zabudowań klasztornych rozlokowała się wieś, która w 1874 roku otrzymała prawa miejskie.

2

1-2. Pałac Opacki w Oliwie istniał już w XV wieku. W wie­ ku XVIII dodano do par­terowego budynku dwa skrzydła.

W latach 1754-60, na zlecenie opata Jacka Rybińskiego, dobudowano piętro i całość przekształcono w stylu ro­ koka. Obecnie mieści się tu Muzeum Narodowe groma­ dzące zbiory sztuki współczesnej.

3

98

3-4, str. 98-99. Park Oliwski im. Adama Mickiewicza, o powierzchni 13 hektarów, zaprojektowany został dla pow­sta­jącej w końcu XVII wieku rezydencji opata oliw­ skiego. Dzisiejszy kształt, będący modnym wówczas wy­ obrażeniem ogrodu chińskiego, nadał mu Jan Jerzy Salt­ zmann w końcu XVIII wieku.

4

1765

5

6

5-7. Już w końcu XII wieku zakon cystersów roz­po­czął prace nad budową kościoła. Świątynia ta mia­ła cechy ro­ mańskie, które dziś znaleźć można w partiach przyzie­ mia. W wieku XIII i XIV powstała gotycka budowla, która zachowała swój układ przestrzenny do dziś. Podczas ba­ rokowej przebudowy w XVII i XVIII wieku dodano mię­ dzy innymi portal główny i hełmy wież. Wnętrze także wzbogacono wówczas o wiele elementów dekoracyj­ nych z których najciekawszy jest mo­nu­mentalny ołtarz główny z 1693 roku. W jego środku umieszczono obraz przedstawiający pa­tronów zakonu Marię i św. Bernarda, pędzla An­dreasa Stecha

7

99

100

101

1

2

1. Nagrobek rodziny Kosów powstał oko­ło roku 1599 i prawdo­po­dobnie jest dziełem Willema van den Blocke.

3

2. Wielkie rokokowe organy, wy­po­sa­żone w 7876 pisz­ czałek, zbudowane zostały w warsztacie miej­scowych cystersów w latach 1763-88.

3. Przy północnej nawie znajduje się kaplica Chrzcielna, w której obejrzeć można przykłady zdobnictwa roko­ kowego.

4. Ambona z połowy XVIII wieku.

4

102

5

6

5. Nad Potokiem Oliw­skim, w 1597 roku, cystersi wybu­ dowali kuź­nię wodną na potrzeby swych gospodarstw.

Działała ona do 1947 roku.

6-7. Ogród zoologiczny w Oli­wie zorganizowano w 1954 roku. Rozległy teren wśród wzgórz, na obrzeżach mia­ sta, pozwolił na urządzenie kom­­fortowych wybiegów dla zwierząt.

7

103

104

105

SOPOT 1

2

Sopot, położony pomiędzy Gdańskiem i Gdynią, jest naj­bar­dziej znanym nadmorskim kurortem w Polsce. Już w XVI wieku gdańscy mie­sz­cza­nie budowali tu letnie re­ zydencje, ale prawdziwy rozwój nastąpił po przybyciu do Sopotu w 1808 roku Jeana George’a Haffnera, który za­ łożył tu uz­dro­wisko.

1-3. Pierwszy Dom Zdrojowy powstał w roku 1824 jako budynek parterowy. W 1879 roku zbudowano nowy obiekt, który w 1909 roku zburzono i na jego miejscu po­ stawiono nowy, podpalony w 1945 roku przez wkracza­ jących do Sopotu Rosjan. Istniejący dziś Dom Zdrojowy pochodzi z 2006 roku.

106

3

1890

1890

6

4

5

4-5, str. 102-103. Wizytówką Sopotu jest 516 metrowej długości mo­lo, z usta­wioną wzdłuż po­mos­tu najdłuższą ław­ką w Eu­ropie. Obec­ne molo wy­budowano w 1928 roku, ale już w roku 1827 istniał tu maleńki po­most zbudo­ wany przez Haffnera.

6-7. Malowniczy budynek Za­kładu Bal­neolo­giczne­go i Szpi­tala Reu­ma­tologicz­nego zbudowano w So­pocie według projektu Pau­la Puchmüllera w la­tach 1903-04.

W 48. kabinach ką­pielowych kuracjusze pobie­rali kąpiele zdrowotne w słonej wo­dzie, której temperaturę określał lekarz. W 1975 roku starą kotłownię przerobiono na la­ tarnię morską.

7

107

1

2

3

1. Olbrzymi gmach w stylu wilhelmińskiego ba­roku, po­ łożony tuż przy plaży i widoczny z mola, to Grand Hotel zbudowany w latach 1924-27.

2-3. Łazienki Południowe, po­ło­żone przy plaży na połu­ dnie od centrum Sopotu, zbudowano w 1907 roku we­ dług projektu Paula Puchmüllera. Ten drew­niany budy­ nek z łamanym da­chem mieścił przebieralnie oraz re­­s­­­­­­­­­­­­­tau­­­­­­­­­racje.

4. Klasycystyczny dworek Sierakowskiego (ul.Czyżew­ skiego 12) jest jednym z najstarszych budynków Sopotu.

Widoczny był już na planie miasta z 1714 roku. Obecny kształt dworku powstał w 1797 roku za sprawą Kajetana hr. Sierakowskiego, kasztelana płońskiego, posła na Sejm Czteroletni.

4

108

5

5-6. Molo so­poc­kie, plac Zdro­jowy i uli­ca Bo­haterów Mon­­te Cassino stanowią jeden z najbardziej znanych nad­bał­tyckich de­p­­ta­ków zwanych „Monciakiem”.

6

7. Najpiękniejsze wil­­­le i domy wczaso­we budowano w So­ ­po­cie w pierwszej po­ło­wie XIX wieku. Oto­czone ogroda­ mi oraz misternie kutymi par­kanami, powstawały głów­ nie wzdłuż brze­gu mor­skiego i na zboczach Skar­py Sopockiej. Przy­­kła­dem budynku o konstrukcji szkieleto­ wej jest willa przy ulicy Morskiej 7.

7

109

1

1. Krzywy Domek (ul. Bohaterów Monte Cassino 53) zbudowany według projektu Szotyńskich i Zaleskiego w 2003 roku nawiązuje do bajkowych rysunków Jana Marcina Szancera oraz Pera Dahlberga, 2. Znajdujące się przy placu Konstytucji 3 Maja figury Ka­ szuba i Kaszubki, pod­trzymujące na swych barkach gzyms, są pozostałością kamienicy zburzonej w 1945 roku.

3-4. Przy dawnym ryn­ku sopockim wznosi się neogotyc­ ki kościół św. Jerzego wzniesiony w latach 1899-1901.

2

110

3

4

5

5. Opera Leśna (ul. Moniuszki 12) powstała w 1909 roku jako amfiteatr o powierzchni 4 ha. Od 1977 roku odbywa się tu międzynarodowy festiwal piosenki.

6. Na Górze Zamkowej (ul. Haffnera) znajduje skansen archeologiczny prezentujący wczesnośredniowieczne gro­­­dzisko istniejące na tym terenie od VIII do X wieku.

Na odkrytych pozostałościach bramy, części palisady oraz 7 domów zrekonstruowano cały zespół grodowy.

6

111

GDYNIA 1

2

1. Gdynia znana by­ła jako wieś rybacka już w 1224 roku Jednak jej zasadniczy rozwój przy­pada na okres 20-le­cia międzywojennego, kie­dy Polska po uzyskaniu do­stę­pu do morza wy­bu­do­wa­ła tu port.

2. Żaglowiec „Dar Młodzieży” stojący przy Molu Po­łu­ dnio­wym, wykonany dla Wyższej Szkoły Morskiej przez stocznię w Ham­burgu, służył celom szkoleniowym.

3. Józef Piłsudski ogląda wojenny port w Gdyni w 1930 roku.

3

112

4

5

6

4. Skwer Kościuszki i będące jego przedłużeniem Molo Po­łu­dniowe są głównym deptakiem Gdy­ni. Powstał on na miejscu istniejących tu niegdyś zabudowań letnisko­ wych.

5. Obok “Daru Młodziezy” przycumowano kontrtorpe­ dowiec “Błyskawica”, który walczył w czasie II woj­ny światowej.

7

6. Pomnik autorstwa Danuty i Zdzisława Kosedów przed­ sawia Josepha Conrada Ko­rzeniowskiego, znanego pi­sa­ rza ma­rynistycznego, uro­dzo­nego w Pol­sce, ale pi­szą­ cego po angielsku.

7. Kompozycja “Ma­­s­zty” Wa­wrzyń­ca Sampa jest częścią pomnika Josepha Conrada Korzeniowskiego.

8. Na turystów cze­kają tu liczne stragany oferujące mię­ dzy innymi mu­szle, rozgwiaz­dy, wyroby z bursztynu oraz modele ża­glowców.

8

113

1

1. Najstarszym budynkiem w Gdyni jest XIII-wieczny ko­ ściół św. Michała Archanioła na Oksywiu (ul. Arciszew­ skich). Został on ufundowany w 1225 roku przez księcia pomorskiego Świętopełka II. Z pierwotnej romańskiej świątyni zachowała się jedynie ściana zachodnia. W XIV wieku dobudowano prezbiterium oraz nawę boczną od strony północnej.

2. See Towers ( ul. Hryniewickiego 6) zbudowany w 2005 roku o wysokości 125,4 m jest najwyższym budynkiem wzniesionym poza Warszawą i najwyższym budynkiem mieszkalnym w Polsce.

3. Wznosząca się 91 metrów nad poziomem morza Kępa Re­dłowska w swej części nadmorskiej jest rezerwatem krajobrazowym. Nad stromym klifem rośnie las miesza­ ny z przewagą buku.

3

114

2

4

5

4. Późnobarokowy pałac w Orłowie powstał w 1906 roku na zlecenie Ludwika Slaskiego, ówczesnego właści­ ciela dóbr orłowskich. Realizacji budowy podjął się, spro­ wadzony z Berlina architekt Kazimierz Skórzewski.

5. U podnóża Kępy Redłowskiej w 1828 roku rybak Jo­ hann Ad­ler wybudował gospodę, która dała początek osadzie Orłowo. W 1934 roku wybudowano molo, które słu­żyło jako przystań Polskiej Żeglugi Rzecznej Vistula.

6

6. „Przy pl. Kaszubów znajduje się rzeźba „Para Kaszu­ bów na ławce”, która upamiętnia małżeństwo Scheibów, którzy w 1928 roku wybudowali tu kamienicę. Elżbieta Scheibe, wypatrująca co dzień powrotu męża, rybaka zażyczyła sobie, na szczycie budynku dobudówkę, z któ­ rej rozciągał się widok na całą Zatokę Gdańską. str. 114-115. U ujścia rzeczki Kaczej rybacy wciągają na brzeg swe tradycyjne łodzie.

115

116

117

OKOLICE

1

2

1. Polska posiada 528 km. linii brzegowej. Znajduje się tu wiele kurortów przy­cią­ga­ją­cych, szczególnie latem, rze­ sze turystów.

2. Drewniany budynek konstrukcji szkie­letowej w Pucku powstał około 1725 roku jako szpitalik-przytułek. Dziś mieści się tu muzeum etnogra­ficzne.

3. W miejscowości Hel od 1999 roku funkcjonuje foka­ rium, gdzie realizowany jest projekt odtworzenia i ochro­ ny kolonii fok szarych w re­­­jonie południowego Bałtyku.

3

118

4

5

6

4. Mierzeja Helska to piaszczysty pół­wy­sep za­my­kający od strony Bałtyku Zatokę Gdańską. Powstała na sku­tek działalności fal i wiatrów, które usy­pały dochodzące do 23 m wysokości wyd­my, porośnięte następnie sosno­ wym la­sem. 34 km długości, a w najwęższym miej­scu szerokość wynosi 100 m. Niszczona przez fale sztormo­ we mierzeja wymaga sta­łej ochrony i zabezpieczeń tech­ nicznych. Mierzeja Helska jest atrakcyj­nym re­gio­nem tu­ rys­tycznym. Znajdują się tu popularne miej­scowości letniskowe takie jak Jurata, Cha­łupy, Ja­starnia i Hel. Płyt­ ka za­toka Pucka - bez­po­średnio przylegająca do półwy­ spu, jest mek­­ką amatorów wind­­serfingu.

5. Domy rybackie o konstrukcji szkieletowej są charakte­ rystyczne dla zabudowy Helu. Pozostało ich niewiele, przede wszystkim przy ulicy Wiejskiej, głównym trakcie miasta. Dom pod numerem 33 pochodzi z roku 1850, obecnie mieści się tu kiosk.

6. Najstarszym budynkiem w Helu jest gotycki kościół z początku XV wieku. Obecnie mieści się w nim Muzeum Rybołówstwa.

7

7-8. Klasztor cysterek w Żarnowcu założony został na przełomie XIII i XIV wieku przez cystersów z Oliwy, któ­ rzy od 1215 roku byli właścicielami Żarnowca. Wokół dziedzińca zachowały się gotyckie krużganki, udostęp­ nione dla zwiedzających. Obok zabudowań klasztornych stoi gotycki kościół z XIV stulecia.

8

119

1

1. Słowiński Park Narodowy utworzony w 1967 roku zali­ czony został do Światowych Rezerwatów Biosfery. Jego główną atrakcją są ruchome wydmy sięgające 42 m wy­ sokości, przemieszczające się rocznie nawet o 9 m.

2

3

2-3. Skansen w Klukach utworzono na obrzeżach Sło­ wińskiego Parku Narodowego, wśród bagien i lasów, nie­ opodal jeziora Łebsko. W 1963 roku zakupiono pierwszą zagrodę w istniejącej tu wsi Słowińców. Pozyskanie w Klukach zagród i wykorzystanie budynków przenie­ sionych z innych miejscowości pozwoliło na zachowanie wsi Kluki w jej dawnej formie. Mieszkający we wsi Sło­ wińcy – Kaszubi protestanci – zajmowali się głównie ry­ bołówstwem. W magazynie rybackim obejrzeć można łodzie i sprzęt rybacki, m.in. sieci, kotwice oraz ościenie.

4-5. W X wieku na miejscu dzisiejszego Lęborka, nad rzeką Łebą, leżał słowiański gród Lewino. Od 1310 do 1466 roku miasto należało do Krzyżaków, którzy zbudo­ wali na wyspie gotycki zamek, później wielokrotnie prze­ budowywany. W narożniku rynku znajduje się kościół św.

Jakuba, którego budowa rozpoczęła się po 1341 roku.

Miasto otoczono murami obronnymi z 33, basztami, z których zachowała się tylko jedna – Baszta Bluszczowa (na zdjęciu).

5

120

4

6

7

8

6. Gotycki zamek krzyżacki w Bytowie powstał w latach 1398-1405 i pełnił rolę strażnicy granicznej państwa krzyżackiego. Po przebudowie w latach 1560-70 stał się letnią rezydencją książąt zachodniopomorskich – Gryfi­ tów.

7. Na północ od Chojnic, w dorzeczu górnego biegu rzeki Brdy, znajduje się olbrzymi zespół leśny – Bory Tucholskie.

W 1996 roku utworzono tu park narodowy, który chroni bogactwo flory i fauny, m.in. 200 gatunków porostów.

Teren ten zamieszkują również zagrożone wyginięciem zwierzęta, jak żółw błotny. Meandrujące wody Brdy, wraz z dopływami uznane są za krainę pstrąga i lipienia.

8. Chojnice w średniowieczu były granicznym grodem księstwa pomorskiego, zagarniętym w 1309 roku przez państwo krzyżackie. Pozostałością po obwarowaniach z połowy XIV wieku jest Brama Człuchowska, w której mieści się Muzeum Historyczno-Etnograficzne. W ol­ brzymim jak na warunki pomorskie rynku dominuje neo­ gotycki ratusz. Atrakcją jest fontanna z trzema postacia­ mi nagich kobiet.

9

9. W odległości 40 km od Gdańska, w okolicach Kartuz i Kościerzyny, rozciąga się Szwajcaria Kaszubska. Teren ten, o urozmaiconym, pagórkowatym krajobrazie, po­ przecinany jest licznymi polodowcowymi jeziorami. Stąd skojarzenie ze Szwajcarią. Dzięki swym walorom od bli­ sko stulecia jest głównym ośrodkiem rekreacyjnym Po­ morza Gdańskiego. „Kółko Raduni” – szlak kajakowy o długości 40 km, prowadzący przez rzekę Radunię i 10 długich jezior polodowcowych.

121

2

1

3

1, 3. Kaszubski Park Etnograficzny we wsi Wdzydze Ki­ szewskie jest najstarszym, założonym w 1907 roku, skan­ senem w Polsce. Gromadzi architekturę drewnianą rejo­ nu Kaszub. W 1970 roku nastąpiła jego rozbudowa i wy­­dzielenie obiektów z poszczególnych rejonów Ka­ szub oraz Kociewia. Obejrzeć tu można zagrody, dworki szlacheckie, wiatraki oraz XVIII-wieczny drewniany ko­ ściół. Na terenie skansenu często odbywają się imprezy folklorystyczne.

2. Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku jest prywatnym skansenem, w którym umieszczono wiele osobliwości. Obok najdłuższej deski świata (dł. 36,83 m), bunkra Gryfa Pomorskiego i Domu Sybiraka najwięk­ szą atrakcją jest „Dom do góry nogami”, który u zwie­ dzających powoduje zaburzenie zmysłu równowagi.

4

4-5. Za stolicę Szwajcarii Kaszubskiej uważa się Kartuzy.

Miasto swą nazwę zawdzięcza zakonowi kartuzów sprowadzonych tu w II połowie XIV wieku przez Jana z Różęcina – właściciela okolicznych dóbr. Najcenniejszą pozostałością po zakonie jest gotycki kościół, zbudowa­ ny w latach 1383-1403. Charakterystycznym elementem budowli jest barokowy dach w kształcie wieka trumny z lat 1731-33.

5

122

6 7 8

6. Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP w Żukowie wzniesiono dla zakonu norbertanek w XIII-XIV wieku.

Na uwagę zasługuje wnętrze z bogatym wystrojem. De­ koracyjny, późnorenesansowy ołtarz główny z około 1620 roku zawiera obraz przedstawiający Wniebowzię­ cie NMP, prawdopodobnie pędzla Hermana Hana.

7. Zespół dawnego opactwa cysterskiego w Pelplinie ufundowano w 1258 roku. Okazały kościół NMP po­ wstawał od końca XIII do II połowy wieku XIV. Bogato rzeźbiony wejściowy portal z około 1300 roku zdobi neo­ romański tympanon.

8. Gotycka kapliczka przydrożna z około 1500 roku znaj­ dująca się w miejscowości Gnojewo w okolicach Malbor­ ka.

9. Gotycki zamek w Kwidzyniu został zbudowany w la­ tach 1320-47 przez zakon krzyżacki i był siedzibą kapitu­ ły. Ciekawym jego elementem jest gdanisko (toaleta), do którego prowadzi ganek wsparty na arkadach.

9

str. 122-123. Zamek w Malborku został zaprojektowany jako stolica państwa Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, zwanego w Polsce zakonem krzyżackim. Zakon ten powstał w Palestynie w okresie wypraw krzyżowych w latach 1190-98. Najważniejszą funkcją zakonu, oprócz opieki nad ubogimi i chorymi, była walka z niewiernymi. W roku 1225 polski książę Kon­ rad Mazowiecki przekazał Krzyżakom Ziemię Chełmiń­ ską, która miała być przyczółkiem do walki z pogańskimi Prusami. Był to początek państwa zakonnego. W roku 1278 Krzyżacy rozpoczęli budowę zamku konwentual­ nego w Mal­borku.

123

124

125

1

2

1. Obok zamku w Malborku szybko tworzyło się miasto, które w XIV wieku zyskało zespół murowanych umoc­ nień wraz z czterema bramami. Około 1380 roku zbudo­ wano ratusz, który stylistyką nawiązywał do elewacji Pałacu Wielkich Mistrzów.

3

2. Przedzamcze, zwane również Zamkiem Niskim, po­ wstało w I połowie XIV wieku jako część gospodarcza zamku. Mieściły się tu m.in. warsztaty, zbrojownie, spi­ chlerze i stajnie. Do obrony tego terenu służyły mury obronne i liczne baszty, takie jak te widoczne na zdjęciu: baszty Podstarościego i Wójtowska.

3-4. Pałac Wielkich Mistrzów dobudowano na zamku w Malborku od strony rzeki Nogat. Prace rozpoczęto w I połowie XIV wieku, a gmach rozbudowano w latach 1383-93. Wtedy to powstały reprezentacyjne sale z Re­ fektarzem Letnim i Zimowym na czele.

5. Refektarz Letni w Pa­ła­cu Wielkich Mi­­strzów jest naj­bar­ dziej re­prezen­ta­cyj­nym po­mie­szczeniem zamku w Mal­ borku. Tu wielki mistrz za­konu krzy­żackiego przyj­mował dostoj­nych gości. Po­wyżej kominka znajduje się frag­ ment kuli kamiennej, pamiątka po ob­lę­żeniu zamku przez wojska polsko-li­te­wskie w 1410 roku.

4

126

5

6

7

6-8. Zamek Wysoki był pierwszą budowlą, którą Krzy­ żacy wznieśli nad brzegiem Nogatu. Zaprojektowany na rzucie prostokąta budynek z wewnętrznym dziedziń­ cem, zaopatrzono w narożach w charakterystyczne dla zamków krzyżackich wieżyczki. Na pierwszym piętrze komunikację umożliwiały krużganki, które otwierały się na dziedziniec ostrołukowymi oknami. Całość otoczono fosą z wodą doprowadzaną kanałem z odległego o 6 km jeziora Dąbrówka, oraz murem.

9. Dziedziniec Zamku Wysokiego w Mal­borku powstał, kiedy w XIII i początku XIV wieku do zamku dobudowa­ no trzy skrzydła. Studnia wykopana w średnio­wie­czu miała głębokość 18 m.

8

9

127

1

2

3

4

1. Zamek w Sztumie zbudowali Krzyżacy w latach 132636 jako letnią rezydencję wielkich mistrzów. Usytuowa­ no go w niewielkiej odległości od Malborka, głównej siedziby zakonu, tak aby załogi zamków mogły być w stałym kontakcie. Cały projekt rozmieszczenia zam­ ków krzyżackich tak pomyślano, aby za pomocą specjal­ nego systemu znaków dymnych i ogniowych można było przekazywać wiadomości od zamku do zamku. Np. w zasięgu widoczności wysokiej wieży zam­­­ku malbor­ skiego pozostawały miasta i zamki w Elblągu, Tczewie, Gdańsku, Dzierzgoniu oraz Sztumie.

2-3. Kościół we Wróblewie, malowniczo położony nad kanałem, powstał prawdopodobnie w II połowie XVI wieku. Budynek o konstrukcji szachulcowej zdobi wieża na kalenicy.

4. Szachulcowy kościół z ceglanym prezbiterium w Ste­ gnie pochodzi z lat 1681-83.

5. Dom podcieniowy, wznie­siony w konstrukcji sza­chul­ cowej w miej­sco­wości Tru­tnowy, jest typowym przy­ kładem budownictwa wiej­skiego z terenu Żuław. Zbu­ dował go majster Georg Basener w 1720 roku.

5

128

6

7

6. W Sztutowie znajduje się muzeum hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Stutthof. Powstał on już 2 września 1939 roku na obszarze należącym do Wolne­ go Miasta Gdańska i działał aż do 9 maja 1945 roku. Był pierwszym i najdłużej czynnym na terenie Polski obozem służącym do masowej eksterminacji ludności. W czerwcu 1944 roku włączono go do programu „ostatecznego roz­ wiązania kwestii żydowskiej”. Szacuje się, że w obozie zginęło około 65 tysięcy osób.

7. Most zwodzony na Szkar­­pa­wie, prawym ujściu Wisły, malowniczo wpisuje się w krajobraz Żuław. Pow­stał on w końcu XIX wieku jako jeden z elementów przepraw przez kanały.

8. Kąty Rybackie, położone u podstawy Zatoki Gdań­ skiej, są miejscem cumowania tradycyjnych, rzadkich już nad Bałtykiem, łodzi rybackich. Wracający z połowu ry­ bacy sprzedają ryby prosto z łodzi.

8

129

Zdjęcia: Stanisława, Jolanta i Rafał Jabłońscy Tekst: Rafał Jabłoński Opracowanie graficzne: Rafał Jabłoński

Strona 1 okładki: Fontanna Neptuna.

Zdjęcia z archiwum fotograficznego Jabłońskich Tel./Faks: +48 (22) 842-54-53 ; Tel. kom.: +48 602 324 409; www.fotojablonski.pl e-mail: archiwum@fotojablonski.pl

Druk: Perfekt S.A., Warszawa

ISBN 978-83-61511-66-3 Wydawnictwo FESTINA Warszawa Tel./Fax. +48 (22) 842-54-53, tel. kom.: +48 602 324 409 e-mail: wydawnictwo@festina.org.pl, www.festina.org.pl © Copyright byWydawnictwo Festina ©

Warszawa