इ तहासको सरोफरोमा वालामखीको मधी
व ण ताप शाह
ाक तक बनोटः
धा दङ र गोखाको दोसाँधको काम गद बगक बढ ग डक नद को कनारमा अवि थत
सा बकको मधी गा वस ( वालामखी गाउपा लका वडा न. १,२ र ३), धा दङ िज लाको एक मनोरम र सघन ब ती भएको ऐ तहा सक थलो हो । यसको शासक य सीमाना पवमा सा बकको ढोला गाउ वकास स म त, पि चममा गोखा िज लाको सा बक दरवङ र फजल, उ रमा सा बक खर , द णमा सा बक नलाङ र सलाङ गाउ वकास स म तह हन । य त पि चममा बढ ग डक नद , उ रमा छोर ग डक खोला, द णमा याड या मा खोलाह यसको ाक तक समाना हो । पवमा भन कन ाक तक समाना छन । सय
सवा सय वष अगा ड जान हो भन खर , ढोला र नलाङको प न मौजा अथात सामािजक र
अ य कराह मा समत क ब द मा नआएको ठाउ यह न भएको ब झ छ । जनस याको ि टल िज लाको घनाबि त भएको हाल वालामखी गाउपा लका वडा
न बर ३ पन सबभ दा अ लो ठाउ अथात मधीकोटको उचाइ सम सतलबाट पता लस सय फटभ दा कम र चारहजार फट भ दा कह मा थ छ । अ य त फ लएको डाँडा भएता प न अ लो लकाल चचरो नभएकोल खोला नालाह को उ प थलह कम छन । तसथ यहा ाक तक अ तरक तर र भीर पहरा प न कम छन । नक लामो दर स म गाउह को माझ माझ व लो छउद ख प लो छउस म तस ह न पाइ छ । ाक तक तथा ब तीको हसाबल िज ला भ मा होइन, अ धरा य भ रक प न मनोरम गाउह म य यसलाई गणना गन स क छ ।
इ तहास:
मधीको िज ला भ मा होइन, अ धरा यक इ तहासमा प न व श ट थान छ । यहाँको
ढ गा माटोल बो न स न भए इ तहासको धर कराह बताउन थए । ल खत ोतह
तथा अनमान माणह बाट प न मधीको इ तहासको धर पाटाह ख न आउछ । ल खत
इ तहासमा प हलो पटक मधीको नाम गोरखाका शाह वशीय स थापक राजा य शाहको छोरा राजा पण शाहल पव तर रा य फलाएको सल सलामा आउछ । उनल िजतका नया इलाकाह मा मधी, खर , स यानकोट र धा दङको नामह ल खएको छ । पण शाहको
रा यकाल स वत १६२७ द ख १६६२ स म भएको द ख छ । मधीको ल खत इ तहास यह समयबाट श ह छ ताप न अ ल खत इ तहास भन यो भ दा धर प हल
परापवकालस म प न जा छ । वशावल मा नपालमा ल छवीह भ दा प हल कराँत वशको शासनकालको उ लख छ । तर काठमाड उप यका र वरपरका िज लाह को
मा णक इ तहास ल छवी शासनकालभ दा प हलको भ टदन । स कतबाट उ प
नभएका नक श दह ज त तल सङ, खो ङ ज ता श दह प न नपाल भाषा र
शासनमा सोह समयद ख च द आउन प न यसभ दा प हल कराँतह ल शासन गरको
माण हो भ न इ तहासकारह को मत छ । व णपराणमा महाकाल नद द ख ट टा नद स मलाई कराँत दश भनकोल मधी वतः कराँत दश भ पन न भयो ।
वशावल मा उ लख भएको कराँतवशीय रा यको राजधानी प न काठमाड उप यका न
भएको र नलाङ, सलाङ धा दङ ज ता श दह स कतबाट उ प नभएको ज तो
द खनाल प न यो ठाउ कराँत रा य भ परको अनमान ह छ ।
अझ अगाडी जान हो भन कौरव-पा डव य धमा नपालबाट पा डवको प मा य ध गन कराँती राजा गएको वशावल र महाभारतमा उ लख छ । गोखाल राजा पण शाहको फौज सतको लडाइमा मधीका घलह ल अ य त वीरतापवक लडको इ तहासमा उ लख भएकोल उनीह मा वीरताको पर परा रहको थयो भ न स क छ । तसथ नपालका कराँती राजा महाभारतको लडाइमा जाँदा लगका सनामा मधल मगरह गएका हन स छन । मधी राजधानी काठमाड निजक भएकोल प न यो अनमानलाई बल म छ । यह कारणबाट उनीह मा वीरताको पर परा बसको प न हन स छ ।
कराँत वश प छ आएको ल छवीह को शासनकाल व मीय पाँच शता द (वा यसभ दा कह प हलद ख) त शता द स म र यो । उनीह को रा य भ गोरखा प न परको माणह भएकोल मधी प न सोह अव ध भ ल छवी शासन भ रहको प ट ह छ । ल छवी शासनप छ यो वशाल नपाल व भ न रा यह मा ट यो । यसम य
कणाल दशको ज लाको सजामा था पत रा य एउटा थयो । यो रा यल व मीय चौथ शता द को म य तर पवमा नवाकोट र शल स म क जा जमाई सकको माण भएकोल सो समयमा मधी प न ज लाको स जा रा य भ परको हन स न वतः स ध छ । स जा कमजोर भएर पि चम तर ख चद गएप छ गोरखा, मधी, खर , धा दङ
चर ग इ या द थमह वत थम रा यह मा प रणत भएको ब झ छ । पा पाल राजा मक द सनल काठमाड मा पटकपटक हमला गरको र यसो गदा मधीक बाटो योग गर
कह समय यस गाउलाई प न सनाह को क जामा राखको प न हन स छ । २००७ साल
अगाडी मधीथम भ पन सा बकको नलाङ गाउ वकास स म त अ तरगतको गर छाप
गाउमा धर र मधीमा छापथोक र धारथोक गाउह मा कह आफलाई इ माल भ न
मगरह छन । पि चम ग मी िज लामा मगरह को जनस या धर छ । यहा इ मा
भ न प न गाउ छ । सायद सन फौजमा भएको कन इ माल मगर मधीमा ब न
थालकाल उनका स तान इ माल मगर भ नएको हो क ? य द यो स य हो भन पा पाल
राजा मक द सन मधीक बाटो काठमाड हा न गएको माण ब लयो ह छ । ज होस, पण
शाहल मधी लगायत अ य वत थमह लाई गोरखा रा यमा गाभर उनीह को वत अि त व समा त पार दए ।
पण शाह (कत कत पर दर शाह) प न ल खएको छ । राजा भएप छ गोखाको पव तर बढ
ग डक पार प न रा य व तार गन वत न बसका स यान, खर , मधी, धा दङ हा न फौज पठाए । खर िजतप छ मधी िज न जाँदा गोखाल र म याल (मधल ) बच भएको लडाइबार इ तहासमा ल खएको वणन य तो छ,
“ ...खयालह लाई क ल ग र… तहाको चज व त ल
सरासर मधी तरफ गया । गोखाको ल कर लडाइ गन आयाको द ख
मधीका सदार सपाह ह प न ह तयार धनकाड लई जाई
ला या । दव तरफको फौजल पर पर तरको हानाहान गदा अग-अगमा
तीर ला ग को ह मया । को ह घाइत भया । फ र गोरखाको तरफबाट
र म यालका तरफबाट दोहर तरबार षकर हानाहान हदा
कसको सर कसको गधन कसका हात कसका क बर कसका गोडा का टइ
मया । कोइ घाइत भया । फ र गोखाल बाट तरबार षडा षकर
वाकला गदा म यालह क ल भया । वा क रहयाकालाई लष द मधी
पयाई तहा अ बल ग र जो भयाको चजव तल ी ५
पर दर शाहका हजरमा दा षल भ षर मधीको चजव त नजराना (उपहार)
राषी दशन गदा ी ५ महाराज श न हन भ याावा स दन भयो ।
उपरो त य ध वणनबाट मधल ल अ य त बहादर पवक लडर गोखाल फौजको नक नो सानी प याइ दएको र प छ गोखाल ह धर भएकोल उनीह को अगाडी ट न नस क
प छ ह द गएको र आ खर हार वीकार गनपरको द ख छ । अ य ठाउह भ दा मधी
िजतकोमा राजा वशष खसी भएका रहछन । स यान र अ य ठाउह वजय गदा
याबासीमा दएको उ लख भएकोमा मधी वजय गदा स न भई याबासी दए भ न
इ तहासमा उ लख छ ।
मधी र गोखाको य तो भीषण लडाई भएको ठाउबार इ तहासमा कत उ लख भएको छन
। तर अनमान भन गन स क छ । गोखाल ह ल न आएको दखर मधल ह प न ह तयार लएर जाइ लाग भ न ल खएकोल गोखाल ह मधीको गाउ आइप न अगाडी न
तनलाई रो न गइहालको द ख छ । यस समयमा मधी डाँडाको द ण पव भगमा मा ब ती भएकोल गोखाल लाई यहाँस म आउन न दन खर प ट फकको हालस म प न
पातलो ब तीको पाखो काफलपानी गाउ र छोर ग डक खोलाको बचमा वा गोखाबाट
काठमाड जान त काल न मलबाटोमा रहको दवीथान र पपलटारको बचमा कत लडाई
भएको हन स छ । ती ठाउह को ग डाह र पराना वरपीपल भएका चौताराह को नाम
बनोटह को स म खोज र अ ययन भएमा यो प ा ला न स न ह छ । अ हललाई
अनमान मा गन स क छ ।
प वीनारायण शाहल नवाकोट र काठमाड उप यका वजय गनभ दा अगाडी पि चमी रा यह को र वशष गरर गोखा रा यको उप यकातफ आवतजावत गन मलबाटो मधी भएर जा यो । गोखाबाट बङकोट गाउ हद बङकोटघाट तरर बढ ग डक कनार कनार आई पपलटारबाट उकालो चढर वतमान दवीथान, सातदोबाटो, मा थ लो ह टया, पौवा वन र अमराईबाट यो राजमाग धा दङको बाटो क लर घाट तरर जीवनपर हद काठमाड उप यका आइप यो । बङकोटघाटमा धानम ी भीमसन थापाल महादवको ठलो मि दर र पाट स लह नमाण गरका थए । यसको न म ठलो गठ प न राखी दएका थए । इट र झगट ह योग गर नमाण ग रएका यी मि दर र पाट स लह
यो लखक कलजमा अ ययन ग ररहको समयस म प न थयो । यहा का तकमा ठलो
मला प न ला द यो । हाल यी मि दर र स लह को भ नावशष मा छ । मलबाटोको
घाट नभएको भए बोलाङमा घर भएको भीमसन थापाल बङकोटघाटमा य ो खच गरर नमाणह गन र गठ राखी दन थएनन । मा थ लो ह टयाको भीमसन थान प न भीमसन थापाल था पत गरको हो । पपलटारबाट मधीतफ ला न बाटोमा कह ठाउह मा इटह भ ट छ । जसम य कह दवीथानमा योग भएका थए ।
यसबाट यो बाटोमा पाट पौवाह नमाण भएको मा णत ह छ । य त, पौवा वनको बचमा प न एउटा रमणीय चौताराको निजक इट र झगट बाट न मत स दर पाट थयो । लखकल प न बा यकालमा दखको सो पाट भ कर प छ सो पाताल भयो । यो चौतारोबाट अमराई ओलन बाटोमा कह तलस म (हाल वन भ पन) ढ गाको सढ ह लगाएको बाटो प न बा यकालमा ख न जाँदा यो लखकल दखको हो । य त, यो पाट भएको चौताराबाट हाल पासाङ हाम व यालय रहको थानस म प न सढ ह बनाएका थए जसको अवशष अझ ठाउ ठाउमा बाँक छ । अमराईद ख कोटस म मलबाटोमा
दलमदन शाहल ढ गाको सढ लगाएका थए भन गाउका बढापाकाह र आ न बाजको प न कथन यो लखकल बा यकालमा सनको हो । मधीबाट काठमाड जान मलबाटोमा पन
ला मडाँडाको जीवनपर भ न गाउमा ाचीन ल छवीकाल न ब तीह भएका माण प न
भ टएकोल प न यो बाटो याद परानो हो भ न द ख छ ।
गोखाका राजा प वीप त शाहका साइला प दल शाह राजकाजी खटपटल नकाला भई
मधीम नवा सत जीवन बताएका थए । मधीकोटमा २००६ सालस म भगवती मि दरको
पमा कायम रहको वशाल भवन उनको दरबार थयो । ी ५ प वीनारायण शाहको तब ध कारणवश गोखामा नगन नणय भएप छ यसको न म स यानकोट ज तो
मह वपण दवी मि दर हदाहद मधीलाई न रोिजएको थयो । य त ससराल मकवानपरबाट फकदा च ा ग र पवतबाट (थानकोट मा थ) काठमाड उप यका दखप छ
यो िज न अ भलाषा उ प न भएको तथा यसप छ क लर घाट तर मधीमा आएर गोखाल भारदारह झकाएर काठमाड िज न इ छा कट गरको र भारदारह ल प न
यसमा साथ दन वचन दएको करा ी ५ प वीनारायण शाहल आ नो द य उपदशमा
उ लख गरका छन । उपरो त त यह बाट यस बखतको काठमाड पि चमको मलबाटो
मधी भएर जा यो र मधी यो मलबाटोको मह वपण थलो थयो भ न पि ट ह छ । यस
स ब धमा लखकल अ य लखमा व तत वणन ग रसककोल यस स गलाई यह
ट याउन उ चत हनछ ताप न थप दई तीन कराह उ लख नगरमा यो लखको उ द य
परा हन छन ।
प वी नारायण शाहल नवाकोट िजतप छ काठमाड िज न २५ वष ला यो । यस अव धमा उनी सात तल दरबार बनाई यह बसर राजकाज गन थाल । आ ना प र उ रा धकार ताप सह शाहलाई काठमाड सत लडाइ प ररहन भएकोल नवाकोटमा प न राखनन र टाढा गोरखामा रा प न चाहनन । तसथ याम ङमा दरबार बनाई उनलाई यहा रा थाल । काठमाड वजयप छ उनीह उत ब न थालकोल यो याम ङ दरबारको रखदख गनगर धमला शाहह लाई यहा ब न दए । हाल सो दरबार माओवाद ह ल आगो लगाई व त पा र दएका छन ।
यस कार मधीबाट एउटा मलबाटो सा बक बमोिजम धा दङको बाटो उप यकातफ जा यो
भन हालको डडभ याङ, सनखानी, याम ङ हद नवाकोटतफ जान अक मलबाटो प न
थ पयो । अ यालह का पखा नारायण अ याल गोसा क ड जान आएको करा इ तहासमा
उ लख छ । उनी कन बाटो गएका हन ? आ घाटको बाटो यसबखत थएन । यसकारण पि चमी भगबाट गोसा क ड जान बाटो न यह मधी हनस छ । डडभ याङ र पसकमा भ टन इ टाह सायद बटवा ब न स लह को भ नावशष हन स छ । प वीनारायण
शाहल उप यका िजतप छ व तार गोखा आ घाट, स यानटार चर ग र नवाकोट हद काठमाड जान पि चम तफको नया मलबाटो कायम भयो । अब मधी मलबाटोको
दजाबाट वि चत भयो । प वी राजमाग नमाण नह जलस म अथात २०३०–२०३१ सालस म प न मधी, खर , ढोला, चनपरका गाउल यह धा दङ, क लर घाट र
जीवनपरको बाटो काठमाड उप यका आवतजावत गदथ । हाल मधीमा श तह धर भइसककाल उनीह समतको सहयोग लएर मधीको नवा चत जन त न धह ल
क पनाशील कायह वारा यो ठाउका परानो मह व कह अशमा फकाउन सक यहाँका
जनताको आ थक उ न तमा समत भाव पान स नछ ।
हालको प तालाई ान नभएको अक थानीय तहको जानकार प न यहा उ लख गन
उपय त हनछ । मा थ उ लख ग रए ज त गोखाबाट काठमाड जान मल बाटो यालह टया, मा थ लो ह टया, पौवा वन र अमराई हद जा यो । यस लखकको बडाबाज
जबरज ग शाहल १९०३ सालद ख आफ ब द आएको मा थ लो ह टयाको घर जठा छोरा अमर ज ग शाहलाई (लखकको बाज) दएर अ य छोराह लएर हालको ग हर गाउ वा धौखलामा ब न गएप छ उनल हाल अमराईबाट उखबार जान उकालोमा भ टगाउ प न बलाको ए लो वरको खबाट श गर गाइखर पधरो, धारापानी, बराम गाउ हद
यालह टयाको भीमसन थानमा परानो बाटो भ टन गर नया बाटो खनाएका थए । यो नया बाटो ख न जान थ बढापाकाह यो लखकल भटको थयो ।
मधीको ज तो गौरवमय इ तहास धा दङ िज लामा त क अ य िज लाह मा प न कम गाउपा लकाह लाई ा त भएको होला । मधीका वतमान प ताल आ नो इ तहासमा
गौरव गन पदछ र थप खोजको यास गन पदछ ।
मधीकोट भगवती
मधीकोट भ नन मधीको सबभ दा उ च टाकरामा अवि थत भगव त थान यस भगको
सबभ दा स ध मि दर हो । दवीको खास नाम ख गदवी हो । यो भगवती क हलद ख
थापना भएको हो भ न स कदन । दवीको पजार मगरह भएबाट मधीलाई गोखा
रा यमा मलाउन भ दा अगाडीद ख न यो दवी थान थयो होला भ न स कन सानो
आधार दखा परताप न यसबार कन अ भलख भ टदन । वतमान प र आकारको मि दर
ब नभ दा अगाडी यहा ७–८ कोठाह भएको नक ठलो बाटलो घरको आकारको एक
भवन थयो । परानो समयको घरको आकार य त बाटलो (गोल) ह यो । चारपाट घरको
चलन प छ आएको हो । यो लखक या जा र का क िज लाह मा कायरत रहदा
यहाँका गाउमा य ता बाटल घरह भएको भ ट थ, जो व तार लोप हद गएको थयो ।
मधीको प न प हल प हल य त बाटलो (गोलाकार) घरह ह थ भनर बढापाकाह ल करा गरको स न यो ।
मधीकोटमा बनको यो ठलो बाटल घर यस बलाको दरबार भएको प ट थयो । यसलाई दल शाहको दरबार प न भ न गदथ । दल शाह राजकाजी खटपटल गोखाबाट नका लएर मधीमा आइ बसको स ग मा थ न उ लख भइसकको छ । सो घर मि दर नभएर दरबार भएको करा मि दर भ धर कोठाह , यसको ठलो पटा गनी र तलद खको सढ ह , ठला छपनीह लगाइएको पखाल र घोडालाई पानी खवाउन डड प न मि दर प रसरमा भएकोबाट पि ट ह छ । दल शाहल दरबारक एउटा कोठामा न य पजाको न म थापना गरको वा दरबार ब न अगाडी यह रहको र मगरह ल पर पराद ख पजा गद आएको भगवतीलाई याई आ नो दरबारमा राखको प न हनस छ । य कन भ न स कदन । राजा प वीप त शाहको म यप छ राजा भएका उनका ना त नरभपाल शाह (प वीनारायण शाहका पताल मधीकोट भगवतीको नाउमा गठ रा ख बल जसी ( यो तषी) भ नन वीरभ अ याल र उनको स तानलाई यसको मल परो हत बनाएको
कागजप बाट द ख छ । यसबाट काका दल शाहको म यप छ यो दरबार बवा रस ज तो
भएकोल होला नरभपाल शाहल अ याल (अयाल)लाई मल परो हत, मगरलाई पजार , नगरा लगाउनलाई र अ य बाजा बजाउन दमह र टहलवा समतल पाउन धानबाल ठकर गठ राखी लालमोहर ग र दए । यो गठ को स चालन एकजना थ रको िज मामा थयो जो मधी अमाल खडा भएको धर वषप छ यसको िज मा आयो । पजा ब दोब तको न म
गठ को खत कमाउन मोह ह बाट १७५ मर (लखकलाई स झना भएस म) धान उठ त ह यो । उ त धानबाट परो हतह , बाजा बजाउनह , न य पजा गन पजार ह , ह तयार साँध लगाउन कामी, डोल डोको बो न तथा नौरथा भर टहल गन बराम जा तका टहलवा ससारह ल वा षक बाल को पमा ठ कए अनसार पाउथ । घट थापना, स तमीद ख दशमीस म यक दन (कालरा पजा समत) र प णमाको दन वसजनको न म का टन थ राँगा, बोकाह ख रद गन काय प न सोह धान बा लबाट
ख रद गन पद यो । प हल पजाको ला ग ख रद गनपन व तको मोल कटानी थयो भन
प छ बजार भाउम क न पद यो । यसर खच कटाउदा १०–१२ मर द ख २० मर स म
बचत ह यो । जसबाट कसरको पमा कह रकम (बाँक ) सरकारलाई बझाइ यो ।
एकसमय (सायद ी ३ च समसरको शासनकाल) धानको भाउ याद तल खसकोल
( व व यापी म द आएको समयमा हो क ?) २–३ वष सरकारलाई कसर बझाउन नस दा
मालल गठ वालाबाट गठ झक आफ प न चलाएको र यसप छ अमालको िज मा
लगाएको थयो । गठ खत कमाउन मोह ह धरजसो ३ सय प टको पदल थोक, छापथोक, वारथोकमा कह मा ४ सय प टको काफलपानीमा छन ।
ठलो दशमा भगवतीको आराधना अ य त भ यताका साथ ग र यो । घट थापनाद ख न न य ब ल दइ यो भन फलपातीको दन कोटबाट सातदोबाटोस म बाजागाजा, धपद प
हातमा लएर डम र श ख घ टा बजाउद हडको परो हत र ४ थर ह , टहलवाह का साथ गाउलह को ल कर स हत फलपाती लन प दथ । जहा बराम जा तका टहलवाह ल
डोल मा फलपानीह राखर प खरहको ह थ । यहा पजाआजा गरप छ सो ल कर बढाइ गद पनः कोटतफ फक यो । यो हन गाउलह बाटोको दव तर ज मा ह थ । वशष
कारको नगरा बाजा बजाएर तथा शंख वनी गद लहर बढाइ वारा भ एको सचना गाउलह लाई दइ यो । अ टमीको राती राँगो र बोकाह को ब ल दएर कालरा पजा
ग र यो । कालरा को ब ल दन अगाडी फलपाती लन गएको ज त (फलको डोल
बाहक सब बाजागाजा स हत मि दरको पि चमप ट (ह टयातफ) कह तलस म गएर
फक थ । यसलाई कन हो कि न ‘गोखा जान’ भ न यो । नवमीको दन प न राँगो
बोकाह ब ल दइ यो । बोकाह मल परो हत, ४ थर ह र पाठ गन ा मणह को प न
रोल मल भाग ला द यो । राँगाह भन दमाईह र राँगा खान हन र टहलवाह लाई
बा ड यो । गठ को बाल मोह ह ल तन छोडको सा बकको गा वस वा गठ स थान वा िज ला शासनबाट वकि पक यव था प न हन नसकबाट गोखा र काठमाड क
लघ पमा मनाइन बडा दशको र चत दशको भ यता घ द गयो । हाल कह वषयता आएर
यो था ब द ायः न भएको थानीयको जनगनासो छ ।
भगवती मि दर भ नन सो ठलो दरबारको छाना खरको भएकोल यक साल कह न कह
छाउन पन भइरह यो । य ो ठलो छाना एकपटक छाउन स भव प न थएन । छानाको
जन भाग जन गाउह प ट फकको ह यो यत प ट को गाउलह ल खरसमत लएर
छाउन आउन चलन थयो । यसबाट यक वष कन न कन गाउलह लाई झ झट भई
रह यो । यह झ झट हटाउन उ द यल लालज ग शाह (यो लखकको पता)ल त काल न ी ३ महाराज कहा सो मि दर प क पमा र एउटा पाट थप समत बनाउन ब तीप हा दा एक पटकलाई झगट र इटको सानो मि दर आकारको भवन सरकार
खचमा बनाइ दन तर प छ गठ वालाल न ममत गनपन र यो िज मा प न दइएकोल
खच ग र बाँक रहको बाल बाट सरकारलाई कसर बझाउन नपन ग र हकम मा गी भयो
। यसअन प धा दङ ज गी परड अ डाबाट वय यसको लफ ट ट दजाका हा कम
कमचार ह सालको हउदभ र मधी बसी इट र झगट बाट अ हलको आकारको मि दर नमाण गर । यस कायको न म क तपरबाट झगट र इट बनाउन तथा गा ो लगाउनह आएका र उनीह ल धर खतह हरर आ खरमा उपय त माटो भएको भनी उखबार ि थत अ धकार खलकह को ‘कामी बरौटो’ भ न खत रोजी यसमा इट झगट बनाउन र पो न काम गरको हउदको कल बदामा मधीमा न भएकोल यो लखकलाई
जानकार छ । यसबाट खतको मा लकलाई त चत द यो न होला तर मि दरमा बस न
छाउन खर र म दनपन झ झटबाट भन गाउलह म त भए । सो मि दर र पाट प न
काला तरमा भ ककोमा गाउलह को सहयोगमा ढ गाको गा ो लगाएर थोरबहत
जीण धार भएताप न धालह ल ब ी बा न भनी बनाइएको पाट पाताल अव थामा र हरहको थयो । प छ गठ चलाउन यो लखकको पालो परको वष यस अगा ड खडा रहको अव थाको मि दर र पाट नमाण ग रएको हो । ढ गाको छाना प न य त गर प छ
लगाइएको हो । वतमान अव थामा भ चालोप चात मि दरको पन नमाण भइसकको अव था छ ।
हाल हराएको फलपाती लन जान र दशको पजा गन चलन पनः चलाइएमा यसबाट वदशी पयटकह प न आक षत न ामीण आयव धमा प न भ व यमा योगदान प न
स नतफ कसको यान पगको द खदन ।
मधीको पि चमतफको पाखोमा रहको दवीथानबार कह भ न स कदन । सो मि दर प न
सरकारबाट कोट भगवतीको मि दर नमाण हदा न पन नमाण भएको हो । परानो मि दर प न हालक आकारको र खरको छानो भएको थयो । तर यसको गा ोमा थानीय ढ गाह को अ त र त इटह प न श त योग भएको थयो । काठमाड जान ाचीन मलबाटोमा रहको यो मि दर सो मलबाटोम न मत भई भ कको कन पाट पौवाको इटह योग ग र प छ बनाइएको ज तो द ख छ । यसमा पजार ह प न मगर नभएर नवार
जातीको भएकोल प न यो मि दरको उ प समय परानो हो भ न स कदन । तर खोज अनस धान गर मधी गोखा रा यमा मलाइन अगाडी द खन थानीय पल मानी आएको
परानो दवी मा णत हनस न त यलाई प न इ कार ग रहा न स कदन ।
िज ास र उ साह वकास मीह ल खोज बन गरमा मधीको धर ऐ तहा सक त यह
फला पन स भावना छ, जसबाट मधीको पयटक य स भावनालाई बल पाउनछ । तर यस
कायमा स थागत यास र सहयोग प न हनपदछ ।
सामािजक र आ थक प रवश
मधीका बा स दाह खस बाहन, मगर, नवार, ठकर , माझी, तामाङ, दम, साक र
कामीह मख छन । माझी बढ ग डक कनारको समथल ज गामा र अ य जातीह
मा थ उचाइमा ब न गरको भएताप न वगत कह दशकद ख अ य जातीह प न
खतीपातीको स वधा र आ थक ग त हन कारणबाट नद कनारमा वा पहाडको फद तर बसोबास गन थालका छन । उपरो त जातजा तह म य ाचीन अथात श का बा स दाह को होलान ? भ न िज ासा हन वाभा वक छ । यसको हामी सत कन अ भलख नभएताप न पराण इ तहासको सहायताबाट अनमान भन गन स क छ । मधीको सबभ दा ाचीन बा स दा भन मगरह न हन । प छ, तराईबाट नद कनार कनार माझीह आएका हनस छन । खस बाहनह लगायत अ य जातीह मधी
गोखा रा यको हातमा गएप छ मा आएका हन भ न आधारह छन । व णपराण
इ तहासकारका वणन अनसार भारत वषको मल भाग वा म य भागमा क र पा चाल, पि चममा यवन,अझ पि चममा सौरा र मालव, द णमा क ल ग र आ तथा
पवमा कराँत र काम प दशह थए । यसअनसार, हालको नपाल भ न दश कराँतह को बसोबास थलो भ न ब झ छ । अ य अ भलख महाकाल नद द ख पव
भटानस मलाई कराँत दश भ न गरको ान ह छ । महाकाल पि चमको वतमान
कमाउ र गढवाल, हमा चल दश र का मीर खस बाहनको ाचीन थलो हो ।
वतमान समयमा नपालको एक पहाडमा बसोबास गन राई ल बह लाई कराँती भ न छ
। कन समयमा काठमाड उप यकामा एक कराँतह को रा य भएको करा इ तहासमा
उ लख छ । तर ाचीन पराण र अ भलखह मा राई, ल ब, तामाङ ,मगर, ग ङ इ या द
सब म गोल न लका जातीह लाई न कराँत भ न ग रएको ब झ छ । वतमान समय प न म गोल स गठनल उ त सब जनजा तह लाई सम न उ द य राखको छ । महाकाल नद पव भटानस म पहाडी दशमा कराँत जातीको मा बसोबास थयो भन मगरह न मधीको सबभ दा प हलो बसोवासी हन भ न सिजल ब न स क छ । खस बाहनह इ तहासको प छ लो समयमा मा महाकाल पवमा कणाल दश, कमाउ र द ण तरबाट वश गरका हन । वतमान समयमा प न द णको महाभारत पवत श खलामा मगरह र उ रको लकाल भग तर ग ङ ब तीह छन । यठान िज लाद ख
पव ग मी, पा पा, तनह र गोखा त लो भगमा (द ण) मगरह को ब ती र पवत, का क , लमजङ र गोखाको मा थ लो भग (उ र) तर ग ङह को ब तीको बाह यता
रहको छ । मधी प न पा पा, तनह र गोखाको मगर ब तीह क हाराहार मा अवि थत
हनाल प न मधीको आ दवासी मगरह न हन भ न स क छ ।
पि चममा ह द णाल का रा यह को थापना र ठकर वशको उदय भई यो म
पव तर ज त भरकोटबाट सत , नवाकोट, का क , लमजङ हद आ खरमा गोखा सद
आएको र यह सल सलामा खस बाहन प न पव तर बसाई सद आएको ब झ छ ।
लमजङ राजाको का छा छोरा य शाहल गोखामा शाह रा यको थापना गरप छ मा
सव थम पा ड र अ याल लगायत अ य ा मणह यहा वश गरको अनमान ह छ ।
गोखा र मधीको मख ा मण थर अ यालह को पखा नारायण अ याल गोसा क ड
जान आउदा पा पाल राजा मक द सन उप यका हा न आएको बखत साथ आएका र
प छ उनी सत नफक घल राजा भएको गोखाम बसका गणश पा ड सत भट भई यह
बसका थए । उनल य शाहलाई गोखा िज न म दत गरको इ तहासमा उ लख छ । यसप छ मा गोखामा ा मणह आएका हन । यस प र यमा य शाहको छोरा पण शाहको समयमा मधी, गोखा रा यमा मलाइएप छ मा खस बाहनको वश मधीमा भएको प न अनमान गन स क छ । य शाहको छट प ताका राजा प वीप त शाहका
छोरा दल शाह राजकाजी झगडाल गदा बढ ग डक पार नका लएर मधीमा बसको हनाल उनको समयमा गोखाका अ यालह को एक वश मधीमा आएको हन स छ । यी करा प वीप त शाहको म यप छ राजा हन उनका ना त नरभपाल शाहल ( ी ५ प वीनारायण शाहको पता) मधीमा परो ह याई गन र चार पसामा मालपोत तनपन ग र घर, घडर , बसी, डी बताको लालमोहर अ यालह लाई दएकोबाट ात ह छ ।
भ टह प न यह समय या कह अ घप छ ग र मधीमा आएको ब झ छ । मधीको पौवाको बन भ इट र झगट ल बनको स दर पाट भ टह ल न नमाण गरकोल प न
उनीह को प न मधीमा अ यालह को ज त मह व भएको द ख छ । भ टह ल प न आठ पसामा मालपोत तनपन लालमोहर गोखाल राजाबाट पाएका थए । ाचीन समयद ख प वीनारायण शाहल काठमाड उप यका निजतस म गोखा लगायत पि चम
भगको काठमाड उप यका जान मल माग प न यह मधीबाट जान त य मा थ उ लख भइस यो ।
पाटनका राजा स धी नर सह म ल र गोखाल राजा राम शाहको समयद ख दव
रा य बच नक घ न ठता थयो । यस घ न ठताको कारण उ त दव रा य बच
आवतजावत धर न हन हदा पाटनको नवारह ब द यापार र अ य सल सलामा यो
बाटो ह न गरको र यह ममा पाटनका कह नवारह मलबाटोमा पन हालको यालह टया भ नन थानमा यापार गन बसको अनमान ह छ । यालह टयाका
नवारह आफलाई पाटनबाट आएको भ दछन । उनीह प छस म प न गठ मा न पाटन
जान गदथ । हाल यो म टटको छ । उनीह क हलद ख मधीमा बसोबास गरका हन यो
खोजक वषय छ । ज होस, उनीह प न अ यालह प छका परान बा स दा हन भ न
स क छ । मदान भ नन मा थ लो ह टयाका नवारह भन सब एक थर नभएर अलग
अलग थरका छन । उनीह प छ मधीमा आएका हन । मा थ लो ह टयाका पराना बा स दा मगरह लाई या मामा पठाएर नवारह यहा बसा लएका हन । या माका
बढापाका मगरह बाट उनीह या मामा झरको कह प ता अगाडीमा हो भ न करा यो
लखकल सनको थयो ।
मधीमा ठकर ह म य पल दई थर छन । यसम य उखबार का म ल ठकर ह
क हलद ख मधीमा ब न थालका हन यो लखकलाई थाहा छन । शाह ठकर ह भन १९०३ मालको कोतपवमा काठमाड बाट आई मा थ लो ह टयामा बसोबास गन थालका चौत रया जबरज ग शाहका स तानह छन । उनीह को पखा यहा आएको अ हल १७७ वषमा भएको छ । मधीमा न ज मका दो ो प ताका कह र बाँक त ो प ताका धर छन । दमाई जातीह म य कोटथोकका दमाईह दल शाहको दरबार अथात हाल भरवी मि दर भएको थान वरपर न ब न गरकोल दरबारमा बाजा बजाउन र लगा सउन समतको कायको न म दल शाह आउदा न साथ आएको हन स छ । उनीह लाई प न मालपोत म हा र बाजा बजाउन खा क नरभपालक समय तर यव था गरको द ख छ । तसथ उनीह प न बाहन ीक हाराहार मा मधीमा बसोबास गन थालको द ख छ ।
अ याल र भ ट बाहक अ य थरका ा मणह प न धर छन । तवार थरका ा मणह
प न परान हन स न आधारह भ ट छन । अ य सब ठाउमा तवार ह कमा मा
छन । तर मधीका तवार ह प वया ा मण हन । यो प न मधीको व श ठता द ख छ ।
यसबाहक साक र कामीह को ब ती प न छन । सबभ दा प छ (स वत २०३० प छ)
उ र तरबाट बसाई सरर आएका तामाङह को स या प न श त भसकको छ ।
मधी नवासी व भ न जातजा तह म य सबभ दा त लो आ थक अव थामा द लत
वगप छ मगर जातीक नाम लनपन ह छ । काननी पल था पत मधी लगायत
दशभरको खा क था २००७ सालमा आएर समा त भयो । रा यल नीिज पमा
अमरज ग शाहलाई दएको बता समत अ धरा यको रकरवाल बता २०१६ मालमा
अ य भयो । . ४०० भ दा बढ सरकार मालपोत उ न ज त चा हन हो य त खत
ज गा अमरज ग शाहलाई नीिज बता सरकारल दएको थयो । २०१५ सालमा नपाल
का सको नवा चत सरकारल िज सी तरो त रआएको बता मोह ला न ग र बतावालक नीिज ज गा र नगद तन ग र आएको बता सरकारको हन ग र अ धरा य
भ र बता खारज ग यो । यस कार काननी पमा साम ती था समा त भयो । उपरो त
दव यव था अ तरगत मगरह मा थएनन । अ य जातीह प न थए । तर प न
मगरह को आ थक अव था अ य जातीह सरह द खदन । मगरह र अ य जातीह को वा म वमा रहको ज मनको क त हदा प न यो ान ह छ । मगरह को घना ब ती भएको एक गाउ उखबार मा गएर ह यो भन उनीह को ज गा सकासक परको र कम उ जाउ तर धरप छ आएका व भ न अ य जा तह को ज गा ज मन भन ठला ठला पाटा र उवर भएको जो कोह ल प न द स छ । यो पर पराद ख च द आएको सामािजक
यव था र यि तको चतयाइबाट भएको शोषणको फल हो । सामािजक र यि तगत चलाखीबाट उ प न शोषण पर परा भन परापव कालद ख हालस म च लरहक छ । कन समयमा व वभ र न साम ती था थयो । नपालमा प न २००७ सालमा जात आएप छ प न दशभर यो यव था काननी पमा कायम थयो ।
थानीय शासन
सो बला मधीको शासक य सरचना गाउ वकास स म त न हो । यो सरचना २०१८ सालमा मा खडा भएको हो । राणाकालभ दा अगाडी र राणाकालमा भन मधीको शासक य सरचना फरक थयो । यो मालपोत उठतीमा आधा रत थयो । यस समयमा मालपोत उठाउन अ धकार जसलाई ह यो, थानीय तरको शासक य अ धकार उसलाई ह यो । राणाकालभ दा प हल शासनको िज ला तह थएन । थम वा गाउह मा थए । सो गाउ वा थम भ थ र, म खया र िज मावालल मालपोत उठाएर सरकारलाई बझाउथ । यसबापत मामल शासक य अ धकार ा त गदथ । म य ा मण थरह को मखलाई थ र भ न यो भन जातीय मखलाई म खया । यो
सामािजक यव था प न थयो र खतको मालपोत उठाउन सरकार िज मवार पाएकालाई
िज मवाल भ न यो । यो भन सरकार यव था थयो । मधीमा अयाल, दवाडी, तवार
र भ टह का एक एक गर चार जना थ र र गाउ प छज त एक एक म खया र स पण मधीको न म एउटा िज मवाल थए । उनीह ल न आ नो िज माका थर र गाउबाट मालपोत उठाएर सरकारलाई बझाउन, सरकार उद ह जनतामा प याउन र जनताबाट सरकारलाई चा हएको सहयोग जटाउन गदथ । उनीह ल गाउघरका स–साना झझगडा ट गयाउन काय प न गदथ । क य सरकारको थानीय त न धह प न उन थए । १९१३ सालप छ यसमा एउटा तह थ पयो । १९०३ सालमा मधी आई बसका जबरजग शाहलाई जी वकाको न म माना चामल खा क को पमा १९१३ मा सरकारल यस समयको चलन अनसार पाखो ज गाको सरकार मालपोत ७००/– नजल पाउन ग र दयो (ज गा होइन मालपोत मा ) । यक ध रल हलगो भएमा सो एउटामा गो (पाट) हनल ७५ पसा र गो न नहन (कोदाल) ल ५० पसा तन पन सरकार नयम थयो ।
य त रकम प याउन मधीभर को पाखा ज गाको मालपोतल मा नपगी सा बकको ढोला गा वस अ तरगतको पसकको कह भाग, नलाङ गा वसको महादव थान, आ छाप र गर छाप गाउह समतको मालपोत समावश गनपन भएकोल यो सब गाउह नजक
खा क भ पन गई शासक य सरचनाको ि टबाट ती गाउह प न मधी अ तरगत भए । यस समयद ख मधीलाई ‘७०० मधी’ भ नन था लयो । य त, प टया खा क पसक,
नलाङका शाहह लाई र दशका धर भागका क तपय अ य प रवारलाई प न दइएको थयो
। एका तर मालपोत उठाएर खान पाउन अ धकार पाएकोल अब थ र म खयाह को
नयि त र खोसवा प न नजल गन पाउन भए भन अक तर अब सरकार उद इ या दको
न म स पक गन र सरकारलाई थ र म खया माफत सहयोग जटाइ दन तह प न यह
भयो । साना तना झगडा, गाउ तहमा हन कन प न नणय गन थलो प न नजको घर दलान न भयो । यसलाई अमाल (सरकार काम गन) भ न यो । यसर थ र
म खयाभ दा मा थ यो तह थ पयो । प हल थ र म खयाह ल पाउन गरको झारा बठ र वलकह प न कह थ र म खयाह लाई छोडी अ थप समत अमालल पाउन स न भयो ।
यो अ धरा यभर त काल न कानन र चलन अनसार न थयो । य त चलन पसक, नलाङ याम ङमा प न थयो । तर यहा एउटा अपवाद याद गन ज र छ- मधीको सब तरो सो अमालमा जाँदन यो । उ च राणा पदा धकार म य त ो न बरमा पन पदा धकार लाई ( ी ३ महाराज चफ साहब प छ) पि चम तफका कमाि ड ग जनरल वा प.क.ज (च तीमा लाठ साहब) भ न यो । काठमाड पि चमका िज लाह सबको
ठाउठाँउका गाउह बाट उ न तरो उनको नजी आय हन यव था थयो । य तो प क ज
को बा क भएको गाउलाई ’इजारा’ भ न यो । अमराईमा १, मा थ लो ह टया र त लो
ह टया बचको साक गाउ १ र पोखर थोक १ ग र ३ गाउह इजारा खा क भ पद यो । र
बोलचालमा ती गाउह लाई इजारा भ न यो । ती गाउका बा स दाह ल बठ बगार र
बलक इ या द कह प न अमालमा तन पदन यो ।
ी ३ रणो धप सह राणाको समयस म (पि चम १ न बर िज ला ब न भ दा अगाडी) मधी गोखाको तालक (मातहत) अ तगत थयो । उ त िज ला बनप छ मधी नवाकोटको अ तगत भयो । मधी ी ३ च शमशरको समयमा प.१ नवाकोट गो वारा (बडाहा कमको कायालय) अ तगत धा दङमा माल र अदालत रहन ग र धा दङ छोट िज ला गठन भएप छ मधी प न धा दङ छोट िज ला अ तगत हन प यो । २०२२ सालमा धा दङल प न िज लाको दजा पायो । जस अ तगत मधी रहको छ । कह कारणवश
सरकारल जबरजग शाहको उ त ७०० खा क झ क दएको थयो । कह समयप छ ४०० खा क अल गै बसको नजको जठा छोरा अमरज ग शाहको नाममा था म दयो । यसको
प न कह समयप छ बाँक ३०० खा क नज जबरजग शाहल न पनः पाउनग र था म दए
। उनको म यप छ सो खा क उनका ६ भाइ अ य छोराह मा बा ड दयो । यस समयद ख
७०० मधी ४०० मधी र ३०० मधीमा प रणत भयो । मधीका बा स दाह ल आ नो घर गाउ
बताउन पदा मधी बा हर भए ७०० मधी भ न र भ भए ४०० प टको वा ३०० प टको
भ न चलन २००७ सालमा सो खा क था खारज भएप छ प न कह वष कायम थयो ।
४०० र ३०० मधीको समाना चलाउन चौतारा भ न ठाउमा (काफलपानी ओलन ठाउ
भ दा कह सय गज पि चमप ट) थयो । यस कार मधीको अमाल अ डा (क ) ४०० र
३०० मा वभािजत भयो । ४ थर म य अयाल, तवार र भ ट थरका थर ह ४०० प ट र
दवाडी थरका थर मा ३०० प ट परका थए । धरजसो म खयाह वभावतः ४०० प ट
हन न भए । यो ४०० र ३०० को वभाजन नजी यि तको मालपोत उठतीमा मा होइन
क थानीय शासन, सामािजक कायह र मान सकतामा समत भाव पारको थयो ।
जा ामा झगडा गदा प न ४०० र ३०० ि टबाट प लन गदथ । प छका प तालाई प न
यो त य जानकार होस भ न उ द यल यहा उ लख ग रएको हो । खा क था सरकारल २००७ सालमा अ य गरप छ थ र म खयाह ल मालपोत सध मालमा बझाउन थाल । जात को आगमनप छ २००९/१० साल तर प न गाउप चायत थापना ग रएको थयो
। तर यसको सरचना फरक थयो । गाउप चायतमा दई जना मखह नवा चत ह थ ।
म दा मामलाको नणय धानप चको अ य ताक ह यो भन वकास नमाण कायको वषयमा अ य ता सभाप तल गद यो । गाँउप चायतमा २ जना मखह नवा चत हि थए । म दा मा मलाको नणय धानप चल गन पद यो । प हलो धानप च र उप– धानप च मशः उखबार डाँडा गाउका चर जीवी भ ट र उप धानप च
ग हर गाउका उ धवजग शाह भएका थए भन प हलो सभाप त थए– मोती गाउका मजग शाह । २०१८ मालमा गाउ प चायत गठन भई मालपोत उठाउन अ धकार प न
पाएकोल थ र म खया र िजमवाल था सदाका लागी अ य भयो । हाल मधीमा हलाक, वा य क , हर चौक र साना कसानका कायालयह याउनमा यो लखकको प न
यास रहको थयो ।
सा क तक चाडपव र जा ाह
मधीमा ह दह ल मनाउन दश, तहार, माघ स ा ती, साउन स ा ती लगायत आ नो जातजा त अनसार मनाउन चाडपवह प न छन । यसम य मगरह ल चि डपण ताक मनाउन घाट चाड म य छ । यस पवमा उखवार मगरगाउमा घाट नचाउन प न
ग र यो, जसको मह व अ हल घ द गइरहको छ । यसवाहक अयाल भ ट र सडाइह ल आ नो कलदवताको पजा अथात दबाल प न आ–आ नो पर पराअनसार मनाउछन ।
अयालह को दवाल १२ वषमा एकपटक र भ टह को दवाल मा बल पजा एक वष वराएर ग र छ । शाह ठकर ह को दवाल पजा यक वष काठमाड प यौल थलोमा
गएर मनाउछन । नवारह म य यालह टयाका नवारह को थकाल कह दशक प हलस म प न गठ मनाउन उ नह को प यौल थलो पाटन जान गदथ । मा थ लो र त लो ह टयाका नवारह आ–आ नो गाउको भमसन थानमा राँगो काटर दशको चाड
मनाउछन । माघ स ाि तमा यालह टया र ग हर गाउमा गो जधाउन ग र यो ।
य त, साउन स ा तीमा बलका आ– आ नो चोकमा गएर फलाकर ‘लतो लजा ह’ भ द
कराएर ककरडाइनोको टका घर आगनबाट या क यो । सडाइ ा हणह आगो माथी
गोरल नाच ना दथ । उखबार रानी वाराको अयाल गाउ र सढाइ गाउको वचमा रहको
ठलो पपलको खम नको चउरमा ना न गोरल नाच यो लखकल प न सान उमरम हरको
र भभराउदो आगो माथी नाचको दखर अच म परको झझ को छ । यसप छ य तो
न य मधीमा भएको छन ।
धा मक जा ाह म य मधीकोटमा आि वन म हनामा अ टमीको रानी कालरा मा र
सोह समयको चतदशीको राती ला न जा ाह तथा दवीथानमा का तक प चमीमा ला न
जा ाह म य छन । यो लखक कटाकट हदा कालरा मा ला न जा ाको चतदशीमा
ला न जा ाको भ दा बढ मह व थयो । चतदशीमा भीड हदन यो । प छ गएर चतदशीमा
याद भीड र कालरा मा कम भीड हन था यो । चतदशीमा जनल रात हन तथा मधीमा
ससराल , मावल वा नातदारह हन अ य का मा नसह प न चतदशीको जा ा हन ग र
मलाएर ट का था न आउन थालकोल चतदशीको भाषामा मा नसह को भीड यादा भई
यसको मह व बढको थयो । दवीथानको जा ामा भन वरपरका गाउलह मा ज मा हन
हनाल यसको प सान थयो । का तक एकादशीको अ घ लो दन राती ब कोटघाटमा र
का तकको कन दन सनखानी वालामखीदवी मि दरमा हन जा ामा प न यक वष मधीबाट नक मा नसह जा थ । य त सा बक नलाङ गा वसको स धको थानमा ला न जा ामा प न मधल ह जा थ । माग म हनामा स यानटारमा हन स यानकोट
दवीको बसी आगमनको वागी जा ामा प न मधीबाट नक मा नस जान गदथ । यस समयमा य तो जा ाह मनोर जन र वधामा म य साधन थयो । आजकाल
मनोर जनका साधन भएकोल यसको मह व घटको छ भन क तपय चलन लोप भइसकका छन, जसको खोजी गन ज र छ ।
ावणमा गठम गलको चाडप छ क णा टमीस म लाख नचाइ यो । मधीमा दई लाख नाचह थए । जसम य एउटालाई ४०० प टको, अक लाई ३०० प टको लाख भ न यो । ४०० प टको लाखको यव था मा थ लो ह टयाबाट ग र यो भन ३००
प टको लाखको यव था वारथोकबाट ह यो । यी दवथर लाखह आपसमा भट
भएमा एक दो ो मा थ च रएर जाई ला थ र झगडा गदथ । यसल सकभर दवलाई भट हन दइदन यो । दवथर लाखह लाई प हल अमालमा (यो लखकको घर) याएर नचाइ यो । क णा टमी प छ प न लाख नचाएमा अमालल ज रवाना गन स यो । क णा टमीको दन मा थ लो ह टयाका नवारह ल मकको ढोडको रथ बनाएर यसमा क णजीको म त राखर शोभाया ा गद प हल अमालमा याएर पजा गराउथ र यसप छ गाउ घमाउथ । भाइ टकाको दन बलका अमालमा आएर गाउलह दउ सर ख दथ तथा उखबार का मगरह ल सोरठ न य न गदथ । यो दन रातभ र यो लखकको घरमा (अमाल) नाचगान हन भड ला द यो । यसको भो लप टद ख ह त स म गाउका घरघर दउ सर र सोरठ न यह लगाइ थ । कालरा र चतदशीमा तथा स यनारायणको पजा लगाइएको घरह मा भजन र च का न य प न लगाइ यो । काफलपानी गाउक भजन स ध थयो । आजकाल उ त सब चाडपव र नाचगान या त ल त भइसक या त तनको मह व घ द गएको छ । आ नो गाउको स क त हराउद जान रा ो करा होइन । वतमान गाउपा लका, स घ स थाह तथा यवा वगल समसाम यक सधार ग र यसलाई
पन थान गन पन हो । आ नो स क तमा गवबोध नगन हमालल ग त गन गराउन स दन ।
श ा
राणाकाल न समयमा स पण दशभर श ाको सार थएन । धा दङ िज लाभ र २/३ भाषा पाठशालाह मा थए । यस समयमा काठमाड आवत जावत गन २/४ दन ला द यो । यो लखक मनपचासको छ टमा ( हउद) काठमाड बाट मधी आवत जावत
गदा कत एउटा ाथ मक पाठशाला प न थएन । मधीमा प न हन करा भएन । तर
पर परागत पराण र परो ह याई गन श तह भन थए । मधीको परो ह याइको
न म लालमोहोर पाएकोल अयाल वशका ा हणह मा यो श ा धर हन वभा वक हो
। पराणवाचक श ाको पर परा भ ट थरमा थयो । स कतको अनौपचा रक श ाको
न म मधीमा धा दङ िज लाबाट मा होइन अ य वाट प न व याथ ह आउथ । भ ट
गाउका पि डत पणा द भ टको घर यस करामा अ णी थयो ।
उनी वय प न पि डत र श क थए भन उनका छोराह मा ३ जना पराणवाचक
पि डतह थए । सबभ दा का छा छोरा टकाद भ ट सत प न िज ला भ का व भ न गाउह बाट मा होइन गोखा, मकवानपर इ या द िज लाह बाट प न आउथ । उखबार को भ ट गाउको घरह मा थ व याथ ह डरा लएर बसका ह थ । धर समयस म मधी धा दङ िज लाको काशी (बनारस) भनप न हन भएको थयो । ती
व याथ ह म य घन याम कडल ज तो व याथ ह व ान ा यापक प न भएर राि य जीवनमा नाम कमाएका छन । सामा य परो हत पि डत त धर भएका छन । ाचीन समयमा व वान ा हण लाई भ ट उपा ध दान ग रन हनाल उनीह ल
स तान भ टह मा व याको पर परा रहको अ य प न भ ट छ । भ टह कमा ा मण भ को थर हो । सदरपि चम वशष गरर डोट , बतडी भ टह को मल थलो हो । यता तर उनीह मा न अझ प न यह श त र व वानह पाइ छन । मधीका भ टह कमा भ नन ा मण होइनन । यसबाट प वया थरक कन व वान ा मण व धान
भएका कारणल भ ट उपा ध पाएका र उनका वशह प न भ ट भ नन थालका र
उनीह ल व याको पर परा धरथोर धानर आएको ज तो द ख छ । मधीमा लालमोहर
पाएर ब न आउन भ ट प न व वान न थए । अयाल र भ ट प छ घ मर र दवाडीमा
प न पि डत र परो ह याइको पर परा रहको द ख छ । यस कार यस अ धकार यगमा
प न मधी त काल न पर पराको श ा यो त फलाउन क थयो । यो लखक एसएलसी
पास ग जलस म प न िज लाभ र कन मा य मक व यालय थएन । अ हल यस
गाउमा पएचडी गरर डा टरको उपा ध ा त गनद ख लएर अन ग ती उ च श ा ा त यि तह छन । य त उ च पदमा प नह प न धर जना छन । आजभ दा
४०-५० वष अगाडी उ च पदमा त क करा म यम पदमा प न कोह थएनन । तर
राणाकालमा मधीका कन प न प ष उ च पदमा नपगको भएता प न मा थ लो ह टयामा
ज मक एकजना म हला भन यस समयको अ ल उ च पदमा पगक थइन । ती थइन
जवरज ग शाहक छोर , अमरजग शाहको दद जसको ववाह राणा धानम ी ी ३ महाराज भीमशमशर ज ग बहादर राणा सत भएको थयो । उनी यह कारणल ी ३ बडामहारानीको उपा धल वभ षत थइन । म हलाह प न स न यस समयको रा क यो ी ५ बडामहारानी प छको दो ो सबभ दा ठलो पद थयो । सधारवाद धानम ी ी
३ महाराज प म शमशर जबरा उन महारानीबाट पदा भएक हन । श ा र खबीको
कारणल नभ ववाहको कारणल यस पदमा प न सफल भएक भएताप न ह टया ज तो
सानो वि तमा पदा भएक मधीको छोर दशभ रक म हलाह म य दो ो ठलो पदमा प न
कमसकम त या कको ि टल मह वपण न भएकोल यहा उ लख ग रएको हो ।
अ तमा
धा दङ िज ला भ मा होइन, अ धरा यम मधीको एक व श ठ ह सयत छ भ न करा मा थ उ ल खत ऐ तहा सक व ा तबाट ान ह छ । वतमान समयमा प न यसल वकासको श त स भावना बोकको छ । हरक कराको वकास हरक ठाउमा हदन । मा नसलाई उसको खबी र वभाव अनसार काम स पमा सफल भइ छ । य त मधीको वकास अ य ठाउको ज त ढ गल गछ भनर हदन । यसको आ न व श ठताह हन
स छ । यसको प हचान गन स न पदछ । मधीमा श त पयटक य स भावनाह छन
। यसको प न प हचान गन स नपदछ । पयटक य वकासल यहाँका जनताको आय ोतमा व ध ग र आ थक तर उका स छ । पयटनको वकासल पयटन सत य स बि धतह को मा आयव ध हन होइन यसबाट यातायात, क ष, पशपालन, फलफल उ पादन र घरल उ योगमा प न भाव पादछ । यवसायमा व ध ह छ । व व सत प र चत भएर मान सक घरा फरा कलो ह छ र यहाँका यवाह ल अ य गएर जी वकाको न म त पधा गन स छन । हो, नकारा मक भाव प न पदछ । यसतफ सचत भई नय ण प न गनपदछ ।
पयटन वकासको न म मधीलाई क पना शि त, श त यि त र रा ो योजना
आव यक छ । मधीको वतमान प तामा क पनाशील र बौ धक वगको खाँचो छन ।
रा ो योजना भएमा नीिज वा सरकार आ थक साधन प न आउनछ । आव यक पर अ तराि य सहयोग प न ा त हन स छ । आव यक त क कराको छ भन सबको
सहयोग जटाउन स न उदार र क पनाशील थानीय नत वको । सहयोग आफ ज दन ।
जटाउन स नपदछ । चामल, दाउरा, आगो, पानी छ भ दमा भात वयम आफ जटर पा दन । कसल ती सामा ीह जटाएर कनलाई कसर उपयोग गन हो गन पदछ ।
यसप छ मा कह बरमा भात बनर पा दछ । मधीमा सामलतमल सब छ । तर जटाउन कसल सब आ न ध दामा य त छन । यसल स वधानल थानीय नकायह र
नवा चत जन त न धह को यव था गरको छ । जो कह गन गराउन कबल गरर नवा चत ह छन । उनीह ल कह गरनन भन गन कसल दाउरा आफ आएर ब न था न चामल आफ आएर कस डीमा ब न ? दभा यवश प चायत यव थामा या जात आएप छ प न अ धकांश थानीय नकायह को नत व वगल िज लाबाट ा त रकमलाई मा यताउ त खच गरर बसको द ख छ । अ ल दएको रकम मा खच गन त प हलक थ र म खया वा अमालल प न स द यो । नवा चत नत वको आव यकता पदन यो । नवा चत थानीय नत वल थानीय जनशि त र साधनलाई प रचालन गद सबको
सहयोगमा गाउको ऐ तहा सक, सा क तक, खोज अनस धान तथा श क, आ थक, सामािजक र भौ तक योजना तयार गन पछ र कहा प न भनर भ व यको प ट ति बर
जनतालाई दखाउन पछ । पा लकामा जनशि त र साधन छन भन जानकार यि त तथा
गै सरकार सघस थाह को सहयोग प न लनपदछ । अ य नकायबाट ा त रकम बाडर आ नो पदाव ध समा त पान होइन । उ मदवार हदा एउटा प को भए प न अ य वा बडा सद य िजतप छ त गाउ भ को सब जनताको हन पदछ । वकासको न म थानीय नत वमा श ा भ दा प न भावना उदार ि टकोणको आव यकता पन रहछ भ न कराको उदाहरण दशको धर ठाउह मा द खएको छ ।
यो लखको मल उ द य मधीको ऐ तहा सक प रचय दन हो । आ नो गाउको भौगो लक, ऐ तहा सक, सा क तक र सामािजक प रचय पि तकाको पमा वा अ य कन कारल थानीय नकायल दन पन हो । यस स ब धमा खोज तलास प न हन पन हो । यो वकास कायको पवाधार र ारि भक कदम न हो । तर य तो हालस म भएको नद खएकोल यो लखमा प रचयस म दन यास भएको छ । य ता कायह प न
भ व यमा थानीय नकायबाट हनछ भ न आसा छ । सबल सहयोग प याउन प न
कत य हो । सहयोग लन र दन वातावरण भन हन पदछ । अ त:
(यो लख शाहल वग य हनअ घ न लखका हन । लख २०६० सालको भा म हनामा का शत मधीको चनार ‘आ नो माटो, मा रका-१’ का शत भएको थयो । वतमान अव थामा प न यो लख सा द भक छ । सोह अन प यो लखमा लखकल प हलको रा य संरचना अनसार उ लख ग रएका कह ा व धक श द हालको रा य संरचना अनसार स पादन बाहक अ सब ज ताको य त हा लएको छस पादक)